| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā |
सासनपट्ठानवारवण्णना
Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
८९. सङ्गहवारादीसूति सङ्गहवारउद्देसनिद्देसवारेसु। सरूपतो न दस्सितं, अत्थतो पन दस्सितमेवाति अधिप्पायो। तमेव हि अत्थतो दस्सनत्थं उदाहरणभावेन निक्खिपति, यथा मूलपदेहि पट्ठानं निद्धारेतब्बन्ति। ‘‘अञ्ञमञ्ञसङ्गहो’’ति इदं मूलपदपट्ठानानं अञ्ञमञ्ञतो निद्धारेतब्बताय कारणवचनं ‘‘सति अनुप्पवेसे ततो विनिग्गामो सिया’’ति। पट्ठानन्ति एत्थ प-इति उपसग्गपदं, तं पन ‘‘विभत्तेसु धम्मेसु यं सेट्ठं, तदुपागमु’’न्तिआदीसु विय पकारत्थजोतकन्ति दस्सेन्तो ‘‘पकारेहि ठान’’न्तिआदीसु विय पकारत्थजोतकन्ति दस्सेन्तो ‘‘पकारेहि ठान’’न्ति आह। इधाति इमस्मिं नेत्तिप्पकरणे। तस्साति देसनासङ्खातस्स परियत्तिसासनस्स। तथाभावदीपनन्ति वेनेय्यज्झासयानुरूपेन पवत्तितत्ता संकिलेसभागियतादिप्पकारेहि ठितभावेन दीपेतब्बत्ता ‘‘दीपिस्सतीति दीपन’’न्ति कत्वा। पतिट्ठहन्ति अधिसीलसिक्खादयो समुदायरूपेन गहिता। एतेहि संकिलेसधम्मादीहि, संकिलेसधम्मादीनं अधिसीलसिक्खादीनं पवत्तनुपायता अनुपुब्बिकथाय सामुक्कंसिकाय धम्मदेसनाय दीपेतब्बा। तेसन्ति संकिलेसधम्मादीनं। पुन तेसन्ति सुत्तानि सन्धायाह।
89.Saṅgahavārādīsūti saṅgahavārauddesaniddesavāresu. Sarūpato na dassitaṃ, atthato pana dassitamevāti adhippāyo. Tameva hi atthato dassanatthaṃ udāharaṇabhāvena nikkhipati, yathā mūlapadehi paṭṭhānaṃ niddhāretabbanti. ‘‘Aññamaññasaṅgaho’’ti idaṃ mūlapadapaṭṭhānānaṃ aññamaññato niddhāretabbatāya kāraṇavacanaṃ ‘‘sati anuppavese tato viniggāmo siyā’’ti. Paṭṭhānanti ettha pa-iti upasaggapadaṃ, taṃ pana ‘‘vibhattesu dhammesu yaṃ seṭṭhaṃ, tadupāgamu’’ntiādīsu viya pakāratthajotakanti dassento ‘‘pakārehi ṭhāna’’ntiādīsu viya pakāratthajotakanti dassento ‘‘pakārehi ṭhāna’’nti āha. Idhāti imasmiṃ nettippakaraṇe. Tassāti desanāsaṅkhātassa pariyattisāsanassa. Tathābhāvadīpananti veneyyajjhāsayānurūpena pavattitattā saṃkilesabhāgiyatādippakārehi ṭhitabhāvena dīpetabbattā ‘‘dīpissatīti dīpana’’nti katvā. Patiṭṭhahanti adhisīlasikkhādayo samudāyarūpena gahitā. Etehi saṃkilesadhammādīhi, saṃkilesadhammādīnaṃ adhisīlasikkhādīnaṃ pavattanupāyatā anupubbikathāya sāmukkaṃsikāya dhammadesanāya dīpetabbā. Tesanti saṃkilesadhammādīnaṃ. Puna tesanti suttāni sandhāyāha.
गोट्ठाति वजा। पट्ठितगावोति गतगावो। आगतट्ठानस्मिन्ति सीहनादसुत्तं (म॰ नि॰ १.१५६) वदति। पवत्तगमनत्ता एत्थाति वचनसेसो। अथ वा गच्छति एत्थाति गमनं, देसनाञाणस्स निस्सङ्गवसेन पवत्तगमनदेसभावतो पट्ठानं नामाति अत्थो। वोमिस्साति ‘‘संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्चा’’तिआदिना दुकतिकचतुक्कभावेन मिस्सिता।
Goṭṭhāti vajā. Paṭṭhitagāvoti gatagāvo. Āgataṭṭhānasminti sīhanādasuttaṃ (ma. ni. 1.156) vadati. Pavattagamanattā etthāti vacanaseso. Atha vā gacchati etthāti gamanaṃ, desanāñāṇassa nissaṅgavasena pavattagamanadesabhāvato paṭṭhānaṃ nāmāti attho. Vomissāti ‘‘saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañcā’’tiādinā dukatikacatukkabhāvena missitā.
संकिलेसभावे ञापेतब्बे पवत्तं, तं विसयं कत्वा देसितन्ति अत्थो, अत्थमत्तवचनञ्चेतं , संकिलेसभागे भवन्ति सद्दनयेन अत्थो वेदितब्बो। ‘‘संकिलेसभागिक’’न्तिपि पाठो, तस्स संकिलेसभागो एतस्स अत्थि, संकिलेसभागे वा नियुत्तं, संकिलेसभागस्स वा पबोधनसीलं संकिलेसभागिकं, तदेव संकिलेसभागियन्ति अत्थो वेदितब्बो। पदालनं समुच्छिन्दनं, पदालनसन्निस्सयता चेत्थ पदालनग्गहणेन गहिताति दट्ठब्बं। असेक्खेति असेक्खधम्मे। तेसं वोमिस्सकनयवसेनाति तेसं संकिलेसभागियादीनं चतुन्नं पटिक्खेपापटिक्खेपवोमिस्सकनयवसेन।
Saṃkilesabhāve ñāpetabbe pavattaṃ, taṃ visayaṃ katvā desitanti attho, atthamattavacanañcetaṃ , saṃkilesabhāge bhavanti saddanayena attho veditabbo. ‘‘Saṃkilesabhāgika’’ntipi pāṭho, tassa saṃkilesabhāgo etassa atthi, saṃkilesabhāge vā niyuttaṃ, saṃkilesabhāgassa vā pabodhanasīlaṃ saṃkilesabhāgikaṃ, tadeva saṃkilesabhāgiyanti attho veditabbo. Padālanaṃ samucchindanaṃ, padālanasannissayatā cettha padālanaggahaṇena gahitāti daṭṭhabbaṃ. Asekkheti asekkhadhamme. Tesaṃ vomissakanayavasenāti tesaṃ saṃkilesabhāgiyādīnaṃ catunnaṃ paṭikkhepāpaṭikkhepavomissakanayavasena.
‘‘तानि पन छ दुका’’तिआदिना पदानं गहणपरिच्छेदतो ववत्थापनतं वत्वा परतो ‘‘साधारणानि कतानी’’ति पदस्स अत्थसंवण्णनाय सयमेव सरूपतो दस्सेस्सति। ‘‘अनुद्धरणे कारणं नत्थी’ति वत्वा उद्धरणे पन कारणं दस्सेन्तो ‘‘तथा हि वक्खती’’तिआदिना पाळिमाहरि। वोदानं नाम संकिलेसतो होति संकिलिट्ठस्सेव वोदानस्स इच्छितत्ता। यस्मा वोदानं तदङ्गादिवसेन संकिलेसतो विसुज्झनं, तस्मा ‘‘तं पन अत्थतो वासनाभागियादि एव होती’’ति वुत्तं। तत्थ तदङ्गविक्खम्भनेहि वोदानं वासनाभागियादिवसेन होति, समुच्छेदपटिप्पस्सद्धीहि वोदानं निब्बेधभागियवसेन, असेक्खभागियवसेन वोदानं पटिप्पस्सद्धिया एव वेदितब्बं। यायं देसना रागादिभागिनी सिया, सा संकिलेसभागिया। यायं देसना चागादिभागिनी सिया, सा वासनाभागिया। या पन आपत्तिविच्छेदनी सावसेसं, अनवसेसञ्च, सा निब्बेधभागिया, असेक्खभागिया च।
‘‘Tāni pana cha dukā’’tiādinā padānaṃ gahaṇaparicchedato vavatthāpanataṃ vatvā parato ‘‘sādhāraṇāni katānī’’ti padassa atthasaṃvaṇṇanāya sayameva sarūpato dassessati. ‘‘Anuddharaṇe kāraṇaṃ natthī’ti vatvā uddharaṇe pana kāraṇaṃ dassento ‘‘tathā hi vakkhatī’’tiādinā pāḷimāhari. Vodānaṃ nāma saṃkilesato hoti saṃkiliṭṭhasseva vodānassa icchitattā. Yasmā vodānaṃ tadaṅgādivasena saṃkilesato visujjhanaṃ, tasmā ‘‘taṃ pana atthato vāsanābhāgiyādi eva hotī’’ti vuttaṃ. Tattha tadaṅgavikkhambhanehi vodānaṃ vāsanābhāgiyādivasena hoti, samucchedapaṭippassaddhīhi vodānaṃ nibbedhabhāgiyavasena, asekkhabhāgiyavasena vodānaṃ paṭippassaddhiyā eva veditabbaṃ. Yāyaṃ desanā rāgādibhāginī siyā, sā saṃkilesabhāgiyā. Yāyaṃ desanā cāgādibhāginī siyā, sā vāsanābhāgiyā. Yā pana āpattivicchedanī sāvasesaṃ, anavasesañca, sā nibbedhabhāgiyā, asekkhabhāgiyā ca.
‘‘तण्हासंकिलेसभागियं सुत्त’’न्तिआदिना पठममेव संकिलेसभागस्स दस्सितत्ता वुत्तं ‘‘संकिलेसो तिविधो…पे॰… विसयदस्सनत्थं आरद्ध’’न्ति। भवरागो भवपत्थना। उप्पज्जतीति न विगच्छति। तत्र तत्र भवेति यदि वा कामभवे, यदि वा रूपभवे, यदि वा अरूपभवे। पदन्तरसंयोजनवसेनाति दुकनयेनेव पदन्तरेन योजनवसेन। मिस्सितानि कतानीति संसट्ठानि कतानि।
‘‘Taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’ntiādinā paṭhamameva saṃkilesabhāgassa dassitattā vuttaṃ ‘‘saṃkileso tividho…pe… visayadassanatthaṃ āraddha’’nti. Bhavarāgo bhavapatthanā. Uppajjatīti na vigacchati. Tatra tatra bhaveti yadi vā kāmabhave, yadi vā rūpabhave, yadi vā arūpabhave. Padantarasaṃyojanavasenāti dukanayeneva padantarena yojanavasena. Missitāni katānīti saṃsaṭṭhāni katāni.
एककचतुक्कवसेन दस्सितब्बानि पदानि एव गहेत्वा आवुत्तिनयदस्सनवसेन मिस्सेत्वा अवसिट्ठदुकवसेन, तिकचतुक्कवसेन च इतरे अट्ठ पट्ठानभागा दस्सिताति आह ‘‘तानियेव यथावुत्तानि अट्ठ सुत्तानी’’तिआदि । चत्तारो एककायेव पाळियं आदितो दस्सिता। छदुका पाळियं आगता चत्तारो, अट्ठकथायं द्वेति। चत्तारो तिका पाळियं आगता द्वे, अट्ठकथायं द्वेति। द्वे चतुक्का पन अट्ठकथायमेव आगता। ‘‘पाळियं अनागता’’ति इदं सरूपतो अनागमनं सन्धाय वुत्तं, नयतो पन आगतभावो दस्सितो एव। ये पनेत्थ पाळियं अनागता, तेसं उदाहरणानि परतो दस्सयिस्साम।
Ekakacatukkavasena dassitabbāni padāni eva gahetvā āvuttinayadassanavasena missetvā avasiṭṭhadukavasena, tikacatukkavasena ca itare aṭṭha paṭṭhānabhāgā dassitāti āha ‘‘tāniyeva yathāvuttāni aṭṭha suttānī’’tiādi . Cattāro ekakāyeva pāḷiyaṃ ādito dassitā. Chadukā pāḷiyaṃ āgatā cattāro, aṭṭhakathāyaṃ dveti. Cattāro tikā pāḷiyaṃ āgatā dve, aṭṭhakathāyaṃ dveti. Dve catukkā pana aṭṭhakathāyameva āgatā. ‘‘Pāḷiyaṃ anāgatā’’ti idaṃ sarūpato anāgamanaṃ sandhāya vuttaṃ, nayato pana āgatabhāvo dassito eva. Ye panettha pāḷiyaṃ anāgatā, tesaṃ udāharaṇāni parato dassayissāma.
सोळसहीति सोळसविधेहि। न हि तानि सुत्तानि सोळसेव, अथ खो सोळसप्पकारानीति मूलगणनं ठपेत्वा कारणसुत्तलद्धेन सङ्खारगब्भेन तदनुरूपो यो गणनवित्थारो, तस्स पत्थरणविधि पट्ठाननयो। इमिना…पे॰… नत्थीति यथावुत्तपट्ठानविनिमुत्तो परियत्तिसासनप्पदेसो न विज्जति यथारहं तंतंपट्ठानभावेन पवत्तत्ताति दस्सेति। यदि सुत्तगेय्यादि नवविधं परियत्तिसासनं यथावुत्तपट्ठानवसेनेव पवत्तं, तत्थ कथमिध अनिदस्सितानं गाथादीनं संकिलेसभागियादिभावो गहेतब्बोति पञ्हं सन्धाय ‘‘गाथाय गाथा अनुमिनितब्बा’’तिआदिपाळि पवत्ताति दस्सेतुं ‘‘कथं पना’’तिआदि वुत्तं।
Soḷasahīti soḷasavidhehi. Na hi tāni suttāni soḷaseva, atha kho soḷasappakārānīti mūlagaṇanaṃ ṭhapetvā kāraṇasuttaladdhena saṅkhāragabbhena tadanurūpo yo gaṇanavitthāro, tassa pattharaṇavidhi paṭṭhānanayo. Iminā…pe… natthīti yathāvuttapaṭṭhānavinimutto pariyattisāsanappadeso na vijjati yathārahaṃ taṃtaṃpaṭṭhānabhāvena pavattattāti dasseti. Yadi suttageyyādi navavidhaṃ pariyattisāsanaṃ yathāvuttapaṭṭhānavaseneva pavattaṃ, tattha kathamidha anidassitānaṃ gāthādīnaṃ saṃkilesabhāgiyādibhāvo gahetabboti pañhaṃ sandhāya ‘‘gāthāya gāthā anuminitabbā’’tiādipāḷi pavattāti dassetuṃ ‘‘kathaṃ panā’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ अयं गाथा वियाति ‘‘कामन्धा जालसञ्छन्ना, मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, उद्धं अधो सब्बधि विप्पमुत्तो, यस्स सेलूपमं चित्त’’न्तिआदिना इध उदाहटगाथा विय। गाथाति अञ्ञापि तेपिटके बुद्धवचने आगता इध अनुदाहटा। संवण्णनाकाले सम्मुखीभावेन ‘‘अयं गाथा विया’’ति वुत्ता या काचि गाथा ‘‘संकिलेसभागिया’’ति वा ‘‘संकिलेसवासनानिब्बेधअसेक्खभागिया’’ति वा अनुमिनितब्बा नयग्गाहेन ञापेतब्बाति दस्सेतुं वुत्तं ‘‘संकिलेस…पे॰… जानितब्बाति अत्थो’’ति। वा-सद्दो हि इध अवुत्तविकप्पनत्थो। सेसपदेसूति वेय्याकरणसुत्तपदेसु।
Tattha ayaṃ gāthā viyāti ‘‘kāmandhā jālasañchannā, manopubbaṅgamā dhammā, uddhaṃ adho sabbadhi vippamutto, yassa selūpamaṃ citta’’ntiādinā idha udāhaṭagāthā viya. Gāthāti aññāpi tepiṭake buddhavacane āgatā idha anudāhaṭā. Saṃvaṇṇanākāle sammukhībhāvena ‘‘ayaṃ gāthā viyā’’ti vuttā yā kāci gāthā ‘‘saṃkilesabhāgiyā’’ti vā ‘‘saṃkilesavāsanānibbedhaasekkhabhāgiyā’’ti vā anuminitabbā nayaggāhena ñāpetabbāti dassetuṃ vuttaṃ ‘‘saṃkilesa…pe… jānitabbāti attho’’ti. Vā-saddo hi idha avuttavikappanattho. Sesapadesūti veyyākaraṇasuttapadesu.
९०. अरियानं धम्मन्ति चारित्तवारित्तभेदं सीलाचारं। एकन्तकरणीयस्स अकरणम्पि वीतिक्कमो एव।
90.Ariyānaṃ dhammanti cārittavārittabhedaṃ sīlācāraṃ. Ekantakaraṇīyassa akaraṇampi vītikkamo eva.
अविज्जादिके संकिलेसधम्मे तदङ्गादिवसेन धुनातीति धोना वुच्चति पञ्ञा। पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जनपञ्ञाति पन पकरणेन अवच्छिन्नत्ता वुत्तं। तं अतिक्कमित्वा चरन्तोति पच्चयानं अपच्चवेक्खित्वा पच्चयपरिभोगे आदीनवं अपस्सन्तो इणपरिभोगवसेन परिभुञ्जन्तो न परिमुच्चति निरयादिदुक्खतो, वट्टदुक्खतो च।
Avijjādike saṃkilesadhamme tadaṅgādivasena dhunātīti dhonā vuccati paññā. Paccavekkhitvā paribhuñjanapaññāti pana pakaraṇena avacchinnattā vuttaṃ. Taṃ atikkamitvā carantoti paccayānaṃ apaccavekkhitvā paccayaparibhoge ādīnavaṃ apassanto iṇaparibhogavasena paribhuñjanto na parimuccati nirayādidukkhato, vaṭṭadukkhato ca.
कुक्कुजनकं नाम कदलिया पुप्फनाळि। पराभवायाति विनासाय। तथाति यथा फलपाकन्ता कदली, एवं वेळुनळापि ओसधिजातिकत्ताति उपसंहारत्थो तथा-सद्दो। तेनाह ‘‘फलं वेळुं फलं नळ’’न्ति।
Kukkujanakaṃ nāma kadaliyā pupphanāḷi. Parābhavāyāti vināsāya. Tathāti yathā phalapākantā kadalī, evaṃ veḷunaḷāpi osadhijātikattāti upasaṃhārattho tathā-saddo. Tenāha ‘‘phalaṃ veḷuṃ phalaṃ naḷa’’nti.
सुखेत्तेपीति पि-सद्देन को पन वादो ऊसरादिदोसदुट्ठेसु खेत्तेसूति दस्सेति। ‘‘छकण…पे॰… अत्थो’’ति एतेन यथावुत्तअभिसङ्खरणाभावेन बीजदोसदुट्ठन्ति दस्सेति।
Sukhettepīti pi-saddena ko pana vādo ūsarādidosaduṭṭhesu khettesūti dasseti. ‘‘Chakaṇa…pe… attho’’ti etena yathāvuttaabhisaṅkharaṇābhāvena bījadosaduṭṭhanti dasseti.
९१. सज्जितन्ति सञ्जितं। अपरिक्खतेति पटिपक्खेहि धम्मेहि अविक्खम्भिते अरोगे।
91.Sajjitanti sañjitaṃ. Aparikkhateti paṭipakkhehi dhammehi avikkhambhite aroge.
याय समन्नागतो पुग्गलो ‘‘किं सुतं मया, किं वा सुणामी’’ति कुसलं गवेसी चरति, सा धम्मोजपञ्ञा किस्सवा नाम। दुब्भासिताति दुट्ठु भासिता, इस्सामच्छरियदोसादीहि दुट्ठा वा भासिता।
Yāya samannāgato puggalo ‘‘kiṃ sutaṃ mayā, kiṃ vā suṇāmī’’ti kusalaṃ gavesī carati, sā dhammojapaññā kissavā nāma. Dubbhāsitāti duṭṭhu bhāsitā, issāmacchariyadosādīhi duṭṭhā vā bhāsitā.
९२. विचिनातीति विसेसतो चिनाति पसवति।
92.Vicinātīti visesato cināti pasavati.
विगतभूताति विगतसच्च। तेनाह ‘‘अलीकवादी’’ति।
Vigatabhūtāti vigatasacca. Tenāha ‘‘alīkavādī’’ti.
अवजातपुत्ताति लामकपुत्त। भगवतो सासने पब्बजित्वा निहीनवुत्तितं सन्धाय वदति। नेरयिकोति निरये निब्बत्तनको। पापकम्मिनो पपतन्ति एत्थाति पपतं, नरकं।
Avajātaputtāti lāmakaputta. Bhagavato sāsane pabbajitvā nihīnavuttitaṃ sandhāya vadati. Nerayikoti niraye nibbattanako. Pāpakammino papatanti etthāti papataṃ, narakaṃ.
तण्हादीनं सभावभेदतोति तण्हादिट्ठिदुच्चरितानं तण्हायनविपरीतदस्सनदुट्ठचरिततासङ्खातसभावविभागतो। अवत्थाभेदतोति तण्हाय छन्दपेमलोभरागनन्दीपिपासामुच्छादयो, दिट्ठिया गाहपरामासमिच्छाभिनिवेसविसुकविप्फन्दितविपरीतदस्सनादयो, दुच्चरितस्स तिरच्छानपेत्तिविसयअसुरयोनिगामितादयो अवत्थाविसेसा। च-सद्देन तेसं कामतण्हादिरूपतण्हादिअत्तानुदिट्ठादिसस्सतगाहादिकायदुच्चरितादि- पाणातिपातादिप्पकारभेदो सङ्गय्हति।
Taṇhādīnaṃ sabhāvabhedatoti taṇhādiṭṭhiduccaritānaṃ taṇhāyanaviparītadassanaduṭṭhacaritatāsaṅkhātasabhāvavibhāgato. Avatthābhedatoti taṇhāya chandapemalobharāganandīpipāsāmucchādayo, diṭṭhiyā gāhaparāmāsamicchābhinivesavisukavipphanditaviparītadassanādayo, duccaritassa tiracchānapettivisayaasurayonigāmitādayo avatthāvisesā. Ca-saddena tesaṃ kāmataṇhādirūpataṇhādiattānudiṭṭhādisassatagāhādikāyaduccaritādi- pāṇātipātādippakārabhedo saṅgayhati.
९३. विपुलन्ति उळारं, तेलादीहि चेव धनधञ्ञादीहि च पहूतसन्निचयन्ति अत्थो। सम्बाधाति जनसंमद्दसङ्घटा।
93.Vipulanti uḷāraṃ, telādīhi ceva dhanadhaññādīhi ca pahūtasannicayanti attho. Sambādhāti janasaṃmaddasaṅghaṭā.
दण्डेन न हिंसतीति एत्थ वुत्तं यं दण्डनिधानं, तं वट्टविवट्टनिस्सितं। तदुभयस्सापि फलं दस्सेन्तो ‘‘सो पुग्गलो’’तिआदिमाह।
Daṇḍena na hiṃsatīti ettha vuttaṃ yaṃ daṇḍanidhānaṃ, taṃ vaṭṭavivaṭṭanissitaṃ. Tadubhayassāpi phalaṃ dassento ‘‘so puggalo’’tiādimāha.
९४. किञ्चति तंसमङ्गिनं विमद्दतीति किञ्चनं, रागादि, पलिबुन्धति कुसलप्पवत्तिं निवारेतीति पलिबोधो, रागादियेव, किञ्चनमेव पलिबोधो किञ्चनपलिबोधो। अथ वा किञ्चनञ्च पलिबोधो च किञ्चनपलिबोधो, आमिसकिञ्चिक्खञ्च रागादिसंकिलेसो चाति अत्थो।
94. Kiñcati taṃsamaṅginaṃ vimaddatīti kiñcanaṃ, rāgādi, palibundhati kusalappavattiṃ nivāretīti palibodho, rāgādiyeva, kiñcanameva palibodho kiñcanapalibodho. Atha vā kiñcanañca palibodho ca kiñcanapalibodho, āmisakiñcikkhañca rāgādisaṃkileso cāti attho.
विसेसितन्ति विलोमं, विसमं किरियन्ति अत्थो। राजभण्डन्ति ओरोधे सन्धाय वदन्ति।
Visesitanti vilomaṃ, visamaṃ kiriyanti attho. Rājabhaṇḍanti orodhe sandhāya vadanti.
याचयोगोति याचनयोगो, याचकानं मनोरथपरिपूरणतो। तेनाह ‘‘याचितब्बयुत्तो’’ति। दानयुत्तोति सततं दानकिरियासमङ्गी। दानसंविभागरतोति एत्थ दानं नाम अत्थिकानं यथाधिप्पायपटियत्तपरिच्चागो, संविभागो अत्तना परिभुञ्जितब्बतो अप्पमत्तकतोपि संविभजनं। इमेहि खो…पे॰… होतीति एत्थ होतिसद्देन ‘‘समन्नागतो’’ति पदं सम्बन्धितब्बं, न ‘‘सोतापन्नो’’ति दस्सेतुं ‘‘सोतापन्नो…पे॰… होती’’ति वुत्तं। तेहि धम्मेहि समन्नागमो हि इध विधीयति, न सोतापन्नभावो, तेन सोतापन्नलक्खणमेते धम्मा, न सोतापन्नभावलक्खणन्ति दस्सेति। तथा हि ‘‘सोतापन्नेन…पे॰… लब्भमानतं दस्सेती’’ति वुत्तं।
Yācayogoti yācanayogo, yācakānaṃ manorathaparipūraṇato. Tenāha ‘‘yācitabbayutto’’ti. Dānayuttoti satataṃ dānakiriyāsamaṅgī. Dānasaṃvibhāgaratoti ettha dānaṃ nāma atthikānaṃ yathādhippāyapaṭiyattapariccāgo, saṃvibhāgo attanā paribhuñjitabbato appamattakatopi saṃvibhajanaṃ. Imehi kho…pe… hotīti ettha hotisaddena ‘‘samannāgato’’ti padaṃ sambandhitabbaṃ, na ‘‘sotāpanno’’ti dassetuṃ ‘‘sotāpanno…pe… hotī’’ti vuttaṃ. Tehi dhammehi samannāgamo hi idha vidhīyati, na sotāpannabhāvo, tena sotāpannalakkhaṇamete dhammā, na sotāpannabhāvalakkhaṇanti dasseti. Tathā hi ‘‘sotāpannena…pe… labbhamānataṃ dassetī’’ti vuttaṃ.
९५. लपति कथेति एतेनाति लपनं, ओट्ठं।
95. Lapati katheti etenāti lapanaṃ, oṭṭhaṃ.
९७. मुदितोति दिब्बसम्पत्तिया पमुदितो।
97.Muditoti dibbasampattiyā pamudito.
९९. किञ्चापि उदतारीति तरणकिरिया अतीतभावेन वुत्ता, तरणमेव पन गहेत्वा आह ‘‘ओघतरणस्स अरियमग्गकिच्चत्ता’’ति। एवं विप्पमुत्तो, विमुत्तोति च एत्थ मुच्चनकिरियायपि वत्तब्बं।
99. Kiñcāpi udatārīti taraṇakiriyā atītabhāvena vuttā, taraṇameva pana gahetvā āha ‘‘oghataraṇassa ariyamaggakiccattā’’ti. Evaṃ vippamutto, vimuttoti ca ettha muccanakiriyāyapi vattabbaṃ.
१००. पातु-सद्दपुब्बको भवन्ति-सद्दो सिया उप्पादपरियायो सिया आविभावपरियायोति ‘‘पातुभवन्ती’’ति पदस्स ‘‘उप्पज्जन्ति, पकासेन्ति चा’’ति अत्थो वुत्तो। पातुभूतधम्मस्साति उप्पन्नबोधिपक्खियधम्मस्स, विभूतचतुसच्चधम्मस्स वा। नो कल्लोति न युत्तो। सहेतुधम्मन्ति एत्थ पच्चयुप्पन्नधम्माव गहिता, न पच्चयधम्माति? नयिदमेवं दट्ठब्बं पच्चयधम्मानम्पि पच्चयुप्पन्नभावानतिवत्तनतो। अथ वा सहेतुधम्मन्ति पच्चयुप्पन्नधम्मो पधानभावेन वुत्तो, पच्चयधम्मो पन गुणभावेनाति एवमेत्थ उभयेसं वुत्तभावो वेदितब्बो।
100.Pātu-saddapubbako bhavanti-saddo siyā uppādapariyāyo siyā āvibhāvapariyāyoti ‘‘pātubhavantī’’ti padassa ‘‘uppajjanti, pakāsenti cā’’ti attho vutto. Pātubhūtadhammassāti uppannabodhipakkhiyadhammassa, vibhūtacatusaccadhammassa vā. No kalloti na yutto. Sahetudhammanti ettha paccayuppannadhammāva gahitā, na paccayadhammāti? Nayidamevaṃ daṭṭhabbaṃ paccayadhammānampi paccayuppannabhāvānativattanato. Atha vā sahetudhammanti paccayuppannadhammo padhānabhāvena vutto, paccayadhammo pana guṇabhāvenāti evamettha ubhayesaṃ vuttabhāvo veditabbo.
आरञ्ञकन्ति आरञ्ञकङ्गसमन्नागतं। अञ्ञातोति परिचयवसेन न ञातो, असंसट्ठोति अत्थो। तेनाह ‘‘निच्चनवो’’ति।
Āraññakanti āraññakaṅgasamannāgataṃ. Aññātoti paricayavasena na ñāto, asaṃsaṭṭhoti attho. Tenāha ‘‘niccanavo’’ti.
ब्यापादविहिंसावितक्कविरहे वेरिपरिसङ्काय अभावे अकित्तिपरिमुत्तीति एवमादीहिपि कारणेहि कोधप्पहानेन सुखं सुपति। कोधपरिळाहाभावो पन पाकटतरोति आह ‘‘कोध…पे॰… सयती’’ति। विसमूलस्साति एत्थ विससरिक्खताय ‘‘विस’’न्ति दुक्खं अधिप्पेतन्ति आह ‘‘दुक्खविपाकस्सा’’ति। सुखन्ति चेतसिकसुखं। अक्कुट्ठस्स पच्चक्कोसित्वा च पच्चक्कोसनहेतु उप्पज्जतीति योजना।
Byāpādavihiṃsāvitakkavirahe veriparisaṅkāya abhāve akittiparimuttīti evamādīhipi kāraṇehi kodhappahānena sukhaṃ supati. Kodhapariḷāhābhāvo pana pākaṭataroti āha ‘‘kodha…pe… sayatī’’ti. Visamūlassāti ettha visasarikkhatāya ‘‘visa’’nti dukkhaṃ adhippetanti āha ‘‘dukkhavipākassā’’ti. Sukhanti cetasikasukhaṃ. Akkuṭṭhassa paccakkositvā ca paccakkosanahetu uppajjatīti yojanā.
१०१. सल्लुब्बाहनं सल्लुद्धरणं।
101.Sallubbāhanaṃ salluddharaṇaṃ.
विसयभेदेन, पवत्तिआकारभेदेन च अनेकभेदत्ता कामसञ्ञाय वुत्तं ‘‘याय कायची’’ति।
Visayabhedena, pavattiākārabhedena ca anekabhedattā kāmasaññāya vuttaṃ ‘‘yāya kāyacī’’ti.
दानमुखेनाति दानेन मुखभूतेन, दानं पमुखं कत्वाति अत्थो।
Dānamukhenāti dānena mukhabhūtena, dānaṃ pamukhaṃ katvāti attho.
‘‘अरियमग्गसम्पापनवसेना’’ति इमिना अनुकम्पानुद्दयानं एकन्तानवज्जतमेव विभावेति। ‘‘अनुकम्पा’’ति पदस्सत्थविवरणं ‘‘करुणायना’’ति, इतरस्स ‘‘मेत्तायना’’ति।
‘‘Ariyamaggasampāpanavasenā’’ti iminā anukampānuddayānaṃ ekantānavajjatameva vibhāveti. ‘‘Anukampā’’ti padassatthavivaraṇaṃ ‘‘karuṇāyanā’’ti, itarassa ‘‘mettāyanā’’ti.
१०२. पकतिआदीति आदिसद्देन अणुइस्सरपजापतिपुरिसकालाधिट्ठायकारिआदिके सङ्गण्हाति।
102.Pakatiādīti ādisaddena aṇuissarapajāpatipurisakālādhiṭṭhāyakāriādike saṅgaṇhāti.
कामेसूति कामगुणेसु रूपादिविसयेसु।
Kāmesūti kāmaguṇesu rūpādivisayesu.
बहलकिलेसतायाति बहुलकिलेसभावेन। पुब्बहेतुमन्दतायाति विवट्टूपनिस्सयस्स कुसलस्स अकतत्ता।
Bahalakilesatāyāti bahulakilesabhāvena. Pubbahetumandatāyāti vivaṭṭūpanissayassa kusalassa akatattā.
चित्तवूपसमभावनायाति चित्तवूपसमकरभावनाय समथविपस्सनाय।
Cittavūpasamabhāvanāyāti cittavūpasamakarabhāvanāya samathavipassanāya.
परिस्सया सीलादिपरिपूरणस्स परिबन्धभूता किलेसा एव। अनरिया पञ्ञासीसं उक्खिपित्वा ठातुमेव न सक्कोन्तीति वुत्तं ‘‘ञाणसिरेन अधोसिरा हुत्वा’’ति।
Parissayā sīlādiparipūraṇassa paribandhabhūtā kilesā eva. Anariyā paññāsīsaṃ ukkhipitvā ṭhātumeva na sakkontīti vuttaṃ ‘‘ñāṇasirena adhosirā hutvā’’ti.
१०३. भगवतो, भिक्खुसङ्घस्स च वसनयोग्यभावो, तेहि निवुत्थभावो च तस्स सातिसयो वण्णोति वुत्तं ‘‘पठमगाथाय जेतवनस्स वण्णं कथेत्वा’’ति। वुत्तञ्हेतं –
103. Bhagavato, bhikkhusaṅghassa ca vasanayogyabhāvo, tehi nivutthabhāvo ca tassa sātisayo vaṇṇoti vuttaṃ ‘‘paṭhamagāthāya jetavanassa vaṇṇaṃ kathetvā’’ti. Vuttañhetaṃ –
‘‘गामे वा यदि वारञ्ञे, निन्ने वा यदि वा थले।
‘‘Gāme vā yadi vāraññe, ninne vā yadi vā thale;
यत्थ अरहन्तो विहरन्ति, तं भूमिरामणेय्यक’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ९८; थेरगा॰ ९९१)।
Yattha arahanto viharanti, taṃ bhūmirāmaṇeyyaka’’nti. (dha. pa. 98; theragā. 991);
इध धम्मसद्दो समाधिपरियायो ‘‘एवंधम्मा ते भगवन्तो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१३; म॰ नि॰ ३.१९८; सं॰ नि॰ ५.३७८) वियाति आह ‘‘धम्मोति समाधी’’ति समाधिपक्खिका धम्मा सतिवायामा।
Idha dhammasaddo samādhipariyāyo ‘‘evaṃdhammā te bhagavanto’’tiādīsu (dī. ni. 2.13; ma. ni. 3.198; saṃ. ni. 5.378) viyāti āha ‘‘dhammoti samādhī’’ti samādhipakkhikā dhammā sativāyāmā.
नानुगच्छेय्याति नानुतसेय्य। अनुतसनमेव हि तण्हादिट्ठीहि अनुगमनं। पटिविपस्सेय्याति विपस्सनासम्मसनमाह। यमकतो, हि खणिकतो, पटिपाटितो च सम्मसनं विपस्सनायपि सम्मसनतो पटिविपस्सना नाम। सा हि विपस्सनाय दिट्ठिउग्घाटनमानसमुग्घाटननिकन्तिपरियादानहेतुताय विसेसतो पटिपक्खेन असंहीरअसंकुप्पनहेतुभूता परिब्रूहना होति। ‘‘पुनप्पुनं…पे॰… अप्पेन्तो’’ति एतेन निब्बानारम्मणधम्मानुब्रूहनं यथा ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति (म॰ नि॰ १.६४) दस्सेति।
Nānugaccheyyāti nānutaseyya. Anutasanameva hi taṇhādiṭṭhīhi anugamanaṃ. Paṭivipasseyyāti vipassanāsammasanamāha. Yamakato, hi khaṇikato, paṭipāṭito ca sammasanaṃ vipassanāyapi sammasanato paṭivipassanā nāma. Sā hi vipassanāya diṭṭhiugghāṭanamānasamugghāṭananikantipariyādānahetutāya visesato paṭipakkhena asaṃhīraasaṃkuppanahetubhūtā paribrūhanā hoti. ‘‘Punappunaṃ…pe… appento’’ti etena nibbānārammaṇadhammānubrūhanaṃ yathā ‘‘brūhetā suññāgārāna’’nti (ma. ni. 1.64) dasseti.
यं किञ्चि अपदिसित्वा पटिञ्ञादानं सङ्गरो। सो पन अत्तनो किच्चविसेसं अपदिसित्वा मित्तसन्थववसेन वा कालागमनं अपदिसित्वा किञ्चिक्खानुप्पदानेन वा पटिबाहकरणं अपदिसित्वा बलग्गबोधवसेन वा सियाति तस्स मित्तकरणादिपरियायतं सन्धायाह ‘‘सङ्गरोति…पे॰… नाम’’न्ति। एवं पटिपन्नत्ताति एवं अनिच्चसञ्ञामुखेन तियद्धकेसु सङ्खारेसु अप्पमादप्पटिपत्तिया पटिपन्नत्ता।
Yaṃ kiñci apadisitvā paṭiññādānaṃ saṅgaro. So pana attano kiccavisesaṃ apadisitvā mittasanthavavasena vā kālāgamanaṃ apadisitvā kiñcikkhānuppadānena vā paṭibāhakaraṇaṃ apadisitvā balaggabodhavasena vā siyāti tassa mittakaraṇādipariyāyataṃ sandhāyāha ‘‘saṅgaroti…pe… nāma’’nti. Evaṃ paṭipannattāti evaṃ aniccasaññāmukhena tiyaddhakesu saṅkhāresu appamādappaṭipattiyā paṭipannattā.
दिब्बचक्खु सुविसुद्धन्ति सावसेसा देसनाति आह ‘‘यं सच्छिकरोती’’ति। रूपायतनञ्हेत्थ अधिप्पेतं।
Dibbacakkhu suvisuddhanti sāvasesā desanāti āha ‘‘yaṃ sacchikarotī’’ti. Rūpāyatanañhettha adhippetaṃ.
१०४. अन्तन्ति सङ्खारानं पारिमन्तभूतं। वेदानन्ति मग्गञाणवेदानमेव। अरहत्ताधिगमेन अन्तं परियोसानं गतत्ता। कम्मविपाकवट्टानं, किलेसवट्टस्सापि च उस्सदेन उपचयेन उस्सदा, रागादयो।
104.Antanti saṅkhārānaṃ pārimantabhūtaṃ. Vedānanti maggañāṇavedānameva. Arahattādhigamena antaṃ pariyosānaṃ gatattā. Kammavipākavaṭṭānaṃ, kilesavaṭṭassāpi ca ussadena upacayena ussadā, rāgādayo.
सुक्कोभासताय सुक्का, अभिविसिट्ठग्गहा। सब्बानि वा तारकरूपानि सुक्का। विन्दतीति उपलभति, पटिविज्झतीति अत्थो।
Sukkobhāsatāya sukkā, abhivisiṭṭhaggahā. Sabbāni vā tārakarūpāni sukkā. Vindatīti upalabhati, paṭivijjhatīti attho.
‘‘अज्झत्तं विपस्सनाभिनिवेसो होती’’ति इदं ‘‘सकेसु धम्मेसू’’ति पारगुभावस्स विसेसितत्ता वुत्तं, तञ्च खो अभिनिवेसेनेव देसितं। ‘‘सब्बं , भिक्खवे, अभिञ्ञेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.४६; पटि॰ म॰ १.३) वुत्तं। पारगुता च तेसं खन्धानं परिञ्ञाभिसमयवसेन होति। ततो च नेसं हेतुभूतसमुदये, तदप्पवत्तिलक्खणे निरोधे, निरोधगामिनिया पटिपदाय च पहानसच्छिकिरियाभावनाभिसमयपारिपूरिवसेन इतरसच्चेसुपि पारगुभावो वुत्तो एव होति। सब्बसो हि सकअत्तभावबोधेनपि चतुसच्चाभिसमयो होतियेव। वुत्तञ्हेतं ‘‘इमस्मिंयेव ब्याममत्ते कळेवरे ससञ्ञिम्हि समनके लोकञ्च पञ्ञपेमि, लोकसमुदयञ्चा’’तिआदि (सं॰ नि॰ १.१०७; अ॰ नि॰ ४.४५)। अथ वा सकेसु धम्मेसूति अत्तनो धम्मेसु। अत्तधम्मा नाम अत्थकामस्स कुलपुत्तस्स सीलादिधम्मा। सीलसमाधिपञ्ञादयो हि वोदानधम्मा एकन्तहितसुखसम्पादनतो पुरिसस्स सकधम्मा नाम, न अनत्थावहा संकिलेसधम्मा विय परधम्मा। तेसं सीलादीनं पारिपूरिया पारं परियन्तं गतोति पारगू। ‘‘अक्कुल पक्कुल’’इति एवं विहिंसनकपयोगं। अजकलापेन (उदा॰ ७) हि तदा भगवन्तं भीसापेतुकामेन कतं यक्खगज्जितं ‘‘अक्कुल पक्कुल’’ इति इमिना आकारेन सत्तानं सोतपथं अगमासि, तस्मा तं ‘‘अक्कुलं पक्कुलकरण’’न्ति वुत्तं।
‘‘Ajjhattaṃ vipassanābhiniveso hotī’’ti idaṃ ‘‘sakesu dhammesū’’ti pāragubhāvassa visesitattā vuttaṃ, tañca kho abhiniveseneva desitaṃ. ‘‘Sabbaṃ , bhikkhave, abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46; paṭi. ma. 1.3) vuttaṃ. Pāragutā ca tesaṃ khandhānaṃ pariññābhisamayavasena hoti. Tato ca nesaṃ hetubhūtasamudaye, tadappavattilakkhaṇe nirodhe, nirodhagāminiyā paṭipadāya ca pahānasacchikiriyābhāvanābhisamayapāripūrivasena itarasaccesupi pāragubhāvo vutto eva hoti. Sabbaso hi sakaattabhāvabodhenapi catusaccābhisamayo hotiyeva. Vuttañhetaṃ ‘‘imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi, lokasamudayañcā’’tiādi (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45). Atha vā sakesu dhammesūti attano dhammesu. Attadhammā nāma atthakāmassa kulaputtassa sīlādidhammā. Sīlasamādhipaññādayo hi vodānadhammā ekantahitasukhasampādanato purisassa sakadhammā nāma, na anatthāvahā saṃkilesadhammā viya paradhammā. Tesaṃ sīlādīnaṃ pāripūriyā pāraṃ pariyantaṃ gatoti pāragū. ‘‘Akkula pakkula’’iti evaṃ vihiṃsanakapayogaṃ. Ajakalāpena (udā. 7) hi tadā bhagavantaṃ bhīsāpetukāmena kataṃ yakkhagajjitaṃ ‘‘akkula pakkula’’ iti iminā ākārena sattānaṃ sotapathaṃ agamāsi, tasmā taṃ ‘‘akkulaṃ pakkulakaraṇa’’nti vuttaṃ.
नाभिनन्दतीति ‘‘अयं मं दट्ठुं आगता’’ति न तुस्सति। यस्मा पन ‘‘भगवतो भासितं अभिनन्दी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.८८) विय सम्पटिच्छनत्थोपि अभिनन्दसद्दो होति, तस्मा वुत्तं ‘‘चित्तेन न सम्पटिच्छती’’ति। न सोचतीति ‘‘मया असम्मोदिता गच्छती’’ति न चित्तसन्तापं आपज्जति। ‘‘सङ्गा सङ्गामजिं मुत्त’’न्ति इदं अभिनन्दसोचनानं अभावस्स कारणवचनं।
Nābhinandatīti ‘‘ayaṃ maṃ daṭṭhuṃ āgatā’’ti na tussati. Yasmā pana ‘‘bhagavato bhāsitaṃ abhinandī’’tiādīsu (ma. ni. 1.88) viya sampaṭicchanatthopi abhinandasaddo hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘cittena na sampaṭicchatī’’ti. Na socatīti ‘‘mayā asammoditā gacchatī’’ti na cittasantāpaṃ āpajjati. ‘‘Saṅgā saṅgāmajiṃ mutta’’nti idaṃ abhinandasocanānaṃ abhāvassa kāraṇavacanaṃ.
तेनाति उदके न्हानेन। तेनेवाह ‘‘न उदकेन सुची होती’’ति। तस्सत्थो – उदकुम्मुज्जनादिना नेव सत्तानं सुचि पापतो सुद्धि नाम होतीति। उदकुम्मुज्जनादीनि हि इध उत्तरपदलोपेन ‘‘उदक’’न्ति वुत्तं। उदकेनाति वा उम्मुज्जनादिकिरियासाधनभूतेन उदकेन सत्तानं सुचि पापसुद्धि न होतीति। अथ वा सुचितेन यथावुत्तेन उदकेन पापमलतो सुद्धो नाम सत्तो न होतीति। यदि सिया, सब्बेसमेव मच्छबन्धानं पापसुद्धि सिया। तेनाह ‘‘बह्वेत्थ न्हायती जनो’’ति। मातुघातादिपापकम्मकारीनं, अञ्ञेसञ्च गोमहिंसादीनं उदकं ओरोहन्तानं अन्तमसो मच्छकच्छपे उपादाय सब्बेसम्पि पापसुद्धि सिया , न पनेवं होति। कस्मा? न्हानीयपापहेतूनं अप्पटिपक्खभावतो। यञ्हि यं विनासेति, सो तस्स पटिपक्खो। यथा आलोको अन्धकारस्स, विज्जा अविज्जाय, न एवं न्हानं पापस्स, तस्मा निट्ठमेत्थ गन्तब्बं ‘‘न उदकेन सुची होती’’ति। येन पन सुचि होति, तं दस्सेतुं ‘‘यम्हि सच्चञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सच्चन्ति वचीसच्चञ्च विरतिसच्चञ्च। अथ वा सच्चन्ति ञाणसच्चञ्चेव परमत्थसच्चञ्च। धम्मोति सेसो अरियधम्मो। सच्चस्स पनेत्थ विसुं गहणं तस्स बहुकारतादस्सनत्थं। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Tenāti udake nhānena. Tenevāha ‘‘na udakena sucī hotī’’ti. Tassattho – udakummujjanādinā neva sattānaṃ suci pāpato suddhi nāma hotīti. Udakummujjanādīni hi idha uttarapadalopena ‘‘udaka’’nti vuttaṃ. Udakenāti vā ummujjanādikiriyāsādhanabhūtena udakena sattānaṃ suci pāpasuddhi na hotīti. Atha vā sucitena yathāvuttena udakena pāpamalato suddho nāma satto na hotīti. Yadi siyā, sabbesameva macchabandhānaṃ pāpasuddhi siyā. Tenāha ‘‘bahvettha nhāyatī jano’’ti. Mātughātādipāpakammakārīnaṃ, aññesañca gomahiṃsādīnaṃ udakaṃ orohantānaṃ antamaso macchakacchape upādāya sabbesampi pāpasuddhi siyā , na panevaṃ hoti. Kasmā? Nhānīyapāpahetūnaṃ appaṭipakkhabhāvato. Yañhi yaṃ vināseti, so tassa paṭipakkho. Yathā āloko andhakārassa, vijjā avijjāya, na evaṃ nhānaṃ pāpassa, tasmā niṭṭhamettha gantabbaṃ ‘‘na udakena sucī hotī’’ti. Yena pana suci hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘yamhi saccañcā’’tiādi vuttaṃ. Tattha saccanti vacīsaccañca viratisaccañca. Atha vā saccanti ñāṇasaccañceva paramatthasaccañca. Dhammoti seso ariyadhammo. Saccassa panettha visuṃ gahaṇaṃ tassa bahukāratādassanatthaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
जातिबलनिसेधकन्ति जातिमत्तब्राह्मणानं भोवादिकानं पटिसेधकं। जातिवादस्स वा निसेधकं, ‘‘न जच्चा ब्राह्मणो होती’’ति (सु॰ नि॰ ६५५) हि वुत्तं। थेरो हि तथावादेन ते अनिग्गण्हन्तोपि निग्गण्हन्तो विय होतीति कत्वा वुत्तं।
Jātibalanisedhakanti jātimattabrāhmaṇānaṃ bhovādikānaṃ paṭisedhakaṃ. Jātivādassa vā nisedhakaṃ, ‘‘na jaccā brāhmaṇo hotī’’ti (su. ni. 655) hi vuttaṃ. Thero hi tathāvādena te aniggaṇhantopi niggaṇhanto viya hotīti katvā vuttaṃ.
१०५. विमुत्तियन्ति अनुपादिसेसनिब्बानधातुयं।
105.Vimuttiyanti anupādisesanibbānadhātuyaṃ.
सवासनन्ति एत्थ खीणासवस्सापि अखीणासवसदिसकायवचीपयोगहेतुभूता सन्ताने किलेसभावना वासना नाम आयस्मतो पिलिन्दवच्छस्स (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२१५; ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.पिलिन्दवच्छत्थेरवत्थु) वसलवोहारो विय, सह वासनायाति सवासनं, भावनपुंसकञ्चेतं ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.७०) विय। यथावुत्तवासनम्पि असेसेत्वाति अत्थो। कुम्मग्गपरिहरणवसेन मग्गसम्पटिपत्तीति मग्गे कुसलो अमग्गेपि कुसलो एव होति। भगवा पन सब्बञ्ञुताय सब्बत्थेव कुसलोति आह ‘‘मग्गे च अमग्गे च कोविदो’’ति।
Savāsananti ettha khīṇāsavassāpi akhīṇāsavasadisakāyavacīpayogahetubhūtā santāne kilesabhāvanā vāsanā nāma āyasmato pilindavacchassa (a. ni. aṭṭha. 1.1.215; dha. pa. aṭṭha. 2.pilindavacchattheravatthu) vasalavohāro viya, saha vāsanāyāti savāsanaṃ, bhāvanapuṃsakañcetaṃ ‘‘visamaṃ candimasūriyā parivattantī’’tiādīsu (a. ni. 4.70) viya. Yathāvuttavāsanampi asesetvāti attho. Kummaggapariharaṇavasena maggasampaṭipattīti magge kusalo amaggepi kusalo eva hoti. Bhagavā pana sabbaññutāya sabbattheva kusaloti āha ‘‘magge ca amagge ca kovido’’ti.
१०६. तमेन युत्तोति यथावुत्ततमो तस्स अत्थीति तमो, पुग्गलो। अप्पकासभावेन ठिता खन्धाव तमो। आलोकभूतोति जातिगुणालोको, पाकटगुणोति अत्थो।
106.Tamena yuttoti yathāvuttatamo tassa atthīti tamo, puggalo. Appakāsabhāvena ṭhitā khandhāva tamo. Ālokabhūtoti jātiguṇāloko, pākaṭaguṇoti attho.
किलेसमयं बन्धनं ‘‘दळ्ह’’न्ति वदन्ति। यतो सच्चानि पटिविज्झन्ता बुद्धाव नं छिन्दन्ति, न अञ्ञे।
Kilesamayaṃ bandhanaṃ ‘‘daḷha’’nti vadanti. Yato saccāni paṭivijjhantā buddhāva naṃ chindanti, na aññe.
दुच्छेदनत्थेन सतिपि दळ्हभावे सिथिलवुत्तितं तस्स दीपेतुं ‘‘बन्धनभावम्पी’’तिआदिमाह। तेन ‘‘अहो सुखुमतरं खो, भिक्खवे, मारबन्धन’’न्ति वुत्तं।
Ducchedanatthena satipi daḷhabhāve sithilavuttitaṃ tassa dīpetuṃ ‘‘bandhanabhāvampī’’tiādimāha. Tena ‘‘aho sukhumataraṃ kho, bhikkhave, mārabandhana’’nti vuttaṃ.
१०७. यदिपि चेतना कुसलाकुसलसाधारणा, अपुञ्ञाभिसङ्खारो इधाधिप्पेतोति तस्स वसेन अत्थं दस्सेन्तो ‘‘अकुसलचेतनावसेन चेतेती’’ति आह। चेतनं अभिसन्दहनं, चित्तस्स ब्यापारापत्तिभावेन पवत्तीति अत्थो। यस्मा पन चेतना यदा विञ्ञत्तिं समुट्ठापेति, तदा दिगुणुस्साहादिगुणवायामा विय हुत्वा पाकटं पयोगं निप्फादेति, तस्मा ‘‘पकप्पेती’’ति वुत्ता। पाकटप्पयोगकप्पनञ्हेत्थ पकप्पनं अधिप्पेतं। तेनाह ‘‘तमेव पकप्पेती’’ति। पच्चयट्ठो इध आरम्मणत्थोति वुत्तं ‘‘पवत्तिया पच्चयो होती’’ति।
107. Yadipi cetanā kusalākusalasādhāraṇā, apuññābhisaṅkhāro idhādhippetoti tassa vasena atthaṃ dassento ‘‘akusalacetanāvasena cetetī’’ti āha. Cetanaṃ abhisandahanaṃ, cittassa byāpārāpattibhāvena pavattīti attho. Yasmā pana cetanā yadā viññattiṃ samuṭṭhāpeti, tadā diguṇussāhādiguṇavāyāmā viya hutvā pākaṭaṃ payogaṃ nipphādeti, tasmā ‘‘pakappetī’’ti vuttā. Pākaṭappayogakappanañhettha pakappanaṃ adhippetaṃ. Tenāha ‘‘tameva pakappetī’’ti. Paccayaṭṭho idha ārammaṇatthoti vuttaṃ ‘‘pavattiyā paccayo hotī’’ti.
१०८. यथा जलसमुद्दस्स वीचिसमुट्ठानवसेन लब्भमानो वेगो ‘‘वीचिमयो’’ति वुच्चति, एवं चक्खुसमुद्दस्सापि रूपावभासनवसेन लब्भमानो वेगो ‘‘रूपमयो’’ति वुत्तो। एसेव नयो सेसेसुपि। आविञ्छनतोति आकड्ढनतो, आकड्ढनञ्चेत्थ सन्तानस्स तन्निन्नभावहेतुताय दट्ठब्बं।
108. Yathā jalasamuddassa vīcisamuṭṭhānavasena labbhamāno vego ‘‘vīcimayo’’ti vuccati, evaṃ cakkhusamuddassāpi rūpāvabhāsanavasena labbhamāno vego ‘‘rūpamayo’’ti vutto. Eseva nayo sesesupi. Āviñchanatoti ākaḍḍhanato, ākaḍḍhanañcettha santānassa tanninnabhāvahetutāya daṭṭhabbaṃ.
समुदनं किलेसतेमनं, अवस्सवहेतुता, किलेसानं ऊमिआदिसदिसता समावट्टनेन सत्तानं अनत्थावहताय वेदितब्बा। उपरूपरिवेगुप्पत्तिया उपगतस्स उट्ठातुं अप्पदानेन, गुणसारविनासनेन च कोधुपनाहादीनं ऊमिआदिसदिसता दट्ठब्बा।
Samudanaṃ kilesatemanaṃ, avassavahetutā, kilesānaṃ ūmiādisadisatā samāvaṭṭanena sattānaṃ anatthāvahatāya veditabbā. Uparūpariveguppattiyā upagatassa uṭṭhātuṃ appadānena, guṇasāravināsanena ca kodhupanāhādīnaṃ ūmiādisadisatā daṭṭhabbā.
अभिमुखो नन्दतीति तदारम्मणं सुखं सोमनस्सं सादियन्तो सम्पटिच्छति। अभिवदतीति तण्हाभिनिवेसवसेन अभिनिविस्स वदति। तञ्हिस्स अभिनिवेसं दीपेतुं ‘‘अहो सुख’’न्तिआदि वुत्तं। अज्झोसानं अधिमुच्चनभूताय तण्हाय तण्हावत्थुकस्स अनुपविसित्वा आवेणिकताकरणन्ति आह ‘‘अज्झोसाय तिट्ठतीति गिलित्वा परिनिट्ठपेत्वा’’ति।
Abhimukho nandatīti tadārammaṇaṃ sukhaṃ somanassaṃ sādiyanto sampaṭicchati. Abhivadatīti taṇhābhinivesavasena abhinivissa vadati. Tañhissa abhinivesaṃ dīpetuṃ ‘‘aho sukha’’ntiādi vuttaṃ. Ajjhosānaṃ adhimuccanabhūtāya taṇhāya taṇhāvatthukassa anupavisitvā āveṇikatākaraṇanti āha ‘‘ajjhosāya tiṭṭhatīti gilitvā pariniṭṭhapetvā’’ti.
१०९. ‘‘कस्मा’’तिआदिना सन्तापदुक्खानं असुप्पतिकारतं आह ‘‘येन वा पकारेना’’ति। येनाति येन वा कामज्झोसानदिट्ठिज्झोसानभूतेन मिच्छाभिनिवेसप्पकारेन। गहट्ठपब्बजिता तथारूपं कत्वा अत्तनो वड्ढिञ्च मञ्ञन्ति। अवड्ढि एव पन होति तस्स पकारस्स वड्ढियं अनुपायभावतो च उपायभावतो च अवड्ढियं। तथापीति तत्थ तत्थ इच्छाविघातं पापुणन्तोपि। यस्मा इतो बाहिरका सब्बेन सब्बं भवनिस्सरणं अप्पजानन्तो मन्दकिलेसं दीघायुकं सुखबहुलं एकच्चं भवं तेनेव मन्दकिलेसादिभावेन ‘‘निब्बान’’न्ति समनुपस्सन्ति, तस्मा भवेन भवविप्पमोक्खं वदन्तीति।
109.‘‘Kasmā’’tiādinā santāpadukkhānaṃ asuppatikārataṃ āha ‘‘yena vā pakārenā’’ti. Yenāti yena vā kāmajjhosānadiṭṭhijjhosānabhūtena micchābhinivesappakārena. Gahaṭṭhapabbajitā tathārūpaṃ katvā attano vaḍḍhiñca maññanti. Avaḍḍhi eva pana hoti tassa pakārassa vaḍḍhiyaṃ anupāyabhāvato ca upāyabhāvato ca avaḍḍhiyaṃ. Tathāpīti tattha tattha icchāvighātaṃ pāpuṇantopi. Yasmā ito bāhirakā sabbena sabbaṃ bhavanissaraṇaṃ appajānanto mandakilesaṃ dīghāyukaṃ sukhabahulaṃ ekaccaṃ bhavaṃ teneva mandakilesādibhāvena ‘‘nibbāna’’nti samanupassanti, tasmā bhavena bhavavippamokkhaṃ vadantīti.
भवदिट्ठिसहगता तण्हा पुरिमपदे उत्तरपदलोपेन भवतण्हाति वुत्ताति आह ‘‘भवतण्हातिआदीसु विया’’ति।
Bhavadiṭṭhisahagatā taṇhā purimapade uttarapadalopena bhavataṇhāti vuttāti āha ‘‘bhavataṇhātiādīsu viyā’’ti.
यत्थाति यस्मिं भवे।
Yatthāti yasmiṃ bhave.
ततो एवाति भूतरतिया एव। अञ्ञमञ्ञञ्हि सत्तानं छन्दरागो बलवा होति। अनवसेसतोति अनवसेसेन, न किञ्चि सेसेत्वा।
Tato evāti bhūtaratiyā eva. Aññamaññañhi sattānaṃ chandarāgo balavā hoti. Anavasesatoti anavasesena, na kiñci sesetvā.
संसारसोतस्स अनुकूलभावेन गच्छतीति अनुसोतगामी। तस्सेव पटिक्कूलवसेन निब्बिदानुपस्सनादीहि पवत्ततीति पटिसोतगामी, अचलप्पसादादिसमन्नागमेन ठितसभावोति अत्थो।
Saṃsārasotassa anukūlabhāvena gacchatīti anusotagāmī. Tasseva paṭikkūlavasena nibbidānupassanādīhi pavattatīti paṭisotagāmī, acalappasādādisamannāgamena ṭhitasabhāvoti attho.
११०. ‘‘पलब्भति, निखज्जती’’तिआदीसु विय उपसग्गो पदवड्ढनमत्तन्ति आह ‘‘अभिजातिकोति जातियो’’ति। कण्हधम्मसमन्नागतत्ता वा कण्हो। पठमवयेपि मज्झिमवयेपि पापसमङ्गी हुत्वा ठितो कण्हधम्मे अभिजायति, पच्छापि पापं पसवतीति अत्थो। सुक्कोति वा एत्थ वुत्तविपरियायेनेव अत्थो वेदितब्बो।
110. ‘‘Palabbhati, nikhajjatī’’tiādīsu viya upasaggo padavaḍḍhanamattanti āha ‘‘abhijātikoti jātiyo’’ti. Kaṇhadhammasamannāgatattā vā kaṇho. Paṭhamavayepi majjhimavayepi pāpasamaṅgī hutvā ṭhito kaṇhadhamme abhijāyati, pacchāpi pāpaṃ pasavatīti attho. Sukkoti vā ettha vuttavipariyāyeneva attho veditabbo.
१११. पुरिमस्मिन्ति पुरिमस्मिं पदे। विसये भुम्मं तत्थ देय्यधम्मस्स पतिट्ठापनतो। दुतिये अधिकरणे, तदधिकरणञ्हि निब्बानन्ति। गहट्ठपब्बजितकिच्चेसु वा विसिट्ठधम्मदस्सनत्थं पच्चयदानारहत्तानं समधुरतानिद्देसो। अथ वा येन येन पन वत्थुनाति रूपारूपनिरोधादिना तण्हावत्थुना। अमराविक्खेपवत्थुआदिनाति एत्थ आदि-सद्देन सुभसुखादिमिच्छाभिनिवेसवत्थुं सङ्गण्हाति। यथा वा तण्हादिट्ठिदुच्चरितानं वसेन संकिलेसभागियस्स सुत्तस्स विभागो, एवं समथविपस्सनासुचरितवसेन तण्हावोदानभागियादिसुत्तविभागोति दस्सेतुं पाळियं ‘‘तण्हा…पे॰… निद्दिसितब्ब’’न्ति वुत्तं।
111.Purimasminti purimasmiṃ pade. Visaye bhummaṃ tattha deyyadhammassa patiṭṭhāpanato. Dutiye adhikaraṇe, tadadhikaraṇañhi nibbānanti. Gahaṭṭhapabbajitakiccesu vā visiṭṭhadhammadassanatthaṃ paccayadānārahattānaṃ samadhuratāniddeso. Atha vā yena yena pana vatthunāti rūpārūpanirodhādinā taṇhāvatthunā. Amarāvikkhepavatthuādināti ettha ādi-saddena subhasukhādimicchābhinivesavatthuṃ saṅgaṇhāti. Yathā vā taṇhādiṭṭhiduccaritānaṃ vasena saṃkilesabhāgiyassa suttassa vibhāgo, evaṃ samathavipassanāsucaritavasena taṇhāvodānabhāgiyādisuttavibhāgoti dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘taṇhā…pe… niddisitabba’’nti vuttaṃ.
इदं एवं पवत्तन्ति यथा दुचिन्तितादिवसेन बालो होति पुग्गलो, एवं तस्स दुचिन्तितचिन्तितादिभावनावसेन पवत्तं इदं संकिलेसभागियं नाम सुत्तन्ति पुब्बे संकिलेसधम्मविभागेन वुत्तं इदानि सामञ्ञतो सङ्गहेत्वा वदति। इदं वासनाभागियं सुत्तन्ति एत्थापि इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो।
Idaṃevaṃ pavattanti yathā ducintitādivasena bālo hoti puggalo, evaṃ tassa ducintitacintitādibhāvanāvasena pavattaṃ idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ nāma suttanti pubbe saṃkilesadhammavibhāgena vuttaṃ idāni sāmaññato saṅgahetvā vadati. Idaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttanti etthāpi iminā nayena attho veditabbo.
किलेसट्ठानेहीति किलेसानं पवत्तिट्ठानेहि। किलेसावत्थाहीति किलेसानं पवत्तिआकारविसेसेहि। कामरागादीहि संयुज्जति कामरागादिहेतु कम्मविपाकादिना। सतिपि तेसं कालन्तरवुत्तियं संयुत्तो नाम होति, यतो कामरागादयो ‘‘संयोजन’’न्ति वुच्चन्ति। उपादियतीति दळ्हं गण्हाति पवत्तेति। सेसं वुत्तनयत्ता, उत्तानत्ता च संवण्णितं।
Kilesaṭṭhānehīti kilesānaṃ pavattiṭṭhānehi. Kilesāvatthāhīti kilesānaṃ pavattiākāravisesehi. Kāmarāgādīhi saṃyujjati kāmarāgādihetu kammavipākādinā. Satipi tesaṃ kālantaravuttiyaṃ saṃyutto nāma hoti, yato kāmarāgādayo ‘‘saṃyojana’’nti vuccanti. Upādiyatīti daḷhaṃ gaṇhāti pavatteti. Sesaṃ vuttanayattā, uttānattā ca saṃvaṇṇitaṃ.
११२. उदाहरणवसेनाति निदस्सनवसेन, एकदेसदस्सनवसेनाति अत्थो। सकलस्स हि परियत्तिसासनस्स सोळसहि पट्ठानभागेहि गहितत्ता। यथा तदेकदेसानं सोळसन्नम्पि पट्ठानभागानं गहणं उदाहरणमत्तं, तेसं पन सोळसन्नं एकदेसग्गहणं उदाहरणन्ति किमेत्थ वत्तब्बं। तेन वुत्तं ‘‘एकदेसदस्सनवसेनाति अत्थो’’ति। कस्मा पनेत्थ पाळियं पट्ठानस्स एकदेसोव उदाहटो, न अवसेसोति? नयनिदस्सनत्थं। इमिना नयेन अवसेसोपि पट्ठानभावो वेदितब्बोति।
112.Udāharaṇavasenāti nidassanavasena, ekadesadassanavasenāti attho. Sakalassa hi pariyattisāsanassa soḷasahi paṭṭhānabhāgehi gahitattā. Yathā tadekadesānaṃ soḷasannampi paṭṭhānabhāgānaṃ gahaṇaṃ udāharaṇamattaṃ, tesaṃ pana soḷasannaṃ ekadesaggahaṇaṃ udāharaṇanti kimettha vattabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘ekadesadassanavasenāti attho’’ti. Kasmā panettha pāḷiyaṃ paṭṭhānassa ekadesova udāhaṭo, na avasesoti? Nayanidassanatthaṃ. Iminā nayena avasesopi paṭṭhānabhāvo veditabboti.
तत्थ ‘‘अप्पम्पि चे संहित भासमानो…पे॰… स भागवा सामञ्ञस्स होती’’ति (ध॰ प॰ २०) इदं वासनाभागियञ्च असेक्खभागियञ्च। एत्थ हि ‘‘अप्पम्पि चे संहित भासमानो’’ति इदं वासनाभागियं, ‘‘स भागवा सामञ्ञस्स होती’’ति इदं असेक्खभागियं।
Tattha ‘‘appampi ce saṃhita bhāsamāno…pe… sa bhāgavā sāmaññassa hotī’’ti (dha. pa. 20) idaṃ vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca. Ettha hi ‘‘appampi ce saṃhita bhāsamāno’’ti idaṃ vāsanābhāgiyaṃ, ‘‘sa bhāgavā sāmaññassa hotī’’ti idaṃ asekkhabhāgiyaṃ.
तथा मघदेवसुत्तं। तत्थ हि ‘‘भूतपुब्बं, आनन्द, इमिस्सायेव मिथिलायं मघदेवो नाम राजा अहोसि धम्मिको धम्मराजा धम्मे ठितो महाधम्मराजा, धम्मं चरति ब्राह्मणगहपतिकेसु नेगमेसु चेव जनपदेसु च, उपोसथञ्च उपवसति चातुद्दसिं, पञ्चदसिं, अट्ठमिञ्च पक्खस्सा’’तिआदि (म॰ नि॰ २.३०८), इदं वासनाभागियं। ‘‘इदं खो पनानन्द, एतरहि मया कल्याणं वत्तं नीहरितं एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तती’’ति (म॰ नि॰ ३.१८९) इदं असेक्खभागियं। ‘‘पमादं अप्पमादेन, यदा नुदति पण्डितो’’ति (ध॰ प॰ २८) इदं निब्बेधभागियं। ‘‘पञ्ञापासाद…पे॰… अवेक्खती’’ति (ध॰ प॰ २८) इदं असेक्खभागियन्ति इदं निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च।
Tathā maghadevasuttaṃ. Tattha hi ‘‘bhūtapubbaṃ, ānanda, imissāyeva mithilāyaṃ maghadevo nāma rājā ahosi dhammiko dhammarājā dhamme ṭhito mahādhammarājā, dhammaṃ carati brāhmaṇagahapatikesu negamesu ceva janapadesu ca, uposathañca upavasati cātuddasiṃ, pañcadasiṃ, aṭṭhamiñca pakkhassā’’tiādi (ma. ni. 2.308), idaṃ vāsanābhāgiyaṃ. ‘‘Idaṃ kho panānanda, etarahi mayā kalyāṇaṃ vattaṃ nīharitaṃ ekantanibbidāya virāgāya nirodhāya upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattatī’’ti (ma. ni. 3.189) idaṃ asekkhabhāgiyaṃ. ‘‘Pamādaṃ appamādena, yadā nudati paṇḍito’’ti (dha. pa. 28) idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. ‘‘Paññāpāsāda…pe… avekkhatī’’ti (dha. pa. 28) idaṃ asekkhabhāgiyanti idaṃ nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca.
तथा ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानी’’ति (सं॰ नि॰ ५.४९३) सुत्तं। तत्थ ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि। कतमानि तीणीति? अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं अञ्ञिन्द्रिय’’न्ति इदं निब्बेधभागियं, ‘‘अञ्ञाताविन्द्रिय’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.४९३) इदं असेक्खभागियं।
Tathā ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, indriyānī’’ti (saṃ. ni. 5.493) suttaṃ. Tattha ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni tīṇīti? Anaññātaññassāmītindriyaṃ aññindriya’’nti idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ, ‘‘aññātāvindriya’’nti (saṃ. ni. 5.493) idaṃ asekkhabhāgiyaṃ.
रट्ठपालसुत्तं (म॰ नि॰ २.२९३ आदयो) संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च असेक्खभागियञ्च। तत्थ हि ‘‘ऊनो लोको अतित्तो तण्हादासो’’तिआदिना (म॰ नि॰ २.३०६) संकिलेसो विभत्तो, ‘‘एको वूपकट्ठो’’तिआदिना (म॰ नि॰ २.२९९) असेक्खधम्मा, इतरेन वासनाधम्माति।
Raṭṭhapālasuttaṃ (ma. ni. 2.293 ādayo) saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca. Tattha hi ‘‘ūno loko atitto taṇhādāso’’tiādinā (ma. ni. 2.306) saṃkileso vibhatto, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādinā (ma. ni. 2.299) asekkhadhammā, itarena vāsanādhammāti.
‘‘धम्मे च ये अरियपवेदिते रता, अनुत्तरो ते वचसा मनसा कम्मुना च।
‘‘Dhamme ca ye ariyapavedite ratā, anuttaro te vacasā manasā kammunā ca;
ते सन्तिसोरच्चसमाधिसण्ठिता, सुतस्स पञ्ञाय च सारमज्झगू’’ति॥ (सु॰ नि॰ ३३२)।
Te santisoraccasamādhisaṇṭhitā, sutassa paññāya ca sāramajjhagū’’ti. (su. ni. 332);
इदं वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च। एत्थ हि ‘‘धम्मे च ये अरियपवेदिते रता’’ति अयं वासना, ‘‘अनुत्तरा…पे॰… सण्ठिता’’ति अयं निब्बेधो, ‘‘सुतस्स पञ्ञाय च सारमज्झगू’’ति असेक्खधम्मा।
Idaṃ vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca. Ettha hi ‘‘dhamme ca ye ariyapavedite ratā’’ti ayaṃ vāsanā, ‘‘anuttarā…pe… saṇṭhitā’’ti ayaṃ nibbedho, ‘‘sutassa paññāya ca sāramajjhagū’’ti asekkhadhammā.
तथा ‘‘सद्धो सुतवा नियामदस्सी’’ति गाथा (सु॰ नि॰ ३७३)। तत्थ हि ‘‘सद्धो सुतवा’’ति वासना, ‘‘नियामदस्सी वग्गगतेसु न वग्गसारि धीरो, लोभं दोसं विनेय्य पटिघ’’न्ति निब्बेधो, ‘‘सम्मा सो लोके परिब्बजेय्या’’ति असेक्खधम्मा।
Tathā ‘‘saddho sutavā niyāmadassī’’ti gāthā (su. ni. 373). Tattha hi ‘‘saddho sutavā’’ti vāsanā, ‘‘niyāmadassī vaggagatesu na vaggasāri dhīro, lobhaṃ dosaṃ vineyya paṭigha’’nti nibbedho, ‘‘sammā so loke paribbajeyyā’’ti asekkhadhammā.
सब्बासवसंवरो परिस्सयादीनं वसेन सब्बभागियं वेदितब्बं। तत्थ हि संकिलेसधम्मा, लोकियसुचरितधम्मा, सेक्खधम्मा, असेक्खधम्मा च विभत्ता। असब्बभागियं पन ‘‘पस्सं पस्सती’’तिआदिकं (म॰ नि॰ १.२०३) उदकादिअनुवादनवचनं वेदितब्बं। एवमेतस्मिं सोळसविधे सासनपट्ठाने एते तण्हादिवसेन तयो संकिलेसभागा, वोदानादिवसेन तयो वासनाभागा, सेक्खानं सीलक्खन्धादीनं वसेन तयो निब्बेधभागा, असेक्खानं सीलक्खन्धादीनं एव वसेन तयो असेक्खभागा, तेसं वसेन मूलपट्ठानानि एव द्वादस होन्ति। तानि पन वित्थारनयेन विभजियमानानि छन्नवुताधिकानि चत्तारि सहस्सानि होन्ति। यथादस्सनं पनेतानि उद्धरितब्बानि। तानि पन यस्मा सङ्गहतो कामतण्हादिवसेन तयो तण्हासंकिलेसभागा, सस्सतुच्छेदवसेन द्वे दिट्ठिसंकिलेसभागा, कायदुच्चरितादिवसेन तयो दुच्चरितसंकिलेसभागाति अट्ठ संकिलेसभागा। धम्मामिसाभयदानवसेन तिविधं दानमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, कायसुचरितादिवसेन तिविधं सीलमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, समथविपस्सनावसेन दुविधं भावनामयं पुञ्ञकिरियवत्थूति अट्ठेव वासनाभागा।
Sabbāsavasaṃvaro parissayādīnaṃ vasena sabbabhāgiyaṃ veditabbaṃ. Tattha hi saṃkilesadhammā, lokiyasucaritadhammā, sekkhadhammā, asekkhadhammā ca vibhattā. Asabbabhāgiyaṃ pana ‘‘passaṃ passatī’’tiādikaṃ (ma. ni. 1.203) udakādianuvādanavacanaṃ veditabbaṃ. Evametasmiṃ soḷasavidhe sāsanapaṭṭhāne ete taṇhādivasena tayo saṃkilesabhāgā, vodānādivasena tayo vāsanābhāgā, sekkhānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ vasena tayo nibbedhabhāgā, asekkhānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ eva vasena tayo asekkhabhāgā, tesaṃ vasena mūlapaṭṭhānāni eva dvādasa honti. Tāni pana vitthāranayena vibhajiyamānāni channavutādhikāni cattāri sahassāni honti. Yathādassanaṃ panetāni uddharitabbāni. Tāni pana yasmā saṅgahato kāmataṇhādivasena tayo taṇhāsaṃkilesabhāgā, sassatucchedavasena dve diṭṭhisaṃkilesabhāgā, kāyaduccaritādivasena tayo duccaritasaṃkilesabhāgāti aṭṭha saṃkilesabhāgā. Dhammāmisābhayadānavasena tividhaṃ dānamayaṃ puññakiriyavatthu, kāyasucaritādivasena tividhaṃ sīlamayaṃ puññakiriyavatthu, samathavipassanāvasena duvidhaṃ bhāvanāmayaṃ puññakiriyavatthūti aṭṭheva vāsanābhāgā.
सद्धानुसारी सद्धाविमुत्तो धम्मानुसारी दिट्ठिप्पत्तो कायसक्खीति (पु॰ प॰ मातिका ७.३२-३६; पु॰ प॰ २६-३०) पञ्चन्नं सेक्खानं पच्चेकं तयो सीलादिक्खन्धाति पन्नरस निब्बेधभागा, सुञ्ञतानिमित्तापणिहितभेदा पञ्ञाविमुत्तानं तयो अग्गफलधम्मा, तेसु पच्चेकं तयो तयो सीलादिक्खन्धा, तथा उभतोभागविमुत्तानन्ति अट्ठारस, सिक्खितब्बाभावसामञ्ञेन असङ्खतधातुं पक्खिपित्वा एकूनवीसति असेक्खभागा, इति पुरिमानि एकतिंस, इमानि एकूनवीसतीति समपञ्ञास संकिलेसभागियादिधम्मा होन्ति। तस्मा इमेसं समपञ्ञासाय संकिलेसभागियादिधम्मानं वसेन समपञ्ञास सुत्तानि होन्ति।
Saddhānusārī saddhāvimutto dhammānusārī diṭṭhippatto kāyasakkhīti (pu. pa. mātikā 7.32-36; pu. pa. 26-30) pañcannaṃ sekkhānaṃ paccekaṃ tayo sīlādikkhandhāti pannarasa nibbedhabhāgā, suññatānimittāpaṇihitabhedā paññāvimuttānaṃ tayo aggaphaladhammā, tesu paccekaṃ tayo tayo sīlādikkhandhā, tathā ubhatobhāgavimuttānanti aṭṭhārasa, sikkhitabbābhāvasāmaññena asaṅkhatadhātuṃ pakkhipitvā ekūnavīsati asekkhabhāgā, iti purimāni ekatiṃsa, imāni ekūnavīsatīti samapaññāsa saṃkilesabhāgiyādidhammā honti. Tasmā imesaṃ samapaññāsāya saṃkilesabhāgiyādidhammānaṃ vasena samapaññāsa suttāni honti.
यस्मा च ते पञ्ञाविमुत्ता उभतोभागविमुत्तविभागं अकत्वा असङ्खताय धातुया अग्गहणेन निप्परियायेन असेक्खभागाभावतो नवेव असेक्खभागाति समचत्तालीस होन्ति, तस्मा पेटके ‘‘चत्तारीसाय आकारेहि परियेसितब्बं, पञ्ञासाय आकारेहि सासनपट्ठानं निद्दिट्ठ’’न्ति (पेटको॰ २१) च वुत्तं। सङ्गहतो एव पन पुब्बे वुत्तवित्थारनयेन सोळस होन्ति, पुन तिविधसंकिलेसभागियादिवसेन द्वादस होन्ति, पुन तण्हादिट्ठिदुच्चरितसंकिलेसतण्हादिट्ठिदुच्चरितवोदानभावेन छ होन्ति, पुन संकिलेसभागियं वासनाभागियं दस्सनभागियं वासनाभागियं असेक्खभागियन्ति पञ्च होन्ति, पुन मूलपट्ठानवसेन चत्तारि होन्ति, पुथुज्जनभागियसेक्खभागियअसेक्खभागियभावेन तीणि होन्ति, पुन संकिलेसभागियवोदानभागियभावेन द्वे एव होन्ति। पट्ठानभावेन पन एकविधमेव, इति पट्ठानभावेन एकविधम्पि संकिलेसवोदानभागियभावेन दुविधन्ति विभागतो याव छन्नवुताधिकं चतुसहस्सप्पभेदं होति, ताव नेतब्बं। एवमेतं पट्ठानं सङ्गहतो, विभागतो च वेदितब्बं।
Yasmā ca te paññāvimuttā ubhatobhāgavimuttavibhāgaṃ akatvā asaṅkhatāya dhātuyā aggahaṇena nippariyāyena asekkhabhāgābhāvato naveva asekkhabhāgāti samacattālīsa honti, tasmā peṭake ‘‘cattārīsāya ākārehi pariyesitabbaṃ, paññāsāya ākārehi sāsanapaṭṭhānaṃ niddiṭṭha’’nti (peṭako. 21) ca vuttaṃ. Saṅgahato eva pana pubbe vuttavitthāranayena soḷasa honti, puna tividhasaṃkilesabhāgiyādivasena dvādasa honti, puna taṇhādiṭṭhiduccaritasaṃkilesataṇhādiṭṭhiduccaritavodānabhāvena cha honti, puna saṃkilesabhāgiyaṃ vāsanābhāgiyaṃ dassanabhāgiyaṃ vāsanābhāgiyaṃ asekkhabhāgiyanti pañca honti, puna mūlapaṭṭhānavasena cattāri honti, puthujjanabhāgiyasekkhabhāgiyaasekkhabhāgiyabhāvena tīṇi honti, puna saṃkilesabhāgiyavodānabhāgiyabhāvena dve eva honti. Paṭṭhānabhāvena pana ekavidhameva, iti paṭṭhānabhāvena ekavidhampi saṃkilesavodānabhāgiyabhāvena duvidhanti vibhāgato yāva channavutādhikaṃ catusahassappabhedaṃ hoti, tāva netabbaṃ. Evametaṃ paṭṭhānaṃ saṅgahato, vibhāgato ca veditabbaṃ.
इमस्सापि पट्ठानविभागस्स, न पुरिमस्सेवाति अधिप्पायो। लोकिकं अस्सत्थीति, लोकिकसहचरणतो वा लोकियं, सुत्तं पदेसेनाति एकदेसेन। सब्बपदेसूति तंतंतिकानं ततियपदेसु। बुद्धादीनन्ति बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं। धम्मो पनेत्थ बुद्धादिग्गहणेन वेदितब्बो, आदिसद्देन वा।
Imassāpi paṭṭhānavibhāgassa, na purimassevāti adhippāyo. Lokikaṃ assatthīti, lokikasahacaraṇato vā lokiyaṃ, suttaṃ padesenāti ekadesena. Sabbapadesūti taṃtaṃtikānaṃ tatiyapadesu. Buddhādīnanti buddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ. Dhammo panettha buddhādiggahaṇena veditabbo, ādisaddena vā.
परिणमतीति परिपच्चति। धरन्तीति पबन्धवसेन पवत्तन्ति। न्ति पापकम्मं। तेति कुसलाभिनिब्बत्तक्खन्धा। रक्खन्ति विपाकदानतो विपच्चितुं ओकासं न देन्तीति अत्थो। अयञ्च अत्थो उपपज्जवेदनीयेसु युज्जति, इतरस्मिम्पि यथारहं लब्भतेव। तेनाह ‘‘दुतिये वा ततिये वा अत्तभावे’’ति।
Pariṇamatīti paripaccati. Dharantīti pabandhavasena pavattanti. Nti pāpakammaṃ. Teti kusalābhinibbattakkhandhā. Rakkhanti vipākadānato vipaccituṃ okāsaṃ na dentīti attho. Ayañca attho upapajjavedanīyesu yujjati, itarasmimpi yathārahaṃ labbhateva. Tenāha ‘‘dutiye vā tatiye vā attabhāve’’ti.
११३. अत्तनो अनवज्जसुखावहं पटिपत्तिं पटिपज्जन्तो परमत्थतो अत्तकामो नामाति आह ‘‘अत्तनो सुखकामो’’ति। सुखानुबन्धञ्हि सुखं कामेन्तो सुखमेव कामेतीति च सुखकामोति।
113. Attano anavajjasukhāvahaṃ paṭipattiṃ paṭipajjanto paramatthato attakāmo nāmāti āha ‘‘attano sukhakāmo’’ti. Sukhānubandhañhi sukhaṃ kāmento sukhameva kāmetīti ca sukhakāmoti.
वित्थतट्ठेनाति सुविप्फारदिट्ठीनं पवत्तनट्ठानतासङ्खातेन वित्थारट्ठेन।
Vitthataṭṭhenāti suvipphāradiṭṭhīnaṃ pavattanaṭṭhānatāsaṅkhātena vitthāraṭṭhena.
११४. दिट्ठे दुक्खादिधम्मेति भावेनभावलक्खणे भुम्मं, दुक्खादिधम्मे दिट्ठे ञातेति अत्थो।
114.Diṭṭhe dukkhādidhammeti bhāvenabhāvalakkhaṇe bhummaṃ, dukkhādidhamme diṭṭhe ñāteti attho.
‘‘उद्ध’’न्तिआदि कालदेसानं अनवसेसपरियादानन्ति आह ‘‘उद्धन्ति अनागतं, उपरि चा’’तिआदि। गमनेनाति चुतूपपातगमनेन।
‘‘Uddha’’ntiādi kāladesānaṃ anavasesapariyādānanti āha ‘‘uddhanti anāgataṃ, upari cā’’tiādi. Gamanenāti cutūpapātagamanena.
११५. नगरद्वारथिरकरणत्थन्ति नगरस्स द्वारबाहथिरकरणत्थं। गम्भीरनेमतायाति ‘‘नेमं’’वुच्चति निखातथम्भादीनं पथविं अनुपविसित्वा ठितप्पदेसो , गम्भीरं नेमं एतस्साति गम्भीरनेमो, तस्स भावो गम्भीरनेमता, ताय। कम्पनं यथाठितस्स इतो चितो च सञ्चोपनं, चालनं ठितट्ठानतो चावनं। अज्झोगाहेत्वाति अविपरीतसभावाभिसमयवसेन अनुपविसित्वा, अनुपविट्ठो विय हुत्वाति अत्थो।
115.Nagaradvārathirakaraṇatthanti nagarassa dvārabāhathirakaraṇatthaṃ. Gambhīranematāyāti ‘‘nemaṃ’’vuccati nikhātathambhādīnaṃ pathaviṃ anupavisitvā ṭhitappadeso , gambhīraṃ nemaṃ etassāti gambhīranemo, tassa bhāvo gambhīranematā, tāya. Kampanaṃ yathāṭhitassa ito cito ca sañcopanaṃ, cālanaṃ ṭhitaṭṭhānato cāvanaṃ. Ajjhogāhetvāti aviparītasabhāvābhisamayavasena anupavisitvā, anupaviṭṭho viya hutvāti attho.
संयोजनानं पजहनवसेनाति गाथाय वचनसेसं आनेत्वा दस्सेति। अथ वा पहातब्बस्स पहानेन विना न भावनासिद्धीति अत्थसिद्धं पहातब्बपहानं अज्झत्तं, बहिद्धाति पदद्वयेन योजेत्वा दस्सेतुं अज्झत्तं बहिद्धाति ओरम्भागियउद्धम्भागियसंयोजनानं विसंयोगगहितोति इममत्थं पाळिया समत्थेतुं ‘‘तेनाह सब्बलोके’’ति वुत्तं।
Saṃyojanānaṃ pajahanavasenāti gāthāya vacanasesaṃ ānetvā dasseti. Atha vā pahātabbassa pahānena vinā na bhāvanāsiddhīti atthasiddhaṃ pahātabbapahānaṃ ajjhattaṃ, bahiddhāti padadvayena yojetvā dassetuṃ ajjhattaṃ bahiddhāti orambhāgiyauddhambhāgiyasaṃyojanānaṃ visaṃyogagahitoti imamatthaṃ pāḷiyā samatthetuṃ ‘‘tenāha sabbaloke’’ti vuttaṃ.
अलोभसीसेनाति अलोभेन पुब्बङ्गमेन, यतो योगावचरो ‘‘नेक्खम्मच्छन्दो’’ति वुच्चति। असुभसञ्ञा रागप्पटिपक्खताय ‘‘विसेसतो अलोभप्पधाना’’ति वुत्ता, दसासुभवसेन वा। अधिगतज्झानादीनीति आदिसद्देन विपस्सनादीनि सङ्गण्हाति। विहिंसारतिरागानं ब्यापादहेतुकतो चत्तारोपि ब्रह्मविहारा अब्यापादपधानाति आह ‘‘चतु…पे॰… अब्यापादो धम्मपद’’न्ति। अधिगतानि झानादीनीति योजना। दसानुस्सति…पे॰… अधिगतानि सम्मासति धम्मपदं सतिसीसेन तेसं अधिगन्तब्बत्ताति अधिप्पायो। आनापानभावनायं समाधिपि पधानो, न सति एवाति दस्सनत्थं ‘‘दसकसिण…पे॰… सम्मासमाधि धम्मपद’’न्ति वुत्तं। चतुधातुववत्थानवसेन अधिगतानम्पि एत्थेव सङ्गहो दट्ठब्बो।
Alobhasīsenāti alobhena pubbaṅgamena, yato yogāvacaro ‘‘nekkhammacchando’’ti vuccati. Asubhasaññā rāgappaṭipakkhatāya ‘‘visesato alobhappadhānā’’ti vuttā, dasāsubhavasena vā. Adhigatajjhānādīnīti ādisaddena vipassanādīni saṅgaṇhāti. Vihiṃsāratirāgānaṃ byāpādahetukato cattāropi brahmavihārā abyāpādapadhānāti āha ‘‘catu…pe… abyāpādo dhammapada’’nti. Adhigatāni jhānādīnīti yojanā. Dasānussati…pe… adhigatāni sammāsati dhammapadaṃ satisīsena tesaṃ adhigantabbattāti adhippāyo. Ānāpānabhāvanāyaṃ samādhipi padhāno, na sati evāti dassanatthaṃ ‘‘dasakasiṇa…pe… sammāsamādhi dhammapada’’nti vuttaṃ. Catudhātuvavatthānavasena adhigatānampi ettheva saṅgaho daṭṭhabbo.
११६. उपलक्खणकारणानीति सञ्जानननिमित्तानि।
116.Upalakkhaṇakāraṇānīti sañjānananimittāni.
पापमेव पापियोति आह ‘‘पापं होती’’ति, ‘‘पापियो’’ति च लिङ्गविपल्लासवसेन वुत्तं। एकवचने बहुवचनन्ति एकवचने वत्तब्बे बहुवचनं वुत्तं।
Pāpameva pāpiyoti āha ‘‘pāpaṃ hotī’’ti, ‘‘pāpiyo’’ti ca liṅgavipallāsavasena vuttaṃ. Ekavacane bahuvacananti ekavacane vattabbe bahuvacanaṃ vuttaṃ.
११७. ओलीयनतण्हाभिनिवेसवसेनाति भवतण्हाभवदिट्ठिवसेन। ता हि भवेसु सत्ते अल्लीयापेन्ति। अतिधावनाभिनिवेसवसेनाति उच्छेददिट्ठिवसेन। सा हि अवट्टुपच्छेदमेव वट्टुपच्छेदं कत्वा अभिनिविसनतो अतिधावनाभिनिवेसो नाम। ओलीयन्तीति सम्मापटिपत्तितो सङ्कोचं आपज्जन्ति। अभिधावन्तीति सम्मापटिपत्तिं अतिक्कमन्ति।
117.Olīyanataṇhābhinivesavasenāti bhavataṇhābhavadiṭṭhivasena. Tā hi bhavesu satte allīyāpenti. Atidhāvanābhinivesavasenāti ucchedadiṭṭhivasena. Sā hi avaṭṭupacchedameva vaṭṭupacchedaṃ katvā abhinivisanato atidhāvanābhiniveso nāma. Olīyantīti sammāpaṭipattito saṅkocaṃ āpajjanti. Abhidhāvantīti sammāpaṭipattiṃ atikkamanti.
तेसञ्चाति तेसं उभिन्नं अभिनिवेसानं, तदञ्ञेसञ्च सब्बमञ्ञितानं।
Tesañcāti tesaṃ ubhinnaṃ abhinivesānaṃ, tadaññesañca sabbamaññitānaṃ.
११८. इदं इट्ठविपाकं अनिट्ठविपाकन्ति इदं इट्ठविपाकसङ्खातं अनिट्ठविपाकसङ्खातं फलं।
118.Idaṃ iṭṭhavipākaṃ aniṭṭhavipākanti idaṃ iṭṭhavipākasaṅkhātaṃ aniṭṭhavipākasaṅkhātaṃ phalaṃ.
‘‘अकङ्खतो न जानेय्यु’’न्ति एतेन ‘‘आकङ्खतो’’ति इमिना पदेन सद्धिं सम्बन्धदस्सनमुखेन ‘‘न जञ्ञा’’ति पदस्स अत्थं दस्सेति।
‘‘Akaṅkhato na jāneyyu’’nti etena ‘‘ākaṅkhato’’ti iminā padena saddhiṃ sambandhadassanamukhena ‘‘na jaññā’’ti padassa atthaṃ dasseti.
न उपलब्भतीति नत्थीति अत्थो।
Na upalabbhatīti natthīti attho.
१२०. तानीति कम्मकम्मनिमित्तगतिनिमित्तानि। पत्थरणाकारोयेव हेस, यदिदं छायानं वोलम्बनं। एवं होतीति ‘‘अकतं वत मे कल्याण’’न्तिआदिप्पकारेन विप्पटिसारो होति।
120.Tānīti kammakammanimittagatinimittāni. Pattharaṇākāroyeva hesa, yadidaṃ chāyānaṃ volambanaṃ. Evaṃ hotīti ‘‘akataṃ vata me kalyāṇa’’ntiādippakārena vippaṭisāro hoti.
१२२. एसकेहीति गवेसकेहि सपरसन्ताने सम्पादकेहि। दुक्खुद्रयन्ति दुक्खफलं। तीहि कारणेहीति कायवाचाचित्तेहि। तानि हि तंतंसंवरानं द्वारभावेन कारणानीति वुत्तानि। तीहि ठानेहीति वा तीहि उप्पत्तिट्ठानेहि। पिहितन्ति पिधायकं।
122.Esakehīti gavesakehi saparasantāne sampādakehi. Dukkhudrayanti dukkhaphalaṃ. Tīhi kāraṇehīti kāyavācācittehi. Tāni hi taṃtaṃsaṃvarānaṃ dvārabhāvena kāraṇānīti vuttāni. Tīhi ṭhānehīti vā tīhi uppattiṭṭhānehi. Pihitanti pidhāyakaṃ.
‘‘उट्ठानट्ठानसङ्खात’’न्ति इदं पासाणभावसामञ्ञं गहेत्वा वुत्तं।
‘‘Uṭṭhānaṭṭhānasaṅkhāta’’nti idaṃ pāsāṇabhāvasāmaññaṃ gahetvā vuttaṃ.
१२३. रजमिस्सकन्ति पुप्फरजमिस्सकं। तस्साति तस्स सेक्खासेक्खमुनिनो। महिच्छादीनं विय गामे चरणप्पच्चया गामवासीनं सद्धाहानि वा भोगहानि वा न होति, अथ खो उपरूपरि वुद्धियेव होतीति दस्सेन्तो ‘‘पाकतिकमेव होती’’ति आह। अज्झत्तिककम्मट्ठानन्ति चतुसच्चकम्मट्ठानं।
123.Rajamissakanti puppharajamissakaṃ. Tassāti tassa sekkhāsekkhamunino. Mahicchādīnaṃ viya gāme caraṇappaccayā gāmavāsīnaṃ saddhāhāni vā bhogahāni vā na hoti, atha kho uparūpari vuddhiyeva hotīti dassento ‘‘pākatikameva hotī’’ti āha. Ajjhattikakammaṭṭhānanti catusaccakammaṭṭhānaṃ.
तेनाति कुसलेन कायवचीकम्मेन। थिरभावो थामं नामाति तस्स अत्थं दस्सेन्तो ‘‘थामवाति ठितिमा’’ति आह।
Tenāti kusalena kāyavacīkammena. Thirabhāvo thāmaṃ nāmāti tassa atthaṃ dassento ‘‘thāmavāti ṭhitimā’’ti āha.
अत्तसंनिस्सयं पेमं अत्ताति गहेत्वा ‘‘अत्तसम’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘अत्तपेमेन समं पेमं नत्थी’’ति। भगवतो विपस्सनाञाणोभासप्पवत्तिं सन्धायाह ‘‘पञ्ञा पन…पे॰… सक्कोती’’ति। सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, पन अभिञ्ञाञाणानि च अनन्तापरिमाणं लोकधातुं ओभासेन्ति।
Attasaṃnissayaṃ pemaṃ attāti gahetvā ‘‘attasama’’nti vuttanti āha ‘‘attapemena samaṃ pemaṃ natthī’’ti. Bhagavato vipassanāñāṇobhāsappavattiṃ sandhāyāha ‘‘paññā pana…pe… sakkotī’’ti. Sabbaññutaññāṇaṃ, pana abhiññāñāṇāni ca anantāparimāṇaṃ lokadhātuṃ obhāsenti.
१२४. किस्स भीताति केन कारणेन भीता।
124.Kissa bhītāti kena kāraṇena bhītā.
ठपेत्वाति पवत्तेत्वा। वचनीयो याचकानन्ति योजना, याचितब्बयुत्तोति अत्थो। यञ्ञउपक्खरोति यञ्ञोपकरणं। ‘‘एतेसु धम्मेसु ठितो चतूसू’’ति वुत्तं चतुक्कं ववत्थपेतुं ‘‘सद्धोति एकं अङ्ग’’न्तिआदि वुत्तं।
Ṭhapetvāti pavattetvā. Vacanīyo yācakānanti yojanā, yācitabbayuttoti attho. Yaññaupakkharoti yaññopakaraṇaṃ. ‘‘Etesu dhammesu ṭhito catūsū’’ti vuttaṃ catukkaṃ vavatthapetuṃ ‘‘saddhoti ekaṃ aṅga’’ntiādi vuttaṃ.
गाथायं वुत्तधम्मे द्वे द्वे एकं कत्वा अङ्गकरणं दुकनयो।
Gāthāyaṃ vuttadhamme dve dve ekaṃ katvā aṅgakaraṇaṃ dukanayo.
जातिधम्मन्ति पवत्तिधम्मं सन्धाय वदति।
Jātidhammanti pavattidhammaṃ sandhāya vadati.
१२५. सच्चेकदेसतो सच्चसमुदायो अनवसेसपरियादानतो विसिट्ठोति दस्सेन्तो ‘‘परमत्थसच्चं वा होतू’’ति आह। चतुरो पदाति चत्तारि पदानि, लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं, चत्तारो धम्मकोट्ठासाति अत्थो। केवलं सत्तविभागदस्सनत्थमेव चतुपदग्गहणं, न अधिगतधम्मानुरूपताय।
125. Saccekadesato saccasamudāyo anavasesapariyādānato visiṭṭhoti dassento ‘‘paramatthasaccaṃ vā hotū’’ti āha. Caturo padāti cattāri padāni, liṅgavipallāsena vuttaṃ, cattāro dhammakoṭṭhāsāti attho. Kevalaṃ sattavibhāgadassanatthameva catupadaggahaṇaṃ, na adhigatadhammānurūpatāya.
निम्मदाति न मदा।
Nimmadāti na madā.
‘‘सच्चवादी जिनो रोमो’’तिपि पाठो। तत्थ रोमोति दिट्ठिरागरत्तानं तित्थियानं, तित्थकरानञ्च अधम्मवादीनं रागविपरीतधम्मदेसनतो भयजनको, अधम्मवादीनं वा तत्थ आदीनवदस्सनेन भायितब्बो, अप्पहीनासंवरानं वा दुरुपसङ्कमनतो दुरासदोति अत्थो।
‘‘Saccavādī jino romo’’tipi pāṭho. Tattha romoti diṭṭhirāgarattānaṃ titthiyānaṃ, titthakarānañca adhammavādīnaṃ rāgaviparītadhammadesanato bhayajanako, adhammavādīnaṃ vā tattha ādīnavadassanena bhāyitabbo, appahīnāsaṃvarānaṃ vā durupasaṅkamanato durāsadoti attho.
सच्चो च सो धम्मो चाति सच्चधम्मो। तेनाह ‘‘एकन्तनिस्सरणभावेना’’तिआदि।
Sacco ca so dhammo cāti saccadhammo. Tenāha ‘‘ekantanissaraṇabhāvenā’’tiādi.
एकायनभावन्ति एकमग्गभावं, अञ्ञमग्गभावन्ति अत्थो।
Ekāyanabhāvanti ekamaggabhāvaṃ, aññamaggabhāvanti attho.
दस्सनभागियं भावनाभागियन्ति निब्बेधभागियमेव द्विधा विभजित्वा वुत्तन्ति आह ‘‘संकिलेसभागियादीहि चतूहि पदेही’’ति। सेसत्तिकानन्ति सत्ताधिट्ठानत्तिकादीनं अट्ठन्नं तिकानं। सेसपदानञ्चाति संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्चातिआदिमिस्सकपदानञ्च। च-सद्देन संकिलेसभागियादिपदानि च सङ्गण्हाति। लोकियत्तिकस्सेव हि ‘‘सेसपदानी’’ति वुत्तेहि मिस्सकपदेहि एवं संसन्दने नयदस्सनं, इतरेसं पन तिकानं संकिलेसभागियादिपदेहि चेव सेसपदेहि च संसन्दने इदं नयदस्सनन्ति ‘‘वुत्तनयानुसारेन सुविञ्ञेय्य’’न्ति वुत्तं। समतिक्कमनन्ति पहानं। सतिपि वासनाभागियसंकिलेसभागियधम्मानं लोकियभावे पुरिमेहि पन पच्छिमा पहातब्बा तदङ्गवसेन, विक्खम्भनवसेन च। एवं पजहनसमत्थताय पहानन्ति वुत्तं ‘‘वासनाभागियं सुत्तं संकिलेसभागियस्स समतिक्कमाय होती’’ति। संकिलेसधम्मानं समतिक्कमेन अधिगन्तब्बा वोदानधम्मा वियाति योजना। भावना नाम तिविधा झानभावना, विपस्सनाभावना, मग्गभावनाति। तासु मग्गभावनाय गहिताय विपस्सनाभावना गहिता एव होतीति तं अनामसित्वा इतरा द्वे एव गहिता। तथापि ‘‘भावनाभागियस्स सुत्तस्स पटिनिस्सग्गाया’’ति वुत्ते किं सब्बेन सब्बं असेक्खस्स झानभावनापि पटिनिस्सट्ठाति चोदनं मनसि कत्वा पाळियं ‘‘असेक्खभागियं सुत्तं दिट्ठधम्मसुखविहारत्थ’’न्ति वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘असेक्खधम्मेसु उप्पन्नेसु मग्गभावनाकिच्चं नाम नत्थी’’ति वत्वा ‘‘झानभावनापि दिट्ठधम्मसुखविहारत्था एवा’’ति आह।
Dassanabhāgiyaṃ bhāvanābhāgiyanti nibbedhabhāgiyameva dvidhā vibhajitvā vuttanti āha ‘‘saṃkilesabhāgiyādīhi catūhi padehī’’ti. Sesattikānanti sattādhiṭṭhānattikādīnaṃ aṭṭhannaṃ tikānaṃ. Sesapadānañcāti saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañcātiādimissakapadānañca. Ca-saddena saṃkilesabhāgiyādipadāni ca saṅgaṇhāti. Lokiyattikasseva hi ‘‘sesapadānī’’ti vuttehi missakapadehi evaṃ saṃsandane nayadassanaṃ, itaresaṃ pana tikānaṃ saṃkilesabhāgiyādipadehi ceva sesapadehi ca saṃsandane idaṃ nayadassananti ‘‘vuttanayānusārena suviññeyya’’nti vuttaṃ. Samatikkamananti pahānaṃ. Satipi vāsanābhāgiyasaṃkilesabhāgiyadhammānaṃ lokiyabhāve purimehi pana pacchimā pahātabbā tadaṅgavasena, vikkhambhanavasena ca. Evaṃ pajahanasamatthatāya pahānanti vuttaṃ ‘‘vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyassa samatikkamāya hotī’’ti. Saṃkilesadhammānaṃ samatikkamena adhigantabbā vodānadhammā viyāti yojanā. Bhāvanā nāma tividhā jhānabhāvanā, vipassanābhāvanā, maggabhāvanāti. Tāsu maggabhāvanāya gahitāya vipassanābhāvanā gahitā eva hotīti taṃ anāmasitvā itarā dve eva gahitā. Tathāpi ‘‘bhāvanābhāgiyassa suttassa paṭinissaggāyā’’ti vutte kiṃ sabbena sabbaṃ asekkhassa jhānabhāvanāpi paṭinissaṭṭhāti codanaṃ manasi katvā pāḷiyaṃ ‘‘asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ diṭṭhadhammasukhavihārattha’’nti vuttanti dassento ‘‘asekkhadhammesu uppannesu maggabhāvanākiccaṃ nāma natthī’’ti vatvā ‘‘jhānabhāvanāpi diṭṭhadhammasukhavihāratthā evā’’ti āha.
एकं एव भवबीजं पटिसन्धिविञ्ञाणं एकबीजं, तं अस्स अत्थीति एकबीजी। सन्धावित्वा समागन्त्वा, निब्बत्तनवसेन उपगन्त्वाति अत्थो। संसरित्वाति तस्सेव वेवचनं। कुलं कुलं गच्छतीति कोलंकोलो। पुरिमपदे अनुनासिकलोपं अकत्वा निद्देसो।
Ekaṃ eva bhavabījaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ ekabījaṃ, taṃ assa atthīti ekabījī. Sandhāvitvā samāgantvā, nibbattanavasena upagantvāti attho. Saṃsaritvāti tasseva vevacanaṃ. Kulaṃ kulaṃ gacchatīti kolaṃkolo. Purimapade anunāsikalopaṃ akatvā niddeso.
तेसं सोतापन्नानं। एतं पभेदन्ति एकबीजिआदिविभागं। पुरिमभवसिद्धं विवट्टूपनिस्सयपुञ्ञकम्मं इध पुब्बहेतु नाम। यो ‘‘कतपुञ्ञता’’ति वुच्चति, सो पठममग्गे साधिते चरितत्थताय विपक्कविपाकं विय कम्मं उपरिममग्गानं उपनिस्सयो न सियाति अधिप्पायेनाह ‘‘उपरि…पे॰… आपज्जती’’ति। तिण्णं मग्गानं निरत्थकता आपज्जति पठममग्गेनेव तेहि कातब्बकिच्चस्स साधितत्ता। पठममग्गे…पे॰… आपज्जतीति अनुप्पन्नस्स अत्थकिरियासम्भवतो। एवं तिण्णं वादानं युत्तिअभावं दस्सेत्वा चतुत्थवादो एवेत्थ युत्तोति दस्सेन्तो आह ‘‘विपस्सना…पे॰… युज्जती’’ति। ‘‘सचे ही’’तिआदिना तं युत्तिं विभावेति। विमुत्तिपरिपाचनीयानं धम्मानं परिपक्कताय इन्द्रियानं तिक्खताय ञाणस्स विसदताय विपस्सनाय बलवभावो वेदितब्बो। सो हि वोमिस्सकनयेन संसरणको इधाधिप्पेतो ‘‘देवे चेव मानुसे च सन्धावित्वा’’ति वुत्तत्ता। इध कामभवे ठितो इधट्ठको। मनुस्सदेवलोकूपपज्जनतो ओकारेन वोकिण्णो। अरियसावकस्स तंतंसत्तनिकायुपपत्ति तस्स तस्स सोधनसदिसं किलेसमलादिअनत्थापनयनतोति आह ‘‘छ देवलोके सोधेत्वा’’ति। ‘‘अकनिट्ठे ठत्वा’’ति एतेन हेट्ठाब्रह्मलोकसोधनं वुत्तमेवाति वेदितब्बं।
Tesaṃ sotāpannānaṃ. Etaṃ pabhedanti ekabījiādivibhāgaṃ. Purimabhavasiddhaṃ vivaṭṭūpanissayapuññakammaṃ idha pubbahetu nāma. Yo ‘‘katapuññatā’’ti vuccati, so paṭhamamagge sādhite caritatthatāya vipakkavipākaṃ viya kammaṃ uparimamaggānaṃ upanissayo na siyāti adhippāyenāha ‘‘upari…pe… āpajjatī’’ti. Tiṇṇaṃ maggānaṃ niratthakatā āpajjati paṭhamamaggeneva tehi kātabbakiccassa sādhitattā. Paṭhamamagge…pe… āpajjatīti anuppannassa atthakiriyāsambhavato. Evaṃ tiṇṇaṃ vādānaṃ yuttiabhāvaṃ dassetvā catutthavādo evettha yuttoti dassento āha ‘‘vipassanā…pe… yujjatī’’ti. ‘‘Sace hī’’tiādinā taṃ yuttiṃ vibhāveti. Vimuttiparipācanīyānaṃ dhammānaṃ paripakkatāya indriyānaṃ tikkhatāya ñāṇassa visadatāya vipassanāya balavabhāvo veditabbo. So hi vomissakanayena saṃsaraṇako idhādhippeto ‘‘deve ceva mānuse ca sandhāvitvā’’ti vuttattā. Idha kāmabhave ṭhito idhaṭṭhako. Manussadevalokūpapajjanato okārena vokiṇṇo. Ariyasāvakassa taṃtaṃsattanikāyupapatti tassa tassa sodhanasadisaṃ kilesamalādianatthāpanayanatoti āha ‘‘cha devaloke sodhetvā’’ti. ‘‘Akaniṭṭhe ṭhatvā’’ti etena heṭṭhābrahmalokasodhanaṃ vuttamevāti veditabbaṃ.
सद्धं धुरं कत्वाति सद्धं धुरं जेट्ठकं पुब्बङ्गमं कत्वा। सद्धाय अनुस्सति पटिपत्ति, सद्धं वा पुब्बभागियं अनुस्सति, सद्धाय वा अनुसरणसीलोति सद्धानुसारी। धम्मानुसारीति एत्थापि एसेव नयो। धम्मोति पनेत्थ पञ्ञा वेदितब्बा। सद्दहन्तो विमुत्तोति सद्धाविमुत्तो। यदिपि सब्बथा अविमुत्तो, सद्धामत्तेन पन विमुत्तोति अत्थो। सद्धाय वा अधिमुत्तोति सद्धाविमुत्तो। वुत्तनयेनाति उपरिमग्गविपस्सनाय बलवमन्दमन्दतरभावेन। दिट्ठिया पत्तोति दिट्ठिप्पत्तो, चतुसच्चदस्सनसङ्खाताय दिट्ठिया निरोधप्पत्तोति अत्थो। दिट्ठन्तं वा पत्तोति दिट्ठिप्पत्तो, दस्सनसङ्खातस्स सोतापत्तिमग्गञाणस्स अनन्तरप्पवत्तोति वुत्तं होति। पठमफलतो पट्ठाय हि याव अग्गमग्गा दिट्ठिप्पत्ताति। इदन्ति यथावुत्तसोतापन्नानं सद्धाविमुत्तदिट्ठिप्पत्ततावचनं । अट्ठन्नं विमोक्खानन्ति चतस्सो रूपावचरसमापत्तियो, चतस्सो अरूपावचरसमापत्तियोति अट्ठ विमोक्खा, तेसं।
Saddhaṃ dhuraṃ katvāti saddhaṃ dhuraṃ jeṭṭhakaṃ pubbaṅgamaṃ katvā. Saddhāya anussati paṭipatti, saddhaṃ vā pubbabhāgiyaṃ anussati, saddhāya vā anusaraṇasīloti saddhānusārī. Dhammānusārīti etthāpi eseva nayo. Dhammoti panettha paññā veditabbā. Saddahanto vimuttoti saddhāvimutto. Yadipi sabbathā avimutto, saddhāmattena pana vimuttoti attho. Saddhāya vā adhimuttoti saddhāvimutto. Vuttanayenāti uparimaggavipassanāya balavamandamandatarabhāvena. Diṭṭhiyā pattoti diṭṭhippatto, catusaccadassanasaṅkhātāya diṭṭhiyā nirodhappattoti attho. Diṭṭhantaṃ vā pattoti diṭṭhippatto, dassanasaṅkhātassa sotāpattimaggañāṇassa anantarappavattoti vuttaṃ hoti. Paṭhamaphalato paṭṭhāya hi yāva aggamaggā diṭṭhippattāti. Idanti yathāvuttasotāpannānaṃ saddhāvimuttadiṭṭhippattatāvacanaṃ . Aṭṭhannaṃ vimokkhānanti catasso rūpāvacarasamāpattiyo, catasso arūpāvacarasamāpattiyoti aṭṭha vimokkhā, tesaṃ.
फुट्ठन्तं सच्छिकरोतीति कायसक्खी, फुट्ठानं अन्तो फुट्ठन्तो, फुट्ठानं अरूपज्झानानं अनन्तरो कालोति अधिप्पायो। अच्चन्तसंयोगे चेतं उपयोगवचनं, फुट्ठानन्तरकालमेव सच्छिकातब्बं सच्छिकरोतीति वुत्तं होति, ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.७०) विय वा भावनपुंसकन्ति एतं दट्ठब्बं। यो हि अरूपज्झानेन रूपकायतो, नामकायेकदेसतो च विक्खम्भनविमोक्खेन विमुत्तो, तेन निरोधसङ्खातो विमोक्खो आलोचितो पकासितो विय होति, न कायेन सच्छिकतो, निरोधं पन आरम्मणं कत्वा एकच्चेसु आसवेसु खेपितेसु तेन सो सच्छिकतो होति। तस्मा सो सच्छिकातब्बं निरोधं यथाआलोचितं नामकायेन सच्छिकरोतीति ‘‘कायसक्खी’’ति वुच्चति, न तु विमुत्तो एकच्चानं एव आसवानं अपरिक्खीणत्ता।
Phuṭṭhantaṃ sacchikarotīti kāyasakkhī, phuṭṭhānaṃ anto phuṭṭhanto, phuṭṭhānaṃ arūpajjhānānaṃ anantaro kāloti adhippāyo. Accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ, phuṭṭhānantarakālameva sacchikātabbaṃ sacchikarotīti vuttaṃ hoti, ‘‘visamaṃ candimasūriyā parivattantī’’tiādīsu (a. ni. 4.70) viya vā bhāvanapuṃsakanti etaṃ daṭṭhabbaṃ. Yo hi arūpajjhānena rūpakāyato, nāmakāyekadesato ca vikkhambhanavimokkhena vimutto, tena nirodhasaṅkhāto vimokkho ālocito pakāsito viya hoti, na kāyena sacchikato, nirodhaṃ pana ārammaṇaṃ katvā ekaccesu āsavesu khepitesu tena so sacchikato hoti. Tasmā so sacchikātabbaṃ nirodhaṃ yathāālocitaṃ nāmakāyena sacchikarotīti ‘‘kāyasakkhī’’ti vuccati, na tu vimutto ekaccānaṃ eva āsavānaṃ aparikkhīṇattā.
अभेदेनाति अन्तरापरिनिब्बायिआदिभेदेन विना। ‘‘अभेदेना’’ति च इदं ‘‘सद्धाविमुत्तदिट्ठिप्पत्तकायसक्खिनो’’ति इधापि आनेत्वा योजेतब्बं। यथेव हि अन्तरापरिनिब्बायिआदिभेदानामसनेनेव एको अनागामी होति, एवं यथावुत्तभेदआमसनेनेव सद्धाविमुत्तो, दिट्ठिप्पत्तो, कायसक्खीति तयो अनागामिनो होन्ति। अयञ्च अनागामिनो तादिसमवत्थाभेदं गहेत्वा गणना कताति वेदितब्बं। ‘‘अविहादीसू’’तिआदि सुविञ्ञेय्यमेव।
Abhedenāti antarāparinibbāyiādibhedena vinā. ‘‘Abhedenā’’ti ca idaṃ ‘‘saddhāvimuttadiṭṭhippattakāyasakkhino’’ti idhāpi ānetvā yojetabbaṃ. Yatheva hi antarāparinibbāyiādibhedānāmasaneneva eko anāgāmī hoti, evaṃ yathāvuttabhedaāmasaneneva saddhāvimutto, diṭṭhippatto, kāyasakkhīti tayo anāgāmino honti. Ayañca anāgāmino tādisamavatthābhedaṃ gahetvā gaṇanā katāti veditabbaṃ. ‘‘Avihādīsū’’tiādi suviññeyyameva.
पञ्ञाय एव विमुत्तो, न चेतोविमुत्तिभूतेन सातिसयेन समाधिनापीति पञ्ञाविमुत्तो। उभतोभागविमुत्तोति उभोहि भागेहि उभतोभागतो विमुत्तो। किलेसानं विक्खम्भनसमुच्छिन्नेहि रूपकायनामकायतो विमुत्तोति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘विक्खम्भन…पे॰… विमुत्तो नामा’’ति आह। अरूपसमापत्तिया रूपकायतो, अग्गमग्गेन अरूपकायतो विमुत्तं। यथाह –
Paññāya eva vimutto, na cetovimuttibhūtena sātisayena samādhināpīti paññāvimutto. Ubhatobhāgavimuttoti ubhohi bhāgehi ubhatobhāgato vimutto. Kilesānaṃ vikkhambhanasamucchinnehi rūpakāyanāmakāyato vimuttoti imamatthaṃ dassento ‘‘vikkhambhana…pe… vimutto nāmā’’ti āha. Arūpasamāpattiyā rūpakāyato, aggamaggena arūpakāyato vimuttaṃ. Yathāha –
‘‘इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा, ते कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो उभतोभागविमुत्तो’’ति (म॰ नि॰ २.१८२)।
‘‘Idha, bhikkhave, ekacco puggalo ye te santā vimokkhā atikkamma rūpe āruppā, te kāyena phusitvā viharati, paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā honti, ayaṃ vuccati, bhikkhave, puggalo ubhatobhāgavimutto’’ti (ma. ni. 2.182).
यं पन महानिदानसुत्ते ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदिके (दी॰ नि॰ २.१२९) निरोधसमापत्तिअन्ते अट्ठ विमोक्खे वत्वा –
Yaṃ pana mahānidānasutte ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādike (dī. ni. 2.129) nirodhasamāpattiante aṭṭha vimokkhe vatvā –
‘‘यतो खो, आनन्द, भिक्खु इमे अट्ठ विमोक्खे अनुलोमम्पि समापज्जति…पे॰… अयं वुच्चतानन्द, भिक्खु उभतोभागविमुत्तो, इमाय च, आनन्द, उभतोभागविमुत्तिया अञ्ञा उभतोभागविमुत्ति उत्तरितरा वा पणीततरा वा नत्थी’’ति (दी॰ नि॰ २.१३०) –
‘‘Yato kho, ānanda, bhikkhu ime aṭṭha vimokkhe anulomampi samāpajjati…pe… ayaṃ vuccatānanda, bhikkhu ubhatobhāgavimutto, imāya ca, ānanda, ubhatobhāgavimuttiyā aññā ubhatobhāgavimutti uttaritarā vā paṇītatarā vā natthī’’ti (dī. ni. 2.130) –
वुत्तं, तं उभतोभागविमुत्तसेट्ठवसेन वुत्तं। तत्थ यस्मा आरुप्पसमापत्तीसु एकायपि रूपकायो विक्खम्भितो एव नाम होति, तस्मा चतुन्नं आरुप्पसमापत्तीनं, निरोधसमापत्तिया च लाभीनं वसेन पञ्च उभतोभागविमुत्ता वेदितब्बा। एस नयो कायसक्खिम्हिपि। अट्ठविमोक्खेकदेसेपि हि अट्ठविमोक्खसमञ्ञा यथा ‘‘लोके सत्ता’’ति।
Vuttaṃ, taṃ ubhatobhāgavimuttaseṭṭhavasena vuttaṃ. Tattha yasmā āruppasamāpattīsu ekāyapi rūpakāyo vikkhambhito eva nāma hoti, tasmā catunnaṃ āruppasamāpattīnaṃ, nirodhasamāpattiyā ca lābhīnaṃ vasena pañca ubhatobhāgavimuttā veditabbā. Esa nayo kāyasakkhimhipi. Aṭṭhavimokkhekadesepi hi aṭṭhavimokkhasamaññā yathā ‘‘loke sattā’’ti.
तेरससु सीसेसु पलिबोधसीसादीनि, पवत्तसीसञ्च परियादियितब्बानि, अधिमोक्खसीसादीनि परियादकानि, गोचरसीसं परियादकफलं। तञ्हि विसयज्झत्तं फलं, विमोक्खो परियादकस्स मग्गस्स, फलस्स च आरम्मणं। सङ्खारसीसं सङ्खारविवेकभूतो निरोधोति परियादियितब्बानं, परियादकफलानञ्च सह विसयसंसिद्धिदस्सनेन समसीसिभावं दस्सेतुं पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ १.८७) तेरस सीसानि वुत्तानि। इध पन ‘‘यस्स पुग्गलस्स अपुब्बं अचरिमं आसवपरियादानञ्च होति जीवितपरियादानञ्चा’’ति (पु॰ प॰ १६) पुग्गलपञ्ञत्तियं आगतत्ता तेसु किलेसपवत्तसीसानं एव वसेन योजनं करोन्तो ‘‘किलेससीस’’न्तिआदिमाह। तत्थ पवत्तसीसम्पि मग्गो पवत्तितो वुट्ठहन्तो चुतितो उद्धं अप्पवत्तिकरणेन यदिपि परियादियति, याव पन चुति, ताव पवत्तिसम्भवतो ‘‘पवत्तसीसं जीवितिन्द्रियं चुतिचित्तं परियादियती’’ति आह।
Terasasu sīsesu palibodhasīsādīni, pavattasīsañca pariyādiyitabbāni, adhimokkhasīsādīni pariyādakāni, gocarasīsaṃ pariyādakaphalaṃ. Tañhi visayajjhattaṃ phalaṃ, vimokkho pariyādakassa maggassa, phalassa ca ārammaṇaṃ. Saṅkhārasīsaṃ saṅkhāravivekabhūto nirodhoti pariyādiyitabbānaṃ, pariyādakaphalānañca saha visayasaṃsiddhidassanena samasīsibhāvaṃ dassetuṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.87) terasa sīsāni vuttāni. Idha pana ‘‘yassa puggalassa apubbaṃ acarimaṃ āsavapariyādānañca hoti jīvitapariyādānañcā’’ti (pu. pa. 16) puggalapaññattiyaṃ āgatattā tesu kilesapavattasīsānaṃ eva vasena yojanaṃ karonto ‘‘kilesasīsa’’ntiādimāha. Tattha pavattasīsampi maggo pavattito vuṭṭhahanto cutito uddhaṃ appavattikaraṇena yadipi pariyādiyati, yāva pana cuti, tāva pavattisambhavato ‘‘pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ pariyādiyatī’’ti āha.
किलेसपरियादानेन अत्तनो अनन्तरं विय निप्फादेतब्बा, पच्चवेक्खणवारा च किलेसपरियादानस्सेव वाराति वत्तब्बतं अरहन्ति। ‘‘विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होती’’ति (म॰ नि॰ १.७८; सं॰ नि॰ ३.१२, १४) हि वचनतो पच्चवेक्खणपरिसमापनेन किलेसपरियादानं समापितं नाम होति। तं पन परिसमापनं यदि चुतिचित्तेन होति, तेनेव जीवितपरिसमापनञ्च होतीति इमाय वारचुतिसमताय किलेसपरियादानजीवितपरियादानानं अपुब्बाचरिमता होतीति आह ‘‘वारसमताया’’ति। भवङ्गं ओतरित्वा परिनिब्बायतोति एत्थ परिनिब्बानचित्तमेव भङ्गोत्तरणभावेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Kilesapariyādānena attano anantaraṃ viya nipphādetabbā, paccavekkhaṇavārā ca kilesapariyādānasseva vārāti vattabbataṃ arahanti. ‘‘Vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hotī’’ti (ma. ni. 1.78; saṃ. ni. 3.12, 14) hi vacanato paccavekkhaṇaparisamāpanena kilesapariyādānaṃ samāpitaṃ nāma hoti. Taṃ pana parisamāpanaṃ yadi cuticittena hoti, teneva jīvitaparisamāpanañca hotīti imāya vāracutisamatāya kilesapariyādānajīvitapariyādānānaṃ apubbācarimatā hotīti āha ‘‘vārasamatāyā’’ti. Bhavaṅgaṃ otaritvā parinibbāyatoti ettha parinibbānacittameva bhaṅgottaraṇabhāvena vuttanti daṭṭhabbaṃ.
चरितन्ति चरिता कायवचीमनप्पवत्ति। एत्थ च येन रागाधिकभावेन पुग्गलो ‘‘रागचरितो’’ति लक्खीयति, तयिदं लक्खणं। तेनाह ‘‘रागज्झासयो रागाधिकोति अत्थो’’ति, तेन अप्पहीनभावेन सन्ताने थामगतस्स रागस्स बलभावो लक्खीयतीति दट्ठब्बं। एसेव नयो सेसेसुपि।
Caritanti caritā kāyavacīmanappavatti. Ettha ca yena rāgādhikabhāvena puggalo ‘‘rāgacarito’’ti lakkhīyati, tayidaṃ lakkhaṇaṃ. Tenāha ‘‘rāgajjhāsayo rāgādhikoti attho’’ti, tena appahīnabhāvena santāne thāmagatassa rāgassa balabhāvo lakkhīyatīti daṭṭhabbaṃ. Eseva nayo sesesupi.
सीलवन्तेहीति आदिसद्दस्स लोपं कत्वा निद्देसो कतोति दस्सेन्तो आह ‘‘सीलवन्तादीही’’ति। आदिसद्देन दायकादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो।
Sīlavantehīti ādisaddassa lopaṃ katvā niddeso katoti dassento āha ‘‘sīlavantādīhī’’ti. Ādisaddena dāyakādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
आरम्मणभूता ञेय्यन्ति आरम्मणभूताव ञेय्यं।
Ārammaṇabhūtāñeyyanti ārammaṇabhūtāva ñeyyaṃ.
पुथुज्जनभूमिआदीसूति पुथुज्जनसेक्खासेक्खभूमीसु। तत्थ पुथुज्जनभूमिवसेन संवरो, सेक्खभूमिवसेन पहानभावना, असेक्खभूमिवसेन सच्छिकिरिया, पुथुज्जनभूमिसेक्खभूमिवसेन वा यथारहं संवरपहानभावना। पुब्बभागिया हि संवरपहानभावना पुथुज्जनस्स सम्भवन्ति, इतरा सेक्खस्स, असेक्खभूमिवसेन सच्छिकिरिया। नयतो दस्सितन्ति ‘‘यं, भिक्खवे, मया ‘इदं न कप्पती’ति अप्पटिक्खित्तं, तं चे कप्पियं अनुलोमेति, अकप्पियं पटिबाहति, तं वो कप्पती’’तिआदिना (महाव॰ ३०५) नयदस्सनवसेन पकासितं। सरागादिसंवत्तनन्ति सरागादिभावाय संवत्तनं।
Puthujjanabhūmiādīsūti puthujjanasekkhāsekkhabhūmīsu. Tattha puthujjanabhūmivasena saṃvaro, sekkhabhūmivasena pahānabhāvanā, asekkhabhūmivasena sacchikiriyā, puthujjanabhūmisekkhabhūmivasena vā yathārahaṃ saṃvarapahānabhāvanā. Pubbabhāgiyā hi saṃvarapahānabhāvanā puthujjanassa sambhavanti, itarā sekkhassa, asekkhabhūmivasena sacchikiriyā. Nayato dassitanti ‘‘yaṃ, bhikkhave, mayā ‘idaṃ na kappatī’ti appaṭikkhittaṃ, taṃ ce kappiyaṃ anulometi, akappiyaṃ paṭibāhati, taṃ vo kappatī’’tiādinā (mahāva. 305) nayadassanavasena pakāsitaṃ. Sarāgādisaṃvattananti sarāgādibhāvāya saṃvattanaṃ.
अञ्ञमञ्ञं संसग्गतोति ‘‘संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्चा’’तिआदिना संकिलेसभागियादीनं पदानं अञ्ञमञ्ञसंसग्गतो। अनेकविधोति द्वादसविधो याव द्वानवुताधिकचतुसहस्सविधोपि अनेकप्पकारो। लोकियसत्ताधिट्ठानादिसंसग्गतोति आदिसद्देन लोकियं ञाणं, लोकुत्तरं ञाणं, लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च ञाणं, लोकियं ञेय्यं, लोकुत्तरं ञेय्यं, लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च ञेय्यं, लोकियं ञाणञ्च ञेय्यञ्च, लोकुत्तरं ञाणञ्च ञेय्यञ्च, लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च ञाणञ्च ञेय्यञ्चातिआदिको सम्भवन्तो पट्ठानभेदो सङ्गहितो। उभयत्थाति संकिलेसभागियादिके, लोकियादिके च। यथारहन्ति यो यो संसग्गवसेन योजनं अरहति, सो सो धम्मो। सम्भवाविरोधेनेव हि योजना। न हि ‘‘लोकियं निब्बेधभागिय’’न्तिआदिना योजना सम्भवति।
Aññamaññaṃ saṃsaggatoti ‘‘saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañcā’’tiādinā saṃkilesabhāgiyādīnaṃ padānaṃ aññamaññasaṃsaggato. Anekavidhoti dvādasavidho yāva dvānavutādhikacatusahassavidhopi anekappakāro. Lokiyasattādhiṭṭhānādisaṃsaggatoti ādisaddena lokiyaṃ ñāṇaṃ, lokuttaraṃ ñāṇaṃ, lokiyañca lokuttarañca ñāṇaṃ, lokiyaṃ ñeyyaṃ, lokuttaraṃ ñeyyaṃ, lokiyañca lokuttarañca ñeyyaṃ, lokiyaṃ ñāṇañca ñeyyañca, lokuttaraṃ ñāṇañca ñeyyañca, lokiyañca lokuttarañca ñāṇañca ñeyyañcātiādiko sambhavanto paṭṭhānabhedo saṅgahito. Ubhayatthāti saṃkilesabhāgiyādike, lokiyādike ca. Yathārahanti yo yo saṃsaggavasena yojanaṃ arahati, so so dhammo. Sambhavāvirodheneva hi yojanā. Na hi ‘‘lokiyaṃ nibbedhabhāgiya’’ntiādinā yojanā sambhavati.
तीसु पिटकेसु लब्भमानस्साति तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हे तेपिटके बुद्धवचने उपलब्भमानस्स विज्जमानस्स, एतेन न केवलं सङ्गहो एव यथावुत्तभेदानं पट्ठानभागानं निद्धारणाय कारणं, अथ खो पाळियं दस्सनञ्चाति विभावेति। तेनाह ‘‘यं दिस्सति तासु तासु भूमीसू’’ति। ‘‘तेनेव ही’’तिआदिना यथावुत्तस्स अत्थस्स पाठानुगमं दस्सेति।
Tīsupiṭakesu labbhamānassāti tisso saṅgītiyo āruḷhe tepiṭake buddhavacane upalabbhamānassa vijjamānassa, etena na kevalaṃ saṅgaho eva yathāvuttabhedānaṃ paṭṭhānabhāgānaṃ niddhāraṇāya kāraṇaṃ, atha kho pāḷiyaṃ dassanañcāti vibhāveti. Tenāha ‘‘yaṃ dissati tāsu tāsu bhūmīsū’’ti. ‘‘Teneva hī’’tiādinā yathāvuttassa atthassa pāṭhānugamaṃ dasseti.
सासनपट्ठानवारवण्णना निट्ठिता।
Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / सासनपट्ठानं • Sāsanapaṭṭhānaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / सासनपट्ठानवारवण्णना • Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / सासनपट्ठानविभावना • Sāsanapaṭṭhānavibhāvanā
