| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī |
सासनपट्ठानविभावना
Sāsanapaṭṭhānavibhāvanā
८९. ‘‘तत्थ कतमं नयसमुट्ठान’’न्तिआदिना आचरियेन सब्बथा नयसमुट्ठानं ठपितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘सोळसहारपञ्चनयअट्ठारसमूलपदेसु अट्ठारस मूलपदा कथं विभत्ता, कुहिं अम्हेहि दट्ठब्बा’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तत्थ अट्ठारस मूलपदा कुहिं दट्ठब्बा’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु सोळसहारपञ्चनयअट्ठारसमूलपदेसु अट्ठारस मूलपदा केन पदेन आचरियेन विभत्ता, कुहिं अम्हेहि वित्थारतो दट्ठब्बाति पुच्छति। अट्ठारस मूलपदा सासनपट्ठाने मया विभत्ता, तुम्हेहि च वित्थारतो सासनपट्ठाने दट्ठब्बाति विस्सज्जेति। विभत्तायेव हि अट्ठारस मूलपदा दट्ठब्बा भवन्ति। अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ८९) पन –
89. ‘‘Tattha katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’ntiādinā ācariyena sabbathā nayasamuṭṭhānaṃ ṭhapitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘soḷasahārapañcanayaaṭṭhārasamūlapadesu aṭṭhārasa mūlapadā kathaṃ vibhattā, kuhiṃ amhehi daṭṭhabbā’’ti vattabbabhāvato ‘‘tattha aṭṭhārasa mūlapadā kuhiṃ daṭṭhabbā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu soḷasahārapañcanayaaṭṭhārasamūlapadesu aṭṭhārasa mūlapadā kena padena ācariyena vibhattā, kuhiṃ amhehi vitthārato daṭṭhabbāti pucchati. Aṭṭhārasa mūlapadā sāsanapaṭṭhāne mayā vibhattā, tumhehi ca vitthārato sāsanapaṭṭhāne daṭṭhabbāti vissajjeti. Vibhattāyeva hi aṭṭhārasa mūlapadā daṭṭhabbā bhavanti. Aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 89) pana –
‘‘एवं सब्बथा नयसमुट्ठानं विभजित्वा इदानि सासनपट्ठानं विभजन्तो यस्मा सङ्गहवारादीसु मूलपदेहेव पट्ठानं सङ्गहेत्वा सरूपतो न दस्सितं, तस्मा यथा मूलपदेहि पट्ठानं निद्धारेतब्बं, एवं पट्ठानतोपि मूलपदानि निद्धारेतब्बानीति दस्सनत्थं ‘अट्ठारस मूलपदा कुहिं दट्ठब्बा? सासनपट्ठाने’ति आहा’’ति –
‘‘Evaṃ sabbathā nayasamuṭṭhānaṃ vibhajitvā idāni sāsanapaṭṭhānaṃ vibhajanto yasmā saṅgahavārādīsu mūlapadeheva paṭṭhānaṃ saṅgahetvā sarūpato na dassitaṃ, tasmā yathā mūlapadehi paṭṭhānaṃ niddhāretabbaṃ, evaṃ paṭṭhānatopi mūlapadāni niddhāretabbānīti dassanatthaṃ ‘aṭṭhārasa mūlapadā kuhiṃ daṭṭhabbā? Sāsanapaṭṭhāne’ti āhā’’ti –
वुत्तं। सासनपट्ठाने अट्ठारस मूलपदा दट्ठब्बाति आचरियेन वुत्ता, ‘‘कतमं तं सासनपट्ठान’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं सासनपट्ठान’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु अट्ठारसमूलपदसासनपट्ठानेसु कतमं तं सासनपट्ठानन्ति इदानि मया निद्धारियमानं भगवता देसितं संकिलेसभागियादिसुत्तं सासनपट्ठानं नामाति विस्सज्जेति। सासनन्ति परियत्तिसासनं। पट्ठानन्ति तस्स परियत्तिसासनस्स संकिलेसभागियतादीहि पकारेहि ठानं पवत्तनं पट्ठानं, तंदीपनसुत्तं पन इध पट्ठानं नाम। तेन वुत्तं – ‘‘संकिलेसभागियं सुत्त’’न्तिआदि। अथ वा सासनन्ति अधिसीलअधिचित्तअधिपञ्ञासिक्खत्तयं सासनं नाम, तं सिक्खत्तयं पतिट्ठहति एतेन संकिलेसादिनाति पट्ठानं, सिक्खत्तयस्स सासनस्स पट्ठानन्ति सासनपट्ठानं। तदाधारभूतं सुत्तम्पि ठान्यूपचारतो सासनपट्ठानं नाम। तं सासनपट्ठानसुत्तं सरूपतो दस्सेतुं –
Vuttaṃ. Sāsanapaṭṭhāne aṭṭhārasa mūlapadā daṭṭhabbāti ācariyena vuttā, ‘‘katamaṃ taṃ sāsanapaṭṭhāna’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ sāsanapaṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu aṭṭhārasamūlapadasāsanapaṭṭhānesu katamaṃ taṃ sāsanapaṭṭhānanti idāni mayā niddhāriyamānaṃ bhagavatā desitaṃ saṃkilesabhāgiyādisuttaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ nāmāti vissajjeti. Sāsananti pariyattisāsanaṃ. Paṭṭhānanti tassa pariyattisāsanassa saṃkilesabhāgiyatādīhi pakārehi ṭhānaṃ pavattanaṃ paṭṭhānaṃ, taṃdīpanasuttaṃ pana idha paṭṭhānaṃ nāma. Tena vuttaṃ – ‘‘saṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’ntiādi. Atha vā sāsananti adhisīlaadhicittaadhipaññāsikkhattayaṃ sāsanaṃ nāma, taṃ sikkhattayaṃ patiṭṭhahati etena saṃkilesādināti paṭṭhānaṃ, sikkhattayassa sāsanassa paṭṭhānanti sāsanapaṭṭhānaṃ. Tadādhārabhūtaṃ suttampi ṭhānyūpacārato sāsanapaṭṭhānaṃ nāma. Taṃ sāsanapaṭṭhānasuttaṃ sarūpato dassetuṃ –
‘‘संकिलेसभागियं सुत्तं, वासनाभागियं सुत्तं, निब्बेधभागियं सुत्तं, असेक्खभागियं सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं, संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं, वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं, तण्हासंकिलेसभागियं सुत्तं, दिट्ठिसंकिलेसभागियं सुत्तं, दुच्चरितसंकिलेसभागियं सुत्तं, तण्हावोदानभागियं सुत्तं, दिट्ठिवोदानभागियं सुत्तं, दुच्चरितवोदानभागियं सुत्त’’न्ति –
‘‘Saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, diṭṭhisaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, duccaritasaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, taṇhāvodānabhāgiyaṃ suttaṃ, diṭṭhivodānabhāgiyaṃ suttaṃ, duccaritavodānabhāgiyaṃ sutta’’nti –
वुत्तं। ‘‘तेसु सुत्तेसु ये संकिलेसादयो भगवता वुत्ता, तेसु संकिलेसादीसु संकिलेसो कित्तको’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ संकिलेसो तिविधो तण्हासंकिलेसो दिट्ठिसंकिलेसो दुच्चरितसंकिलेसो’’ति वुत्तं। तत्थाति तेसु सुत्तन्तेसु संकिलेसादीसु धम्मेसु। ‘‘तिविधे तस्मिं संकिलेसे तण्हासंकिलेसो कतमेन कुसलेन विसुज्झती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ तण्हासंकिलेसो समथेन विसुज्झती’’ति वुत्तं। तत्थाति तस्मिं तिविधे तण्हासंकिलेसादिके। ‘‘सो समथो खन्धेसु कतमो खन्धो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो समथो समाधिक्खन्धो’’ति वुत्तं। ‘‘दिट्ठिसंकिलेसो केन विसुज्झती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘दिट्ठिसंकिलेसो विपस्सनाय विसुज्झती’’ति वुत्तं। ‘‘सा विपस्सना कतमो खन्धो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सा विपस्सना पञ्ञाक्खन्धो’’ति वुत्तं। ‘‘दुच्चरितसंकिलेसो केन विसुज्झती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘दुच्चरितसंकिलेसो सुचरितेन विसुज्झती’’ति वुत्तं। ‘‘तं सुचरितं कतमो खन्धो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तं सुचरितं सीलक्खन्धो’’ति वुत्तं। ‘‘तस्मिं सीले ठितस्स पुग्गलस्स किं भवती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तस्स सीले पतिट्ठितस्सा’’तिआदि वुत्तं। सीले सुचरितसङ्खाते सीलक्खन्धे पतिट्ठितस्स तस्स सीलवन्तस्स पुग्गलस्स भवेसु कामभवरूपारूपभवेसु आसत्ति भवपत्थना यदि उप्पज्जति, एवंसायन्ति एवं अस्स अयन्ति पदच्छेदो। एवं सति अस्स सीले पतिट्ठितस्स अयं आसत्ति भवपत्थना समथविपस्सनाभावनामयपुञ्ञकिरियवत्थु च भवति, च-सद्देन दानमयसीलमयपुञ्ञकिरियवत्थु च भवतीति अत्थो सङ्गहितो। तत्राति तेसु कामभवरूपारूपभवेसु उपपत्तिया संवत्ततीति।
Vuttaṃ. ‘‘Tesu suttesu ye saṃkilesādayo bhagavatā vuttā, tesu saṃkilesādīsu saṃkileso kittako’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha saṃkileso tividho taṇhāsaṃkileso diṭṭhisaṃkileso duccaritasaṃkileso’’ti vuttaṃ. Tatthāti tesu suttantesu saṃkilesādīsu dhammesu. ‘‘Tividhe tasmiṃ saṃkilese taṇhāsaṃkileso katamena kusalena visujjhatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha taṇhāsaṃkileso samathena visujjhatī’’ti vuttaṃ. Tatthāti tasmiṃ tividhe taṇhāsaṃkilesādike. ‘‘So samatho khandhesu katamo khandho’’ti pucchitabbattā ‘‘so samatho samādhikkhandho’’ti vuttaṃ. ‘‘Diṭṭhisaṃkileso kena visujjhatī’’ti pucchitabbattā ‘‘diṭṭhisaṃkileso vipassanāya visujjhatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Sā vipassanā katamo khandho’’ti vattabbattā ‘‘sā vipassanā paññākkhandho’’ti vuttaṃ. ‘‘Duccaritasaṃkileso kena visujjhatī’’ti vattabbattā ‘‘duccaritasaṃkileso sucaritena visujjhatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Taṃ sucaritaṃ katamo khandho’’ti vattabbattā ‘‘taṃ sucaritaṃ sīlakkhandho’’ti vuttaṃ. ‘‘Tasmiṃ sīle ṭhitassa puggalassa kiṃ bhavatī’’ti vattabbattā ‘‘tassa sīle patiṭṭhitassā’’tiādi vuttaṃ. Sīle sucaritasaṅkhāte sīlakkhandhe patiṭṭhitassa tassa sīlavantassa puggalassa bhavesu kāmabhavarūpārūpabhavesu āsatti bhavapatthanā yadi uppajjati, evaṃsāyanti evaṃ assa ayanti padacchedo. Evaṃ sati assa sīle patiṭṭhitassa ayaṃ āsatti bhavapatthanā samathavipassanābhāvanāmayapuññakiriyavatthu ca bhavati, ca-saddena dānamayasīlamayapuññakiriyavatthu ca bhavatīti attho saṅgahito. Tatrāti tesu kāmabhavarūpārūpabhavesu upapattiyā saṃvattatīti.
‘‘संकिलेसादयो येहि सुत्तेहि दस्सिता, तानि सुत्तानि कित्तकानी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘इमानि चत्तारि सुत्तानी’’तिआदि वुत्तं। असाधारणानि संकिलेसभागियसुत्तवासनाभागियसुत्तनिब्बेधभागियसुत्तअसेक्खभागियसुत्तानि चत्तारि सुत्तानि भवन्ति, साधारणानि संकिलेसभागियवासनाभागियसुत्त, संकिलेसभागियनिब्बेधभागियसुत्त, संकिलेसभागियअसेक्खभागियसुत्त, वासनाभागियनिब्बेधभागियसुत्तानि कतानि मिस्सितानि चत्तारि भवन्ति। इति अट्ठ सुत्तानि भवन्ति। तानियेव वुत्तप्पकारानि अट्ठ सुत्तानि भवन्ति। साधारणानि वासनाभागियअसेक्खभागियसुत्तनिब्बेधभागियअसेक्खभागियसुत्त- संकिलेसभागियवासनाभागियनिब्बेधभागियसुत्तसंकिलेस- भागियवासनाभागियअसेक्खभागियसुत्त- संकिलेसभागियनिब्बेधभागियअसेक्खभागियसुत्त- वासनाभागियनिब्बेधभागियअसेक्खभागियसुत्त- संकिलेसभागियवासनाभागियनिब्बेधभागियअसेक्खभागियसुत्त- नेवसंकिलेसभागियनवासना- भागियननिब्बेधभागियनअसेक्खभागियसुत्तानि कतानि मिस्सितानि अट्ठ सुत्तानि भवन्तीति सोळस सुत्तानि भवन्ति। तेसु सोळससुत्तेसु चत्तारि एककानि सुत्तानि च चत्तारि दुकानि सुत्तानि च द्वे तिकानि च पाळियं आगतानि, द्वे दुकानि सुत्तानि च द्वे तिकानि च द्वे चतुक्कानि सुत्तानि च अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ८९) आगतानि।
‘‘Saṃkilesādayo yehi suttehi dassitā, tāni suttāni kittakānī’’ti vattabbattā ‘‘imāni cattāri suttānī’’tiādi vuttaṃ. Asādhāraṇāni saṃkilesabhāgiyasuttavāsanābhāgiyasuttanibbedhabhāgiyasuttaasekkhabhāgiyasuttāni cattāri suttāni bhavanti, sādhāraṇāni saṃkilesabhāgiyavāsanābhāgiyasutta, saṃkilesabhāgiyanibbedhabhāgiyasutta, saṃkilesabhāgiyaasekkhabhāgiyasutta, vāsanābhāgiyanibbedhabhāgiyasuttāni katāni missitāni cattāri bhavanti. Iti aṭṭha suttāni bhavanti. Tāniyeva vuttappakārāni aṭṭha suttāni bhavanti. Sādhāraṇāni vāsanābhāgiyaasekkhabhāgiyasuttanibbedhabhāgiyaasekkhabhāgiyasutta- saṃkilesabhāgiyavāsanābhāgiyanibbedhabhāgiyasuttasaṃkilesa- bhāgiyavāsanābhāgiyaasekkhabhāgiyasutta- saṃkilesabhāgiyanibbedhabhāgiyaasekkhabhāgiyasutta- vāsanābhāgiyanibbedhabhāgiyaasekkhabhāgiyasutta- saṃkilesabhāgiyavāsanābhāgiyanibbedhabhāgiyaasekkhabhāgiyasutta- nevasaṃkilesabhāgiyanavāsanā- bhāgiyananibbedhabhāgiyanaasekkhabhāgiyasuttāni katāni missitāni aṭṭha suttāni bhavantīti soḷasa suttāni bhavanti. Tesu soḷasasuttesu cattāri ekakāni suttāni ca cattāri dukāni suttāni ca dve tikāni ca pāḷiyaṃ āgatāni, dve dukāni suttāni ca dve tikāni ca dve catukkāni suttāni ca aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 89) āgatāni.
‘‘यदि पट्ठाननयेन वुत्तप्पकारानि सोळस सुत्तानियेव विभत्तानि, एवं सति सुत्तगेय्यादिनवविधं सकलं परियत्तिसासनं पट्ठाननयेन अविभत्तं भवेय्या’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘इमेहि सोळसहि सुत्तेही’’तिआदि वुत्तं। पट्ठाननयेन विभत्तेहि सोळसहि इमेहि सुत्तेहि नवविधं सकलं परियत्तिसुत्तं पट्ठाननयेन विभत्तंयेव हुत्वा भिन्नं भवति। संकिलेसभागियादिपभेदाय गाथाय गाथा अनुमिनितब्बा, संकिलेसभागियादिपभेदेन वेय्याकरणेन वेय्याकरणं अनुमिनितब्बं। संकिलेसभागियादिपभेदेन सुत्तेन सुत्तं अनुमिनितब्बं भवतियेवाति।
‘‘Yadi paṭṭhānanayena vuttappakārāni soḷasa suttāniyeva vibhattāni, evaṃ sati suttageyyādinavavidhaṃ sakalaṃ pariyattisāsanaṃ paṭṭhānanayena avibhattaṃ bhaveyyā’’ti vattabbattā ‘‘imehi soḷasahi suttehī’’tiādi vuttaṃ. Paṭṭhānanayena vibhattehi soḷasahi imehi suttehi navavidhaṃ sakalaṃ pariyattisuttaṃ paṭṭhānanayena vibhattaṃyeva hutvā bhinnaṃ bhavati. Saṃkilesabhāgiyādipabhedāya gāthāya gāthā anuminitabbā, saṃkilesabhāgiyādipabhedena veyyākaraṇena veyyākaraṇaṃ anuminitabbaṃ. Saṃkilesabhāgiyādipabhedena suttena suttaṃ anuminitabbaṃ bhavatiyevāti.
९०. ‘‘तेसु सोळससु संकिलेसभागियादीसु सुत्तेसु कतमं संकिलेसभागियं सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं संकिलेसभागियं सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु सोळससु संकिलेसभागियादीसु सुत्तेसु कतमं सुत्तं संकिलेसभागियं सुत्तं नामाति पुच्छति।
90. ‘‘Tesu soḷasasu saṃkilesabhāgiyādīsu suttesu katamaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu soḷasasu saṃkilesabhāgiyādīsu suttesu katamaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāmāti pucchati.
‘‘कामन्धा जालसञ्छन्ना, तण्हाछदनछादिता।
‘‘Kāmandhā jālasañchannā, taṇhāchadanachāditā;
पमत्तबन्धनाबद्धा, मच्छाव कुमिनामुखे।
Pamattabandhanābaddhā, macchāva kumināmukhe;
जरामरणमन्वेन्ति, वच्छो खीरपकोव मातर’’न्ति॥ –
Jarāmaraṇamanventi, vaccho khīrapakova mātara’’nti. –
इदं सुत्तं संकिलेसभागे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। ये सत्ता कामन्धा कामेन अन्धा जालसञ्छन्ना तण्हाछदनेन छादिता, पमत्तबन्धनाय बद्धा बन्धितब्बा, ते सत्ते जरामरणं अन्वेति, यथा तं कुमिनामुखे ये मच्छा गहिता, ते मच्छे जरामरणं अन्वेति इव, एवं ते सत्ते जरामरणं अन्वेति। खीरपको वच्छो मातरं अन्वेति इव, एवं ते सत्ते जरामरणं अन्वेतीति योजना कातब्बा। अथ वा खीरपको वच्छो मातरं अन्वेति इव, कुमिनामुखे गहिता मच्छा जरामरणं अन्वेन्ति इव च, एवं ये सत्ता कामन्धा पमत्तबन्धनाय बन्धितब्बा, ते सत्ता जरामरणं अन्वेन्तीति योजना।
Idaṃ suttaṃ saṃkilesabhāge vācakañāpakabhāvena pavattanato saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Ye sattā kāmandhā kāmena andhā jālasañchannā taṇhāchadanena chāditā, pamattabandhanāya baddhā bandhitabbā, te satte jarāmaraṇaṃ anveti, yathā taṃ kumināmukhe ye macchā gahitā, te macche jarāmaraṇaṃ anveti iva, evaṃ te satte jarāmaraṇaṃ anveti. Khīrapako vaccho mātaraṃ anveti iva, evaṃ te satte jarāmaraṇaṃ anvetīti yojanā kātabbā. Atha vā khīrapako vaccho mātaraṃ anveti iva, kumināmukhe gahitā macchā jarāmaraṇaṃ anventi iva ca, evaṃ ye sattā kāmandhā pamattabandhanāya bandhitabbā, te sattā jarāmaraṇaṃ anventīti yojanā.
‘‘इदं सुत्तंयेवा’’ति वत्तब्बत्ता –
‘‘Idaṃ suttaṃyevā’’ti vattabbattā –
‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अगतिगमनानि। कतमानि चत्तारि? छन्दागतिं गच्छति, दोसागतिं गच्छति, मोहागतिं गच्छति, भयागतिं गच्छति, इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अगतिगमनानि। इदमवोच भगवा, इदं वत्वान सुगतो, अथापरं एतदवोच सत्था –
‘‘Cattārimāni, bhikkhave, agatigamanāni. Katamāni cattāri? Chandāgatiṃ gacchati, dosāgatiṃ gacchati, mohāgatiṃ gacchati, bhayāgatiṃ gacchati, imāni kho, bhikkhave, cattāri agatigamanāni. Idamavoca bhagavā, idaṃ vatvāna sugato, athāparaṃ etadavoca satthā –
‘‘छन्दा दोसा भया मोहा, यो धम्मं अतिवत्तति।
‘‘Chandā dosā bhayā mohā, yo dhammaṃ ativattati;
निहीयति तस्स यसो, काळपक्खेव चन्दिमा’’ति॥ –
Nihīyati tassa yaso, kāḷapakkheva candimā’’ti. –
इदं संकिलेसभागियं सुत्तन्ति –
Idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttanti –
वुत्तं। छन्दा छन्दहेतुना दोसा दोसहेतुना भया भयहेतुना मोहा मोहहेतुना यो राजादिको यो विनयधरादिको वा धम्मं सप्पुरिसधम्मं अतिवत्तति अतिक्कमित्वा वत्तति, तस्स राजादिनो वा तस्स विनयधरादिनो वा यसो कित्ति च परिवारो च भोगो च निहीयति। चन्दिमा काळपक्खे पभाय निहीयति इव, एवं निहीयतीति योजना।
Vuttaṃ. Chandā chandahetunā dosā dosahetunā bhayā bhayahetunā mohā mohahetunā yo rājādiko yo vinayadharādiko vā dhammaṃ sappurisadhammaṃ ativattati atikkamitvā vattati, tassa rājādino vā tassa vinayadharādino vā yaso kitti ca parivāro ca bhogo ca nihīyati. Candimā kāḷapakkhe pabhāya nihīyati iva, evaṃ nihīyatīti yojanā.
‘‘एत्तकंयेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा…पे॰… चक्कंव वहतो पदन्ति इदं संकिलेसभागियं सुत्त’’न्ति वुत्तं। अत्थो पाकटो। अट्ठकथायम्पि विभत्तो।
‘‘Ettakaṃyevā’’ti vattabbattā ‘‘manopubbaṅgamā dhammā…pe… cakkaṃva vahato padanti idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’nti vuttaṃ. Attho pākaṭo. Aṭṭhakathāyampi vibhatto.
‘‘मिद्धी यदा होति महग्घसो च, निद्दायिता सम्परिवत्तसायी।
‘‘Middhī yadā hoti mahagghaso ca, niddāyitā samparivattasāyī;
महावराहोव निवापपुट्ठो, पुनप्पुनं गब्भमुपेति मन्दो’’ति॥ –
Mahāvarāhova nivāpapuṭṭho, punappunaṃ gabbhamupeti mando’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागे विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। निवापपुट्ठो महावराहो गामसूकरो निद्दायिता सुपनसीलो सम्परिवत्तसायी होति इव, एवं यो मन्दो सत्तो यदा महग्घसो होति, सो मन्दो सत्तो मिद्धी थिनमिद्धाभिभूतो हुत्वा निद्दायिता मुदुफस्ससयने मुदुहत्थेहि परामसितो सम्परिवत्तसायी पुनप्पुनं गब्भं उपेतीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāge visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Nivāpapuṭṭho mahāvarāho gāmasūkaro niddāyitā supanasīlo samparivattasāyī hoti iva, evaṃ yo mando satto yadā mahagghaso hoti, so mando satto middhī thinamiddhābhibhūto hutvā niddāyitā muduphassasayane muduhatthehi parāmasito samparivattasāyī punappunaṃ gabbhaṃ upetīti yojanā.
‘‘अयसाव मलं समुट्ठितं, ततुट्ठाय तमेव खादति।
‘‘Ayasāva malaṃ samuṭṭhitaṃ, tatuṭṭhāya tameva khādati;
एवं अतिधोनचारिनं, सानि कम्मानि नयन्ति दुग्गति’’न्ति॥ –
Evaṃ atidhonacārinaṃ, sāni kammāni nayanti duggati’’nti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। अयसा अयतो समुट्ठितं जातमलं ततुट्ठाय ततो अयतो उट्ठहित्वा तमेव अयं खादति इव, एवं अतिधोनचारिनं अतिक्कमित्वा धोनचारिपुग्गलं सानि सयं कतानि अकुसलकम्मानि दुग्गतिं नयन्तीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Ayasā ayato samuṭṭhitaṃ jātamalaṃ tatuṭṭhāya tato ayato uṭṭhahitvā tameva ayaṃ khādati iva, evaṃ atidhonacārinaṃ atikkamitvā dhonacāripuggalaṃ sāni sayaṃ katāni akusalakammāni duggatiṃ nayantīti yojanā.
‘‘चोरो यथा सन्धिमुखे गहीतो, सकम्मुना हञ्ञति बज्झते च।
‘‘Coro yathā sandhimukhe gahīto, sakammunā haññati bajjhate ca;
एवं अयं पेच्च पजा परत्थ, सकम्मुना हञ्ञति बज्झते चा’’ति॥ –
Evaṃ ayaṃ pecca pajā parattha, sakammunā haññati bajjhate cā’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। सन्धिमुखे राजपुरिसादीहि गहितो चोरो सकम्मुना अत्तना कतेन चोरकम्मेन हञ्ञति च बज्झते च यथा, एवं अयं पापकारिनी पजा परत्थ परलोके पेच्च सकम्मुना सयं कतेन अकुसलकम्मुना सत्थादीहि हञ्ञति च अद्दुबन्धनादीहि बज्झते चाति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Sandhimukhe rājapurisādīhi gahito coro sakammunā attanā katena corakammena haññati ca bajjhate ca yathā, evaṃ ayaṃ pāpakārinī pajā parattha paraloke pecca sakammunā sayaṃ katena akusalakammunā satthādīhi haññati ca addubandhanādīhi bajjhate cāti yojanā.
‘‘सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन विहिंसति।
‘‘Sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena vihiṃsati;
अत्तनो सुखमेसानो, पेच्च सो न लभते सुख’’न्ति॥ –
Attano sukhamesāno, pecca so na labhate sukha’’nti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। अत्तनो सुखं एसानो एसमानो यो सत्तो अञ्ञानि सुखकामानि भूतानि दण्डेन विहिंसति, सो हिंसको सत्तो परलोके पेच्च सुखं न लभतीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Attano sukhaṃ esāno esamāno yo satto aññāni sukhakāmāni bhūtāni daṇḍena vihiṃsati, so hiṃsako satto paraloke pecca sukhaṃ na labhatīti yojanā.
‘‘गुन्नं चे तरमानानं, जिम्हं गच्छति पुङ्गवो।
‘‘Gunnaṃ ce taramānānaṃ, jimhaṃ gacchati puṅgavo;
सब्बा ता जिम्हं गच्छन्ति, नेत्ते जिम्हं गते सति॥
Sabbā tā jimhaṃ gacchanti, nette jimhaṃ gate sati.
‘‘एवमेव मनुस्सेसु, यो होति सेट्ठसम्मतो।
‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;
सो चे अधम्मं चरति, पगेव इतरा पजा।
So ce adhammaṃ carati, pageva itarā pajā;
सब्बं रट्ठं दुक्खं सेति, राजा चे होति अधम्मिको’’ति॥ –
Sabbaṃ raṭṭhaṃ dukkhaṃ seti, rājā ce hoti adhammiko’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। नदिं तरमानानं गुन्नं पुङ्गवो जिम्हं चे गच्छति, एवं नेत्ते जिम्हं गते सति सब्बा ता गावियो जिम्हं गच्छन्ति यथा, एवमेव मनुस्सेसु यो राजा सेट्ठसम्मतो, सो राजा अधम्मं चरति, एवं रञ्ञे अधम्मं चरन्ते सति इतरा पजा पगेव पठममेव अधम्मं चरति। राजा अधम्मिको चे होति, एवं रञ्ञे अधम्मिके सति सब्बं रट्ठं दुक्खं सेतीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Nadiṃ taramānānaṃ gunnaṃ puṅgavo jimhaṃ ce gacchati, evaṃ nette jimhaṃ gate sati sabbā tā gāviyo jimhaṃ gacchanti yathā, evameva manussesu yo rājā seṭṭhasammato, so rājā adhammaṃ carati, evaṃ raññe adhammaṃ carante sati itarā pajā pageva paṭhamameva adhammaṃ carati. Rājā adhammiko ce hoti, evaṃ raññe adhammike sati sabbaṃ raṭṭhaṃ dukkhaṃ setīti yojanā.
‘‘सुकिच्छरूपा वतिमे मनुस्सा, करोन्ति पापं उपधीसु रत्ता।
‘‘Sukiccharūpā vatime manussā, karonti pāpaṃ upadhīsu rattā;
गच्छन्ति ते बहुजनसन्निवासं, निरयं अवीचिं कटुकं भयानक’’न्ति॥ –
Gacchanti te bahujanasannivāsaṃ, nirayaṃ avīciṃ kaṭukaṃ bhayānaka’’nti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। ये मनुस्सा उपधीसु कामगुणूपधीसु रत्ता रागाभिभूता हुत्वा पापं अकुसलकम्मं करोन्ति, इमे पापकम्मकरा मनुस्सा सुकिच्छरूपा वत सुट्ठु किच्छापन्नरूपा वत भवन्ति, ते पापकम्मकरा मनुस्सा कटुकं भयानकं बहुजनसन्निवासं निरयं अवीचिं गच्छन्तीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Ye manussā upadhīsu kāmaguṇūpadhīsu rattā rāgābhibhūtā hutvā pāpaṃ akusalakammaṃ karonti, ime pāpakammakarā manussā sukiccharūpā vata suṭṭhu kicchāpannarūpā vata bhavanti, te pāpakammakarā manussā kaṭukaṃ bhayānakaṃ bahujanasannivāsaṃ nirayaṃ avīciṃ gacchantīti yojanā.
‘‘फलं वे कदलिं हन्ति, फलं वेळुं फलं नळं।
‘‘Phalaṃ ve kadaliṃ hanti, phalaṃ veḷuṃ phalaṃ naḷaṃ;
सक्कारो कापुरिसं हन्ति, गब्भो अस्सतरिं यथा’’ति॥ –
Sakkāro kāpurisaṃ hanti, gabbho assatariṃ yathā’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। फलं कदलिया फलं कदलिं वे एकन्तेन हन्ति यथा, फलं वेळुं वे एकन्तेन हन्ति यथा, फलं नळं वे एकन्तेन हन्ति यथा, गब्भो अस्सतरिं मातरं वे एकन्तेन हन्ति यथा, एवं सक्कारो कापुरिसं वे एकन्तेन हन्तीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Phalaṃ kadaliyā phalaṃ kadaliṃ ve ekantena hanti yathā, phalaṃ veḷuṃ ve ekantena hanti yathā, phalaṃ naḷaṃ ve ekantena hanti yathā, gabbho assatariṃ mātaraṃ ve ekantena hanti yathā, evaṃ sakkāro kāpurisaṃ ve ekantena hantīti yojanā.
‘‘कोधमक्खगरु भिक्खु, लाभसक्कारगारवो।
‘‘Kodhamakkhagaru bhikkhu, lābhasakkāragāravo;
सुखेत्ते पूतिबीजंव, सद्धम्मे न विरूहती’’ति॥ –
Sukhette pūtibījaṃva, saddhamme na virūhatī’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। सुखेत्ते सुन्दरे खेत्तेपि खित्तं पूतिबीजं न रुहति इव, एवं यो भिक्खु लाभसक्कारगारवो कोधं कुज्झनलक्खणं कोधं, मक्खं परगुणसीलमक्खनलक्खणं मक्खञ्च गरुं कत्वा चरति, सो चरन्तो भिक्खु सद्धम्मस्मिं न रुहतीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Sukhette sundare khettepi khittaṃ pūtibījaṃ na ruhati iva, evaṃ yo bhikkhu lābhasakkāragāravo kodhaṃ kujjhanalakkhaṇaṃ kodhaṃ, makkhaṃ paraguṇasīlamakkhanalakkhaṇaṃ makkhañca garuṃ katvā carati, so caranto bhikkhu saddhammasmiṃ na ruhatīti yojanā.
९१. ‘‘इधाहं, भिक्खवे, एकच्चं पुग्गलं पदुट्ठचित्तं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि…पे॰… इति मे सुत’’न्ति इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। भिक्खवे इध सासने, लोके वा अहं एकच्चं पुग्गलं पदुट्ठचित्तं मम चेतसा तस्स चेतो चित्तं परिच्च परिच्छिन्दित्वा बुद्धचक्खुना एवं पजानामि। ‘‘कथं पजानामी’’ति चे पुच्छेय्य, यञ्च पटिपदं पटिपन्नो, यञ्च मग्गं समारुळ्हो अयं पुग्गलो यथा याय दुप्पटिपदाय येन दुम्मग्गेन इरियति पवत्तति, ताय दुप्पटिपदाय तेन दुम्मग्गेन इमम्हि इमस्मिं समये दुप्पटिपज्जनकाले अयं दुप्पटिपन्नं पटिपन्नो दुम्मग्गसमारुळ्हो पुग्गलो चे कालं करेय्य, एवं सति आभतं वत्थु निक्खित्तं यथा, एवं निरये निक्खित्तो। तं किस्स हेतु? भिक्खवे अस्स पुग्गलस्स चित्तं पदुट्ठं पदोसितं हि यस्मा होति, तस्मा निक्खित्तो। एवं इध सासने, लोके वा चेतोपदोसहेतु च पन एकच्चे सत्ता पुग्गला कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं उपपज्जन्तीति पजानामीति। एतमत्थं भगवा अवोच। तत्थ तस्मिं सुत्ते एतं ‘‘पदुट्ठचित्तं ञत्वान…पे॰… निरयं सो उपपज्जती’’ति गाथावचनं इति एवं वुच्चति।
91. ‘‘Idhāhaṃ, bhikkhave, ekaccaṃ puggalaṃ paduṭṭhacittaṃ evaṃ cetasā ceto paricca pajānāmi…pe… iti me suta’’nti idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Bhikkhave idha sāsane, loke vā ahaṃ ekaccaṃ puggalaṃ paduṭṭhacittaṃ mama cetasā tassa ceto cittaṃ paricca paricchinditvā buddhacakkhunā evaṃ pajānāmi. ‘‘Kathaṃ pajānāmī’’ti ce puccheyya, yañca paṭipadaṃ paṭipanno, yañca maggaṃ samāruḷho ayaṃ puggalo yathā yāya duppaṭipadāya yena dummaggena iriyati pavattati, tāya duppaṭipadāya tena dummaggena imamhi imasmiṃ samaye duppaṭipajjanakāle ayaṃ duppaṭipannaṃ paṭipanno dummaggasamāruḷho puggalo ce kālaṃ kareyya, evaṃ sati ābhataṃ vatthu nikkhittaṃ yathā, evaṃ niraye nikkhitto. Taṃ kissa hetu? Bhikkhave assa puggalassa cittaṃ paduṭṭhaṃ padositaṃ hi yasmā hoti, tasmā nikkhitto. Evaṃ idha sāsane, loke vā cetopadosahetu ca pana ekacce sattā puggalā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ upapajjantīti pajānāmīti. Etamatthaṃ bhagavā avoca. Tattha tasmiṃ sutte etaṃ ‘‘paduṭṭhacittaṃ ñatvāna…pe… nirayaṃ so upapajjatī’’ti gāthāvacanaṃ iti evaṃ vuccati.
सत्था इध सासने, लोके वा पदुट्ठचित्तं एकच्चं पुग्गलं ञत्वान भिक्खूनं सन्तिके एतमत्थं ब्याकासि। इमम्हि इमस्मिं समये अयं पुग्गलो चे कालं कयिराथ, एवं सति पदुट्ठचित्तसमङ्गी हि निरयस्मिं उपपज्जेय्य, पुग्गलस्स चित्तं पदूसितं हि यस्मा होति, तस्मा उपपज्जेय्य, चेतोपदोसहेतु सत्ता दुग्गतिं गच्छन्ति आभतं वत्थुं निक्खिपेय्य यथा, एवमेवं तथाविधो दुप्पञ्ञो सो पदोसचित्तो पुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा निरयं उपपज्जतीति अयम्पि अत्थो भगवता वुत्तो, इति मे मया सुतन्ति योजना।
Satthā idha sāsane, loke vā paduṭṭhacittaṃ ekaccaṃ puggalaṃ ñatvāna bhikkhūnaṃ santike etamatthaṃ byākāsi. Imamhi imasmiṃ samaye ayaṃ puggalo ce kālaṃ kayirātha, evaṃ sati paduṭṭhacittasamaṅgī hi nirayasmiṃ upapajjeyya, puggalassa cittaṃ padūsitaṃ hi yasmā hoti, tasmā upapajjeyya, cetopadosahetu sattā duggatiṃ gacchanti ābhataṃ vatthuṃ nikkhipeyya yathā, evamevaṃ tathāvidho duppañño so padosacitto puggalo kāyassa bhedā paraṃ maraṇā nirayaṃ upapajjatīti ayampi attho bhagavatā vutto, iti me mayā sutanti yojanā.
‘‘सचे भायथ दुक्खस्स, सचे वो दुक्खमप्पियं।
‘‘Sace bhāyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiyaṃ;
माकत्थ पापकं कम्मं, आवि वा यदि वा रहो॥
Mākattha pāpakaṃ kammaṃ, āvi vā yadi vā raho.
‘‘सचे च पापकं कम्मं, करिस्सथ करोथ वा।
‘‘Sace ca pāpakaṃ kammaṃ, karissatha karotha vā;
न वो दुक्खा पमुत्यत्थि, उपेच्चपि पलायत’’न्ति॥ –
Na vo dukkhā pamutyatthi, upeccapi palāyata’’nti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। सप्पुरिसा तुम्हे दुक्खस्स जातिदुक्खजरादुक्खब्याधिदुक्खमरणदुक्खअपायदुक्ख- अतीतवट्टमूलकदुक्खअनागतवट्टमूलकदुक्खपच्चुप्पन्नाहारमूलकदुक्खाति अट्ठविधस्स दुक्खस्स सचे भायथ, वो तुम्हेहि दुक्खं तथा अट्ठविधं दुक्खं सचे अप्पियं, एवं सति आवि वा यदि रहो वा पापकं कम्मं माकत्थ मा अकत्थ। सप्पुरिसा तुम्हे आवि वा यदि रहो वा पापकं कम्मं सचे करिस्सथ वा सचे करोथ वा, एवं सति उपेच्चपि सञ्चिच्चापि पलायतं पलायन्तानं वो तुम्हाकं दुक्खा अट्ठविधा दुक्खतो पमुत्ति मुच्चनं नत्थेवाति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Sappurisā tumhe dukkhassa jātidukkhajarādukkhabyādhidukkhamaraṇadukkhaapāyadukkha- atītavaṭṭamūlakadukkhaanāgatavaṭṭamūlakadukkhapaccuppannāhāramūlakadukkhāti aṭṭhavidhassa dukkhassa sace bhāyatha, vo tumhehi dukkhaṃ tathā aṭṭhavidhaṃ dukkhaṃ sace appiyaṃ, evaṃ sati āvi vā yadi raho vā pāpakaṃ kammaṃ mākattha mā akattha. Sappurisā tumhe āvi vā yadi raho vā pāpakaṃ kammaṃ sace karissatha vā sace karotha vā, evaṃ sati upeccapi sañciccāpi palāyataṃ palāyantānaṃ vo tumhākaṃ dukkhā aṭṭhavidhā dukkhato pamutti muccanaṃ natthevāti yojanā.
‘‘अधम्मेन धनं लद्धा, मुसावादेन चूभयं।
‘‘Adhammena dhanaṃ laddhā, musāvādena cūbhayaṃ;
ममेति बाला मञ्ञन्ति, तं कथं नु भविस्सति॥
Mameti bālā maññanti, taṃ kathaṃ nu bhavissati.
‘‘अन्तराया सु भविस्सन्ति, सम्भतस्स विनस्सति।
‘‘Antarāyā su bhavissanti, sambhatassa vinassati;
मता सग्गं न गच्छन्ति, ननु एत्तावता हता’’ति॥ –
Matā saggaṃ na gacchanti, nanu ettāvatā hatā’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। ये बाला अधम्मेन च मुसावादेन च धनं सविञ्ञाणाविञ्ञाणं सब्बं लभितब्बं धनं लद्धा उभयं धनं ‘‘मम धन’’न्ति मञ्ञन्ति, तेसं बालानं तं उभयं धनं कथं केन नु पकारेन भविस्सति, अधम्मेन सम्भतत्ता चिरट्ठितिकं न होति। अन्तराया राजन्तरायादयो अन्तराया तेसं बालानं भविस्सन्ति। येन अधम्मवोहारादिकेन यं धनं सम्भतं, अस्स अधम्मवोहारादिकस्स तं सम्भतं धनं विनस्सति। मता मरन्ता ते बाला सग्गं सुगतिं न गच्छन्ति। सुगति हि सोभनेहि भोगेहि अग्गोति ‘‘सग्गो’’ति अधिप्पेता । एत्तावता एत्तकेन दिट्ठधम्मिकसम्परायिकानं अत्तहितानं हायनेन ते बाला हता विनट्ठा भवन्ति ननूति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Ye bālā adhammena ca musāvādena ca dhanaṃ saviññāṇāviññāṇaṃ sabbaṃ labhitabbaṃ dhanaṃ laddhā ubhayaṃ dhanaṃ ‘‘mama dhana’’nti maññanti, tesaṃ bālānaṃ taṃ ubhayaṃ dhanaṃ kathaṃ kena nu pakārena bhavissati, adhammena sambhatattā ciraṭṭhitikaṃ na hoti. Antarāyā rājantarāyādayo antarāyā tesaṃ bālānaṃ bhavissanti. Yena adhammavohārādikena yaṃ dhanaṃ sambhataṃ, assa adhammavohārādikassa taṃ sambhataṃ dhanaṃ vinassati. Matā marantā te bālā saggaṃ sugatiṃ na gacchanti. Sugati hi sobhanehi bhogehi aggoti ‘‘saggo’’ti adhippetā . Ettāvatā ettakena diṭṭhadhammikasamparāyikānaṃ attahitānaṃ hāyanena te bālā hatā vinaṭṭhā bhavanti nanūti yojanā.
‘‘कथं खणति अत्तानं, कथं मित्तेहि जीरति।
‘‘Kathaṃ khaṇati attānaṃ, kathaṃ mittehi jīrati;
कथं विवट्टते धम्मा, कथं सग्गं न गच्छति’’॥
Kathaṃ vivaṭṭate dhammā, kathaṃ saggaṃ na gacchati’’.
‘‘लोभा खणति अत्तानं, लुद्धो मित्तेहि जीरति।
‘‘Lobhā khaṇati attānaṃ, luddho mittehi jīrati;
लोभा विवट्टते धम्मा, लोभा सग्गं न गच्छती’’ति॥ –
Lobhā vivaṭṭate dhammā, lobhā saggaṃ na gacchatī’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। योजनत्थो पाकटो।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Yojanattho pākaṭo.
‘‘चरन्ति बाला दुम्मेधा, अमित्तेनेव अत्तना।
‘‘Caranti bālā dummedhā, amitteneva attanā;
करोन्ता पापकं कम्मं, यं होति कटुकप्फलं॥
Karontā pāpakaṃ kammaṃ, yaṃ hoti kaṭukapphalaṃ.
‘‘न तं कम्मं कतं साधु, यं कत्वा अनुतप्पति।
‘‘Na taṃ kammaṃ kataṃ sādhu, yaṃ katvā anutappati;
यस्स अस्सुमुखो रोदं, विपाकं पटिसेवती’’ति॥ –
Yassa assumukho rodaṃ, vipākaṃ paṭisevatī’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। दुम्मेधा निप्पञ्ञा बाला अमित्तेन पापकं कम्मं कतं इव, एवं अत्तना कटुकप्फलं यं कम्मं कतं होति, तं पापकं कतं कम्मं करोन्ता चरन्ति। यं कम्मं कत्वा करोन्तो पच्छा अनुतप्पति, तं कतं कम्मं न साधु। यस्स कम्मस्स विपाकं रोदं रुदन्तो अस्सुमुखो पटिसेवति, तं कतं कम्मं न साधूति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Dummedhā nippaññā bālā amittena pāpakaṃ kammaṃ kataṃ iva, evaṃ attanā kaṭukapphalaṃ yaṃ kammaṃ kataṃ hoti, taṃ pāpakaṃ kataṃ kammaṃ karontā caranti. Yaṃ kammaṃ katvā karonto pacchā anutappati, taṃ kataṃ kammaṃ na sādhu. Yassa kammassa vipākaṃ rodaṃ rudanto assumukho paṭisevati, taṃ kataṃ kammaṃ na sādhūti yojanā.
‘‘दुक्करं दुत्तितिक्खञ्च…पे॰… अवीतरागो’’ति इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। सुत्तत्थो अट्ठकथायं वित्थारतो वुत्तो।
‘‘Dukkaraṃ duttitikkhañca…pe… avītarāgo’’ti idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Suttattho aṭṭhakathāyaṃ vitthārato vutto.
‘‘अप्पमेय्यं पमिनन्तो, कोध विद्वा विकप्पये।
‘‘Appameyyaṃ paminanto, kodha vidvā vikappaye;
अप्पमेय्यं पमायिनं, निवुतं तं मञ्ञे अकिस्सव’’न्ति॥ –
Appameyyaṃ pamāyinaṃ, nivutaṃ taṃ maññe akissava’’nti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। इध सासने अप्पमेय्यं अप्पमेय्यगुणं खीणासवं पुग्गलं ‘‘अयं खीणासवो पुग्गलो एत्तकसीलो एत्तकसमाधि एत्तकपञ्ञो’’ति पमिनन्तो को पुथुज्जनो विकप्पये। अप्पमेय्यं खीणासवपुग्गलं पमायिनं पमायन्तं तं पुथुज्जनं अयं निवुतं अवकुज्जपञ्ञं अकिस्सवं अपञ्ञन्ति मञ्ञे मञ्ञामीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Idha sāsane appameyyaṃ appameyyaguṇaṃ khīṇāsavaṃ puggalaṃ ‘‘ayaṃ khīṇāsavo puggalo ettakasīlo ettakasamādhi ettakapañño’’ti paminanto ko puthujjano vikappaye. Appameyyaṃ khīṇāsavapuggalaṃ pamāyinaṃ pamāyantaṃ taṃ puthujjanaṃ ayaṃ nivutaṃ avakujjapaññaṃ akissavaṃ apaññanti maññe maññāmīti yojanā.
‘‘पुरिसस्स हि जातस्स, कुठारी जायते मुखे।
‘‘Purisassa hi jātassa, kuṭhārī jāyate mukhe;
याय छिन्दति अत्तानं, बालो दुब्भासितं भणं॥
Yāya chindati attānaṃ, bālo dubbhāsitaṃ bhaṇaṃ.
‘‘न हि सत्थं सुनिसितं, विसं हलाहलं इव।
‘‘Na hi satthaṃ sunisitaṃ, visaṃ halāhalaṃ iva;
एवं विरद्धं पातेति, वाचा दुब्भासिता यथा’’ति॥ –
Evaṃ viraddhaṃ pāteti, vācā dubbhāsitā yathā’’ti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। दुब्भासितं अरियूपवादसङ्खातं फरुसवाचं भणं भणन्तो बालो दुट्ठो पुरिसो याय कुठारीसदिसिया दुब्भासितवाचाय अत्तानं छिन्दति, सा कुठारीसदिसी दुब्भासितवाचा जातस्स पुरिसस्स मुखे जायते जायति, सा दुब्भासितवाचा मुखे जायति इव, एवं सुनिसितं सत्थं मुखे न जायति, यथा हलाहलं विसं मुखे न जायति, दुब्भासिता वाचा अपायेसु विरद्धं पुग्गलं पातेति यथा, एवं सुनिसितं सत्थं अपायेसु न पातेति, हलाहलं विसं अपायेसु न पातेतीति योजना।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Dubbhāsitaṃ ariyūpavādasaṅkhātaṃ pharusavācaṃ bhaṇaṃ bhaṇanto bālo duṭṭho puriso yāya kuṭhārīsadisiyā dubbhāsitavācāya attānaṃ chindati, sā kuṭhārīsadisī dubbhāsitavācā jātassa purisassa mukhe jāyate jāyati, sā dubbhāsitavācā mukhe jāyati iva, evaṃ sunisitaṃ satthaṃ mukhe na jāyati, yathā halāhalaṃ visaṃ mukhe na jāyati, dubbhāsitā vācā apāyesu viraddhaṃ puggalaṃ pāteti yathā, evaṃ sunisitaṃ satthaṃ apāyesu na pāteti, halāhalaṃ visaṃ apāyesu na pātetīti yojanā.
९२.
92.
‘‘यो निन्दियं पसंसति, तं वा निन्दति यो पसंसियो।
‘‘Yo nindiyaṃ pasaṃsati, taṃ vā nindati yo pasaṃsiyo;
विचिनाति मुखेन सो कलिं, कलिना तेन सुखं न विन्दति॥
Vicināti mukhena so kaliṃ, kalinā tena sukhaṃ na vindati.
‘‘अप्पमत्तो अयं कलि, यो अक्खेसु धनपराजयो।
‘‘Appamatto ayaṃ kali, yo akkhesu dhanaparājayo;
सब्बस्सापि सहापि अत्तना, अयमेव महन्ततरो कलि।
Sabbassāpi sahāpi attanā, ayameva mahantataro kali;
यो सुगतेसु मनं पदोसये॥
Yo sugatesu manaṃ padosaye.
‘‘सतं सहस्सानं निरब्बुदानं, छत्तिंसती पञ्च च अब्बुदानि।
‘‘Sataṃ sahassānaṃ nirabbudānaṃ, chattiṃsatī pañca ca abbudāni;
यमरियगरही निरयं उपेति, वाचं मनञ्च पणिधाय पापक’’न्ति॥ –
Yamariyagarahī nirayaṃ upeti, vācaṃ manañca paṇidhāya pāpaka’’nti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। यो पुग्गलो निन्दियं दुच्चरं दुस्सीलं पुग्गलं पसंसति, सो पसंसको पुग्गलो मुखेन कलिं विचिनाति उपचिनाति, तेन कलिना सुखं न विन्दति। यो सुचारी सीलवा पुग्गलो पसंसियो होति, तं वा सुचारिं वा सीलवन्तं पुग्गलं यो पुग्गलो निन्दति, सो निन्दन्तो पुग्गलो मुखेन कलिं विचिनाति उपचिनाति, तेन कलिना सुखं न विन्दति।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Yo puggalo nindiyaṃ duccaraṃ dussīlaṃ puggalaṃ pasaṃsati, so pasaṃsako puggalo mukhena kaliṃ vicināti upacināti, tena kalinā sukhaṃ na vindati. Yo sucārī sīlavā puggalo pasaṃsiyo hoti, taṃ vā sucāriṃ vā sīlavantaṃ puggalaṃ yo puggalo nindati, so nindanto puggalo mukhena kaliṃ vicināti upacināti, tena kalinā sukhaṃ na vindati.
अत्तना सहापि सब्बस्स धनस्स वसेनपि अक्खेसु यो धनपराजयो भवति, अयं कलि अयं धनपराजयो अप्पमत्तो होति। यो पुग्गलो सुगतेसु मनं पदोसये, तस्स पुग्गलस्स यो कलि भवति, अयमेव कलि महन्ततरो होति।
Attanā sahāpi sabbassa dhanassa vasenapi akkhesu yo dhanaparājayo bhavati, ayaṃ kali ayaṃ dhanaparājayo appamatto hoti. Yo puggalo sugatesu manaṃ padosaye, tassa puggalassa yo kali bhavati, ayameva kali mahantataro hoti.
कस्मा? वाचञ्च मनञ्च पणिधाय अरियगरही पुग्गलो यं कालं पापकं निरयं उपेति, सो कालो ‘‘सतं सहस्सानं निरब्बुदानञ्च छत्तिंस निरब्बुदानि च पञ्च अब्बुदानि च यस्मिं काले गणीयन्ती’’ति तेन कालेन समो होति, तस्मा महन्ततरो होतीति योजना।
Kasmā? Vācañca manañca paṇidhāya ariyagarahī puggalo yaṃ kālaṃ pāpakaṃ nirayaṃ upeti, so kālo ‘‘sataṃ sahassānaṃ nirabbudānañca chattiṃsa nirabbudāni ca pañca abbudāni ca yasmiṃ kāle gaṇīyantī’’ti tena kālena samo hoti, tasmā mahantataro hotīti yojanā.
‘‘यो लोभगुणे अनुयुत्तो…पे॰…
‘‘Yo lobhaguṇe anuyutto…pe…
गच्छसि खो पपतं चिररत्त’’न्ति॥ –
Gacchasi kho papataṃ ciraratta’’nti. –
इदं सुत्तम्पि संकिलेसभागियं सुत्तं नाम। यो पुग्गलो लोभगुणे अनुयुत्तो अनु पुनप्पुनं युत्तो होति, सो पुग्गलो अञ्ञे पुग्गले वचसा परिभासति, अस्सद्धो कदरियो अवदञ्ञू बुद्धानं ओवादञ्ञू न होति, मच्छरी पेसुणियं पेसुणियस्मिं अनुयुत्तो होति।
Idaṃ suttampi saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Yo puggalo lobhaguṇe anuyutto anu punappunaṃ yutto hoti, so puggalo aññe puggale vacasā paribhāsati, assaddho kadariyo avadaññū buddhānaṃ ovādaññū na hoti, maccharī pesuṇiyaṃ pesuṇiyasmiṃ anuyutto hoti.
मुखदुग्ग मुखविसम विभूत विगतभूत अनरिय भूनहु बुद्धिविनासक पापक दुक्कटकारि पुरिसन्त पुरिसलामक कलि अलक्खि अवजातपुत्त त्वं नेरयिको असि। इध इदानि बहुभाणी मा होहि।
Mukhadugga mukhavisama vibhūta vigatabhūta anariya bhūnahu buddhivināsaka pāpaka dukkaṭakāri purisanta purisalāmaka kali alakkhi avajātaputta tvaṃ nerayiko asi. Idha idāni bahubhāṇī mā hohi.
अहिताय रजं अत्तनि मा आकिरसि मा पक्खिपसि। किब्बिसकारि त्वं सन्ते खीणासवे पुग्गले गरहसि, बहूनि दुच्चरितानि कम्मानि चरसि, चरित्वा त्वं चिररत्तं रचनविरहितं पपतं नरकं निरयं गच्छसि खो एकंसेनाति योजना।
Ahitāya rajaṃ attani mā ākirasi mā pakkhipasi. Kibbisakāri tvaṃ sante khīṇāsave puggale garahasi, bahūni duccaritāni kammāni carasi, caritvā tvaṃ cirarattaṃ racanavirahitaṃ papataṃ narakaṃ nirayaṃ gacchasi kho ekaṃsenāti yojanā.
नानाविधं संकिलेसभागियं सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं वासनाभागियं सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं वासनाभागियं सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु सोळससु संकिलेसभागियादीसु सुत्तेसु कतमं सुत्तं वासनाभागियं सुत्तं नामाति पुच्छति। ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा…पे॰… छायाव अनपायिनी’’ति इदं वासनाभागे पुञ्ञभागे विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो वासनाभागियं सुत्तं नाम। अत्थो पाकटो।
Nānāvidhaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ vāsanābhāgiyaṃ sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ vāsanābhāgiyaṃ sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu soḷasasu saṃkilesabhāgiyādīsu suttesu katamaṃ suttaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāmāti pucchati. ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā…pe… chāyāva anapāyinī’’ti idaṃ vāsanābhāge puññabhāge visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Attho pākaṭo.
९३. ‘‘महानामो सक्को भगवन्तं एतदवोच…पे॰… अपापिका कालङ्किरिया’’ति इदं सुत्तम्पि वासनाभागे पुञ्ञभागे विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो वासनाभागियं सुत्तं नाम। अत्थो पाकटो।
93. ‘‘Mahānāmo sakko bhagavantaṃ etadavoca…pe… apāpikā kālaṅkiriyā’’ti idaṃ suttampi vāsanābhāge puññabhāge visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Attho pākaṭo.
‘‘सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन न हिंसति।
‘‘Sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena na hiṃsati;
अत्तनो सुखमेसानो, पेच्च सो लभते सुख’’न्ति॥ –
Attano sukhamesāno, pecca so labhate sukha’’nti. –
इदं सुत्तम्पि वासनाभागियं सुत्तं नाम। अत्थो पाकटो।
Idaṃ suttampi vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Attho pākaṭo.
‘‘गुन्नं चे तरमानानं…पे॰… राजा चे होति धम्मिको’’ति इदं सुत्तम्पि वासनाभागियं सुत्तं नाम। अत्थो पाकटो।
‘‘Gunnaṃ ce taramānānaṃ…pe… rājā ce hoti dhammiko’’ti idaṃ suttampi vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Attho pākaṭo.
९४. ‘‘भगवा सावत्थियं विहरति…पे॰… एवं पजानाती’’ति इदं सुत्तम्पि वासना…पे॰… सुत्तं नाम। अत्थो पाकटो।
94. ‘‘Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati…pe… evaṃ pajānātī’’ti idaṃ suttampi vāsanā…pe… suttaṃ nāma. Attho pākaṭo.
‘‘कस्मा भगवा जनपदचारिकं चरती’’ति पुच्छेय्य, सत्तहि कारणेहि बुद्धा भगवन्तो जनपदचारिकं चरन्ति। कतमेहि सत्तहि? देसन्तरगतानं वेनेय्यानं विनयनत्थं, तत्र ठितानं उस्सुक्कसमुप्पादनत्थं, सावकानं एकस्मिं ठाने निबद्धवासनिवारणत्थं, अत्तनो च तत्थ निबद्धवासे अनासङ्गदस्सनत्थं, सम्बुद्धवसितट्ठानताय देसानं चेतियभावसम्पादनत्थं, बहूनं सत्तानं दस्सनूपसङ्कमनादीहि पुञ्ञोघप्पसवनत्थं, अवुट्ठिआदिउपद्दवूपसमनत्थञ्चाति इमेहि सत्तहि कारणेहि बुद्धा भगवन्तो जनपदचारिकं चरन्तीति जनपदचरणकारणं वेदितब्बं।
‘‘Kasmā bhagavā janapadacārikaṃ caratī’’ti puccheyya, sattahi kāraṇehi buddhā bhagavanto janapadacārikaṃ caranti. Katamehi sattahi? Desantaragatānaṃ veneyyānaṃ vinayanatthaṃ, tatra ṭhitānaṃ ussukkasamuppādanatthaṃ, sāvakānaṃ ekasmiṃ ṭhāne nibaddhavāsanivāraṇatthaṃ, attano ca tattha nibaddhavāse anāsaṅgadassanatthaṃ, sambuddhavasitaṭṭhānatāya desānaṃ cetiyabhāvasampādanatthaṃ, bahūnaṃ sattānaṃ dassanūpasaṅkamanādīhi puññoghappasavanatthaṃ, avuṭṭhiādiupaddavūpasamanatthañcāti imehi sattahi kāraṇehi buddhā bhagavanto janapadacārikaṃ carantīti janapadacaraṇakāraṇaṃ veditabbaṃ.
‘‘एकपुप्फं चजित्वान, सहस्सं कप्पकोटियो।
‘‘Ekapupphaṃ cajitvāna, sahassaṃ kappakoṭiyo;
देवे चेव मनुस्से च, सेसेन परिनिब्बुतो’’ति॥ –
Deve ceva manusse ca, sesena parinibbuto’’ti. –
इदं सुत्तम्पि वासनाभागियं सुत्तं नाम। सहस्सं कप्पकोटियोति सहस्सं अत्तभावतो कोटियो।
Idaṃ suttampi vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Sahassaṃ kappakoṭiyoti sahassaṃ attabhāvato koṭiyo.
‘‘अस्सत्थे हरितोभासे, संविरूळ्हम्हि पादपे।
‘‘Assatthe haritobhāse, saṃvirūḷhamhi pādape;
एकं बुद्धगतं सञ्ञं, अलभिंहं पतिस्सतो॥
Ekaṃ buddhagataṃ saññaṃ, alabhiṃhaṃ patissato.
‘‘अज्ज तिंसं ततो कप्पा, नाभिजानामि दुग्गतिं।
‘‘Ajja tiṃsaṃ tato kappā, nābhijānāmi duggatiṃ;
तिस्सो विज्जा सच्छिकता, तस्सा सञ्ञाय वासना’’ति॥ –
Tisso vijjā sacchikatā, tassā saññāya vāsanā’’ti. –
इदं सुत्तम्पि वासनाभागियं सुत्तं नाम। हरितोभासेति हरितओभासे। अलभिंहन्ति अहं अलभिं।
Idaṃ suttampi vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Haritobhāseti haritaobhāse. Alabhiṃhanti ahaṃ alabhiṃ.
‘‘पिण्डाय कोसलं पुरं…पे॰… विपाको होति अचिन्तियो’’ति इदं सुत्तम्पि वासनाभागियं सुत्तं नाम। अग्गपुग्गलो अनुकम्पको तण्हानिघातको मुनि सम्बुद्धो पुरेभत्तं पिण्डाय पिण्डं पटिग्गण्हितुं कोसलं पुरं पाविसि।
‘‘Piṇḍāya kosalaṃ puraṃ…pe… vipāko hoti acintiyo’’ti idaṃ suttampi vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Aggapuggalo anukampako taṇhānighātako muni sambuddho purebhattaṃ piṇḍāya piṇḍaṃ paṭiggaṇhituṃ kosalaṃ puraṃ pāvisi.
यस्स पुरिसस्स हत्थे सब्बपुप्फेहि अलङ्कतो वटंसको पुप्फवटंसकोव अत्थि, सो अयं पुरिसो राजमग्गेन कोसलपुरं पविसन्तं भिक्खुसङ्घपुरक्खतं देवमानुसपूजितं सम्बुद्धं अद्दस, दिस्वा हट्ठो चित्तं पसादेसि; पसादेत्वा सम्बुद्धं उपसङ्कमि।
Yassa purisassa hatthe sabbapupphehi alaṅkato vaṭaṃsako pupphavaṭaṃsakova atthi, so ayaṃ puriso rājamaggena kosalapuraṃ pavisantaṃ bhikkhusaṅghapurakkhataṃ devamānusapūjitaṃ sambuddhaṃ addasa, disvā haṭṭho cittaṃ pasādesi; pasādetvā sambuddhaṃ upasaṅkami.
उपसङ्कमित्वा सो अयं पसन्नो हुत्वा सुरभिं वण्णवन्तं मनोरमं तं वटंसकं सम्बुद्धस्स सेहि पाणीभि उपनामेसि।
Upasaṅkamitvā so ayaṃ pasanno hutvā surabhiṃ vaṇṇavantaṃ manoramaṃ taṃ vaṭaṃsakaṃ sambuddhassa sehi pāṇībhi upanāmesi.
ततो बुद्धस्स लपनन्तरा लपनस्स वदनस्स अन्तरा अग्गिसिखा वण्णा सहस्सरंसि ओक्का पभा निक्खमि, अब्भा विज्जु निक्खमति इव, एवं आनना सहस्सरंसि निक्खमित्वा आदिच्चबन्धुनो सीसे तिक्खत्तुं पदक्खिणं करित्वान परिवट्टेत्वा मुद्धनि अन्तरधायथ।
Tato buddhassa lapanantarā lapanassa vadanassa antarā aggisikhā vaṇṇā sahassaraṃsi okkā pabhā nikkhami, abbhā vijju nikkhamati iva, evaṃ ānanā sahassaraṃsi nikkhamitvā ādiccabandhuno sīse tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ karitvāna parivaṭṭetvā muddhani antaradhāyatha.
आनन्दो अच्छरियं अब्भुतं लोमहंसनं इदं पाटिहारियं दिस्वा चीवरं एकंसं करित्वा एतं अब्रवि – ‘‘महामुनि, सितकम्मस्स हेतु को? तं हेतुं ब्याकरोहि, धम्मालोको भविस्सती’’ति।
Ānando acchariyaṃ abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ idaṃ pāṭihāriyaṃ disvā cīvaraṃ ekaṃsaṃ karitvā etaṃ abravi – ‘‘mahāmuni, sitakammassa hetu ko? Taṃ hetuṃ byākarohi, dhammāloko bhavissatī’’ti.
यस्स भगवतो सब्बधम्मेसु ञाणं सदा पवत्तति, कङ्खावितरणो मुनि सो भगवा कङ्खिं वेमतिकं आनन्दं थेरं एतं अब्रवि। आनन्द, यो सोपुरिसो मयि चित्तं पसादयि, सो पुरिसो चतुरासीतिकप्पानि दुग्गतिं न गमिस्सति, देवेसु देवसोभग्गं दिब्बं रज्जं पसासित्वा मनुजेसु रट्ठे सकलरट्ठे मनुजिन्दो राजा भविस्सति। सो पुरिसो चरिमं पब्बजित्वा, धम्मतं सच्छिकत्वा च धुतरागो वटंसको नाम पच्चेकबुद्धो भविस्सति।
Yassa bhagavato sabbadhammesu ñāṇaṃ sadā pavattati, kaṅkhāvitaraṇo muni so bhagavā kaṅkhiṃ vematikaṃ ānandaṃ theraṃ etaṃ abravi. Ānanda, yo sopuriso mayi cittaṃ pasādayi, so puriso caturāsītikappāni duggatiṃ na gamissati, devesu devasobhaggaṃ dibbaṃ rajjaṃ pasāsitvā manujesu raṭṭhe sakalaraṭṭhe manujindo rājā bhavissati. So puriso carimaṃ pabbajitvā, dhammataṃ sacchikatvā ca dhutarāgo vaṭaṃsako nāma paccekabuddho bhavissati.
तथागते वा सम्मासम्बुद्धे वा पच्चेकसम्बुद्धे वा तस्स तथागतस्स सावके वा चित्ते पसन्नम्हि दक्खिणा अप्पका नाम नत्थि।
Tathāgate vā sammāsambuddhe vā paccekasambuddhe vā tassa tathāgatassa sāvake vā citte pasannamhi dakkhiṇā appakā nāma natthi.
बुद्धा एवं एत्तकाति अचिन्तिया भवन्ति। बुद्धधम्मा बुद्धगुणा एवं एत्तकाति अचिन्तिया भवन्ति, अचिन्तिये पसन्नानं विपाको पुञ्ञविपाको एवं एत्तकोति अचिन्तियो होतीति एतं अब्रवीति योजना।
Buddhā evaṃ ettakāti acintiyā bhavanti. Buddhadhammā buddhaguṇā evaṃ ettakāti acintiyā bhavanti, acintiye pasannānaṃ vipāko puññavipāko evaṃ ettakoti acintiyo hotīti etaṃ abravīti yojanā.
९६. ‘‘इधाहं , भिक्खवे, एकच्चं पुग्गलं…पे॰… अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता इति मे सुत’’न्ति इदं सुत्तम्पि वासनाभागियं सुत्तं नाम। भिक्खवे, इध इमस्मिं सासने अहं एकच्चं पुग्गलं एवं मम चेतसा एकच्चस्स पुग्गलस्स चेतो चित्तं परिच्च बुद्धचक्खुना एवं पजानामि, यथा येन पकारेन अयं पुग्गलो यञ्च दानादिपटिपदं पटिपन्नो, यञ्च दस्सनादिमग्गं समारुळ्हो हुत्वा तं पटिपदं, मग्गञ्च इरियति पवत्तेति, इमम्हि इमस्मिञ्च समये अयं पुग्गलो चे कालं करेय्य, एवं सति आभतं वत्थुं निक्खिपति यथा, एवं ताय पटिपदाय तेन मग्गेन सग्गे अत्तनिक्खित्तो भवे। तं किस्स हेतु? भिक्खवे, अस्स पुग्गलस्स चित्तं हि यस्मा पसन्नं पसादितं, तस्मा निक्खित्तो भवे। इध सासने, लोके वा एकच्चे सत्ता पुग्गला कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं चेतोपसादहेतु खो पन उपपज्जन्तीति एवं अहं पजानामीति भगवा एतमत्थं अवोच। तत्थ तस्मिं अत्थे सङ्गहवसेन पवत्तं एतं ‘‘पसन्नचित्तं ञत्वान…पे॰… सग्गं सो उपपज्जती’’ति गाथावचनं वुच्चति। अयम्पि अत्थो भगवता वुत्तो, इति मे मया सुतन्ति योजना।
96. ‘‘Idhāhaṃ , bhikkhave, ekaccaṃ puggalaṃ…pe… ayampi attho vutto bhagavatā iti me suta’’nti idaṃ suttampi vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Bhikkhave, idha imasmiṃ sāsane ahaṃ ekaccaṃ puggalaṃ evaṃ mama cetasā ekaccassa puggalassa ceto cittaṃ paricca buddhacakkhunā evaṃ pajānāmi, yathā yena pakārena ayaṃ puggalo yañca dānādipaṭipadaṃ paṭipanno, yañca dassanādimaggaṃ samāruḷho hutvā taṃ paṭipadaṃ, maggañca iriyati pavatteti, imamhi imasmiñca samaye ayaṃ puggalo ce kālaṃ kareyya, evaṃ sati ābhataṃ vatthuṃ nikkhipati yathā, evaṃ tāya paṭipadāya tena maggena sagge attanikkhitto bhave. Taṃ kissa hetu? Bhikkhave, assa puggalassa cittaṃ hi yasmā pasannaṃ pasāditaṃ, tasmā nikkhitto bhave. Idha sāsane, loke vā ekacce sattā puggalā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ cetopasādahetu kho pana upapajjantīti evaṃ ahaṃ pajānāmīti bhagavā etamatthaṃ avoca. Tattha tasmiṃ atthe saṅgahavasena pavattaṃ etaṃ ‘‘pasannacittaṃ ñatvāna…pe… saggaṃ so upapajjatī’’ti gāthāvacanaṃ vuccati. Ayampi attho bhagavatā vutto, iti me mayā sutanti yojanā.
‘‘सुवण्णच्छदनं नावं…पे॰… एतादिसं कतपुञ्ञा लभि’’न्ति इदं सुत्तम्पि वासनाभागियं सुत्तं नाम। नारि देवधीता सुवण्णच्छदनं सुवण्णालङ्कारेहि छादितं नावं आरुय्ह तिट्ठसि, पोक्खरणिं देवपोक्खरणिं ओगाहसि, पदुमं पाणिना छिन्दसि।
‘‘Suvaṇṇacchadanaṃ nāvaṃ…pe… etādisaṃ katapuññā labhi’’nti idaṃ suttampi vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Nāri devadhītā suvaṇṇacchadanaṃ suvaṇṇālaṅkārehi chāditaṃ nāvaṃ āruyha tiṭṭhasi, pokkharaṇiṃ devapokkharaṇiṃ ogāhasi, padumaṃ pāṇinā chindasi.
देवते केन कम्मेन ते तव तादिसो वण्णो तादिसो आनुभावो तादिसी जुति भवति, देवते ते तव ये केचि भोगा मनसा इच्छिता भवन्ति, ते भोगा च केन कम्मेन उप्पज्जन्ति। देवते मे पुच्छिता त्वं संस संसाहि इदं सब्बं किस्स कम्मस्स च फलन्ति सक्को पुच्छति।
Devate kena kammena te tava tādiso vaṇṇo tādiso ānubhāvo tādisī juti bhavati, devate te tava ye keci bhogā manasā icchitā bhavanti, te bhogā ca kena kammena uppajjanti. Devate me pucchitā tvaṃ saṃsa saṃsāhi idaṃ sabbaṃ kissa kammassa ca phalanti sakko pucchati.
देवराजेन पुच्छिता सा देवधीता अत्तमना हुत्वा पञ्हं पुट्ठा सक्कस्स ब्याकासि। देवराजा अद्धानं दीघमग्गं पटिपन्ना अहं यसस्सिनो कस्सपस्स भगवतो मनोरमं थूपं अद्दस्सं, दिस्वा तत्थ थूपे चित्तं पसादेसिं। पसन्नाहं सेहि पाणीहि पदुमपुप्फेहि पूजेसिं। तस्सेव कम्मस्स इदं सब्बं फलं विपाको भवे। कतपुञ्ञाहं एतादिसं फलं अलभिन्ति सक्कस्स ब्याकासि। इति मे सुतन्ति महामोग्गल्लानो वदतीति योजना।
Devarājena pucchitā sā devadhītā attamanā hutvā pañhaṃ puṭṭhā sakkassa byākāsi. Devarājā addhānaṃ dīghamaggaṃ paṭipannā ahaṃ yasassino kassapassa bhagavato manoramaṃ thūpaṃ addassaṃ, disvā tattha thūpe cittaṃ pasādesiṃ. Pasannāhaṃ sehi pāṇīhi padumapupphehi pūjesiṃ. Tasseva kammassa idaṃ sabbaṃ phalaṃ vipāko bhave. Katapuññāhaṃ etādisaṃ phalaṃ alabhinti sakkassa byākāsi. Iti me sutanti mahāmoggallāno vadatīti yojanā.
‘‘यथानिद्धारितसुत्तानियेव वासनाभागियसुत्तानि परिपुण्णानी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘दानकथा सीलकथा सग्गकथा पुञ्ञकथा पुञ्ञविपाककथाति इदं वासनाभागिय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ याय देसनाय दानञ्च दानफलञ्च दस्सितं, सा देसना दानकथा नाम। याय देसनाय सीलञ्च सीलफलञ्च दस्सितं, सा देसना सीलकथा नाम। याय देसनाय सग्गा च सग्गेसु निब्बत्तापकञ्च कम्मं दस्सितं, सा सग्गकथा नाम। याय देसनाय दानसीलभावनादिवसेन दसविधं पुञ्ञकम्मं दस्सितं, सा पुञ्ञकथा नाम। याय देसनाय तादिसस्स पुञ्ञकम्मस्स विविधो अयं विपाको इमस्स पुञ्ञस्स विपाकोति नियमेत्वा दस्सितो, सा पुञ्ञविपाककथा नाम।
‘‘Yathāniddhāritasuttāniyeva vāsanābhāgiyasuttāni paripuṇṇānī’’ti vattabbattā ‘‘dānakathā sīlakathā saggakathā puññakathā puññavipākakathāti idaṃ vāsanābhāgiya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yāya desanāya dānañca dānaphalañca dassitaṃ, sā desanā dānakathā nāma. Yāya desanāya sīlañca sīlaphalañca dassitaṃ, sā desanā sīlakathā nāma. Yāya desanāya saggā ca saggesu nibbattāpakañca kammaṃ dassitaṃ, sā saggakathā nāma. Yāya desanāya dānasīlabhāvanādivasena dasavidhaṃ puññakammaṃ dassitaṃ, sā puññakathā nāma. Yāya desanāya tādisassa puññakammassa vividho ayaṃ vipāko imassa puññassa vipākoti niyametvā dassito, sā puññavipākakathā nāma.
दसबलधरानं सम्मासम्बुद्धानं उद्दिस्सकतेसु सरीरधातुं अब्भन्तरे ठपेत्वा पंसूहि कतेसु थूपेसु ये नरा पसन्ना, ते नरा तत्थ थूपे कारं पुञ्ञं कत्वा सग्गेसु उप्पज्जित्वा पमोदन्तीति योजना। इदं सुत्तं वा…पे॰… सुत्तं।
Dasabaladharānaṃ sammāsambuddhānaṃ uddissakatesu sarīradhātuṃ abbhantare ṭhapetvā paṃsūhi katesu thūpesu ye narā pasannā, te narā tattha thūpe kāraṃ puññaṃ katvā saggesu uppajjitvā pamodantīti yojanā. Idaṃ suttaṃ vā…pe… suttaṃ.
९७. देवपुत्तसरीरवण्णा देवपुत्तसरीरसदिसवण्णा सुभगसण्ठिति सोभग्गयुत्तसण्ठाना सब्बे जना उदकेन पंसुं तेमेत्वा थूपं वड्ढेथ, सो अयं थूपो कस्स पुग्गलस्स थूपोति पुच्छति।
97.Devaputtasarīravaṇṇā devaputtasarīrasadisavaṇṇā subhagasaṇṭhiti sobhaggayuttasaṇṭhānā sabbe janā udakena paṃsuṃ temetvā thūpaṃ vaḍḍhetha, so ayaṃ thūpo kassa puggalassa thūpoti pucchati.
सुगत्ते सुन्दरगत्ते देवते तस्मिं थूपे पसन्ना इमे देवमनुजा कारं पुञ्ञं करोन्ता हुत्वा जरामरणतो पमुच्चरे। सो अयं थूपो महेसिनो दसबलधम्मधारिनो सुगतस्स थूपोति वेदितब्बोति आहाति योजना। इदं सुत्तं वा…पे॰… सुत्तं।
Sugatte sundaragatte devate tasmiṃ thūpe pasannā ime devamanujā kāraṃ puññaṃ karontā hutvā jarāmaraṇato pamuccare. So ayaṃ thūpo mahesino dasabaladhammadhārino sugatassa thūpoti veditabboti āhāti yojanā. Idaṃ suttaṃ vā…pe… suttaṃ.
याहं या अहं महेसिनो थूपं चत्तारि उप्पलानि च मालञ्च अभिरोपयिं, तेन मया कतं तं पुञ्ञं उळारं वत आसि अहोसि। ततो कप्पतो अज्ज कप्पा तिंसं धरन्ति सत्थुनो थूपं पूजेत्वा तत्तकानि दुग्गतिं न जानामि, विनिपातं न गच्छामीति योजना। इदं सुत्तं वा…पे॰… सुत्तं।
Yāhaṃ yā ahaṃ mahesino thūpaṃ cattāri uppalāni ca mālañca abhiropayiṃ, tena mayā kataṃ taṃ puññaṃ uḷāraṃ vata āsi ahosi. Tato kappato ajja kappā tiṃsaṃ dharanti satthuno thūpaṃ pūjetvā tattakāni duggatiṃ na jānāmi, vinipātaṃ na gacchāmīti yojanā. Idaṃ suttaṃ vā…pe… suttaṃ.
अहं बात्तिंसलक्खणधरस्स बात्तिंसलक्खणधरेन सम्पन्नस्स विजितविजयस्स लोकनाथस्स थूपं अपूजेसिं, पूजेत्वा सतसहस्सं कप्पे आयुकप्पे पमुदितो आसिं। मया यं पुञ्ञं पसुतं, तेन पुञ्ञेन विनिपातं अनागन्तुन अनागन्त्वा देवसोभग्गं सम्पत्तिं च देवरज्जानि च तानि अकारिं । अथ वा देवसोभग्गञ्च मया कारितं, रज्जानि च मया कारितानि।
Ahaṃ bāttiṃsalakkhaṇadharassa bāttiṃsalakkhaṇadharena sampannassa vijitavijayassa lokanāthassa thūpaṃ apūjesiṃ, pūjetvā satasahassaṃ kappe āyukappe pamudito āsiṃ. Mayā yaṃ puññaṃ pasutaṃ, tena puññena vinipātaṃ anāgantuna anāgantvā devasobhaggaṃ sampattiṃ ca devarajjāni ca tāni akāriṃ . Atha vā devasobhaggañca mayā kāritaṃ, rajjāni ca mayā kāritāni.
अदन्तदमकस्स सासने यं चक्खु पञ्ञाचक्खु पणिहितं, तथा चित्तं यं विमुत्तचित्तं पणिहितं, तं सब्बं पञ्ञाचक्खु विमुत्तचित्तं मे मया लद्धं, अहं विधुतलतासङ्खाततण्हा हुत्वा विमुत्तचित्ता फलविमुत्तचित्तसम्पन्ना अम्हीति अवोचाति योजना। इदं सुत्तं वा…पे॰… सुत्तं।
Adantadamakassa sāsane yaṃ cakkhu paññācakkhu paṇihitaṃ, tathā cittaṃ yaṃ vimuttacittaṃ paṇihitaṃ, taṃ sabbaṃ paññācakkhu vimuttacittaṃ me mayā laddhaṃ, ahaṃ vidhutalatāsaṅkhātataṇhā hutvā vimuttacittā phalavimuttacittasampannā amhīti avocāti yojanā. Idaṃ suttaṃ vā…pe… suttaṃ.
९८. विमुत्तचित्ते फलविमुत्तचित्तसम्पन्ने अखिले पञ्चचेतोखीलरहिते अनासवे अरणविहारिम्हि अरणविहारसीले असङ्गमानसे अलग्गमानसे पच्चेकबुद्धस्मिं सामाकपत्थोदनमत्तमेव दक्खिणं अदासिं।
98.Vimuttacitte phalavimuttacittasampanne akhile pañcacetokhīlarahite anāsave araṇavihārimhi araṇavihārasīle asaṅgamānase alaggamānase paccekabuddhasmiṃ sāmākapatthodanamattameva dakkhiṇaṃ adāsiṃ.
तस्मिं पच्चेकबुद्धे उत्तमं धम्मं पच्चेकबोधिधम्मं ओकप्पयिं ‘‘सो उत्तमो धम्मो अत्थी’’ति सद्दहिं। एवं अरियविहारेन विहारीहि पच्चेकबुद्धेहि मे मम सङ्गमो कतो सिया भवे, कुदासुपि च अहं अपेक्खवा मा भवेय्यन्ति मानसं तस्मिञ्च धम्मे पणिधेसिं ‘‘इमिना पच्चेकबुद्धेन लद्धधम्मं अहम्पि सच्छिकरेय्य’’न्ति चित्तं पणिदहिं।
Tasmiṃ paccekabuddhe uttamaṃ dhammaṃ paccekabodhidhammaṃ okappayiṃ ‘‘so uttamo dhammo atthī’’ti saddahiṃ. Evaṃ ariyavihārena vihārīhi paccekabuddhehi me mama saṅgamo kato siyā bhave, kudāsupi ca ahaṃ apekkhavā mā bhaveyyanti mānasaṃ tasmiñca dhamme paṇidhesiṃ ‘‘iminā paccekabuddhena laddhadhammaṃ ahampi sacchikareyya’’nti cittaṃ paṇidahiṃ.
तस्सेव पच्चेकबुद्धे कतस्सेव कम्मस्स विपाकतो अहं दीघायुकेसु अममेसु ‘‘मम परिग्गहो’’ति परिग्गहाभावेन अपरिग्गहेसु विसेसगामीसु अहीनगामीसु कुरूसु उत्तरकुरूसु पाणीसु सत्तेसु सहस्सक्खत्तुं उपपज्जथ उपपज्जिं।
Tasseva paccekabuddhe katasseva kammassa vipākato ahaṃ dīghāyukesu amamesu ‘‘mama pariggaho’’ti pariggahābhāvena apariggahesu visesagāmīsu ahīnagāmīsu kurūsu uttarakurūsu pāṇīsu sattesu sahassakkhattuṃ upapajjatha upapajjiṃ.
तस्सेव कम्मस्स विपाकतो विचित्रमालाभरणानुलेपीसु यसस्सीसु परिवारवन्तेसु तिदसो देवो अहं विसिट्ठकायूपगतो हुत्वा सहस्सक्खत्तुं उपपज्जथ।
Tasseva kammassa vipākato vicitramālābharaṇānulepīsu yasassīsu parivāravantesu tidaso devo ahaṃ visiṭṭhakāyūpagato hutvā sahassakkhattuṃ upapajjatha.
तस्सेव कम्मस्स विपाकतो अहं विमुत्तचित्तो अखीलो अनासवो हुत्वा हिताहितासीहि कुसलाकुसलवीतिवत्तेहि अन्तिमदेहधारिभि इमेहि पच्चेकबुद्धेहि, बुद्धसावकेहि वा मे मम समागमो आसि।
Tasseva kammassa vipākato ahaṃ vimuttacitto akhīlo anāsavo hutvā hitāhitāsīhi kusalākusalavītivattehi antimadehadhāribhi imehi paccekabuddhehi, buddhasāvakehi vā me mama samāgamo āsi.
‘‘सीलवतो यं इच्छितं, तं समिज्झते’’ति इमं वचनं तथागतो जिनो पच्चक्खं कत्वा अवच खो, यथा यथा येन येन पकारेन मे मनसा विचिन्तितं, तथा तथा तेन तेन पकारेन समिद्धं भवति। अयं भवो अन्तिमो भवोति योजना। इदं सुत्तं वा…पे॰… सुत्तं।
‘‘Sīlavato yaṃ icchitaṃ, taṃ samijjhate’’ti imaṃ vacanaṃ tathāgato jino paccakkhaṃ katvā avaca kho, yathā yathā yena yena pakārena me manasā vicintitaṃ, tathā tathā tena tena pakārena samiddhaṃ bhavati. Ayaṃ bhavo antimo bhavoti yojanā. Idaṃ suttaṃ vā…pe… suttaṃ.
एकतिंसम्हि कप्पम्हि जिनो अनेजो अनन्तदस्सी ‘‘सिखी’’ति इतिनामको उप्पज्जि। तस्सापि भगवतो राजा भाता सिखिद्धे च सिखी इतिनामके बुद्धे च तस्स भगवतो धम्मे च अभिप्पसन्नो लोकविनायकम्हि परिनिब्बुते सति देवातिदेवस्स नरुत्तमस्स महेसिनो विपुलं महन्तं समन्ततो गावुतिकं थूपं अकासिं।
Ekatiṃsamhi kappamhi jino anejo anantadassī ‘‘sikhī’’ti itināmako uppajji. Tassāpi bhagavato rājā bhātā sikhiddhe ca sikhī itināmake buddhe ca tassa bhagavato dhamme ca abhippasanno lokavināyakamhi parinibbute sati devātidevassa naruttamassa mahesino vipulaṃ mahantaṃ samantato gāvutikaṃ thūpaṃ akāsiṃ.
तस्मिं थूपे बलिं पूजाबलिं अभिहारी मनुस्सो जातिसुमनं पग्गय्ह पहट्ठो पूजेसि। अस्स मनुस्सस्स एकं पुप्फं वातेन पहरितं हुत्वा पतितं। अहं तं पतितं एकं पुप्फं गहेत्वा तस्सेव पुप्फसामिकस्स अदासिं।
Tasmiṃ thūpe baliṃ pūjābaliṃ abhihārī manusso jātisumanaṃ paggayha pahaṭṭho pūjesi. Assa manussassa ekaṃ pupphaṃ vātena paharitaṃ hutvā patitaṃ. Ahaṃ taṃ patitaṃ ekaṃ pupphaṃ gahetvā tasseva pupphasāmikassa adāsiṃ.
सो मनुस्सो पुप्फसामिको अभिप्पसन्नचित्तो हुत्वा मं ‘‘त्वमेव एतं एकं पुप्फं पूजा’’ति अदासि। ददासीति एत्थ द-कारो आगमो। अहं तं एकं पुप्फं गहेत्वा बुद्धं बुद्धगुणं पुनप्पुनं अनुस्सरन्तो यस्मिं कप्पे अभिरोपयिं, ततो कप्पतो अज्ज कप्पा तिंसं अहेसुं। तेसु कप्पेसु दुग्गतिं नाभिजानामि, विनिपातञ्च न गच्छामि, इदं फलं थूपपूजाय फलन्ति अवोचाति योजना। इदं सुत्तं वा…पे॰… सुत्तं।
So manusso pupphasāmiko abhippasannacitto hutvā maṃ ‘‘tvameva etaṃ ekaṃ pupphaṃ pūjā’’ti adāsi. Dadāsīti ettha da-kāro āgamo. Ahaṃ taṃ ekaṃ pupphaṃ gahetvā buddhaṃ buddhaguṇaṃ punappunaṃ anussaranto yasmiṃ kappe abhiropayiṃ, tato kappato ajja kappā tiṃsaṃ ahesuṃ. Tesu kappesu duggatiṃ nābhijānāmi, vinipātañca na gacchāmi, idaṃ phalaṃ thūpapūjāya phalanti avocāti yojanā. Idaṃ suttaṃ vā…pe… suttaṃ.
ब्रह्मदत्तस्स ब्रह्मदत्तनामकस्स राजिनो कपिलं नाम नगरं सुविभत्तं भागतो सुट्ठु विभत्तं, महापथं महापथसम्पन्नं आकिण्णं, नानाजातिकेहि मनुस्सेहि परिपुण्णं, इद्धं फीतञ्च आसि।
Brahmadattassa brahmadattanāmakassa rājino kapilaṃ nāma nagaraṃ suvibhattaṃ bhāgato suṭṭhu vibhattaṃ, mahāpathaṃ mahāpathasampannaṃ ākiṇṇaṃ, nānājātikehi manussehi paripuṇṇaṃ, iddhaṃ phītañca āsi.
पञ्चालानं तत्थ पुरुत्तमे अहं कुम्मासं विक्किणिं, सो अहं यसस्सिनं उपरिट्ठं उपसमीपे ठितं अरिट्ठं नाम सम्बुद्धं पच्चेकबुद्धं अद्दसिं, दिस्वा हट्ठो चित्तं पसादेत्वा नरुत्तमं अरिट्ठं मे गेहस्मिं यं धुवभत्तं विज्जथ विज्जि, तेन धुवभत्तेन निमन्तेसिं।
Pañcālānaṃ tattha puruttame ahaṃ kummāsaṃ vikkiṇiṃ, so ahaṃ yasassinaṃ upariṭṭhaṃ upasamīpe ṭhitaṃ ariṭṭhaṃ nāma sambuddhaṃ paccekabuddhaṃ addasiṃ, disvā haṭṭho cittaṃ pasādetvā naruttamaṃ ariṭṭhaṃ me gehasmiṃ yaṃ dhuvabhattaṃ vijjatha vijji, tena dhuvabhattena nimantesiṃ.
यतो च यस्मिं काले च कत्तिको यस्सं पन्नरसीपुण्णो, सा पुण्णमासी पन्नरसी उपट्ठिता, ततो च तस्मिं काले च अहं नवं दुस्सयुगं गय्ह अरिट्ठस्स अरिट्ठनामकस्स पच्चेकबुद्धस्स उपनामेसिं।
Yato ca yasmiṃ kāle ca kattiko yassaṃ pannarasīpuṇṇo, sā puṇṇamāsī pannarasī upaṭṭhitā, tato ca tasmiṃ kāle ca ahaṃ navaṃ dussayugaṃ gayha ariṭṭhassa ariṭṭhanāmakassa paccekabuddhassa upanāmesiṃ.
नरुत्तमो अनुकम्पको कारुणिको तण्हानिघातको मुनि पच्चेकबुद्धो पसन्नचित्तं मं ञत्वान पटिग्गण्हि।
Naruttamo anukampako kāruṇiko taṇhānighātako muni paccekabuddho pasannacittaṃ maṃ ñatvāna paṭiggaṇhi.
अहं कल्याणं बुद्धवण्णितं कम्मं करित्वान देवे च मनुस्से च सन्धावित्वा ततो चुतो बाराणसियं नगरे अड्ढे कुलस्मिं सेट्ठिस्स एकपुत्तको उप्पज्जिं, पाणेहि च पियतरो आसिं।
Ahaṃ kalyāṇaṃ buddhavaṇṇitaṃ kammaṃ karitvāna deve ca manusse ca sandhāvitvā tato cuto bārāṇasiyaṃ nagare aḍḍhe kulasmiṃ seṭṭhissa ekaputtako uppajjiṃ, pāṇehi ca piyataro āsiṃ.
ततो च तस्मिं काले विञ्ञुतं पत्तो हुत्वा देवपुत्तेन चोदितो अहं पासादा ओरुहित्वान सम्बुद्धं भगवन्तं गोतमं उपसङ्कमिं।
Tato ca tasmiṃ kāle viññutaṃ patto hutvā devaputtena codito ahaṃ pāsādā oruhitvāna sambuddhaṃ bhagavantaṃ gotamaṃ upasaṅkamiṃ.
सो सम्बुद्धो भगवा गोतमो अनुकम्पाय मे धम्मं अदेसेसि। दुक्खं दुक्खसच्चञ्च दुक्खसमुप्पादं समुदयसच्चञ्च दुक्खस्स अतिक्कमं निरोधसच्चञ्च अरियं अट्ठङ्गिकं दुक्खूपसमगामिनं मग्गं मग्गसच्चञ्च इति चत्तारि सच्चानि देसितानि, तदुप्पादकं धम्मं मुनि भगवा गोतमो अदेसयि।
So sambuddho bhagavā gotamo anukampāya me dhammaṃ adesesi. Dukkhaṃ dukkhasaccañca dukkhasamuppādaṃ samudayasaccañca dukkhassa atikkamaṃ nirodhasaccañca ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ dukkhūpasamagāminaṃ maggaṃ maggasaccañca iti cattāri saccāni desitāni, taduppādakaṃ dhammaṃ muni bhagavā gotamo adesayi.
अहं तस्स भगवतो गोतमस्स वचनं सुत्वा सासने रतो हुत्वा विहरिं, अहं रत्तिन्दिवं अतन्दितो हुत्वा समथं पटिविज्झिं।
Ahaṃ tassa bhagavato gotamassa vacanaṃ sutvā sāsane rato hutvā vihariṃ, ahaṃ rattindivaṃ atandito hutvā samathaṃ paṭivijjhiṃ.
अज्झत्तञ्च ये आसवा, बहिद्धा च ये आसवा मग्गेन समुच्छिन्ना आसुं, सब्बे ते आसवा मे मम विज्जिंसु, पुन न च उप्पज्जरे।
Ajjhattañca ye āsavā, bahiddhā ca ye āsavā maggena samucchinnā āsuṃ, sabbe te āsavā me mama vijjiṃsu, puna na ca uppajjare.
दुक्खं ‘‘परियन्तकतं यस्स दुक्खस्सा’’ति परियन्तकतं आसि, अयं समुस्सयो जातिमरणसंसारो चरिमो अन्तिमो आसि, इदानि इमस्स अत्तभावस्स अनन्तरं पुनब्भवो मम नत्थीति अवोचाति योजना। यं नानाविधं वासनाभागियं सुत्तं उदाहरणवसेन निद्धारितं, इदं नानाविधं सुत्तं वासनाभागे पुञ्ञकोट्ठासे विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो वासनाभागियं सुत्तं नाम।
Dukkhaṃ ‘‘pariyantakataṃ yassa dukkhassā’’ti pariyantakataṃ āsi, ayaṃ samussayo jātimaraṇasaṃsāro carimo antimo āsi, idāni imassa attabhāvassa anantaraṃ punabbhavo mama natthīti avocāti yojanā. Yaṃ nānāvidhaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ udāharaṇavasena niddhāritaṃ, idaṃ nānāvidhaṃ suttaṃ vāsanābhāge puññakoṭṭhāse visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
नानाविधं वासनाभागियं सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं निब्बेधभागियं सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं निब्बेधभागियं सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तेसु सोळससु संकिलेसभागियादीसु सुत्तेसु कतमं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं नामाति पुच्छति।
Nānāvidhaṃ vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ nibbedhabhāgiyaṃ sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ nibbedhabhāgiyaṃ sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tesu soḷasasu saṃkilesabhāgiyādīsu suttesu katamaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāmāti pucchati.
उद्धं ब्रह्मलोके अधो कामावचरे भवे सब्बधि सब्बेसु भवेसु विप्पमुत्तो अरहा ‘‘अयं नाम धम्मो अहं अस्मी’’ति अनानुपस्सी, एवं विमुत्तो अरहा अतिण्णपुब्बं ओघं अपुनब्भवाय उदतारि उत्तिण्णोति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागे सेक्खधम्मे विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो निब्बेधभागियं सुत्तं नाम।
Uddhaṃ brahmaloke adho kāmāvacare bhave sabbadhi sabbesu bhavesu vippamutto arahā ‘‘ayaṃ nāma dhammo ahaṃ asmī’’ti anānupassī, evaṃ vimutto arahā atiṇṇapubbaṃ oghaṃ apunabbhavāya udatāri uttiṇṇoti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāge sekkhadhamme visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सीलवतो’’तिआदि वुत्तं। आनन्द, सीलवतो पुग्गलस्स ‘‘किन्ति मे मम अविप्पटिसारो जायेय्य पवत्तेय्या’’ति चेतना न करणीया न कातब्बा। आनन्द, सीलवतो अविप्पटिसारो यं जायेय्य पवत्तेय्य, एसा अविप्पटिसारस्स जायना पवत्तना धम्मता भवति। आनन्द, अविप्पटिसारिना पुग्गलेन ‘‘किन्ति मे मम पामोज्जं जायेय्य पवत्तेय्या’’ति चेतना न करणीया, आनन्द, अविप्पटिसारिनो पुग्गलस्स पामोज्जं यं जायेय्य पवत्तेय्य, एसा पामोज्जस्स जायना पवत्तना धम्मता। सेसेसुपि इमस्स योजनानयानुसारेन योजनानयो गहेतब्बो। इदं सुत्तम्पि निब्बेधभागियं सुत्तं नाम।
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘sīlavato’’tiādi vuttaṃ. Ānanda, sīlavato puggalassa ‘‘kinti me mama avippaṭisāro jāyeyya pavatteyyā’’ti cetanā na karaṇīyā na kātabbā. Ānanda, sīlavato avippaṭisāro yaṃ jāyeyya pavatteyya, esā avippaṭisārassa jāyanā pavattanā dhammatā bhavati. Ānanda, avippaṭisārinā puggalena ‘‘kinti me mama pāmojjaṃ jāyeyya pavatteyyā’’ti cetanā na karaṇīyā, ānanda, avippaṭisārino puggalassa pāmojjaṃ yaṃ jāyeyya pavatteyya, esā pāmojjassa jāyanā pavattanā dhammatā. Sesesupi imassa yojanānayānusārena yojanānayo gahetabbo. Idaṃ suttampi nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
आतापिनो किलेसानं आतापेन सम्मप्पधानेन समन्नागतस्स झायतो झायन्तस्स ब्राह्मणस्स बाहितपापस्स खीणासवस्स धम्मा अनुलोमपच्चयाकारपटिवेधसाधका बोधिपक्खियधम्मा यदा यस्मिं काले हवे एकन्तेन पातुभवन्ति उप्पज्जन्ति। अथ वा धम्मा चतुअरियसच्चधम्मा पातुभवन्ति पकासयन्ति अभिसमयवसेन पाकटा होन्ति। अथ वा पातुभवनकाले अस्स आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स खीणासवस्स सब्बा कङ्खा वपयन्ति अपगच्छन्ति निरुज्झन्ति। कस्मा? सहेतुधम्मं अविज्जादिकेन हेतुना सह पवत्तं सङ्खारादिकं सुखेन असम्मिस्सं दुक्खक्खन्धधम्मं यतो यस्मा पजानाति अञ्ञासि पटिविज्झति , ततो तस्मा वपयन्ति अपगच्छन्ति निरुज्झन्तीति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं नाम।
Ātāpino kilesānaṃ ātāpena sammappadhānena samannāgatassa jhāyato jhāyantassa brāhmaṇassa bāhitapāpassa khīṇāsavassa dhammā anulomapaccayākārapaṭivedhasādhakā bodhipakkhiyadhammā yadā yasmiṃ kāle have ekantena pātubhavanti uppajjanti. Atha vā dhammā catuariyasaccadhammā pātubhavanti pakāsayanti abhisamayavasena pākaṭā honti. Atha vā pātubhavanakāle assa ātāpino jhāyato brāhmaṇassa khīṇāsavassa sabbā kaṅkhā vapayanti apagacchanti nirujjhanti. Kasmā? Sahetudhammaṃ avijjādikena hetunā saha pavattaṃ saṅkhārādikaṃ sukhena asammissaṃ dukkhakkhandhadhammaṃ yato yasmā pajānāti aññāsi paṭivijjhati , tato tasmā vapayanti apagacchanti nirujjhantīti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
दुतियगाथायं पन पच्चयानं खयं खयसङ्खातं निब्बानं यतो यस्मा अवेदि अञ्ञासि पटिविज्झि, ततो तस्मा सब्बापि कङ्खा वपयन्तीति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Dutiyagāthāyaṃ pana paccayānaṃ khayaṃ khayasaṅkhātaṃ nibbānaṃ yato yasmā avedi aññāsi paṭivijjhi, tato tasmā sabbāpi kaṅkhā vapayantīti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
तिस्स, त्वं किं नु कुज्झसि? मा कुज्झि, तिस्स, ते तव अक्कोधो अकुज्झनं वरं उत्तमं, हि सच्चं, तिस्स, तया कोधमानमक्खविनयत्थं ब्रह्मचरियं वुस्सति नूति भगवा अवोचाति योजना।
Tissa, tvaṃ kiṃ nu kujjhasi? Mā kujjhi, tissa, te tava akkodho akujjhanaṃ varaṃ uttamaṃ, hi saccaṃ, tissa, tayā kodhamānamakkhavinayatthaṃ brahmacariyaṃ vussati nūti bhagavā avocāti yojanā.
आरञ्ञं आरञ्ञकं पंसुकूलिकं अञ्ञातुञ्छेन अञ्ञातअनभिलक्खितघरपटिपाटिया ठत्वा उञ्छेन पिण्डपातचरणवीरियेन लद्धेन मिस्सकभोजनेन यापेन्तं नन्दं कदा काले अहं पस्सेय्यन्ति अवोचाति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Āraññaṃ āraññakaṃ paṃsukūlikaṃ aññātuñchena aññātaanabhilakkhitagharapaṭipāṭiyā ṭhatvā uñchena piṇḍapātacaraṇavīriyena laddhena missakabhojanena yāpentaṃ nandaṃ kadā kāle ahaṃ passeyyanti avocāti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
गोतम , किंसु कतमं छेत्वा वधित्वा वधन्तो कोधपरिळाहेन अपरिदय्हमानो हुत्वा सुखं सेति सयति, किंसु कतमं छेत्वा वधित्वा वधन्तो कोधविनासेन विनट्ठदोमनस्सो हुत्वा न सोचति, गोतम, त्वं किस्स एकधम्मस्स वधं वधनं रोचेसीति ब्राह्मणो पुच्छति।
Gotama , kiṃsu katamaṃ chetvā vadhitvā vadhanto kodhapariḷāhena aparidayhamāno hutvā sukhaṃ seti sayati, kiṃsu katamaṃ chetvā vadhitvā vadhanto kodhavināsena vinaṭṭhadomanasso hutvā na socati, gotama, tvaṃ kissa ekadhammassa vadhaṃ vadhanaṃ rocesīti brāhmaṇo pucchati.
ब्राह्मण, कोधं कुज्झनं छेत्वा वधित्वा वधन्तो कोधपरिळाहेन अपरिदय्हमानो हुत्वा सुखं सेति सयति, कोधं कुज्झनं छेत्वा वधित्वा वधन्तो कोधविनासेन विनट्ठदोमनस्सो हुत्वा न सोचति, विसमूलस्स विससदिसस्स दुक्खस्स मूलभूतस्स मधुरग्गस्स मधुरसङ्खातस्स सुखपरियोसानस्स कोधस्स कुज्झनस्स वधं वधनं अरिया बुद्धादयो पुग्गला पसंसन्ति। हि सच्चं तं कोधं कुज्झनं छेत्वा वधित्वा वधन्तो कोधविनासेन विनट्ठदोमनस्सो हुत्वा सेति सयतीति योजना। मधुरग्गस्साति च मधुरं चेतसिकसुखं अस्सादअग्गं परियोसानं अस्स कोधस्साति मधुरग्गोति समासो वेदितब्बो। कुज्झन्तस्स हि अक्कोसित्वा परिभासित्वा पहरित्वा परियोसाने चेतसिकसुखस्सादो उप्पज्जतीति। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Brāhmaṇa, kodhaṃ kujjhanaṃ chetvā vadhitvā vadhanto kodhapariḷāhena aparidayhamāno hutvā sukhaṃ seti sayati, kodhaṃ kujjhanaṃ chetvā vadhitvā vadhanto kodhavināsena vinaṭṭhadomanasso hutvā na socati, visamūlassa visasadisassa dukkhassa mūlabhūtassa madhuraggassa madhurasaṅkhātassa sukhapariyosānassa kodhassa kujjhanassa vadhaṃ vadhanaṃ ariyā buddhādayo puggalā pasaṃsanti. Hi saccaṃ taṃ kodhaṃ kujjhanaṃ chetvā vadhitvā vadhanto kodhavināsena vinaṭṭhadomanasso hutvā seti sayatīti yojanā. Madhuraggassāti ca madhuraṃ cetasikasukhaṃ assādaaggaṃ pariyosānaṃ assa kodhassāti madhuraggoti samāso veditabbo. Kujjhantassa hi akkositvā paribhāsitvā paharitvā pariyosāne cetasikasukhassādo uppajjatīti. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
गोतम, हनन्तो धीरो उप्पतितं किंसु कतमं हने हनेय्य। विनोदेन्तो धीरो जातं किंसु कतमं विनोदये विनोदयेय्य। पजहन्तो धीरो किं च कतमं पजहे पजहेय्य। धीरस्स किस्स धम्मस्स अभिसमयो सुखोति देवता पुच्छति।
Gotama, hananto dhīro uppatitaṃ kiṃsu katamaṃ hane haneyya. Vinodento dhīro jātaṃ kiṃsu katamaṃ vinodaye vinodayeyya. Pajahanto dhīro kiṃ ca katamaṃ pajahe pajaheyya. Dhīrassa kissa dhammassa abhisamayo sukhoti devatā pucchati.
देवपुत्त, हनन्तो धीरो उप्पतितं कोधं कुज्झनं हने हनेय्य। विनोदेन्तो धीरो जातं रागं विनोदये विनोदयेय्य। पजहन्तो धीरो अविज्जं पजहे पजहेय्य। सच्चधम्मस्स अभिसमयो सुखोति भगवा अवोचाति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं।
Devaputta, hananto dhīro uppatitaṃ kodhaṃ kujjhanaṃ hane haneyya. Vinodento dhīro jātaṃ rāgaṃ vinodaye vinodayeyya. Pajahanto dhīro avijjaṃ pajahe pajaheyya. Saccadhammassa abhisamayo sukhoti bhagavā avocāti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ.
१०१. भगवा सत्तिया ओमट्ठो उपरितो याव हेट्ठा विद्धो पुरिसो सत्तिप्पहानाय वीरियं आरभति विय, अग्गिना मत्थके डय्हमानो आदित्तसिरो पुरिसो अग्गिनिब्बापनत्थाय वीरियं आरभति इव, एवं कामरागेन डय्हमानो भिक्खु कामरागप्पहानाय कामरागविक्खम्भनाय अप्पमत्तो वायममानो सतो सतिसम्पन्नो हुत्वा परिब्बजे विहरेय्याति देवता कथेसि।
101. Bhagavā sattiyā omaṭṭho uparito yāva heṭṭhā viddho puriso sattippahānāya vīriyaṃ ārabhati viya, agginā matthake ḍayhamāno ādittasiro puriso agginibbāpanatthāya vīriyaṃ ārabhati iva, evaṃ kāmarāgena ḍayhamāno bhikkhu kāmarāgappahānāya kāmarāgavikkhambhanāya appamatto vāyamamāno sato satisampanno hutvā paribbaje vihareyyāti devatā kathesi.
भगवा पन ‘‘समुच्छेदप्पहानाय वीरियं आरभीयती’’ति दस्सेतुं ‘‘सत्तिया विय ओमट्ठो’’तिआदिमाह। देवपुत्त, सत्तिया ओमट्ठो पुरिसो सत्तिप्पहानाय वीरियं आरभति विय, अग्गिना मत्थके डय्हमानो आदित्तसिरो पुरिसो अग्गिनिब्बापनत्थाय वीरियं आरभति इव, एवं सक्कायदिट्ठिया अभिभूतो भिक्खु सक्कायदिट्ठिया पहानाय मग्गेन समुच्छेदप्पहानाय अप्पमत्तो वायममानो सतो सतिसम्पन्नो हुत्वा परिब्बजे विहरेय्याति भगवा अवोचाति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं नाम।
Bhagavā pana ‘‘samucchedappahānāya vīriyaṃ ārabhīyatī’’ti dassetuṃ ‘‘sattiyā viya omaṭṭho’’tiādimāha. Devaputta, sattiyā omaṭṭho puriso sattippahānāya vīriyaṃ ārabhati viya, agginā matthake ḍayhamāno ādittasiro puriso agginibbāpanatthāya vīriyaṃ ārabhati iva, evaṃ sakkāyadiṭṭhiyā abhibhūto bhikkhu sakkāyadiṭṭhiyā pahānāya maggena samucchedappahānāya appamatto vāyamamāno sato satisampanno hutvā paribbaje vihareyyāti bhagavā avocāti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
सब्बे निचया भोगा खयन्ता खयपरियोसाना भवन्ति, सब्बे समुस्सया धम्मा पतनन्ता पतनपरियोसाना भवन्ति, सब्बेसं सत्तानं मरणमागम्म सब्बेसं सत्तानं जीवितं अद्धुवं भवति, इति एतं वुत्तप्पकारं भयं भयहेतुं मरणं सम्मुतिमरणं अपेक्खमानो पण्डितो सुखावहानि दिट्ठधम्मिकसम्परायिकसुखावहानि पुञ्ञानि दानसीलभावनामयपुञ्ञानि कयिराथाति देवता अवोच।
Sabbe nicayā bhogā khayantā khayapariyosānā bhavanti, sabbe samussayā dhammā patanantā patanapariyosānā bhavanti, sabbesaṃ sattānaṃ maraṇamāgamma sabbesaṃ sattānaṃ jīvitaṃ addhuvaṃ bhavati, iti etaṃ vuttappakāraṃ bhayaṃ bhayahetuṃ maraṇaṃ sammutimaraṇaṃ apekkhamāno paṇḍito sukhāvahāni diṭṭhadhammikasamparāyikasukhāvahāni puññāni dānasīlabhāvanāmayapuññāni kayirāthāti devatā avoca.
देवपुत्त, सब्बे निचया भोगा खयन्ता खयपरियोसाना, सब्बे समुस्सया धम्मा पतनन्ता पतनपरियोसाना, सब्बेसं सत्तानं मरणमागम्म सब्बेसं सत्तानं जीवितं अद्धुवं, इति एतं वुत्तप्पकारं भयं भयहेतुं मरणं अपेक्खमानो सन्तिपेक्खो सब्बसङ्खारुपसमं निब्बानं अपेक्खमानो पण्डितो लोकामिसं कामगुणं पजहे पजहेय्याति भगवा अवोचाति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं नाम।
Devaputta, sabbe nicayā bhogā khayantā khayapariyosānā, sabbe samussayā dhammā patanantā patanapariyosānā, sabbesaṃ sattānaṃ maraṇamāgamma sabbesaṃ sattānaṃ jīvitaṃ addhuvaṃ, iti etaṃ vuttappakāraṃ bhayaṃ bhayahetuṃ maraṇaṃ apekkhamāno santipekkho sabbasaṅkhārupasamaṃ nibbānaṃ apekkhamāno paṇḍito lokāmisaṃ kāmaguṇaṃ pajahe pajaheyyāti bhagavā avocāti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
माविध येसं मुनीनं चित्तं झानरतं झाने रतं होति, ते मुनयो सुखं सयन्ति न सोचन्ति। पञ्ञवा मग्गपञ्ञवा सुसमाहितो आरद्धवीरियो पहितत्तो निब्बानं पेसितचित्तो पुग्गलो दुत्तरं ओघं संसारोघं तरति।
Māvidha yesaṃ munīnaṃ cittaṃ jhānarataṃ jhāne rataṃ hoti, te munayo sukhaṃ sayanti na socanti. Paññavā maggapaññavā susamāhito āraddhavīriyo pahitatto nibbānaṃ pesitacitto puggalo duttaraṃ oghaṃ saṃsāroghaṃ tarati.
कामसञ्ञाय विरतो विगतचित्तो यो खीणासवो सब्बसंयोजनातीतो अरहत्तमग्गेन सब्बे संयोजने अतीतो नन्दिभवपरिक्खीणो अहोसि, सो खीणासवो गम्भीरे संसारण्णवे न सीदतीति योजना। नन्दिसङ्खाता तण्हा च कामभवरूपभवअरूपभवा च नन्दिभवा, नन्दिभवा परिक्खीणा यस्स खीणासवस्साति नन्दिभवपरिक्खीणोति समासो वेदितब्बो। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं नाम।
Kāmasaññāya virato vigatacitto yo khīṇāsavo sabbasaṃyojanātīto arahattamaggena sabbe saṃyojane atīto nandibhavaparikkhīṇo ahosi, so khīṇāsavo gambhīre saṃsāraṇṇave na sīdatīti yojanā. Nandisaṅkhātā taṇhā ca kāmabhavarūpabhavaarūpabhavā ca nandibhavā, nandibhavā parikkhīṇā yassa khīṇāsavassāti nandibhavaparikkhīṇoti samāso veditabbo. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
अरहतं अरहन्तानं बुद्धपच्चेकबुद्धसावकानं धम्मं सुचरितादिभेदञ्च सत्ततिंसबोधिपक्खियभेदञ्च धम्मं यो पण्डितो सद्दहानो सद्दहन्तो हुत्वा निब्बानप्पत्तिया अप्पमत्तो विचक्खणो हुत्वा सुस्सूसं सुस्सूसन्तो भवे, सो पण्डितो पञ्ञं लोकियलोकुत्तरपञ्ञं लभते लभति।
Arahataṃ arahantānaṃ buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ dhammaṃ sucaritādibhedañca sattatiṃsabodhipakkhiyabhedañca dhammaṃ yo paṇḍito saddahāno saddahanto hutvā nibbānappattiyā appamatto vicakkhaṇo hutvā sussūsaṃ sussūsanto bhave, so paṇḍito paññaṃ lokiyalokuttarapaññaṃ labhate labhati.
यो वीरियवा पुग्गलो पतिरूपदेसकारी देसकालादीनि अहापेत्वा लोकियलोकुत्तरधम्मपतिरूपं अधिगमूपायं करोति, धुरवा चेतसिकवीरियेन अनिक्खित्तधुरो उट्ठाता कायिकवीरियवसेन उट्ठानसम्पन्नो होति, सो वीरियवा पुग्गलो धनं लोकियलोकुत्तरधनं विन्दते अधिगच्छति। सच्चेन वचीसच्चेन च परमत्थसच्चेन च बुद्धादिको सच्चधम्मे ठितो सप्पुरिसो कित्तिं पप्पोति। ददं ददन्तो यं किञ्चि इच्छितं पत्थितं चतुसङ्गहवत्थुं ददन्तो सङ्गहन्तो सप्पुरिसो मित्तानि एकन्तमित्तानि गन्थति सम्पादेति, एवं चतूहि सच्चधम्मधितिचागेहि समन्नागतो सो सप्पुरिसो अस्मा लोका परं लोकं पेच्च गन्त्वा एकन्तेन सोककारणस्स अभावतो न सोचतीति योजना।
Yo vīriyavā puggalo patirūpadesakārī desakālādīni ahāpetvā lokiyalokuttaradhammapatirūpaṃ adhigamūpāyaṃ karoti, dhuravā cetasikavīriyena anikkhittadhuro uṭṭhātā kāyikavīriyavasena uṭṭhānasampanno hoti, so vīriyavā puggalo dhanaṃ lokiyalokuttaradhanaṃ vindate adhigacchati. Saccena vacīsaccena ca paramatthasaccena ca buddhādiko saccadhamme ṭhito sappuriso kittiṃ pappoti. Dadaṃ dadanto yaṃ kiñci icchitaṃ patthitaṃ catusaṅgahavatthuṃ dadanto saṅgahanto sappuriso mittāni ekantamittāni ganthati sampādeti, evaṃ catūhi saccadhammadhiticāgehi samannāgato so sappuriso asmā lokā paraṃ lokaṃ pecca gantvā ekantena sokakāraṇassa abhāvato na socatīti yojanā.
गोतम, सब्बगन्थप्पहीनो तीहि भवेहि विप्पमुत्तो सतो सतिसम्पन्नो त्वं, समणो, अञ्ञं देवमनुस्सादिकं यं अनुसाससि यं अनुसासनं करोसि, तं अनुसासनं सब्बगन्थप्पहीनस्स तीहि भवेहि विप्पमुत्तस्स समणस्स ते तव न साधूति सक्कनामको मारपक्खिको यक्खो गाथाय अज्झभासि।
Gotama, sabbaganthappahīno tīhi bhavehi vippamutto sato satisampanno tvaṃ, samaṇo, aññaṃ devamanussādikaṃ yaṃ anusāsasi yaṃ anusāsanaṃ karosi, taṃ anusāsanaṃ sabbaganthappahīnassa tīhi bhavehi vippamuttassa samaṇassa te tava na sādhūti sakkanāmako mārapakkhiko yakkho gāthāya ajjhabhāsi.
‘‘सक्क सक्कनामक यक्ख अनुकम्पितेन पुरिसेन सद्धिं येन केनचि वण्णेन कारणेन संवासो एकस्मिं ठाने सहवासो जायति, तं अनुकम्पितब्बं सहवासगतं पुरिसं सप्पञ्ञो मनसा अनुकम्पितुं न अरहति अनुकम्पितुंयेव अरहति। या अनुकम्पा करुणा, या अनुद्दया मेत्ता, मुदिता च उप्पन्ना, ताय अनुकम्पाय करुणाय, ताय अनुद्दयाय मेत्ताय मुदिताय च समुस्साहितेन पसन्नेन मनसा यो सप्पञ्ञो सप्पुरिसो अञ्ञं देवमनुस्सादिकं यं अनुसासति यं अनुसासनं करोति, सो सप्पञ्ञो सप्पुरिसो तेन अनुसासनेन संयुत्तो कामच्छन्दादीनं संयोजनानं वसेन अननुलोमसंयोगेन संयुत्तो न होतीति भगवा अवोचाति योजना।
‘‘Sakka sakkanāmaka yakkha anukampitena purisena saddhiṃ yena kenaci vaṇṇena kāraṇena saṃvāso ekasmiṃ ṭhāne sahavāso jāyati, taṃ anukampitabbaṃ sahavāsagataṃ purisaṃ sappañño manasā anukampituṃ na arahati anukampituṃyeva arahati. Yā anukampā karuṇā, yā anuddayā mettā, muditā ca uppannā, tāya anukampāya karuṇāya, tāya anuddayāya mettāya muditāya ca samussāhitena pasannena manasā yo sappañño sappuriso aññaṃ devamanussādikaṃ yaṃ anusāsati yaṃ anusāsanaṃ karoti, so sappañño sappuriso tena anusāsanena saṃyutto kāmacchandādīnaṃ saṃyojanānaṃ vasena ananulomasaṃyogena saṃyutto na hotīti bhagavā avocāti yojanā.
१०२. समण , रागो च दोसो च इमे द्वे धम्मा कुतोनिदाना, किंनिदाना, किंपच्चया भवन्ति, अरति च रति च लोमहंसो च इमे तयो कुतोजा कुतो भवन्ति? कुमारका धङ्कं काकं गहेत्वा पादे दीघसुत्तकेन बन्धित्वा सुत्तकोटिं अङ्गुलियं वेठेत्वा ओसजन्ति इव, एवं मनोवितक्का कुतो समुट्ठाय चित्तं ओसजन्तीति सूचिलोमयक्खो भगवन्तं पुच्छि।
102. Samaṇa , rāgo ca doso ca ime dve dhammā kutonidānā, kiṃnidānā, kiṃpaccayā bhavanti, arati ca rati ca lomahaṃso ca ime tayo kutojā kuto bhavanti? Kumārakā dhaṅkaṃ kākaṃ gahetvā pāde dīghasuttakena bandhitvā suttakoṭiṃ aṅguliyaṃ veṭhetvā osajanti iva, evaṃ manovitakkā kuto samuṭṭhāya cittaṃ osajantīti sūcilomayakkho bhagavantaṃ pucchi.
रागो च दोसो च इमे द्वे धम्मा इतोनिदाना इतो अत्तभावतो निदाना जायन्ति; अरति च रति च लोमहंसो च इमे तयो इतोजा इतो अत्ततो भवन्ति; कुमारका धङ्कं काकं गहेत्वा पादे दीघसुत्तकेन बन्धित्वा सुत्तकोटिं अङ्गुलियं वेठेत्वा ओसजन्ति इव, एवं मनोवितक्का इतो अत्तभावतो समुट्ठाय चित्तं ओसजन्ति।
Rāgo ca doso ca ime dve dhammā itonidānā ito attabhāvato nidānā jāyanti; arati ca rati ca lomahaṃso ca ime tayo itojā ito attato bhavanti; kumārakā dhaṅkaṃ kākaṃ gahetvā pāde dīghasuttakena bandhitvā suttakoṭiṃ aṅguliyaṃ veṭhetvā osajanti iva, evaṃ manovitakkā ito attabhāvato samuṭṭhāya cittaṃ osajanti.
निग्रोधस्स खन्धजा पारोहा साखासु जायन्ति इव, वने रुक्खं निस्साय जाता मालुवा लता तं रुक्खं अज्झोत्थरित्वा वितता ओततवितता तिट्ठति इव, एवं, यक्ख, त्वं सुणोहि स्नेहजा तण्हास्नेहतो जाता अत्तसम्भूता अत्तनि सम्भूता पुन अनेकप्पकारा मनोवितक्का पापमनोवितक्का चेव तंसम्पयुत्तकिलेसा च कामेसु वत्थुकामेसु विसत्ता लग्गा संसिब्बिता ठिता।
Nigrodhassa khandhajā pārohā sākhāsu jāyanti iva, vane rukkhaṃ nissāya jātā māluvā latā taṃ rukkhaṃ ajjhottharitvā vitatā otatavitatā tiṭṭhati iva, evaṃ, yakkha, tvaṃ suṇohi snehajā taṇhāsnehato jātā attasambhūtā attani sambhūtā puna anekappakārā manovitakkā pāpamanovitakkā ceva taṃsampayuttakilesā ca kāmesu vatthukāmesu visattā laggā saṃsibbitā ṭhitā.
ये पण्डिता ‘‘यं निदानं अस्स अत्तभावस्सा’’ति यतोनिदानं नं किलेसगहनं समुदयसच्चं पजानन्ति, ते पण्डिता अत्तभावसङ्खातस्स दुक्खसच्चस्स निदानभूतं नं किलेसगहनं समुदयसच्चं मग्गसच्चेन विनोदेन्ति। अपुनब्भवाय अपुनभवसङ्खाताय निरोधसच्चत्थाय अतिण्णपुब्बं अनमतग्गे संसारे सुपिनेनापि अतिण्णपुब्बं दुत्तरं इमं ओघं चतुब्बिधं संकिलेसोघं तरन्तीति भगवा अवोचाति योजना।
Ye paṇḍitā ‘‘yaṃ nidānaṃ assa attabhāvassā’’ti yatonidānaṃ naṃ kilesagahanaṃ samudayasaccaṃ pajānanti, te paṇḍitā attabhāvasaṅkhātassa dukkhasaccassa nidānabhūtaṃ naṃ kilesagahanaṃ samudayasaccaṃ maggasaccena vinodenti. Apunabbhavāya apunabhavasaṅkhātāya nirodhasaccatthāya atiṇṇapubbaṃ anamatagge saṃsāre supinenāpi atiṇṇapubbaṃ duttaraṃ imaṃ oghaṃ catubbidhaṃ saṃkilesoghaṃ tarantīti bhagavā avocāti yojanā.
‘‘भगवा, समणधम्मस्स करणं नाम दुक्करं, भगवा, समणधम्मस्स करणं नाम सुदुक्करं सुट्ठुतरं दुक्कर’’न्ति एको कुलपुत्तो पब्बजित्वा समणधम्मं कत्वा अरियभूमिं अप्पत्वा कालं कत्वा देवलोके निब्बत्तो, सो देवपुत्तो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा आह। कामद, सीलसमाहिता ठितत्ता ठितसभावा सत्त सेक्खा पुग्गला दुक्करं वापि समणधम्मं करोन्ति। अनगारियुपेतस्स अनगारियं निग्गेहभावं उपगतस्स पब्बजितस्स तुट्ठि चतुपच्चयसन्तोसो सुखावहा होती’’ति भगवा अवोच।
‘‘Bhagavā, samaṇadhammassa karaṇaṃ nāma dukkaraṃ, bhagavā, samaṇadhammassa karaṇaṃ nāma sudukkaraṃ suṭṭhutaraṃ dukkara’’nti eko kulaputto pabbajitvā samaṇadhammaṃ katvā ariyabhūmiṃ appatvā kālaṃ katvā devaloke nibbatto, so devaputto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā āha. Kāmada, sīlasamāhitā ṭhitattā ṭhitasabhāvā satta sekkhā puggalā dukkaraṃ vāpi samaṇadhammaṃ karonti. Anagāriyupetassa anagāriyaṃ niggehabhāvaṃ upagatassa pabbajitassa tuṭṭhi catupaccayasantoso sukhāvahā hotī’’ti bhagavā avoca.
‘‘भगवा, यदिदं या एसा तुट्ठि सुखावहा, एसा तुट्ठि दुल्लभा’’ति सो देवपुत्तो आह। ‘‘कामद, येसं सेक्खानं मनो दिवा च रत्तो च भावनाय रतो चित्तवूपसमे रतो, ते सेक्खा दुल्लभं वापि तुस्सनं लभन्ती’’ति भगवा अवोच।
‘‘Bhagavā, yadidaṃ yā esā tuṭṭhi sukhāvahā, esā tuṭṭhi dullabhā’’ti so devaputto āha. ‘‘Kāmada, yesaṃ sekkhānaṃ mano divā ca ratto ca bhāvanāya rato cittavūpasame rato, te sekkhā dullabhaṃ vāpi tussanaṃ labhantī’’ti bhagavā avoca.
‘‘भगवा, यदिदं यं इदं चित्तं भावनाय रतं, तं चित्तं दुस्समादह’’न्ति सो देवपुत्तो आह। ‘‘कामद, ये अरिया इन्द्रियूपसमे रत्तिन्दिवं रता, ते अरिया दुस्समादहं वापि चित्तं समादहन्ति, कामद, ते अरिया मच्चुनो जालं किलेसजालं छेत्वा मग्गं गच्छन्ती’’ति भगवा अवोच।
‘‘Bhagavā, yadidaṃ yaṃ idaṃ cittaṃ bhāvanāya rataṃ, taṃ cittaṃ dussamādaha’’nti so devaputto āha. ‘‘Kāmada, ye ariyā indriyūpasame rattindivaṃ ratā, te ariyā dussamādahaṃ vāpi cittaṃ samādahanti, kāmada, te ariyā maccuno jālaṃ kilesajālaṃ chetvā maggaṃ gacchantī’’ti bhagavā avoca.
‘‘भगवा, यो मग्गो पुब्बभागपटिपदावसेन विसमो, सो मग्गो दुग्गमो’’ति सो देवपुत्तो आह। ‘‘कामद, अरिया दुग्गमे विसमे वापि मग्गं गच्छन्ति, अनरिया विसमे मग्गे अवंसिरा पपतन्ति, अरियानं सो मग्गो समोव भवे, न असमो। हि सच्चं विसमे विसत्तकाये अरिया समा भवन्ती’’ति भगवा अवोचाति योजना।
‘‘Bhagavā, yo maggo pubbabhāgapaṭipadāvasena visamo, so maggo duggamo’’ti so devaputto āha. ‘‘Kāmada, ariyā duggame visame vāpi maggaṃ gacchanti, anariyā visame magge avaṃsirā papatanti, ariyānaṃ so maggo samova bhave, na asamo. Hi saccaṃ visame visattakāye ariyā samā bhavantī’’ti bhagavā avocāti yojanā.
१०३. यं जेतवनं इसिसङ्घनिसेवितं धम्मराजेन आवुत्थं, इदं तं जेतवनं मम पीतिसञ्जननं पीतिया सञ्जननं करं हि करं एव।
103. Yaṃ jetavanaṃ isisaṅghanisevitaṃ dhammarājena āvutthaṃ, idaṃ taṃ jetavanaṃ mama pītisañjananaṃ pītiyā sañjananaṃ karaṃ hi karaṃ eva.
कम्मं मग्गचेतनाकम्मञ्च विज्जा मग्गपञ्ञा च धम्मो समाधि चेव समाधिपक्खिको च धम्मो सीलं, सीले ठितस्स जीवितं उत्तमं, एतेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन सत्ता सुज्झन्ति, गोत्तेन वा धनेन वा सत्ता न सुज्झन्ति।
Kammaṃ maggacetanākammañca vijjā maggapaññā ca dhammo samādhi ceva samādhipakkhiko ca dhammo sīlaṃ, sīle ṭhitassa jīvitaṃ uttamaṃ, etena aṭṭhaṅgikena maggena sattā sujjhanti, gottena vā dhanena vā sattā na sujjhanti.
तस्मा मग्गेनेव सत्तानं विसुज्झनतो अत्तनो अत्थं सम्पस्सं पस्सन्तो पण्डितो पोसो योनिसो उपायेन धम्मं बोधिपक्खियधम्मं विचिने विचिनेय्य, एवं विचिनने सति तत्थ अरियमग्गे विचिनन्तो पुग्गलो सुज्झति।
Tasmā maggeneva sattānaṃ visujjhanato attano atthaṃ sampassaṃ passanto paṇḍito poso yoniso upāyena dhammaṃ bodhipakkhiyadhammaṃ vicine vicineyya, evaṃ vicinane sati tattha ariyamagge vicinanto puggalo sujjhati.
सारिपुत्तो सीलेन च उपसमेन च पारङ्गतो इव, एवं योपि भिक्खु सीलेन च उपसमेन च पारङ्गतो, सो भिक्खु एताव परमो सारिपुत्तसदिसोव सियाति अनाथपिण्डिकनामो देवपुत्तो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा आहाति योजना। इदं सुत्तं निब्बेधभागियं सुत्तं नाम।
Sāriputto sīlena ca upasamena ca pāraṅgato iva, evaṃ yopi bhikkhu sīlena ca upasamena ca pāraṅgato, so bhikkhu etāva paramo sāriputtasadisova siyāti anāthapiṇḍikanāmo devaputto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā āhāti yojanā. Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
अतीतं अतीतक्खन्धपञ्चकं तण्हादिट्ठीहि नान्वागमेय्य, अनागतं अनागतक्खन्धपञ्चकं तण्हादिट्ठीहि नप्पटिकङ्खे न पत्थेय्य। यं यस्मा अतीतं पहीनं निरुद्धं अत्थङ्गतं, तस्मा अतीतस्स पहीनत्ता निरुद्धत्ता अत्थङ्गतत्ता नान्वागमेय्य। यं यस्मा अनागतं अप्पत्तं, तस्मा न पटिकङ्खे।
Atītaṃ atītakkhandhapañcakaṃ taṇhādiṭṭhīhi nānvāgameyya, anāgataṃ anāgatakkhandhapañcakaṃ taṇhādiṭṭhīhi nappaṭikaṅkhe na pattheyya. Yaṃ yasmā atītaṃ pahīnaṃ niruddhaṃ atthaṅgataṃ, tasmā atītassa pahīnattā niruddhattā atthaṅgatattā nānvāgameyya. Yaṃ yasmā anāgataṃ appattaṃ, tasmā na paṭikaṅkhe.
पच्चुप्पन्नं खन्धपञ्चकं वयधम्मं यत्थ यत्थ सन्ताने वा, यत्थ यत्थ अरञ्ञादीसु वा उप्पन्नं, तत्थ तत्थ सन्ताने वा, तत्थ तत्थ अरञ्ञादीसु वा नं पच्चुप्पन्नधम्मं याहि अनिच्चानुपस्सनादीहि विपस्सति, ताहि अनिच्चानुपस्सनादीहि निब्बानं रागादीहि असंहीरं असंकुप्पं भवति, तं निब्बानं विपस्सको पुग्गलो विद्वा निब्बानारम्मणं फलसमापत्तिं अप्पेन्तो हुत्वा अनुब्रूहये वड्ढेय्य।
Paccuppannaṃ khandhapañcakaṃ vayadhammaṃ yattha yattha santāne vā, yattha yattha araññādīsu vā uppannaṃ, tattha tattha santāne vā, tattha tattha araññādīsu vā naṃ paccuppannadhammaṃ yāhi aniccānupassanādīhi vipassati, tāhi aniccānupassanādīhi nibbānaṃ rāgādīhi asaṃhīraṃ asaṃkuppaṃ bhavati, taṃ nibbānaṃ vipassako puggalo vidvā nibbānārammaṇaṃ phalasamāpattiṃ appento hutvā anubrūhaye vaḍḍheyya.
आतप्पं संकिलेसानं आतपन्तं वीरियं अज्जेव किच्चं कातब्बं, सुवे जीवितं वा मरणं वा को जञ्ञा जानेय्य, ‘‘सुवे वा दानादिपुञ्ञं जानिस्सामी’’ति चित्तं अनुप्पादेत्वा ‘‘अज्जेव करिस्सामी’’ति एवं वीरियं कातब्बं। हि सच्चं मरणकारणभावताय अहिविच्छिकविससत्थादिअनेकाय सेनाय वसेन महासेनेन तेन मच्चुना सद्धिं मित्तसन्थवाकारेन वा लञ्जदानेन वा सङ्गरं नत्थीति।
Ātappaṃ saṃkilesānaṃ ātapantaṃ vīriyaṃ ajjeva kiccaṃ kātabbaṃ, suve jīvitaṃ vā maraṇaṃ vā ko jaññā jāneyya, ‘‘suve vā dānādipuññaṃ jānissāmī’’ti cittaṃ anuppādetvā ‘‘ajjeva karissāmī’’ti evaṃ vīriyaṃ kātabbaṃ. Hi saccaṃ maraṇakāraṇabhāvatāya ahivicchikavisasatthādianekāya senāya vasena mahāsenena tena maccunā saddhiṃ mittasanthavākārena vā lañjadānena vā saṅgaraṃ natthīti.
एवं मनसि कत्वा विहारिं विहरन्तं आतापिं अहोरत्तं अतन्दितं अनलसं उट्ठाहकं सप्पुरिसं ‘‘भद्देकरत्तो’’ति सन्तो मुनि वे एकन्तेन आचिक्खते आचिक्खतियेवाति योजना।
Evaṃ manasi katvā vihāriṃ viharantaṃ ātāpiṃ ahorattaṃ atanditaṃ analasaṃ uṭṭhāhakaṃ sappurisaṃ ‘‘bhaddekaratto’’ti santo muni ve ekantena ācikkhate ācikkhatiyevāti yojanā.
‘‘चत्तारिमानि भिक्खवे’’त्यादिसुत्तं पाळितो च अट्ठकथातो च पाकटं।
‘‘Cattārimāni bhikkhave’’tyādisuttaṃ pāḷito ca aṭṭhakathāto ca pākaṭaṃ.
१०४. नानाविधं निब्बेधभागियं सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं असेक्खभागियं सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं असेक्खभागियं सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु सोळससु संकिलेसभागियादीसु सुत्तेसु कतमं सुत्तं असेक्खभागियं सुत्तं नामाति पुच्छति।
104. Nānāvidhaṃ nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ asekkhabhāgiyaṃ sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ asekkhabhāgiyaṃ sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu soḷasasu saṃkilesabhāgiyādīsu suttesu katamaṃ suttaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ nāmāti pucchati.
यस्स उत्तमपुरिसस्स चित्तं सेलूपमं ठितं लोकधम्मवातेहि नानुकम्पति, रजनीयेसु लाभादीसु विरत्तं भवे, सो उत्तमपुरिसो कोपनेय्ये अलाभादिके न कुप्पति, तस्स उत्तमपुरिसस्स चित्तं एवं अनिच्चतादिना भावितं, नं भावितचित्तं उत्तमपुरिसं वीतिक्कन्तलोकधम्महेतुकं दुक्खं कुतो एस्सतीति योजना। इदं सुत्तं असेक्खभागे विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो असेक्खभागियं सुत्तं नाम। एस नयो इतो परेसुपि वेदितब्बो।
Yassa uttamapurisassa cittaṃ selūpamaṃ ṭhitaṃ lokadhammavātehi nānukampati, rajanīyesu lābhādīsu virattaṃ bhave, so uttamapuriso kopaneyye alābhādike na kuppati, tassa uttamapurisassa cittaṃ evaṃ aniccatādinā bhāvitaṃ, naṃ bhāvitacittaṃ uttamapurisaṃ vītikkantalokadhammahetukaṃ dukkhaṃ kuto essatīti yojanā. Idaṃ suttaṃ asekkhabhāge visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma. Esa nayo ito paresupi veditabbo.
‘‘असेक्खभागियं सुत्तं इदमेवा’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘आयस्मतो चा’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ idamevā’’ti vattabbabhāvato ‘‘āyasmato cā’’tiādi vuttaṃ.
यो ब्राह्मणो बाहितपापधम्मत्ता बाहितपापधम्मो भवे, सो ब्राह्मणो निग्गतहुंहुंकत्ता निहुंहुङ्को भवे, निग्गतकिलेसकसावत्ता निक्कसावो भवे, सीलसंवरेन संयतचित्तताय यतत्तो भवे, यो ब्राह्मणो चतुमग्गञाणवेदेहि अन्तं निब्बानं गतत्ता वेदन्तगू भवे, धम्मेन वुसितब्रह्मचरियत्ता वुसितब्रह्मचरियो भवे। यस्स ब्राह्मणस्स कुहिञ्चि लोके उस्सदा रागुस्सदो दोसुस्सदो मोहुस्सदो मानुस्सदो दिट्ठुस्सदो नत्थि, सो ब्राह्मणो ब्रह्मवादं ‘‘अहं ब्राह्मणोम्ही’’ति वाचं वदेय्याति भगवा अवोचाति योजना।
Yo brāhmaṇo bāhitapāpadhammattā bāhitapāpadhammo bhave, so brāhmaṇo niggatahuṃhuṃkattā nihuṃhuṅko bhave, niggatakilesakasāvattā nikkasāvo bhave, sīlasaṃvarena saṃyatacittatāya yatatto bhave, yo brāhmaṇo catumaggañāṇavedehi antaṃ nibbānaṃ gatattā vedantagū bhave, dhammena vusitabrahmacariyattā vusitabrahmacariyo bhave. Yassa brāhmaṇassa kuhiñci loke ussadā rāgussado dosussado mohussado mānussado diṭṭhussado natthi, so brāhmaṇo brahmavādaṃ ‘‘ahaṃ brāhmaṇomhī’’ti vācaṃ vadeyyāti bhagavā avocāti yojanā.
ये बुद्धा पापके अकुसले धम्मे बाहित्वा सदा चरन्ति सता सतिसम्पन्ना खीणसंयोजना, ते बुद्धा लोकस्मिं ब्राह्मणाति वे एकन्तेन कथीयन्तीति अवोचाति योजना।
Ye buddhā pāpake akusale dhamme bāhitvā sadā caranti satā satisampannā khīṇasaṃyojanā, te buddhā lokasmiṃ brāhmaṇāti ve ekantena kathīyantīti avocāti yojanā.
यत्थ निब्बाने आपो च पथवी च तेजो च वायो च न गाधति न पतिट्ठहति, तत्थ निब्बाने सुक्का गहा चेव तारका च न जोतन्ति, तत्थ निब्बाने आदिच्चो नप्पकासति, तत्थ निब्बाने चन्दिमा न भाति, तत्थ निब्बाने तमो न विज्जति।
Yattha nibbāne āpo ca pathavī ca tejo ca vāyo ca na gādhati na patiṭṭhahati, tattha nibbāne sukkā gahā ceva tārakā ca na jotanti, tattha nibbāne ādicco nappakāsati, tattha nibbāne candimā na bhāti, tattha nibbāne tamo na vijjati.
यो ब्राह्मणो अत्तना सयं मुनि मोनेन यदा तं निब्बानं अवेदि विन्दति पटिलभति पटिविज्झति, अथ पटिविज्झनक्खणे सो ब्राह्मणो रूपा रूपधम्मतो च अरूपा अरूपधम्मतो च सुखदुक्खा सुखदुक्खतो च पमुच्चतीति अवोचाति योजना।
Yo brāhmaṇo attanā sayaṃ muni monena yadā taṃ nibbānaṃ avedi vindati paṭilabhati paṭivijjhati, atha paṭivijjhanakkhaṇe so brāhmaṇo rūpā rūpadhammato ca arūpā arūpadhammato ca sukhadukkhā sukhadukkhato ca pamuccatīti avocāti yojanā.
यक्ख, यो ब्राह्मणो सकेसु सकअत्तभावेसु धम्मेसु उपादानक्खन्धेसु सच्चेसु, धम्मेसु च पारगू होति, अथ पारगमनक्खणे सो ब्राह्मणो एतं अजकलापकं तया वुत्तं एतं पिसाचं किलेसपिसाचञ्च , तया कतं अक्कुलञ्च अक्कुलं, पक्कुलकरणं अतिवत्ततीति अवोचाति योजना।
Yakkha, yo brāhmaṇo sakesu sakaattabhāvesu dhammesu upādānakkhandhesu saccesu, dhammesu ca pāragū hoti, atha pāragamanakkhaṇe so brāhmaṇo etaṃ ajakalāpakaṃ tayā vuttaṃ etaṃ pisācaṃ kilesapisācañca , tayā kataṃ akkulañca akkulaṃ, pakkulakaraṇaṃ ativattatīti avocāti yojanā.
यो भिक्खु आयन्तिं आगच्छन्तिं पुराणदुतियिकं भरियं वा, अञ्ञं आगच्छन्तिं इत्थिं वा चित्तेन न अभिनन्दति, पक्कमन्तिं पुराणदुतियिकं भरियं वा, अञ्ञं पक्कमन्तिं इत्थिं वा चित्तेन न सोचति, सङ्गा पञ्चविधतोपि सङ्गतो मुत्तं सङ्गामजिं तं भिक्खुं ‘‘ब्राह्मण’’न्ति अहं वदामीति अवोचाति योजना।
Yo bhikkhu āyantiṃ āgacchantiṃ purāṇadutiyikaṃ bhariyaṃ vā, aññaṃ āgacchantiṃ itthiṃ vā cittena na abhinandati, pakkamantiṃ purāṇadutiyikaṃ bhariyaṃ vā, aññaṃ pakkamantiṃ itthiṃ vā cittena na socati, saṅgā pañcavidhatopi saṅgato muttaṃ saṅgāmajiṃ taṃ bhikkhuṃ ‘‘brāhmaṇa’’nti ahaṃ vadāmīti avocāti yojanā.
एत्थ नदियं बहुजनो न्हायति, सो बहुजनो न्हायको उदकेन उदकन्हानेन सुची न होति। यम्हि पुग्गले सच्चं, सच्चतो सेसधम्मो च अत्थि, सो पुग्गलो सुची च होति, सो पुग्गलो ब्राह्मणो च होतीति अवोचाति योजना; सुचिअसुचिभावो टीकायं वित्थारतो वुत्तोव।
Ettha nadiyaṃ bahujano nhāyati, so bahujano nhāyako udakena udakanhānena sucī na hoti. Yamhi puggale saccaṃ, saccato sesadhammo ca atthi, so puggalo sucī ca hoti, so puggalo brāhmaṇo ca hotīti avocāti yojanā; suciasucibhāvo ṭīkāyaṃ vitthārato vuttova.
आतापिनो झायतो यस्स ब्राह्मणस्स धम्मा सच्चधम्मा यदा हवे एकन्तेन पातुभवन्ति, तदा धम्मानं पातुभवनक्खणे सो ब्राह्मणो मारसेनं विधूपयं विधूपयन्तो तिट्ठति। ‘‘किमिवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सूरियोव ओभासयमन्तलिक्ख’’न्ति वुत्तं। सूरियो अन्तलिक्खं ओभासयन्तो तिट्ठति इव, एवं तिट्ठतीति योजना।
Ātāpino jhāyato yassa brāhmaṇassa dhammā saccadhammā yadā have ekantena pātubhavanti, tadā dhammānaṃ pātubhavanakkhaṇe so brāhmaṇo mārasenaṃ vidhūpayaṃ vidhūpayanto tiṭṭhati. ‘‘Kimivā’’ti vattabbattā ‘‘sūriyova obhāsayamantalikkha’’nti vuttaṃ. Sūriyo antalikkhaṃ obhāsayanto tiṭṭhati iva, evaṃ tiṭṭhatīti yojanā.
यो पंसुकूलिको भिक्खु सब्बानि चत्तारि योगानि उपातिवत्तो सकिञ्चने लोके अकिञ्चनो इरियति चतुब्बिधइरियापथं वत्तेति। अपहानधम्मं केनचि मग्गेन अप्पहानसभावं अप्पत्तकायेन अप्पत्तं तेविज्जपत्तं, इरियमानं सन्तिन्द्रियं तं पंसुकूलिकं भिक्खुं तुम्हे पस्सथ।
Yo paṃsukūliko bhikkhu sabbāni cattāri yogāni upātivatto sakiñcane loke akiñcano iriyati catubbidhairiyāpathaṃ vatteti. Apahānadhammaṃ kenaci maggena appahānasabhāvaṃ appattakāyena appattaṃ tevijjapattaṃ, iriyamānaṃ santindriyaṃ taṃ paṃsukūlikaṃ bhikkhuṃ tumhe passatha.
आजानियं पुरिसआजानीयं जातिबलनिसेधं ‘‘अहं जातिब्राह्मणो’’ति जातिमत्तकेन पवत्तमानबलनिसेधकं तं पंसुकूलिकं भिक्खुं सम्बहुला उळारा देवता ब्रह्मं विमानं उपसङ्कमित्वा इध सासने, ब्रह्मविमाने वा पसन्नचित्ता हुत्वा नमस्सन्ति। निधाति च एत्थ न-कारो आगमो।
Ājāniyaṃ purisaājānīyaṃ jātibalanisedhaṃ ‘‘ahaṃ jātibrāhmaṇo’’ti jātimattakena pavattamānabalanisedhakaṃ taṃ paṃsukūlikaṃ bhikkhuṃ sambahulā uḷārā devatā brahmaṃ vimānaṃ upasaṅkamitvā idha sāsane, brahmavimāne vā pasannacittā hutvā namassanti. Nidhāti ca ettha na-kāro āgamo.
पुरिसाजञ्ञ ते तव अम्हाकं नमो अत्थु, पुरिसुत्तम ते तव अम्हाकं नमो अत्थु, यस्स ते तव निस्सयं मयं नाभिजानाम, सो त्वं किं पुग्गलं निस्साय झायसीति अवोचुन्ति योजना।
Purisājañña te tava amhākaṃ namo atthu, purisuttama te tava amhākaṃ namo atthu, yassa te tava nissayaṃ mayaṃ nābhijānāma, so tvaṃ kiṃ puggalaṃ nissāya jhāyasīti avocunti yojanā.
ये भिक्खू कालेन कालं धम्मस्सवनवसेन चिररत्तं समेतिका भवन्ति, इमे भिक्खू सहाया होन्ति वत। नेसं सहायानं भिक्खूनं धम्मे बुद्धप्पवेदिते धम्मे सद्धम्मो समेति।
Ye bhikkhū kālena kālaṃ dhammassavanavasena cirarattaṃ sametikā bhavanti, ime bhikkhū sahāyā honti vata. Nesaṃ sahāyānaṃ bhikkhūnaṃ dhamme buddhappavedite dhamme saddhammo sameti.
कप्पिनेन अरियप्पवेदिते धम्मे सुविनीता ते सहायका भिक्खू सवाहिनिं मारं जेत्वा अन्तिमं देहं अत्तभावं धारेन्तीति अवोचाति योजना।
Kappinena ariyappavedite dhamme suvinītā te sahāyakā bhikkhū savāhiniṃ māraṃ jetvā antimaṃ dehaṃ attabhāvaṃ dhārentīti avocāti yojanā.
सिथिलं वीरियं आरब्भ सब्बदुक्खप्पमोचनं इदं निब्बानं योगावचरेन न अधिगन्तब्बं, अप्पेन अप्पकेन थामसा इदं निब्बानं न अधिगन्तब्बं।
Sithilaṃ vīriyaṃ ārabbha sabbadukkhappamocanaṃ idaṃ nibbānaṃ yogāvacarena na adhigantabbaṃ, appena appakena thāmasā idaṃ nibbānaṃ na adhigantabbaṃ.
अयञ्च योगावचरो भिक्खु दहरो, यो पुरिसो सवाहिनिं मारं जेत्वा अन्तिमं देहं अत्तभावं धारेति, सो अयं पुरिसो सो उत्तमपुरिसोवाति अवोचाति योजना। ‘‘पुरिसो’’ति वत्तब्बे छन्दानुरक्खणवसेन ‘‘पोरिसो’’ति वुत्तं।
Ayañca yogāvacaro bhikkhu daharo, yo puriso savāhiniṃ māraṃ jetvā antimaṃ dehaṃ attabhāvaṃ dhāreti, so ayaṃ puriso so uttamapurisovāti avocāti yojanā. ‘‘Puriso’’ti vattabbe chandānurakkhaṇavasena ‘‘poriso’’ti vuttaṃ.
मोघराज, दुब्बण्णको लूखचीवरो सदा सतो सतिसम्पन्नो खीणासवो च विसंयुत्तो च कतकिच्चो च अनासवो च तेविज्जो च इद्धिप्पत्तो च चेतोपरियायकोविदो च सो भिक्खु सवाहिनिं मारं जेत्वा अन्तिमं देहं धारेतीति अवोचाति योजना।
Mogharāja, dubbaṇṇako lūkhacīvaro sadā sato satisampanno khīṇāsavo ca visaṃyutto ca katakicco ca anāsavo ca tevijjo ca iddhippatto ca cetopariyāyakovido ca so bhikkhu savāhiniṃ māraṃ jetvā antimaṃ dehaṃ dhāretīti avocāti yojanā.
१०५. ‘‘तथागतो’’तिआदीसु योजना पाकटा। इदं सुत्तं असेक्खभागे विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो असेक्खभागियं सुत्तं नाम।
105.‘‘Tathāgato’’tiādīsu yojanā pākaṭā. Idaṃ suttaṃ asekkhabhāge visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ nāma.
१०६. नानाविधं असेक्खभागियं सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्त’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु सोळससु संकिलेसभागियादीसु सुत्तेसु कतमं सुत्तं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं नामाति पुच्छति।
106. Nānāvidhaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca sutta’’nti vattabbattā ‘‘tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu soḷasasu saṃkilesabhāgiyādīsu suttesu katamaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ nāmāti pucchati.
छन्नं आपत्तिं आपज्जित्वा छन्नं छादेन्तं भिक्खुं दुक्कटादिवस्सो अतिवस्सति, विवटं आपत्तिं आपज्जित्वा विवटं देसेन्तं आचिक्खन्तं भिक्खुं दुक्कटादिवस्सो नातिवस्सति, तस्मा छन्नस्स अतिवस्सनतो च विवटस्स नातिवस्सनतो च छन्नं छादितब्बं आपत्तिं विवरेथ देसेथ आरोचेथ , एवं विवरणे सति तं विवरन्तं भिक्खुं दुक्कटादिवस्सो नातिवस्सतीति योजना।
Channaṃ āpattiṃ āpajjitvā channaṃ chādentaṃ bhikkhuṃ dukkaṭādivasso ativassati, vivaṭaṃ āpattiṃ āpajjitvā vivaṭaṃ desentaṃ ācikkhantaṃ bhikkhuṃ dukkaṭādivasso nātivassati, tasmā channassa ativassanato ca vivaṭassa nātivassanato ca channaṃ chāditabbaṃ āpattiṃ vivaretha desetha ārocetha , evaṃ vivaraṇe sati taṃ vivarantaṃ bhikkhuṃ dukkaṭādivasso nātivassatīti yojanā.
‘‘इमस्मिं सुत्ते कित्तकेन संकिलेसो दस्सितो, कित्तकेन वासना दस्सिता’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘छन्नमतिवस्सती’’ति संकिलेसो, ‘विवटं नातिवस्सती’ति वासना, ‘तस्मा छन्नं विवरेथ, एवं तं नातिवस्सती’ति अयं संकिलेसो च वासना चा’’ति वुत्तं। ‘‘छन्नमतिवस्सती’’ति एत्तकेन संकिलेसो दस्सितो। ‘‘विवटं नातिवस्सती’’ति एत्तकेन वासना दस्सिता। ‘‘तस्मा छन्नं विवरेथ, एवं तं नातिवस्सती’’ति एत्तकेन अयं संकिलेसो च दस्सितो, अयं वासना च दस्सिता। इदं ‘‘छन्नं…पे॰.. वस्सती’’ति सुत्तं संकिलेसभागे विसये च वासनाभागे विसये च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं नाम।
‘‘Imasmiṃ sutte kittakena saṃkileso dassito, kittakena vāsanā dassitā’’ti pucchitabbattā ‘‘channamativassatī’’ti saṃkileso, ‘vivaṭaṃ nātivassatī’ti vāsanā, ‘tasmā channaṃ vivaretha, evaṃ taṃ nātivassatī’ti ayaṃ saṃkileso ca vāsanā cā’’ti vuttaṃ. ‘‘Channamativassatī’’ti ettakena saṃkileso dassito. ‘‘Vivaṭaṃ nātivassatī’’ti ettakena vāsanā dassitā. ‘‘Tasmā channaṃ vivaretha, evaṃ taṃ nātivassatī’’ti ettakena ayaṃ saṃkileso ca dassito, ayaṃ vāsanā ca dassitā. Idaṃ ‘‘channaṃ…pe... vassatī’’ti suttaṃ saṃkilesabhāge visaye ca vāsanābhāge visaye ca vācakañāpakabhāvena pavattanato saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ nāma.
‘‘संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘चत्तारोमे महाराजा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘तेसु चतूसु पुग्गलेसु कतमे पुग्गला संकिलेसभागिया, कतमे पुग्गला वासनाभागिया’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यो च पुग्गलो’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु चतूसु तमोतमपरायणादीसु पुग्गलेसु। तस्सत्थो पाकटो। इदं ‘‘चत्तारोमे’’तिआदिकं सुत्तं संकिलेसभागियेसु द्वीसु पुग्गलेसु च वासनाभागियेसु द्वीसु पुग्गलेसु च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं नाम।
‘‘Saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘cattārome mahārājā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tesu catūsu puggalesu katame puggalā saṃkilesabhāgiyā, katame puggalā vāsanābhāgiyā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca puggalo’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu catūsu tamotamaparāyaṇādīsu puggalesu. Tassattho pākaṭo. Idaṃ ‘‘cattārome’’tiādikaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyesu dvīsu puggalesu ca vāsanābhāgiyesu dvīsu puggalesu ca vācakañāpakabhāvena pavattanato saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ nāma.
नानाविधं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं नामा’’ति पुच्छितब्बत्ता तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो वुत्तनयेन वेदितब्बो।
Nānāvidhaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ nāmā’’ti pucchitabbattā tattha katamaṃsaṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho vuttanayena veditabbo.
अयसं यं बन्धनञ्च दारुजं यं बन्धनञ्च पब्बजं यं बन्धनञ्च लोके अत्थि, तं अयसादिबन्धनं ‘‘दळ्हं बन्धन’’न्ति धीरा बुद्धादयो पण्डितपुरिसा न आहु। मणिकुण्डलेसु च पुत्तेसु च दारेसु च या सारत्तरत्ता बलवरागरत्ता अपेक्खा लोके विज्जति, तं सारत्तरत्तअपेक्खासङ्खातं रागबन्धनं ‘‘दळ्हं बन्धन’’न्ति धीरा पण्डितपुरिसा आहु। इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं सारत्तरत्तअपेक्खासङ्खातो अकुसलधम्मो संकिलेसो दस्सितो।
Ayasaṃ yaṃ bandhanañca dārujaṃ yaṃ bandhanañca pabbajaṃ yaṃ bandhanañca loke atthi, taṃ ayasādibandhanaṃ ‘‘daḷhaṃ bandhana’’nti dhīrā buddhādayo paṇḍitapurisā na āhu. Maṇikuṇḍalesu ca puttesu ca dāresu ca yā sārattarattā balavarāgarattā apekkhā loke vijjati, taṃ sārattarattaapekkhāsaṅkhātaṃ rāgabandhanaṃ ‘‘daḷhaṃ bandhana’’nti dhīrā paṇḍitapurisā āhu. Iminā suttappadesena ayaṃ sārattarattaapekkhāsaṅkhāto akusaladhammo saṃkileso dassito.
‘‘केन निब्बेधो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘एत’’न्तिआदि वुत्तं। धीरा पण्डितपुरिसा एतं रागबन्धनं ‘‘दळ्हं बन्धन’’न्ति आहु। एतं रागबन्धनं ओहारिनं हेट्ठा अपायं अवहरणं होति, सिथिलं बन्धनट्ठाने छविआदीनि अकोपेतत्ता सिथिलं होति, दुप्पमुञ्चं लोभवसेन एकवारम्पि उप्पन्नस्स रागबन्धनस्स दुम्मोचयत्ता दुप्पमुञ्चं होति, पण्डितपुरिसा एतम्पि वुत्तप्पकारं रागबन्धनम्पि मग्गेन छेत्वान अनपेक्खिनो हुत्वा कामसुखं पहाय परिब्बजन्ति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं मग्गो निब्बेधो दस्सितो। इदं ‘‘अयस’’न्तिआदिकं सुत्तं रागादिसंकिलेसभागे विसये च वासनाभागे विसये च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च सुत्तं नाम।
‘‘Kena nibbedho dassito’’ti vattabbattā ‘‘eta’’ntiādi vuttaṃ. Dhīrā paṇḍitapurisā etaṃ rāgabandhanaṃ ‘‘daḷhaṃ bandhana’’nti āhu. Etaṃ rāgabandhanaṃ ohārinaṃ heṭṭhā apāyaṃ avaharaṇaṃ hoti, sithilaṃ bandhanaṭṭhāne chaviādīni akopetattā sithilaṃ hoti, duppamuñcaṃ lobhavasena ekavārampi uppannassa rāgabandhanassa dummocayattā duppamuñcaṃ hoti, paṇḍitapurisā etampi vuttappakāraṃ rāgabandhanampi maggena chetvāna anapekkhino hutvā kāmasukhaṃ pahāya paribbajanti. Iti iminā suttappadesena ayaṃ maggo nibbedho dassito. Idaṃ ‘‘ayasa’’ntiādikaṃ suttaṃ rāgādisaṃkilesabhāge visaye ca vāsanābhāge visaye ca vācakañāpakabhāvena pavattanato saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ nāma.
१०७. भिक्खवे, यञ्च चेतेति यञ्च चेतनं निब्बत्तेति, यञ्च पकप्पेति यञ्च पकप्पनं करोति, यञ्च अनुसेति यञ्च अनुसयनं भवति, एतं चेतनं एतं पकप्पनं एतं अनुसयनं विञ्ञाणस्स ठितिया आरम्मणं पच्चयो होति। आरम्मणे पच्चये सति तस्स अभिसङ्खार विञ्ञाणस्स पतिट्ठा होति। तस्मिं अभिसङ्खारविञ्ञाणे पतिट्ठिते विरुळ्हे सति आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति विञ्ञाणादिनिब्बत्ति होति। आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया सति आयतिं जातिजरामरणं सम्भवति। आयतिं सोक…पे॰… समुदयो होति।
107. Bhikkhave, yañca ceteti yañca cetanaṃ nibbatteti, yañca pakappeti yañca pakappanaṃ karoti, yañca anuseti yañca anusayanaṃ bhavati, etaṃ cetanaṃ etaṃ pakappanaṃ etaṃ anusayanaṃ viññāṇassa ṭhitiyā ārammaṇaṃ paccayo hoti. Ārammaṇe paccaye sati tassa abhisaṅkhāra viññāṇassa patiṭṭhā hoti. Tasmiṃ abhisaṅkhāraviññāṇe patiṭṭhite viruḷhe sati āyatiṃ punabbhavābhinibbatti viññāṇādinibbatti hoti. Āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā sati āyatiṃ jātijarāmaraṇaṃ sambhavati. Āyatiṃ soka…pe… samudayo hoti.
भिक्खवे, चे नो चेतेति, चे नो पकप्पेति, अथ तथापि चे अनुसेति अनुसयनं भवति, एवं सति एतं अनुसयनं विञ्ञाणस्स अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स आरम्मणं पच्चयो होति…पे॰… समुदयो होति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं वुत्तप्पकारो चेतयनादिको अकुसलधम्मो संकिलेसो दस्सितो।
Bhikkhave, ce no ceteti, ce no pakappeti, atha tathāpi ce anuseti anusayanaṃ bhavati, evaṃ sati etaṃ anusayanaṃ viññāṇassa abhisaṅkhāraviññāṇassa ārammaṇaṃ paccayo hoti…pe… samudayo hoti. Iti iminā suttappadesena ayaṃ vuttappakāro cetayanādiko akusaladhammo saṃkileso dassito.
‘‘केन निब्बेधो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यतो चा’’तिआदि वुत्तं। भिक्खवे, यतो च अरियमग्गिको नेव चेतेति, नो च पकप्पेति, नो च अनुसेति, एतं अचेतयनं एतं अकप्पनं एतं अननुसयनं विञ्ञाणस्स अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स आरम्मणं पच्चयो न होति…पे॰… आयतिं जातिजरामरणं निरुज्झति, आयतिं सोक…पे॰… यासा निरुज्झन्ति…पे॰… निरोधो होति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं अरियमग्गो निब्बेधो दस्सितो। इदं ‘‘यञ्च भिक्खवे’’तिआदिकं सुत्तं संकिलेसभागे विसये च निब्बेधभागे विसये च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं नाम।
‘‘Kena nibbedho dassito’’ti vattabbattā ‘‘yato cā’’tiādi vuttaṃ. Bhikkhave, yato ca ariyamaggiko neva ceteti, no ca pakappeti, no ca anuseti, etaṃ acetayanaṃ etaṃ akappanaṃ etaṃ ananusayanaṃ viññāṇassa abhisaṅkhāraviññāṇassa ārammaṇaṃ paccayo na hoti…pe… āyatiṃ jātijarāmaraṇaṃ nirujjhati, āyatiṃ soka…pe… yāsā nirujjhanti…pe… nirodho hoti. Iti iminā suttappadesena ayaṃ ariyamaggo nibbedho dassito. Idaṃ ‘‘yañca bhikkhave’’tiādikaṃ suttaṃ saṃkilesabhāge visaye ca nibbedhabhāge visaye ca vācakañāpakabhāvena pavattanato saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ nāma.
१०८. नानाविधं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो वुत्तनयेन वेदितब्बो।
108. Nānāvidhaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca sutta’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho vuttanayena veditabbo.
भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो समुद्दो जलसागरसमुद्दो ‘‘समुद्दो समुद्दो’’ति भासति। केनट्ठेन भासति? दुप्पूरणट्ठेन च संसरणट्ठेन च दुरतिक्कमनट्ठेन च समुद्दोति भासति। एवं सति, भिक्खवे, एसो जलसागरसमुद्दो अरियस्स भगवतो विनये वुत्तप्पकारट्ठेन समुद्दो न होति। भिक्खवे, एसो जलसागरसमुद्दो महा उदकरासि महा उदकण्णवो होति। भिक्खवे, चक्खु पुरिसस्स समुद्दो होति, तस्स चक्खुस्स रूपमयो रूपायतनमयो वेगो। केनट्ठेन? पथवितो याव अकनिट्ठब्रह्मलोका नीलादिरूपारम्मणं समोसरन्तम्पि दुप्पूरणट्ठेन च अनमतग्गे संसारे संसरणट्ठेन च दुरतिक्कमनट्ठेन च चक्खुमेव समुद्दो होति। नीलादिरूपायतनस्स अप्पमेय्यस्स अप्पमेय्येन ऊमिमयेन वेगेन संसरणट्ठेन नीलादिरूपमेव वेगो होति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं चक्खु समुद्दो रूपमयो वेगो च संकिलेसो संकिलेसहेतु दस्सितो।
Bhikkhave, assutavā puthujjano samuddo jalasāgarasamuddo ‘‘samuddo samuddo’’ti bhāsati. Kenaṭṭhena bhāsati? Duppūraṇaṭṭhena ca saṃsaraṇaṭṭhena ca duratikkamanaṭṭhena ca samuddoti bhāsati. Evaṃ sati, bhikkhave, eso jalasāgarasamuddo ariyassa bhagavato vinaye vuttappakāraṭṭhena samuddo na hoti. Bhikkhave, eso jalasāgarasamuddo mahā udakarāsi mahā udakaṇṇavo hoti. Bhikkhave, cakkhu purisassa samuddo hoti, tassa cakkhussa rūpamayo rūpāyatanamayo vego. Kenaṭṭhena? Pathavito yāva akaniṭṭhabrahmalokā nīlādirūpārammaṇaṃ samosarantampi duppūraṇaṭṭhena ca anamatagge saṃsāre saṃsaraṇaṭṭhena ca duratikkamanaṭṭhena ca cakkhumeva samuddo hoti. Nīlādirūpāyatanassa appameyyassa appameyyena ūmimayena vegena saṃsaraṇaṭṭhena nīlādirūpameva vego hoti. Iti iminā suttappadesena ayaṃ cakkhu samuddo rūpamayo vego ca saṃkileso saṃkilesahetu dassito.
‘‘केन असेक्खो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यो त’’न्तिआदि वुत्तं। यस्मिं अरहत्तफले ठितो यो अरहा रूपमयं तं वेगं सहति मनापे रूपे रागं, अमनापे रूपे दोसं, असमपेक्खने मोहं अनुप्पादेन्तो हुत्वा उपेक्खकभावेन सहति, अयं अरहा, भिक्खवे, सऊमिं सावट्टं सगहं सरक्खसं चक्खुसमुद्दं अतरीति वुच्चति, तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणोति वुच्चति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं अरहत्तफलभूतो असेक्खो दस्सितो।
‘‘Kena asekkho dassito’’ti vattabbattā ‘‘yo ta’’ntiādi vuttaṃ. Yasmiṃ arahattaphale ṭhito yo arahā rūpamayaṃ taṃ vegaṃ sahati manāpe rūpe rāgaṃ, amanāpe rūpe dosaṃ, asamapekkhane mohaṃ anuppādento hutvā upekkhakabhāvena sahati, ayaṃ arahā, bhikkhave, saūmiṃ sāvaṭṭaṃ sagahaṃ sarakkhasaṃ cakkhusamuddaṃ atarīti vuccati, tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇoti vuccati. Iti iminā suttappadesena ayaṃ arahattaphalabhūto asekkho dassito.
‘‘सोतं भिक्खवे’’तिआदीसुपि इमिना नयेन यथासम्भवं अत्थो वेदितब्बो। इदं ‘‘समुद्दो’’तिआदिकं सुत्तं संकिलेसभागे विसये च असेक्खभागे विसये च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं नाम।
‘‘Sotaṃbhikkhave’’tiādīsupi iminā nayena yathāsambhavaṃ attho veditabbo. Idaṃ ‘‘samuddo’’tiādikaṃ suttaṃ saṃkilesabhāge visaye ca asekkhabhāge visaye ca vācakañāpakabhāvena pavattanato saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ nāma.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘छयिमे’’तिआदि वुत्तं। भिक्खवे, लोकस्मिं सत्तानं अनयाय अनत्थाय पाणीनं ब्याबाधाय इमे मया वुच्चमाना बळिसा छ भवन्ति। कतमे छ? भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या चक्खुविञ्ञाणेन विञ्ञेय्या इट्ठा कन्ता कामनीया मनापा मनवड्ढका पियरूपा पियसभावा कामूपसंहिता किलेसकामसहिता रजनीया रूपा नीलादिरूपारम्मणा सन्ति, तं वुत्तप्पकारं रूपं भिक्खु चे अभिनन्दति सप्पीतिकतण्हाय अभिमुखो नन्दति, चे अभिवदति ‘‘अहो सुखं अहो सुख’’न्ति वदापेन्तिया तण्हायनवसेन अभिवदति, चे अज्झोसाय तिट्ठति गिलित्वा विय परिनिट्ठपेत्वा तिट्ठति, एवं सति, भिक्खवे, अयं भिक्खु ‘‘गिलितबळिसो…पे॰… पापिमतो’’ति वुच्चति। एत्थ च नीलादिभेदेन अनेकविधत्ता ‘‘रूपा इट्ठा…पे॰… रजनीया’’ति बहुवचननिद्देसो कतोपि रूपायतनरूपारम्मणभावेन च चक्खुविञ्ञेय्यभावेन च एकविधतं अनतिवत्तनतो ‘‘त’’न्ति एकवचननिद्देसो कतोति वेदितब्बो। ‘‘सन्ति, भिक्खवे, सोतविञ्ञेय्या’’तिआदीसुपि इमिना नयेन यथासम्भवं अत्थो वेदितब्बो। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं चक्खुविञ्ञेय्यादिको छब्बिधो बळिसो संकिलेसो किलेसहेतु दस्सितो।
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘chayime’’tiādi vuttaṃ. Bhikkhave, lokasmiṃ sattānaṃ anayāya anatthāya pāṇīnaṃ byābādhāya ime mayā vuccamānā baḷisā cha bhavanti. Katame cha? Bhikkhave, cakkhuviññeyyā cakkhuviññāṇena viññeyyā iṭṭhā kantā kāmanīyā manāpā manavaḍḍhakā piyarūpā piyasabhāvā kāmūpasaṃhitā kilesakāmasahitā rajanīyā rūpā nīlādirūpārammaṇā santi, taṃ vuttappakāraṃ rūpaṃ bhikkhu ce abhinandati sappītikataṇhāya abhimukho nandati, ce abhivadati ‘‘aho sukhaṃ aho sukha’’nti vadāpentiyā taṇhāyanavasena abhivadati, ce ajjhosāya tiṭṭhati gilitvā viya pariniṭṭhapetvā tiṭṭhati, evaṃ sati, bhikkhave, ayaṃ bhikkhu ‘‘gilitabaḷiso…pe… pāpimato’’ti vuccati. Ettha ca nīlādibhedena anekavidhattā ‘‘rūpā iṭṭhā…pe… rajanīyā’’ti bahuvacananiddeso katopi rūpāyatanarūpārammaṇabhāvena ca cakkhuviññeyyabhāvena ca ekavidhataṃ anativattanato ‘‘ta’’nti ekavacananiddeso katoti veditabbo. ‘‘Santi, bhikkhave, sotaviññeyyā’’tiādīsupi iminā nayena yathāsambhavaṃ attho veditabbo. Iti iminā suttappadesena ayaṃ cakkhuviññeyyādiko chabbidho baḷiso saṃkileso kilesahetu dassito.
‘‘केन असेक्खो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सन्ति चा’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Kena asekkho dassito’’ti vattabbattā ‘‘santi cā’’tiādi vuttaṃ.
अभेदि भिन्दि, परिभेदि परिसमन्ततो भिन्दि। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं अरहत्तफलभूतो असेक्खो दस्सितो। इदं ‘‘छयिमे’’तिआदिकं सुत्तं वुत्तनयेन संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं नाम।
Abhedi bhindi, paribhedi parisamantato bhindi. Iti iminā suttappadesena ayaṃ arahattaphalabhūto asekkho dassito. Idaṃ ‘‘chayime’’tiādikaṃ suttaṃ vuttanayena saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ nāma.
१०९. नानाविधं संकिलेसभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्त’’न्तिआदि वुत्तं।
109. Nānāvidhaṃ saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca sutta’’ntiādi vuttaṃ.
अयं लोको सत्तलोको सन्तापजातो ञातिब्यसनादिवसेन जातसोकसन्तापो चेव रागादिवसेन जातपरिळाहसन्तापो च फस्सपरेतो अनेकेहि दुक्खसम्फस्सेहि अभिभूतो रोदं रोदन्तो वदति। किन्ति वदति? अत्तना फुट्ठं दुक्खं अभावितकायताय अधिवासेतुं असक्कोन्तो हुत्वा ‘‘अहो दुक्खं, ईदिसं दुक्खं मय्हं सत्तुनोपि मा होतू’’तिआदिना रोदन्तो विलपन्तो वदति, ‘‘कस्मा एवं वदती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘अत्ततो येन येन हि मञ्ञन्ती’’तिआदि वुत्तं। एते सत्ता येन येन कामज्झोसादिना पकारेन अत्ततो दुक्खस्स पटिकारं मञ्ञन्ति, ततो पकारतो अञ्ञथा अञ्ञेन पकारेन तं दुक्खं तिकिच्छितब्बं हि यस्मा होति।
Ayaṃloko sattaloko santāpajāto ñātibyasanādivasena jātasokasantāpo ceva rāgādivasena jātapariḷāhasantāpo ca phassapareto anekehi dukkhasamphassehi abhibhūto rodaṃ rodanto vadati. Kinti vadati? Attanā phuṭṭhaṃ dukkhaṃ abhāvitakāyatāya adhivāsetuṃ asakkonto hutvā ‘‘aho dukkhaṃ, īdisaṃ dukkhaṃ mayhaṃ sattunopi mā hotū’’tiādinā rodanto vilapanto vadati, ‘‘kasmā evaṃ vadatī’’ti vattabbattā ‘‘attato yena yena hi maññantī’’tiādi vuttaṃ. Ete sattā yena yena kāmajjhosādinā pakārena attato dukkhassa paṭikāraṃ maññanti, tato pakārato aññathā aññena pakārena taṃ dukkhaṃ tikicchitabbaṃ hi yasmā hoti.
अञ्ञथाभावीति यस्मा रोदं रोदन्तो वदति, येन येन वा परविहिंसादिपकारेन अत्तनो वड्ढिं मञ्ञन्ति आसीसन्ति, ततो पकारतो अञ्ञथा अवड्ढि एव होति। तं आसीसितब्बं अञ्ञथाभावि अवड्ढितभावि एव हि यस्मा होति, तस्मा मञ्ञितब्बस्स आसीसितब्बस्स अञ्ञथा भवनसीलत्ता रोदं रोदन्तो वदति, अयं सत्तलोको रोदन्तो च हुत्वा वदति। ‘‘कि’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘भवसत्तो’’तिआदि वुत्तं। भवसत्तो कामभवादीसु सत्तो विसत्तो लोको भवमेव कामभवादिभवमेव अभिनन्दति। यं भवं अभिनन्दति, तं जरामरणादिअनेकब्यसनानुबन्धत्ता भयानकट्ठेन भयं होति। यस्स यतो जरामरणादितो भायति, तं जरामरणादिदुक्खस्स अधिट्ठानभावतो दुक्खं दुक्खाधिट्ठानं होति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं सन्तापादिको संकिलेसो संकिलेसहेतु दस्सितो।
Aññathābhāvīti yasmā rodaṃ rodanto vadati, yena yena vā paravihiṃsādipakārena attano vaḍḍhiṃ maññanti āsīsanti, tato pakārato aññathā avaḍḍhi eva hoti. Taṃ āsīsitabbaṃ aññathābhāvi avaḍḍhitabhāvi eva hi yasmā hoti, tasmā maññitabbassa āsīsitabbassa aññathā bhavanasīlattā rodaṃ rodanto vadati, ayaṃ sattaloko rodanto ca hutvā vadati. ‘‘Ki’’nti pucchitabbattā ‘‘bhavasatto’’tiādi vuttaṃ. Bhavasatto kāmabhavādīsu satto visatto loko bhavameva kāmabhavādibhavameva abhinandati. Yaṃ bhavaṃ abhinandati, taṃ jarāmaraṇādianekabyasanānubandhattā bhayānakaṭṭhena bhayaṃ hoti. Yassa yato jarāmaraṇādito bhāyati, taṃ jarāmaraṇādidukkhassa adhiṭṭhānabhāvato dukkhaṃ dukkhādhiṭṭhānaṃ hoti. Iti iminā suttappadesena ayaṃ santāpādiko saṃkileso saṃkilesahetu dassito.
संकिलेसो दस्सितो, ‘‘केन निब्बेधो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘भवविप्पहानाय खो’’तिआदि वुत्तं। भवविप्पहानाय खो पन कामभवादिकस्स भवस्स पजहनत्थाय एव इदं मया अधिगतं मग्गब्रह्मचरियं वुस्सति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं ब्रह्मचरियभूतो मग्गो निब्बेधो दस्सितो।
Saṃkileso dassito, ‘‘kena nibbedho dassito’’ti vattabbattā ‘‘bhavavippahānāya kho’’tiādi vuttaṃ. Bhavavippahānāya kho pana kāmabhavādikassa bhavassa pajahanatthāya eva idaṃ mayā adhigataṃ maggabrahmacariyaṃ vussati. Iti iminā suttappadesena ayaṃ brahmacariyabhūto maggo nibbedho dassito.
‘‘भवविप्पहानाया’’तिआदिना एकन्तेन निय्यानिकमग्गो निब्बेधो आचरियेन दस्सितो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कतमो अनिय्यानिकमग्गो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ये हि केचि समणा वा’’तिआदि वुत्तं। हि-सद्दो वाचासिलिट्ठत्थो। ये केचि समणा वा ये केचि ब्राह्मणा वा भवेन रूपभवेन भवस्स कामभवस्स विप्पमोक्खं आहंसु, भवेन अरूपभवेन भवस्स कामभवस्स चेव रूपभवस्स च विप्पमोक्खं आहंसु, सब्बे ते समणा वा सब्बे ते ब्राह्मणा वा भवस्मा वुत्तप्पकारभवतो अविप्पमुत्ता भवन्तीति अहं वदामि।
‘‘Bhavavippahānāyā’’tiādinā ekantena niyyānikamaggo nibbedho ācariyena dassito, amhehi ca ñāto, ‘‘katamo aniyyānikamaggo’’ti pucchitabbattā ‘‘ye hi keci samaṇā vā’’tiādi vuttaṃ. Hi-saddo vācāsiliṭṭhattho. Ye keci samaṇā vā ye keci brāhmaṇā vā bhavena rūpabhavena bhavassa kāmabhavassa vippamokkhaṃ āhaṃsu, bhavena arūpabhavena bhavassa kāmabhavassa ceva rūpabhavassa ca vippamokkhaṃ āhaṃsu, sabbe te samaṇā vā sabbe te brāhmaṇā vā bhavasmā vuttappakārabhavato avippamuttā bhavantīti ahaṃ vadāmi.
‘‘रूपभवादिना ये च कामभवादिभवस्स विप्पमोक्खं आहंसू’’ति वत्तब्बत्ता विभवेन भवस्स निस्सरणं आहंसूति दस्सेतुं ‘‘ये वा पना’’तिआदि वुत्तं। ये वा पन केचि समणा वा ये वा पन केचि ब्राह्मणा वा विभवेन उच्छेददिट्ठिया भवस्स संसारभवस्स निस्सरणं आहंसु, सब्बे ते समणा वा सब्बे ते ब्राह्मणा वा भवस्मा संसारभवतो अनिस्सटाव होन्तीति अहं वदामि। ‘‘कस्मा अनिस्सटा’’ति वत्तब्बत्ता अनिस्सटकारणं दस्सेतुं ‘‘उपधिं ही’’तिआदि वुत्तं। इदं दुक्खं संसारदुक्खं उपधिं खन्धूपधिकिलेसूपधिअभिसङ्खारूपधयो पटिच्च हि यस्मा सम्भोति, तस्मा अनिस्सटा होन्ति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं मिच्छादिट्ठिसङ्खातो संकिलेसो दस्सितो।
‘‘Rūpabhavādinā ye ca kāmabhavādibhavassa vippamokkhaṃ āhaṃsū’’ti vattabbattā vibhavena bhavassa nissaraṇaṃ āhaṃsūti dassetuṃ ‘‘ye vā panā’’tiādi vuttaṃ. Ye vā pana keci samaṇā vā ye vā pana keci brāhmaṇā vā vibhavena ucchedadiṭṭhiyā bhavassa saṃsārabhavassa nissaraṇaṃ āhaṃsu, sabbe te samaṇā vā sabbe te brāhmaṇā vā bhavasmā saṃsārabhavato anissaṭāva hontīti ahaṃ vadāmi. ‘‘Kasmā anissaṭā’’ti vattabbattā anissaṭakāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘upadhiṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Idaṃ dukkhaṃ saṃsāradukkhaṃ upadhiṃ khandhūpadhikilesūpadhiabhisaṅkhārūpadhayo paṭicca hi yasmā sambhoti, tasmā anissaṭā honti. Iti iminā suttappadesena ayaṃ micchādiṭṭhisaṅkhāto saṃkileso dassito.
ये हि ‘‘केची’’तिआदिना संकिलेसो दस्सितो, ‘‘केन निब्बेधो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सब्बुपादानक्खया’’तिआदि वुत्तं। सब्बुपादानक्खया अरियमग्गतो दुक्खस्स संसारदुक्खस्स सम्भवो नत्थि। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं अरियमग्गो निब्बेधो दस्सितो।
Ye hi ‘‘kecī’’tiādinā saṃkileso dassito, ‘‘kena nibbedho dassito’’ti vattabbattā ‘‘sabbupādānakkhayā’’tiādi vuttaṃ. Sabbupādānakkhayā ariyamaggato dukkhassa saṃsāradukkhassa sambhavo natthi. Iti iminā suttappadesena ayaṃ ariyamaggo nibbedho dassito.
‘‘वुत्तप्पकारा अञ्ञसुत्तप्पदेसेनपि दस्सितो’’ति दस्सेतुं ‘‘लोकमिम’’न्तिआदि वुत्तं। पुथू विसुं विसुं अविज्जाय परेतं अभिभूतं भूतरतं भूतेसु इत्थिपुरिसेसु अञ्ञमञ्ञरतं भूतं खन्धपञ्चकं भवेहि अपरिमुत्तं इमं लोकं मम चित्त त्वं पस्स। ये केचि भवा इत्तरखणा वा भवा, दीघायुका वा भवा, सातवन्तो वा भवा, असातवन्तो वा भवा पञ्चक्खन्धा सब्बधि ‘‘उद्धं अधो तिरिय’’न्ति इमेसु सब्बेसु सब्बत्थताय सब्बत्थभावेन अहेसुं, सब्बे ते वुत्तप्पकारा भवा निच्चधुवरहितत्ता अनिच्चा सम्पीळितत्ता दुक्खा विपरिणामभावतो विपरिणामधम्मा अहेसुं। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं अविज्जादिको संकिलेसो दस्सितो।
‘‘Vuttappakārā aññasuttappadesenapi dassito’’ti dassetuṃ ‘‘lokamima’’ntiādi vuttaṃ. Puthū visuṃ visuṃ avijjāya paretaṃ abhibhūtaṃ bhūtarataṃ bhūtesu itthipurisesu aññamaññarataṃ bhūtaṃ khandhapañcakaṃ bhavehi aparimuttaṃ imaṃ lokaṃ mama citta tvaṃ passa. Ye keci bhavā ittarakhaṇā vā bhavā, dīghāyukā vā bhavā, sātavanto vā bhavā, asātavanto vā bhavā pañcakkhandhā sabbadhi ‘‘uddhaṃ adho tiriya’’nti imesu sabbesu sabbatthatāya sabbatthabhāvena ahesuṃ, sabbe te vuttappakārā bhavā niccadhuvarahitattā aniccā sampīḷitattā dukkhā vipariṇāmabhāvato vipariṇāmadhammā ahesuṃ. Iti iminā suttappadesena ayaṃ avijjādiko saṃkileso dassito.
‘‘लोकमिम’’न्तिआदिना संकिलेसो दस्सितो, ‘‘केन निब्बेधो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘एवमेत’’न्तिआदि वुत्तं। एवं वुत्तप्पकारेन एतं खन्धपञ्चकं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सस्स अत्तनो मग्गपञ्ञाय, विपस्सनापञ्ञाय वा पस्सतो पस्सन्तस्स पुग्गलस्स भवतण्हा पहीयति, सम्मप्पञ्ञाय यथाभूतं खन्धपञ्चकं पस्सन्तो विभवं उच्छेददिट्ठिं नाभिनन्दति न पत्थेति। तस्स पुग्गलस्स सब्बसो तण्हानं खया असेसविरागनिरोधो असेसविरागसङ्खातेन मग्गेन निरोधो निरुज्झनं निब्बानं निब्बुति होति। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं मग्गो निब्बेधो दस्सितो।
‘‘Lokamima’’ntiādinā saṃkileso dassito, ‘‘kena nibbedho dassito’’ti vattabbattā ‘‘evameta’’ntiādi vuttaṃ. Evaṃ vuttappakārena etaṃ khandhapañcakaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya sassa attano maggapaññāya, vipassanāpaññāya vā passato passantassa puggalassa bhavataṇhā pahīyati, sammappaññāya yathābhūtaṃ khandhapañcakaṃ passanto vibhavaṃ ucchedadiṭṭhiṃ nābhinandati na pattheti. Tassa puggalassa sabbaso taṇhānaṃ khayā asesavirāganirodho asesavirāgasaṅkhātena maggena nirodho nirujjhanaṃ nibbānaṃ nibbuti hoti. Iti iminā suttappadesena ayaṃ maggo nibbedho dassito.
‘‘एवमेत’’न्तिआदिना निब्बेधो दस्सितो, ‘‘केन असेक्खो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तस्स निब्बुतस्सा’’तिआदि वुत्तं। तण्हादिट्ठिनिब्बुतस्स तस्स भिक्खुनो अनुपादा किलेसाभिसङ्खारानं अनुप्पादनतो अग्गहणतो पुनब्भवो न होति, एवंभूतेन अरियपुग्गलेन पुब्बे अत्तानं अभिभूतो पञ्चविधो मारो विजितो अहोसि, अनेन अरियपुग्गलेन पञ्चहि मारेहि सङ्गामो विजितो, सङ्गामे, इट्ठानिट्ठादीसु वा तादी तादिलक्खणप्पत्तो अरियपुग्गलो सब्बभवानि उपच्चगा अतिक्कन्तोव जातो। इति इमिना सुत्तप्पदेसेन अयं असेक्खो दस्सितो। इदं वुत्तप्पकारं ‘‘अयं लोको’’तिआदिकं सुत्तं संकिलेसभागे विसये च निब्बेधभागे विसये च असेक्खभागे विसये च वाचकञापकभावेन एकदेसवसेन पवत्तनतो संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं नाम।
‘‘Evameta’’ntiādinā nibbedho dassito, ‘‘kena asekkho dassito’’ti vattabbattā ‘‘tassa nibbutassā’’tiādi vuttaṃ. Taṇhādiṭṭhinibbutassa tassa bhikkhuno anupādā kilesābhisaṅkhārānaṃ anuppādanato aggahaṇato punabbhavo na hoti, evaṃbhūtena ariyapuggalena pubbe attānaṃ abhibhūto pañcavidho māro vijito ahosi, anena ariyapuggalena pañcahi mārehi saṅgāmo vijito, saṅgāme, iṭṭhāniṭṭhādīsu vā tādī tādilakkhaṇappatto ariyapuggalo sabbabhavāni upaccagā atikkantova jāto. Iti iminā suttappadesena ayaṃ asekkho dassito. Idaṃ vuttappakāraṃ ‘‘ayaṃ loko’’tiādikaṃ suttaṃ saṃkilesabhāge visaye ca nibbedhabhāge visaye ca asekkhabhāge visaye ca vācakañāpakabhāvena ekadesavasena pavattanato saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ nāma.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘चत्तारोमे’’तिआदि वुत्तं। अन्धपुथुज्जनो संसारसोतस्स अनुकूलभावेन गच्छनतो अनुसोतगामी नाम, कल्याणपुथुज्जनो संसारसोतस्स निब्बिदानुपस्सनादीहि पटिक्कूलवसेन पवत्तनतो पटिसोतगामी नाम, सेक्खो अचलप्पसादादिसमन्नागमेन ठितसभावत्ता ठितत्तो नाम, असेक्खो संसारपारङ्गतवसेन तिट्ठनतो ‘‘थले तिट्ठती’’ति वुच्चति।
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘cattārome’’tiādi vuttaṃ. Andhaputhujjano saṃsārasotassa anukūlabhāvena gacchanato anusotagāmī nāma, kalyāṇaputhujjano saṃsārasotassa nibbidānupassanādīhi paṭikkūlavasena pavattanato paṭisotagāmī nāma, sekkho acalappasādādisamannāgamena ṭhitasabhāvattā ṭhitatto nāma, asekkho saṃsārapāraṅgatavasena tiṭṭhanato ‘‘thale tiṭṭhatī’’ti vuccati.
‘‘तेसु चतूसु पुग्गलेसु कतमो पुग्गलो संकिलेसभागियादी’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तत्थ योय’’न्तिआदि वुत्तं।
‘‘Tesu catūsu puggalesu katamo puggalo saṃkilesabhāgiyādī’’ti vattabbabhāvato ‘‘tattha yoya’’ntiādi vuttaṃ.
११०. नानाविधं संकिलेसभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च असेक्खभागियञ्च सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतम’’न्तिआदि वुत्तं।
110. Nānāvidhaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katama’’ntiādi vuttaṃ.
अभिजातियो पुग्गला छ संविज्जन्ति लोकस्मिं, कण्हे नीचे कुले निब्बत्तो कण्हाभिजातिको, कण्हधम्मसमन्नागतत्ता वा कण्हो कण्हाभिजातिको हुत्वा कण्हं काळकं दसविधं दुस्सील्यधम्मं अभिजायति पसवति, एसो पुग्गलो अत्थि। वुत्तप्पकारेन कण्हो कण्हाभिजातिको हुत्वा सुक्कं दसविधं कुसलधम्मं अभिजायति, एसो पुग्गलो अत्थि। कण्हो कण्हाभिजातिको हुत्वा अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं अच्चन्तदिट्ठं निब्बानं आराधेति, एसो पुग्गलो अत्थि। वुत्तविपरियायेन तयो पुग्गला जानितब्बा।
Abhijātiyo puggalā cha saṃvijjanti lokasmiṃ, kaṇhe nīce kule nibbatto kaṇhābhijātiko, kaṇhadhammasamannāgatattā vā kaṇho kaṇhābhijātiko hutvā kaṇhaṃ kāḷakaṃ dasavidhaṃ dussīlyadhammaṃ abhijāyati pasavati, eso puggalo atthi. Vuttappakārena kaṇho kaṇhābhijātiko hutvā sukkaṃ dasavidhaṃ kusaladhammaṃ abhijāyati, eso puggalo atthi. Kaṇho kaṇhābhijātiko hutvā akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ accantadiṭṭhaṃ nibbānaṃ ārādheti, eso puggalo atthi. Vuttavipariyāyena tayo puggalā jānitabbā.
‘‘तेसु कतमे पुग्गला संकिलेसभागिया’’तिआदिना वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ यो चा’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Tesu katame puggalā saṃkilesabhāgiyā’’tiādinā vattabbattā ‘‘tattha yo cā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘चत्तारिमानी’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘cattārimānī’’tiādi vuttaṃ.
१११. नानाविधं संकिलेसभागियञ्च वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्चा’’तिआदि वुत्तं।
111. Nānāvidhaṃ saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañcā’’tiādi vuttaṃ.
मानुसत्तं मनुस्सभावं लद्धान किच्चं, अकिच्चञ्च द्वे भवन्ति, द्वे किच्चानियेव कत्तब्बानि। तेनाह अट्ठकथाचरियो (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १११) ‘‘कत्तब्ब’’न्ति दस्सेति। ‘‘कतमं कत्तब्बं किच्च’’न्ति वत्तब्बत्ता कत्तब्बकिच्चं दस्सेतुं ‘‘सुकिच्चं चेवा’’तिआदि वुत्तं। पुञ्ञानि च कत्तब्बत्ता सुकिच्चं एव, संयोजनविप्पहानं वा कत्तब्बत्ता सुकिच्चं नामाति योजना।
Mānusattaṃ manussabhāvaṃ laddhāna kiccaṃ, akiccañca dve bhavanti, dve kiccāniyeva kattabbāni. Tenāha aṭṭhakathācariyo (netti. aṭṭha. 111) ‘‘kattabba’’nti dasseti. ‘‘Katamaṃ kattabbaṃ kicca’’nti vattabbattā kattabbakiccaṃ dassetuṃ ‘‘sukiccaṃ cevā’’tiādi vuttaṃ. Puññāni ca kattabbattā sukiccaṃ eva, saṃyojanavippahānaṃ vā kattabbattā sukiccaṃ nāmāti yojanā.
‘‘तत्थ सुत्ते कतमेन कतमो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सुकिच्चंचेव पुञ्ञानीति वासना, संयोजनविप्पहानं वाति निब्बेधो’’ति वुत्तो।
‘‘Tattha sutte katamena katamo dassito’’ti vattabbattā ‘‘sukiccaṃceva puññānīti vāsanā, saṃyojanavippahānaṃ vāti nibbedho’’ti vutto.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘पुञ्ञानि करित्वाना’’तिआदि वुत्तं। पुञ्ञानि करित्वान कतपुञ्ञा पुग्गला सग्गा सग्गतो सग्गंयेव वजन्ति। संयोजनप्पहाना अरिया जरामरणा जरामरणतो विप्पमुच्चन्ति।
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘puññāni karitvānā’’tiādi vuttaṃ. Puññāni karitvāna katapuññā puggalā saggā saggato saggaṃyeva vajanti. Saṃyojanappahānā ariyā jarāmaraṇā jarāmaraṇato vippamuccanti.
‘‘तत्थ सुत्ते कतमेन कतमो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘पुञ्ञानि करित्वान, सग्गा सग्गं वजन्ति कतपुञ्ञा’ति वासना, ‘संयोजनप्पहाना, जरामरणा विप्पमुच्चन्ती’ति निब्बेधो’’ति वुत्तं।
‘‘Tattha sutte katamena katamo dassito’’ti vattabbattā ‘‘puññāni karitvāna, saggā saggaṃ vajanti katapuññā’ti vāsanā, ‘saṃyojanappahānā, jarāmaraṇā vippamuccantī’ti nibbedho’’ti vuttaṃ.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘द्वेमानी’’तिआदि वुत्तं। ‘‘कतमेन कतमो दस्सितो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ यो…पे॰… अयं निब्बेधो’’ति वुत्तं।
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘dvemānī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Katamena katamo dassito’’ti vattabbattā ‘‘tattha yo…pe… ayaṃ nibbedho’’ti vuttaṃ.
नानाविधं वासनाभागियञ्च निब्बेधभागियञ्च सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं , ‘‘कतमं तण्हासंकिलेसभागियं सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ तण्हासंकिलेसभागिय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु सोळससु संकिलेसभागियादीसु सुत्तेसु तण्हासंकिलेसभागियं सुत्तं तण्हापक्खेनेव निद्दिसितब्बं, बहुविसयत्ता नियमेत्वान निद्धारेस्सामीति वुत्तं होति। ‘‘केन पकारेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तीहि तण्हाही’’तिआदि वुत्तं। भवतण्हायाति रूपभवतण्हाय। विभवतण्हायाति अरूपभवतण्हाय। येन येन वा पन वत्थुना तण्हापभेदउच्छेदादिवत्थुना अज्झोसिता भवतण्हादिवसेन अज्झोसिता, तेन तेन पकारेन तण्हादिना वा तण्हापभेदउच्छेदादिवत्थुना वा तण्हासंकिलेसभागियं सुत्तं निद्दिसितब्बं।
Nānāvidhaṃ vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ , ‘‘katamaṃ taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha taṇhāsaṃkilesabhāgiya’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu soḷasasu saṃkilesabhāgiyādīsu suttesu taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ taṇhāpakkheneva niddisitabbaṃ, bahuvisayattā niyametvāna niddhāressāmīti vuttaṃ hoti. ‘‘Kena pakārena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘tīhi taṇhāhī’’tiādi vuttaṃ. Bhavataṇhāyāti rūpabhavataṇhāya. Vibhavataṇhāyāti arūpabhavataṇhāya. Yena yena vā pana vatthunā taṇhāpabhedaucchedādivatthunā ajjhositā bhavataṇhādivasena ajjhositā, tena tena pakārena taṇhādinā vā taṇhāpabhedaucchedādivatthunā vā taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ niddisitabbaṃ.
तण्हासंकिलेसभागियं सुत्तं तण्हापक्खेनेव निद्दिसितब्बन्ति आचरियेन वुत्तं, अम्हेहि च लक्खितं, ‘‘दिट्ठिसंकिलेसभागियं सुत्तं केन पक्खेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ दिट्ठिसंकिलेसभागिय’’न्तिआदि वुत्तं। येन येन वा पन वत्थुनाति दिट्ठिप्पभेदअमराविक्खेपादिवत्थुना।
Taṇhāsaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ taṇhāpakkheneva niddisitabbanti ācariyena vuttaṃ, amhehi ca lakkhitaṃ, ‘‘diṭṭhisaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ kena pakkhena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘tattha diṭṭhisaṃkilesabhāgiya’’ntiādi vuttaṃ. Yena yena vā pana vatthunāti diṭṭhippabhedaamarāvikkhepādivatthunā.
दिट्ठिसंकिलेसभागियं सुत्तं दिट्ठिपक्खेनेव निद्दिसितब्बन्ति आचरियेन वुत्तं, अम्हेहि च लक्खितं, ‘‘दुच्चरितसंकिलेसभागियं सुत्तं केन पकारेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ दुच्चरितसंकिलेसभागिय’’न्तिआदि वुत्तं। तथेव वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ तण्हावोदानभागिय’’न्तिआदि वुत्तं, ‘‘दिट्ठिवोदानभागिय’’न्तिआदि वुत्तं, ‘‘दुच्चरितवोदानभागिय’’न्तिआदि वुत्तं।
Diṭṭhisaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ diṭṭhipakkheneva niddisitabbanti ācariyena vuttaṃ, amhehi ca lakkhitaṃ, ‘‘duccaritasaṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ kena pakārena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘tattha duccaritasaṃkilesabhāgiya’’ntiādi vuttaṃ. Tatheva vattabbattā ‘‘tattha taṇhāvodānabhāgiya’’ntiādi vuttaṃ, ‘‘diṭṭhivodānabhāgiya’’ntiādi vuttaṃ, ‘‘duccaritavodānabhāgiya’’ntiādi vuttaṃ.
११२. यस्मिं सासनपट्ठाने अट्ठारस मूलपदा दट्ठब्बा, तं सासनपट्ठानं सोळसहि संकिलेसभागियादीहि सुत्तेहि एकदेसनिद्धारणवसेन विभजितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘किं पन तं सासनपट्ठानं तेहि सोळसहि एव संकिलेसभागियादीहि विभजितब्बं, उदाहु अञ्ञेहि सुत्तेहिपि विभजितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता अञ्ञेहि अट्ठवीससुत्तेहिपि विभजितुं ‘‘तत्थ कतमे अट्ठारस मूलपदा? लोकियं लोकुत्तर’’न्तिआदि वुत्तं । ‘‘यदि अञ्ञेहिपि अट्ठवीससुत्तेहि विभजितब्बं, एवं सति ‘लोकिय’न्तिआदिवचनमेव वत्तब्बं, कस्मा ‘तत्थ कतमे अट्ठारस मूलपदा’ति वुत्ता’’ति चे? तस्स सासनपट्ठानविभागो अट्ठारसहि मूलपदेहि सङ्गहितो, अट्ठारस मूलपदापि विभजिते सासनपट्ठाने दट्ठब्बा, तस्मा मूलपदा विभत्तायेव। तानि मूलपदानि विभजितुं ‘‘तत्थ कतमे अट्ठारस मूलपदा’’ति वुत्तं। अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ११२) पन –
112. Yasmiṃ sāsanapaṭṭhāne aṭṭhārasa mūlapadā daṭṭhabbā, taṃ sāsanapaṭṭhānaṃ soḷasahi saṃkilesabhāgiyādīhi suttehi ekadesaniddhāraṇavasena vibhajitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kiṃ pana taṃ sāsanapaṭṭhānaṃ tehi soḷasahi eva saṃkilesabhāgiyādīhi vibhajitabbaṃ, udāhu aññehi suttehipi vibhajitabba’’nti vattabbattā aññehi aṭṭhavīsasuttehipi vibhajituṃ ‘‘tattha katame aṭṭhārasa mūlapadā? Lokiyaṃ lokuttara’’ntiādi vuttaṃ . ‘‘Yadi aññehipi aṭṭhavīsasuttehi vibhajitabbaṃ, evaṃ sati ‘lokiya’ntiādivacanameva vattabbaṃ, kasmā ‘tattha katame aṭṭhārasa mūlapadā’ti vuttā’’ti ce? Tassa sāsanapaṭṭhānavibhāgo aṭṭhārasahi mūlapadehi saṅgahito, aṭṭhārasa mūlapadāpi vibhajite sāsanapaṭṭhāne daṭṭhabbā, tasmā mūlapadā vibhattāyeva. Tāni mūlapadāni vibhajituṃ ‘‘tattha katame aṭṭhārasa mūlapadā’’ti vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 112) pana –
‘‘एवं सोळसविधेन सासनपट्ठानं नानासुत्तेहि उदाहरणवसेन विभजित्वा इदानि अट्ठवीसतिविधेन सासनपट्ठानं दस्सेन्तेन यस्मा अयम्पि पट्ठानविभागो मूलपदेहि सङ्गहितो, न इमस्सापि तेहि असङ्गहितो पदेसो अत्थि, तस्मा मूलपदं, विभजितब्बतञ्च दस्सेतुं ‘तत्थ कतमे अट्ठारस मूलपदा’ति पुच्छाय वसेन मूलपदानि उद्धरित्वा ‘लोकियं लोकुत्तर’न्तिआदिना नव तिका, थवो चाति अट्ठवीसतिविधं सासनपट्ठानं उद्दिट्ठ’’न्ति –
‘‘Evaṃ soḷasavidhena sāsanapaṭṭhānaṃ nānāsuttehi udāharaṇavasena vibhajitvā idāni aṭṭhavīsatividhena sāsanapaṭṭhānaṃ dassentena yasmā ayampi paṭṭhānavibhāgo mūlapadehi saṅgahito, na imassāpi tehi asaṅgahito padeso atthi, tasmā mūlapadaṃ, vibhajitabbatañca dassetuṃ ‘tattha katame aṭṭhārasa mūlapadā’ti pucchāya vasena mūlapadāni uddharitvā ‘lokiyaṃ lokuttara’ntiādinā nava tikā, thavo cāti aṭṭhavīsatividhaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ uddiṭṭha’’nti –
वुत्तं। तत्थाति तेसु सोळसहारपञ्चकनयअट्ठारसमूलपदेसु कतमानि पदानि मूलपदानि होन्तीति पुच्छति। लोके नियुत्तो सभावधम्मोति लोकियो, लोके वा विदूहि विदितो सभावोतिपि लोकियो, लोकियो सभावधम्मो अस्स विसेससुत्तस्स अत्थीति तं विसेससुत्तं लोकियं नाम। एस नयो ‘‘लोकुत्तर’’न्तिआदीसुपि वेदितब्बो। जानातीति ञाणं, ञाणं अस्स विसेससुत्तस्स अत्थीति ञाणं। ञातब्बाति ञेय्या, ञेय्या अस्स विसेससुत्तस्स अत्थीति ञेय्यं। एसेव नयो – ‘‘ञाणञ्च ञेय्यञ्चा’’ति एत्थापि वेदितब्बो। निब्बानं पठमं पस्सतीति दस्सनं, पठममग्गञाणं, दस्सनं अस्स विसेससुत्तस्स अत्थीति दस्सनं। भावना अस्स विसेससुत्तस्स पाळिया अत्थीति भावना। ‘‘दस्सनञ्च भावना चा’’ति एत्थापि एस नयो वेदितब्बो। सस्स अत्तनो वचनन्ति सकं, सकं वचनं सकवचनं, भगवतो वचनन्ति अत्थो। परस्स वचनं परवचनं। विस्सज्जनीयो अस्स विसेससुत्तस्स अत्थीति विस्सज्जनीयं। नत्थि विस्सज्जनीयो अस्स विसेससुत्तस्साति अविस्सज्जनीयं। कम्मं अस्स विसेससुत्तस्स अत्थीति कम्मं। विपाको अस्स पाठस्स अत्थीति विपाको । सेसेसुपि अस्सत्थिअत्थो गहेतब्बो। अथ वा लोकियादिअत्थो मुख्यत्थो, तंवाचकसुत्तम्पि ठान्यूपचारेन वुत्तं। बुद्धादीनं गुणे अभित्थवति एतेन सुत्तप्पदेसेनाति थवो, सुत्तप्पदेसो।
Vuttaṃ. Tatthāti tesu soḷasahārapañcakanayaaṭṭhārasamūlapadesu katamāni padāni mūlapadāni hontīti pucchati. Loke niyutto sabhāvadhammoti lokiyo, loke vā vidūhi vidito sabhāvotipi lokiyo, lokiyo sabhāvadhammo assa visesasuttassa atthīti taṃ visesasuttaṃ lokiyaṃ nāma. Esa nayo ‘‘lokuttara’’ntiādīsupi veditabbo. Jānātīti ñāṇaṃ, ñāṇaṃ assa visesasuttassa atthīti ñāṇaṃ. Ñātabbāti ñeyyā, ñeyyā assa visesasuttassa atthīti ñeyyaṃ. Eseva nayo – ‘‘ñāṇañca ñeyyañcā’’ti etthāpi veditabbo. Nibbānaṃ paṭhamaṃ passatīti dassanaṃ, paṭhamamaggañāṇaṃ, dassanaṃ assa visesasuttassa atthīti dassanaṃ. Bhāvanā assa visesasuttassa pāḷiyā atthīti bhāvanā. ‘‘Dassanañca bhāvanā cā’’ti etthāpi esa nayo veditabbo. Sassa attano vacananti sakaṃ, sakaṃ vacanaṃ sakavacanaṃ, bhagavato vacananti attho. Parassa vacanaṃ paravacanaṃ. Vissajjanīyo assa visesasuttassa atthīti vissajjanīyaṃ. Natthi vissajjanīyo assa visesasuttassāti avissajjanīyaṃ. Kammaṃ assa visesasuttassa atthīti kammaṃ. Vipāko assa pāṭhassa atthīti vipāko. Sesesupi assatthiattho gahetabbo. Atha vā lokiyādiattho mukhyattho, taṃvācakasuttampi ṭhānyūpacārena vuttaṃ. Buddhādīnaṃ guṇe abhitthavati etena suttappadesenāti thavo, suttappadeso.
‘‘तेसु अट्ठवीसतिविधेसु लोकियादीसु सासनपट्ठानसुत्तेसु कतमं सुत्तं लोकियं सुत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं लोकिय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु अट्ठवीसतिविधेसु लोकियादीसु सासनपट्ठानसुत्तेसु कतमं सुत्तं लोकियं सासनपट्ठानं सुत्तन्ति पुच्छति।
‘‘Tesu aṭṭhavīsatividhesu lokiyādīsu sāsanapaṭṭhānasuttesu katamaṃ suttaṃ lokiyaṃ sutta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ lokiya’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu aṭṭhavīsatividhesu lokiyādīsu sāsanapaṭṭhānasuttesu katamaṃ suttaṃ lokiyaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ suttanti pucchati.
भिक्खवे, धेनुया थनेहि निक्खन्तं सज्जुखीरं निक्खन्तक्खणे न मुच्चति न परिणमति खीरभावं पजहित्वा दधिभावं न पापुणाति, तक्कादिअम्बिलसमायोगतो पच्छा खीरभावं पजहति दधिभावं पापुणाति इव, एवं येन बालेन पापं यं कम्मं कतं, तं कम्मं करणक्खणे तस्स बालस्स अपायदुक्खादिनिब्बत्तापनवसेन न विपच्चति। दुतिये पन वा ततियादिम्हि वा अत्तभावे विपच्चति। भस्मच्छन्नो छारिकाय पटिच्छन्नो पावको अग्गि अक्कन्तं जनं अक्कमनक्खणे न डहति। छारिकं पन तापेत्वा कालन्तरे डहति इव, एवं येन बालेन पापं यं कम्मं कतं, तं कम्मं करणक्खणे तं बालं अपायदुक्खादिनिब्बत्तापनवसेन डहापेन्तं हुत्वा न अन्वेति। दुतिये वा ततियादिम्हि वा अत्तभावे अपायदुक्खादिनिब्बत्तापनवसेन डहापेन्तं हुत्वा डहन्तं तं बालं तं अन्वेतीति योजना। इदं ‘‘न हि…पे॰… पावको’’ति सुत्तं लोकिये अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो लोकियं नाम।
Bhikkhave, dhenuyā thanehi nikkhantaṃ sajjukhīraṃ nikkhantakkhaṇe na muccati na pariṇamati khīrabhāvaṃ pajahitvā dadhibhāvaṃ na pāpuṇāti, takkādiambilasamāyogato pacchā khīrabhāvaṃ pajahati dadhibhāvaṃ pāpuṇāti iva, evaṃ yena bālena pāpaṃ yaṃ kammaṃ kataṃ, taṃ kammaṃ karaṇakkhaṇe tassa bālassa apāyadukkhādinibbattāpanavasena na vipaccati. Dutiye pana vā tatiyādimhi vā attabhāve vipaccati. Bhasmacchanno chārikāya paṭicchanno pāvako aggi akkantaṃ janaṃ akkamanakkhaṇe na ḍahati. Chārikaṃ pana tāpetvā kālantare ḍahati iva, evaṃ yena bālena pāpaṃ yaṃ kammaṃ kataṃ, taṃ kammaṃ karaṇakkhaṇe taṃ bālaṃ apāyadukkhādinibbattāpanavasena ḍahāpentaṃ hutvā na anveti. Dutiye vā tatiyādimhi vā attabhāve apāyadukkhādinibbattāpanavasena ḍahāpentaṃ hutvā ḍahantaṃ taṃ bālaṃ taṃ anvetīti yojanā. Idaṃ ‘‘na hi…pe… pāvako’’ti suttaṃ lokiye atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato lokiyaṃ nāma.
‘‘एत्तकमेव लोकिय’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘चत्तारिमानी’’तिआदि वुत्तं। अत्थो पाकटो। इदं ‘‘चत्तारिमानि…पे॰… काळपक्खेव चन्दिमा’’ति सुत्तं लोकिये अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो लोकियं नाम।
‘‘Ettakameva lokiya’’nti vattabbattā ‘‘cattārimānī’’tiādi vuttaṃ. Attho pākaṭo. Idaṃ ‘‘cattārimāni…pe… kāḷapakkheva candimā’’ti suttaṃ lokiye atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato lokiyaṃ nāma.
‘‘एवं दुविधंयेव लोकिय’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, लोकधम्मा’’तिआदि वुत्तं। अत्थो पाकटो। इदं ‘‘अट्ठिमे’’तिआदिकं सुत्तं लोकियेसु अट्ठविधेसु अत्थेसु वाचकञापकभावेन पवत्तनतो लोकियं नाम।
‘‘Evaṃ duvidhaṃyeva lokiya’’nti vattabbattā ‘‘aṭṭhime, bhikkhave, lokadhammā’’tiādi vuttaṃ. Attho pākaṭo. Idaṃ ‘‘aṭṭhime’’tiādikaṃ suttaṃ lokiyesu aṭṭhavidhesu atthesu vācakañāpakabhāvena pavattanato lokiyaṃ nāma.
नानाविधं लोकियं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं सुत्तं लोकुत्तर’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं लोकुत्तर’’न्तिआदि वुत्तं । इतो परेसुपि एस नयो वेदितब्बो। तत्थाति तेसु अट्ठवीसतिविधेसु लोकियादीसु सुत्तेसु।
Nānāvidhaṃ lokiyaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ suttaṃ lokuttara’’nti vattabbattā ‘‘tattha katamaṃ lokuttara’’ntiādi vuttaṃ . Ito paresupi esa nayo veditabbo. Tatthāti tesu aṭṭhavīsatividhesu lokiyādīsu suttesu.
छेकेन सारथिना सुदन्ता अस्सा समथङ्गता यथा, एवं पहीनमानस्स पहीननवविधमानस्स यस्स अनासवस्स भिक्खुनो इन्द्रियानि छब्बिधानि चक्खुन्द्रियादीनि समथङ्गतानि। तादिनो तादिलक्खणेन समन्नागतस्स अनासवस्स तस्स भिक्खुनो देवापि मनुस्सापि पिहयन्तीति योजना। इदं ‘‘यस्सिन्द्रियानी’’तिआदिकं सुत्तं लोकुत्तरे अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो लोकुत्तरं नाम।
Chekena sārathinā sudantā assā samathaṅgatā yathā, evaṃ pahīnamānassa pahīnanavavidhamānassa yassa anāsavassa bhikkhuno indriyāni chabbidhāni cakkhundriyādīni samathaṅgatāni. Tādino tādilakkhaṇena samannāgatassa anāsavassa tassa bhikkhuno devāpi manussāpi pihayantīti yojanā. Idaṃ ‘‘yassindriyānī’’tiādikaṃ suttaṃ lokuttare atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato lokuttaraṃ nāma.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘पञ्चिमानि भिक्खवे इन्द्रियानी’’तिआदि वुत्तं। इदं ‘‘पञ्चिमानी’’तिआदिकं सुत्तम्पि लोकुत्तरे अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो लोकुत्तरं नाम। (१)
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘pañcimāni bhikkhave indriyānī’’tiādi vuttaṃ. Idaṃ ‘‘pañcimānī’’tiādikaṃ suttampi lokuttare atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato lokuttaraṃ nāma. (1)
‘‘लद्धान मानुसत्तं द्वे, किच्चं अकिच्चमेव चा’’तिआदिका द्वे गाथा वुत्ता। इह गाथासु ‘‘सुकिच्चं चेव पुञ्ञानी’’ति यं गाथापदञ्च ‘‘पुञ्ञानि करित्वान, सग्गा सग्गं वजन्ति कतपुञ्ञा’’ति यं गाथापदञ्च वुत्तं, इदं गाथापदं लोकिये अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो लोकियं नाम।
‘‘Laddhāna mānusattaṃ dve, kiccaṃ akiccameva cā’’tiādikā dve gāthā vuttā. Iha gāthāsu ‘‘sukiccaṃ ceva puññānī’’ti yaṃ gāthāpadañca ‘‘puññāni karitvāna, saggā saggaṃ vajanti katapuññā’’ti yaṃ gāthāpadañca vuttaṃ, idaṃ gāthāpadaṃ lokiye atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato lokiyaṃ nāma.
इह गाथासु ‘‘संयोजनविप्पहानं वा’’ति यं गाथापदञ्च ‘‘संयोजनविप्पहाना, जरामरणा विप्पमुच्चन्ती’’ति यं गाथापदञ्च वुत्तं, इदं गाथापदं वुत्तनयेन लोकुत्तरं नाम। इदं ‘‘लद्धाना’’तिआदिकं वुत्तप्पकारेन लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च।
Iha gāthāsu ‘‘saṃyojanavippahānaṃ vā’’ti yaṃ gāthāpadañca ‘‘saṃyojanavippahānā, jarāmaraṇā vippamuccantī’’ti yaṃ gāthāpadañca vuttaṃ, idaṃ gāthāpadaṃ vuttanayena lokuttaraṃ nāma. Idaṃ ‘‘laddhānā’’tiādikaṃ vuttappakārena lokiyañca lokuttarañca.
भिक्खवे, विञ्ञाणे आहारे आहारपटिबद्धे छन्दरागे सति नामरूपस्स अवक्कन्ति होति। ‘‘विञ्ञाणे…पे॰… होती’’ति इदं वुत्तनयेन लोकियं नाम। ‘‘विञ्ञाणे…पे॰… निरोधो’’ति इदं सुत्तं लोकुत्तरं नाम। इदं ‘‘विञ्ञाणे चे भिक्खवे’’तिआदिकं सुत्तं लोकिये अत्थे च लोकुत्तरे अत्थे च एकदेसवसेन वाचकञापकवसेन पवत्तनतो लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च। (२)
Bhikkhave, viññāṇe āhāre āhārapaṭibaddhe chandarāge sati nāmarūpassa avakkanti hoti. ‘‘Viññāṇe…pe… hotī’’ti idaṃ vuttanayena lokiyaṃ nāma. ‘‘Viññāṇe…pe… nirodho’’ti idaṃ suttaṃ lokuttaraṃ nāma. Idaṃ ‘‘viññāṇe ce bhikkhave’’tiādikaṃ suttaṃ lokiye atthe ca lokuttare atthe ca ekadesavasena vācakañāpakavasena pavattanato lokiyañca lokuttarañca. (2)
११३. सत्तलोके सब्बा दिसा अनुपरिगम्म क्वचि दिसायं चेतसा अत्तना अत्ततो पियतरं अञ्ञं नेव अज्झगा, अत्ताव पियतरो यथा , एवं परेसं सत्तानं पुथु विसुं विसुं अत्ताव पियो पियतरो, तस्मा अत्तनोव पियतरत्ता अत्तकामो अत्तनो हितकामो पण्डितो सत्तलोको अत्तानं उपमं कत्वा परं न हिंसे न हिंसेय्याति योजना। इदं ‘‘सब्बा दिसा’’तिआदिकं सुत्तं सत्तेसु वाचकञापकभावेन पवत्तनतो सत्ताधिट्ठानं नाम।
113. Sattaloke sabbā disā anuparigamma kvaci disāyaṃ cetasā attanā attato piyataraṃ aññaṃ neva ajjhagā, attāva piyataro yathā , evaṃ paresaṃ sattānaṃ puthu visuṃ visuṃ attāva piyo piyataro, tasmā attanova piyatarattā attakāmo attano hitakāmo paṇḍito sattaloko attānaṃ upamaṃ katvā paraṃ na hiṃse na hiṃseyyāti yojanā. Idaṃ ‘‘sabbā disā’’tiādikaṃ suttaṃ sattesu vācakañāpakabhāvena pavattanato sattādhiṭṭhānaṃ nāma.
ये केचि खीणासवा पुग्गला भूताव न भविस्सन्ति, सब्बे ते खीणासवा पुग्गला देहं अत्तभावं पहाय निब्बानं गमिस्सन्ति। ये च पुथुज्जनादयो सत्ता पुनब्भवेसु भविस्सन्ति, सब्बे ते पुथुज्जनादयो सत्ता देहं अत्तभावं पहाय परलोकं गमिस्सन्ति, तं सब्बजानिं सब्बस्स सत्तस्स हानिं मरणं, विनासं वा कुसलो यो पुग्गलो विजानाति, सो कुसलो पुग्गलो तं सब्बजानिं विदित्वा आतापियो ब्रह्मचरियं चरेय्याति योजना। इदं ‘‘ये केची’’तिआदिकं वुत्तनयेन सत्ताधिट्ठानं।
Ye keci khīṇāsavā puggalā bhūtāva na bhavissanti, sabbe te khīṇāsavā puggalā dehaṃ attabhāvaṃ pahāya nibbānaṃ gamissanti. Ye ca puthujjanādayo sattā punabbhavesu bhavissanti, sabbe te puthujjanādayo sattā dehaṃ attabhāvaṃ pahāya paralokaṃ gamissanti, taṃ sabbajāniṃ sabbassa sattassa hāniṃ maraṇaṃ, vināsaṃ vā kusalo yo puggalo vijānāti, so kusalo puggalo taṃ sabbajāniṃ viditvā ātāpiyo brahmacariyaṃ careyyāti yojanā. Idaṃ ‘‘ye kecī’’tiādikaṃ vuttanayena sattādhiṭṭhānaṃ.
सत्तहि अङ्गेहि समन्नागतं कल्याणमित्तं यावजीवं कुसलेन पुग्गलेन न विजहितब्बं। कतमेहि सत्तहि? परिसुद्धसीलसम्पत्तिपरिसुद्धदिट्ठिसम्पत्तीहि समन्नागतत्ता पियो च पियायितब्बो च होति, पासाणछत्तं विय गरु च होति, सम्भावेतब्बताय भावनीयो च होति, ‘‘कालेन वदामि, नो अकालेना’’तिआदिके पञ्चधम्मे अत्तनि उपट्ठापेत्वा सब्रह्मचारीनं वा सिस्सानं वा विनिच्छयउल्लुम्पनओवाददानभावे ठत्वा वत्ता च होति, सब्रह्मचारीहि वा सिस्सादीहि वा वुच्चमानो सुवचो हुत्वा तेसं वचनक्खमो च होति, सच्चपटिच्चसमुप्पादादिगम्भीरं वा अञ्ञं गम्भीरं वा कथं कत्ता च होति, धम्मविनयादिवसेनेव दीपनतो अट्ठाने च न नियोजको होति। इमेहि सत्तहि अङ्गेहि समन्नागतं कल्याणमित्तं यावजीवं न विजहितब्बं। इदं ‘‘सत्तही’’तिआदिवचनं भगवा अवोच। इदं ‘‘सत्तही’’तिआदिकं वचनं सुगतो वत्वा अथापरं एतं गाथावचनं सत्था अवोच। किं अवोच?
Sattahi aṅgehi samannāgataṃ kalyāṇamittaṃ yāvajīvaṃ kusalena puggalena na vijahitabbaṃ. Katamehi sattahi? Parisuddhasīlasampattiparisuddhadiṭṭhisampattīhi samannāgatattā piyo ca piyāyitabbo ca hoti, pāsāṇachattaṃ viya garu ca hoti, sambhāvetabbatāya bhāvanīyo ca hoti, ‘‘kālena vadāmi, no akālenā’’tiādike pañcadhamme attani upaṭṭhāpetvā sabrahmacārīnaṃ vā sissānaṃ vā vinicchayaullumpanaovādadānabhāve ṭhatvā vattā ca hoti, sabrahmacārīhi vā sissādīhi vā vuccamāno suvaco hutvā tesaṃ vacanakkhamo ca hoti, saccapaṭiccasamuppādādigambhīraṃ vā aññaṃ gambhīraṃ vā kathaṃ kattā ca hoti, dhammavinayādivaseneva dīpanato aṭṭhāne ca na niyojako hoti. Imehi sattahi aṅgehi samannāgataṃ kalyāṇamittaṃ yāvajīvaṃ na vijahitabbaṃ. Idaṃ ‘‘sattahī’’tiādivacanaṃ bhagavā avoca. Idaṃ ‘‘sattahī’’tiādikaṃ vacanaṃ sugato vatvā athāparaṃ etaṃ gāthāvacanaṃ satthā avoca. Kiṃ avoca?
‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।
‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता, न चट्ठाने नियोजको।
Gambhīrañca kathaṃ kattā, na caṭṭhāne niyojako;
तं मित्तं मित्तकामेन, यावजीवम्पि सेविय’’न्ति॥ –
Taṃ mittaṃ mittakāmena, yāvajīvampi seviya’’nti. –
एतं गाथावचनं सत्था अवोचाति योजना। ‘‘न च अट्ठानयोजको’’ति पाठो अत्थि। इदं ‘‘सत्तही’’तिआदिकं वचनं सत्ताधिट्ठानं।
Etaṃ gāthāvacanaṃ satthā avocāti yojanā. ‘‘Na ca aṭṭhānayojako’’ti pāṭho atthi. Idaṃ ‘‘sattahī’’tiādikaṃ vacanaṃ sattādhiṭṭhānaṃ.
लोके यं कामसुखञ्च यं इदं दिवियं सुखञ्च अत्थि, एते कामसुखदिवियसुखा तण्हाक्खयसुखस्स सोळसिं कलं न अग्घन्तीति योजना। इदं ‘‘यञ्चा’’तिआदिकं सुत्तं धम्माधिट्ठानं।
Loke yaṃ kāmasukhañca yaṃ idaṃ diviyaṃ sukhañca atthi, ete kāmasukhadiviyasukhā taṇhākkhayasukhassa soḷasiṃ kalaṃ na agghantīti yojanā. Idaṃ ‘‘yañcā’’tiādikaṃ suttaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ.
यत्थ निब्बाने दुक्खं निरुज्झति, सम्मासम्बुद्धदेसितं असोकं विरजं खेमं तं निब्बानं सुसुखं वताति योजना। इदं ‘‘सुसुख’’न्तिआदिकं सुत्तम्पि धम्माधिट्ठानं। (३)
Yattha nibbāne dukkhaṃ nirujjhati, sammāsambuddhadesitaṃ asokaṃ virajaṃ khemaṃ taṃ nibbānaṃ susukhaṃ vatāti yojanā. Idaṃ ‘‘susukha’’ntiādikaṃ suttampi dhammādhiṭṭhānaṃ. (3)
तीसु भवेसु सत्तानं जननतो तण्हासङ्खातं मातरञ्च, पितरं निस्साय मानस्स उप्पज्जनतो मानसङ्खातं पितरञ्च, रट्ठे लोको रट्ठिस्सरं राजानं भजति विय द्विन्नं सस्सतुच्छेददिट्ठीनं सब्बदिट्ठिगतेहि भजनीयत्ता सस्सतुच्छेददिट्ठिसङ्खाते खत्तिये द्वे राजानो च, आयसाधको पुरिसो रट्ठे अत्थं अनुचरति इव नन्दिरागस्स द्वादसायतने अनुचरणतो नन्दिरागसङ्खातेन अनुचरणेन सह पवत्तनट्ठानं द्वादसायतनसङ्खातं रट्ठञ्च खीणासवो यो ब्राह्मणो हनति, सो ब्राह्मणो हन्त्वा अनीघो निद्दुक्खो हुत्वा यातीति योजना। इह ‘‘मातर’’न्तिआदिगाथायं ‘‘मातरं…पे॰… हन्त्वा’’ति इदं गाथावचनं धम्माधिट्ठानं। ‘‘अनीघो याति ब्राह्मणो’’ति इदं गाथावचनं सत्ताधिट्ठानं। इदं ‘‘मातर’’न्तिआदिकं सुत्तं सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च।
Tīsu bhavesu sattānaṃ jananato taṇhāsaṅkhātaṃ mātarañca, pitaraṃ nissāya mānassa uppajjanato mānasaṅkhātaṃ pitarañca, raṭṭhe loko raṭṭhissaraṃ rājānaṃ bhajati viya dvinnaṃ sassatucchedadiṭṭhīnaṃ sabbadiṭṭhigatehi bhajanīyattā sassatucchedadiṭṭhisaṅkhāte khattiye dve rājāno ca, āyasādhako puriso raṭṭhe atthaṃ anucarati iva nandirāgassa dvādasāyatane anucaraṇato nandirāgasaṅkhātena anucaraṇena saha pavattanaṭṭhānaṃ dvādasāyatanasaṅkhātaṃ raṭṭhañca khīṇāsavo yo brāhmaṇo hanati, so brāhmaṇo hantvā anīgho niddukkho hutvā yātīti yojanā. Iha ‘‘mātara’’ntiādigāthāyaṃ ‘‘mātaraṃ…pe… hantvā’’ti idaṃ gāthāvacanaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. ‘‘Anīgho yāti brāhmaṇo’’ti idaṃ gāthāvacanaṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Idaṃ ‘‘mātara’’ntiādikaṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca.
‘‘चत्तारोमे भिक्खवे इद्धिपादा’’ति इदं सुत्तप्पदेसवचनं धम्माधिट्ठानं। सो चतूहि इद्धिपादेहि समन्नागतो पुग्गलो कायेपि करजकायेपि चित्तं पादकज्झानचित्तं समोदहति पक्खिपति, सो पुग्गलो दिस्समानकायेन गन्तुकामो करजकायगतिकं पादकज्झानचित्तं अधिट्ठहति। चित्तेपि पादकज्झानचित्तेपि कायं करजकायं समोदहति पक्खिपति, सो पुग्गलो सीघं अञ्ञं गन्तुकामो पादकज्झानचित्तगतिकं करजकायं अधिट्ठहति। काये करजकाये सुखसञ्ञञ्च सुखविहारसञ्ञञ्च लहुसञ्ञञ्च लहुगमनसञ्ञञ्च ओक्कमित्वा अञ्ञं गमनेय्यं इच्छितट्ठानं एकचित्तक्खणेनेव च गन्त्वा उपसम्पज्ज विहरति। इदं ‘‘सो’’तिआदिकं सुत्तप्पदेसवचनं सत्ताधिट्ठानं। इदं ‘‘चत्तारोमे’’तिआदिकं सुत्तं सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च। (४)
‘‘Cattārome bhikkhave iddhipādā’’ti idaṃ suttappadesavacanaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. So catūhi iddhipādehi samannāgato puggalo kāyepi karajakāyepi cittaṃ pādakajjhānacittaṃ samodahati pakkhipati, so puggalo dissamānakāyena gantukāmo karajakāyagatikaṃ pādakajjhānacittaṃ adhiṭṭhahati. Cittepi pādakajjhānacittepi kāyaṃ karajakāyaṃ samodahati pakkhipati, so puggalo sīghaṃ aññaṃ gantukāmo pādakajjhānacittagatikaṃ karajakāyaṃ adhiṭṭhahati. Kāye karajakāye sukhasaññañca sukhavihārasaññañca lahusaññañca lahugamanasaññañca okkamitvā aññaṃ gamaneyyaṃ icchitaṭṭhānaṃ ekacittakkhaṇeneva ca gantvā upasampajja viharati. Idaṃ ‘‘so’’tiādikaṃ suttappadesavacanaṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Idaṃ ‘‘cattārome’’tiādikaṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca. (4)
११४. यं सब्बञ्ञुतञाणं लोकुत्तरं लोकं उत्तरित्वा अभिभवित्वा ठितं, येन सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन भगवा ‘‘सब्बञ्ञू’’ति वुच्चति, तस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स परिहानं नत्थि, तं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं सब्बकाले जानितुं आवज्जनकाले पवत्ततीति योजना। इदं ‘‘यं त’’न्तिआदिकं ञाणे अत्थे वाचकञापकभावेनपि पवत्तनतो ञाणं नाम।
114. Yaṃ sabbaññutañāṇaṃ lokuttaraṃ lokaṃ uttaritvā abhibhavitvā ṭhitaṃ, yena sabbaññutaññāṇena bhagavā ‘‘sabbaññū’’ti vuccati, tassa sabbaññutaññāṇassa parihānaṃ natthi, taṃ sabbaññutaññāṇaṃ sabbakāle jānituṃ āvajjanakāle pavattatīti yojanā. Idaṃ ‘‘yaṃ ta’’ntiādikaṃ ñāṇe atthe vācakañāpakabhāvenapi pavattanato ñāṇaṃ nāma.
याय निब्बानगामिनिया मग्गपञ्ञाय जातिमरणसङ्खयं पजानाति, सा निब्बानगामिनी मग्गपञ्ञा सब्बाहि लोकियाहि पञ्ञाहि सेट्ठा पसत्थाति योजना। इदं ‘‘पञ्ञा ही’’तिआदिकं वुत्तनयेन ञाणं नाम।
Yāya nibbānagāminiyā maggapaññāya jātimaraṇasaṅkhayaṃ pajānāti, sā nibbānagāminī maggapaññā sabbāhi lokiyāhi paññāhi seṭṭhā pasatthāti yojanā. Idaṃ ‘‘paññā hī’’tiādikaṃ vuttanayena ñāṇaṃ nāma.
‘‘धोतक, वो तुम्हाकं सन्तिं अहं कित्तयिस्सामी’’ति भगवा अवोच। ‘‘दिट्ठे धम्मे दुक्खादिधम्मे वा अत्तभावे वा सतो अनिच्चानुपस्सनादिसतिसम्पन्नो हुत्वा चरं चरन्तो योगावचरो अनीतिहं यं सन्तिं यं निब्बानं अरियमग्गेन विदित्वा लोके संसारलोके विसत्तिकं विसप्पकं तण्हं तरे तरेय्या’’ति भगवा अवोच।
‘‘Dhotaka, vo tumhākaṃ santiṃ ahaṃ kittayissāmī’’ti bhagavā avoca. ‘‘Diṭṭhe dhamme dukkhādidhamme vā attabhāve vā sato aniccānupassanādisatisampanno hutvā caraṃ caranto yogāvacaro anītihaṃ yaṃ santiṃ yaṃ nibbānaṃ ariyamaggena viditvā loke saṃsāraloke visattikaṃ visappakaṃ taṇhaṃ tare tareyyā’’ti bhagavā avoca.
धोतको भगवन्तं वदति ‘‘महेसि महन्ते सीलक्खन्धादी एसनसील, गोतम, सतो ‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’तिआदिसरणसम्पन्नो हुत्वा चरं चरन्तो योगावचरो उत्तमं यं सन्तिं यं निब्बानं अरियमग्गेन विदित्वा लोके संसारलोके विसत्तिकं तण्हं तरे तरेय्याति तञ्च वचनं तञ्च सन्तिं निब्बानं अहं अभिनन्दामि अभिपत्थयामि, महेसि त्वं, यञ्च सम्पजानासी’’ति धोतको भगवन्तं वदति।
Dhotako bhagavantaṃ vadati ‘‘mahesi mahante sīlakkhandhādī esanasīla, gotama, sato ‘sabbe saṅkhārā aniccā’tiādisaraṇasampanno hutvā caraṃ caranto yogāvacaro uttamaṃ yaṃ santiṃ yaṃ nibbānaṃ ariyamaggena viditvā loke saṃsāraloke visattikaṃ taṇhaṃ tare tareyyāti tañca vacanaṃ tañca santiṃ nibbānaṃ ahaṃ abhinandāmi abhipatthayāmi, mahesi tvaṃ, yañca sampajānāsī’’ti dhotako bhagavantaṃ vadati.
‘‘धोतका’’ति आलपित्वा भगवा धोतकं अवोच। ‘‘उद्धं अनागतं उपरि अधो अतीतं हेट्ठा च तिरियञ्चापि मज्झे पच्चुप्पन्नं परितो च लोके संसारलोके एतं तण्हं भवाभवाय खुद्दकभवमहन्तभवत्थाय सङ्गो लग्गोति विदित्वा विचरन्तो त्वं तण्हं माकासि मा अकासी’’ति भगवा धोतकं अवोचाति योजना। इदं ‘‘कित्तयिस्सामी’’तिआदिकं ञेय्ये विसये अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो ञेय्यं नाम।
‘‘Dhotakā’’ti ālapitvā bhagavā dhotakaṃ avoca. ‘‘Uddhaṃ anāgataṃ upari adho atītaṃ heṭṭhā ca tiriyañcāpi majjhe paccuppannaṃ parito ca loke saṃsāraloke etaṃ taṇhaṃ bhavābhavāya khuddakabhavamahantabhavatthāya saṅgo laggoti viditvā vicaranto tvaṃ taṇhaṃ mākāsi mā akāsī’’ti bhagavā dhotakaṃ avocāti yojanā. Idaṃ ‘‘kittayissāmī’’tiādikaṃ ñeyye visaye atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato ñeyyaṃ nāma.
‘‘एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘चतुन्नं भिक्खवे’’तिआदि वुत्तं। भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं अरियभावकरानं सच्चानं अननुबोधा अबुज्झनेन अप्पटिवेधा अप्पटिविज्झनेन एवं इमिना कारणेन ममञ्चेव तुम्हाकञ्च दीघमद्धानं इदं सन्धावितं सन्धावनं, इदं संसरितं संसरणं अहोसीति, भिक्खवे, अज्ज तयिदं तं इदं दुक्खं अरियसच्चं मया अनुबुद्धं पटिविद्धं…पे॰… तयिदं तं इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं मया अनुबुद्धं पटिविद्धं, मम भवतण्हा उच्छिन्ना, भवनेत्ति तण्हा खीणा, इदानि मम पुनब्भवो नत्थि, इति इदं ‘‘चतुन्न’’न्तिआदिकं भगवा अवोच, सुगतो इदं ‘‘चतुन्न’’न्तिआदिकं वत्वा अथापरं एतं ‘‘चतुन्न’’न्तिआदिगाथावचनं सत्था अवोचाति योजेत्वा गाथायञ्च तथेव योजना कातब्बा। इदं ‘‘चतुन्न’’न्तिआदिकं वुत्तनयेन ञेय्यं नाम। (५)
‘‘Ettakamevā’’ti vattabbattā ‘‘catunnaṃ bhikkhave’’tiādi vuttaṃ. Bhikkhave, catunnaṃ ariyasaccānaṃ ariyabhāvakarānaṃ saccānaṃ ananubodhā abujjhanena appaṭivedhā appaṭivijjhanena evaṃ iminā kāraṇena mamañceva tumhākañca dīghamaddhānaṃ idaṃ sandhāvitaṃ sandhāvanaṃ, idaṃ saṃsaritaṃ saṃsaraṇaṃ ahosīti, bhikkhave, ajja tayidaṃ taṃ idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ mayā anubuddhaṃ paṭividdhaṃ…pe… tayidaṃ taṃ idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ mayā anubuddhaṃ paṭividdhaṃ, mama bhavataṇhā ucchinnā, bhavanetti taṇhā khīṇā, idāni mama punabbhavo natthi, iti idaṃ ‘‘catunna’’ntiādikaṃ bhagavā avoca, sugato idaṃ ‘‘catunna’’ntiādikaṃ vatvā athāparaṃ etaṃ ‘‘catunna’’ntiādigāthāvacanaṃ satthā avocāti yojetvā gāthāyañca tatheva yojanā kātabbā. Idaṃ ‘‘catunna’’ntiādikaṃ vuttanayena ñeyyaṃ nāma. (5)
‘‘रूपं अनिच्चं…पे॰… विञ्ञाणं अनिच्च’’न्ति इदं सुत्तं ञेय्ये रूपादिधम्मे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो ञेय्यं नाम।
‘‘Rūpaṃ aniccaṃ…pe… viññāṇaṃ anicca’’nti idaṃ suttaṃ ñeyye rūpādidhamme vācakañāpakabhāvena pavattanato ñeyyaṃ nāma.
एवं ‘‘रूपं अनिच्च’’न्तिआदिना पकारेन जानं जानन्तो एवं ‘‘रूपं अनिच्च’’न्तिआदिना पकारेन पस्सं पस्सन्तो अरियसावको अरियस्स भगवतो सावको ‘‘इदं रूपं अनिच्च’’न्ति रूपं पस्सति, ‘‘अयं वेदना अनिच्चा’’ति वेदनं पस्सति, ‘‘अयं सञ्ञा अनिच्चा’’ति सञ्ञं पस्सति, ‘‘इमे सङ्खारा अनिच्चा’’ति सङ्खारे पस्सति, ‘‘इदं विञ्ञाणं अनिच्च’’न्ति विञ्ञाणं पस्सति। इति इदं सुत्तं रूपादिपस्सने ञाणे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो ञाणं नाम।
Evaṃ ‘‘rūpaṃ anicca’’ntiādinā pakārena jānaṃ jānanto evaṃ ‘‘rūpaṃ anicca’’ntiādinā pakārena passaṃ passanto ariyasāvako ariyassa bhagavato sāvako ‘‘idaṃ rūpaṃ anicca’’nti rūpaṃ passati, ‘‘ayaṃ vedanā aniccā’’ti vedanaṃ passati, ‘‘ayaṃ saññā aniccā’’ti saññaṃ passati, ‘‘ime saṅkhārā aniccā’’ti saṅkhāre passati, ‘‘idaṃ viññāṇaṃ anicca’’nti viññāṇaṃ passati. Iti idaṃ suttaṃ rūpādipassane ñāṇe vācakañāpakabhāvena pavattanato ñāṇaṃ nāma.
सो ‘‘रूपं अनिच्च’’न्तिआदिना पकारेन पस्सन्तो अरियसावको रूपेन रूपरागेन परिमुच्चति…पे॰… विञ्ञाणम्हा विञ्ञाणरागम्हा परिमुच्चतीति दुक्खस्मा परिमुच्चतीति अहं वदामीति योजना। इदं ‘‘सो परिमुच्चती’’तिआदिकं सुत्तं ञाणे च ञेय्ये च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो ञाणञ्च ञेय्यञ्च होति।
So ‘‘rūpaṃ anicca’’ntiādinā pakārena passanto ariyasāvako rūpena rūparāgena parimuccati…pe… viññāṇamhā viññāṇarāgamhā parimuccatīti dukkhasmā parimuccatīti ahaṃ vadāmīti yojanā. Idaṃ ‘‘so parimuccatī’’tiādikaṃ suttaṃ ñāṇe ca ñeyye ca vācakañāpakabhāvena pavattanato ñāṇañca ñeyyañca hoti.
सब्बे पञ्चक्खन्धा पच्चयेहि सङ्खरितत्ता सङ्खारा आदिअन्तवन्तभावतो, अनिच्चन्तिकभावतो, तावकालिकभावतो च खणपरित्तभावतो अनिच्चा भवन्ति। इदं ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति सुत्तप्पदेसवचनं वुत्तनयेन ञेय्यं नाम। यदा विपस्सनाकरणकाले पञ्ञाय विपस्सनापञ्ञाय पस्सति अनिच्चतादिकं पस्सति। इदं ‘‘यदा पञ्ञाय पस्सती’’ति सुत्तप्पदेसवचनं ञाणं नाम। अथ पस्सनक्खणे दुक्खे पञ्चक्खन्धे विपस्सको निब्बिन्दति, निब्बिन्दन्तो पुग्गलो दुक्खादिजाननादिवसेन चत्तारि सच्चानि पटिविज्झति, एसो चतुसच्चपटिवेधो विसुद्धिया विसुद्धत्थाय मग्गोति। इदं ‘‘अथा’’तिआदिकं सुत्तप्पदेसवचनं ञाणञ्च ञेय्यञ्च होति।
Sabbe pañcakkhandhā paccayehi saṅkharitattā saṅkhārā ādiantavantabhāvato, aniccantikabhāvato, tāvakālikabhāvato ca khaṇaparittabhāvato aniccā bhavanti. Idaṃ ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti suttappadesavacanaṃ vuttanayena ñeyyaṃ nāma. Yadā vipassanākaraṇakāle paññāya vipassanāpaññāya passati aniccatādikaṃ passati. Idaṃ ‘‘yadā paññāya passatī’’ti suttappadesavacanaṃ ñāṇaṃ nāma. Atha passanakkhaṇe dukkhe pañcakkhandhe vipassako nibbindati, nibbindanto puggalo dukkhādijānanādivasena cattāri saccāni paṭivijjhati, eso catusaccapaṭivedho visuddhiyā visuddhatthāya maggoti. Idaṃ ‘‘athā’’tiādikaṃ suttappadesavacanaṃ ñāṇañca ñeyyañca hoti.
सोणाति सोणं आलपति। समणा बाहिरकसमणा ब्राह्मणा जातिब्राह्मणा अनिच्चेन रूपेन, दुक्खेन रूपेन, विपरिणामधम्मेन रूपेन ‘‘अहं परेहि सेय्यो उत्तमो अस्मी’’ति वा समनुपस्सन्ति, ‘‘अहं परेन सदिसो समानो अस्मी’’ति वा समनुपस्सन्ति, ‘‘अहं परतो हीनो लामको अस्मी’’ति वा समनुपस्सन्ति, यथाभूतस्स अदस्सना अञ्ञत्र वज्जेत्वा अञ्ञं किं नाम कारणं सिया, यथाभूतं अदस्सनतो ताव समनुपस्सनस्स अञ्ञं कारणं नत्थि, यथाभूतं अदस्सनमेव कारणन्ति वेदितब्बं। ‘‘अनिच्चाय वेदनाया’’तिआदीसुपि इमिना वुत्तनयेन वुत्तनयानुसारेन योजना कातब्बा। इदं ‘‘ये हि केची’’तिआदिकं सुत्तप्पदेसवचनं ञेय्यं नाम। ‘‘ये च खो केची’’तिआदिको सुक्कपक्खो पन वुत्तविपरियायेन वेदितब्बो। इदं ‘‘ये च खो’’तिआदिकं सुत्तप्पदेसवचनं ञाणं नाम। इदं ‘‘ये हि केची’’तिआदिकं सुत्तं ञाणे च ञेय्ये च अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो ञाणञ्च ञेय्यञ्च होति। (६)
Soṇāti soṇaṃ ālapati. Samaṇā bāhirakasamaṇā brāhmaṇā jātibrāhmaṇā aniccena rūpena, dukkhena rūpena, vipariṇāmadhammena rūpena ‘‘ahaṃ parehi seyyo uttamo asmī’’ti vā samanupassanti, ‘‘ahaṃ parena sadiso samāno asmī’’ti vā samanupassanti, ‘‘ahaṃ parato hīno lāmako asmī’’ti vā samanupassanti, yathābhūtassa adassanā aññatra vajjetvā aññaṃ kiṃ nāma kāraṇaṃ siyā, yathābhūtaṃ adassanato tāva samanupassanassa aññaṃ kāraṇaṃ natthi, yathābhūtaṃ adassanameva kāraṇanti veditabbaṃ. ‘‘Aniccāya vedanāyā’’tiādīsupi iminā vuttanayena vuttanayānusārena yojanā kātabbā. Idaṃ ‘‘ye hi kecī’’tiādikaṃ suttappadesavacanaṃ ñeyyaṃ nāma. ‘‘Ye ca kho kecī’’tiādiko sukkapakkho pana vuttavipariyāyena veditabbo. Idaṃ ‘‘ye ca kho’’tiādikaṃ suttappadesavacanaṃ ñāṇaṃ nāma. Idaṃ ‘‘ye hi kecī’’tiādikaṃ suttaṃ ñāṇe ca ñeyye ca atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato ñāṇañca ñeyyañca hoti. (6)
नानाविधं ञाणञ्च ञेय्यञ्च सासनपट्ठानसुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं दस्सन’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं दस्सन’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु लोकियादीसु अट्ठवीसतिविधेसु सासनपट्ठानेसु सुत्तेसु कतमं सुत्तं दस्सनं नामाति पुच्छति।
Nānāvidhaṃ ñāṇañca ñeyyañca sāsanapaṭṭhānasuttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ dassana’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ dassana’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu lokiyādīsu aṭṭhavīsatividhesu sāsanapaṭṭhānesu suttesu katamaṃ suttaṃ dassanaṃ nāmāti pucchati.
११५. गम्भीरपञ्ञेन सब्बञ्ञुबुद्धेन सुदेसितानि सङ्खेपवित्थारादीहि तेहि तेहि नयेहि सुट्ठु देसितानि अरियसच्चानि ये भावितभावना अरियपुग्गला पञ्ञाओभासेन विभावयन्ति, ते भावितभावना अरियपुग्गला देवरज्जचक्कवत्तिरज्जादिपमादट्ठानं आगम्म भुसं पमत्ता किञ्चापि होन्ति, तथापि ते भावितभावना अरियपुग्गला सोतापत्तिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेन अट्ठमभवादीसु उप्पज्जनारहानं नामरूपानं निरुद्धत्ता अट्ठमक्खत्तुवसेन अट्ठमं भवं न आदियन्तीति योजना। इदं ‘‘ये अरियसच्चानी’’तिआदिकं सुत्तं दस्सने पठममग्गञाणे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो दस्सनं नाम।
115.Gambhīrapaññena sabbaññubuddhena sudesitāni saṅkhepavitthārādīhi tehi tehi nayehi suṭṭhu desitāni ariyasaccāni ye bhāvitabhāvanā ariyapuggalā paññāobhāsena vibhāvayanti, te bhāvitabhāvanā ariyapuggalā devarajjacakkavattirajjādipamādaṭṭhānaṃ āgamma bhusaṃ pamattā kiñcāpi honti, tathāpi te bhāvitabhāvanā ariyapuggalā sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena aṭṭhamabhavādīsu uppajjanārahānaṃ nāmarūpānaṃ niruddhattā aṭṭhamakkhattuvasena aṭṭhamaṃ bhavaṃ na ādiyantīti yojanā. Idaṃ ‘‘ye ariyasaccānī’’tiādikaṃ suttaṃ dassane paṭhamamaggañāṇe vācakañāpakabhāvena pavattanato dassanaṃ nāma.
नगरद्वारबाहथिरकरणत्थं उम्मारब्भन्तरे पथवियं अट्ठहत्थदसहत्थप्पमाणं आवाटं खणित्वा तस्मिं आवाटे उस्सापितत्ता पथविस्सितो पथविनिस्सितो अन्तोपथविनिस्सितो इन्दखीलो सारदारुमयो थम्भो चतुब्भि चतूहि दिसाहि आगतेहि वातेहि महावातेहि असम्पकम्पियो सम्पकम्पितुं असक्कुणेय्यो सिया यथा, यो सप्पुरिसो अरियसच्चानि अवेच्च पस्सति, तं सप्पुरिसं सब्बतित्थियवादवातेहि असम्पकम्पियत्ता तथूपमं अहं वदामीति योजना। इदं ‘‘यथिन्दखीलो’’तिआदिकं सुत्तं वुत्तनयेन दस्सनं नाम।
Nagaradvārabāhathirakaraṇatthaṃ ummārabbhantare pathaviyaṃ aṭṭhahatthadasahatthappamāṇaṃ āvāṭaṃ khaṇitvā tasmiṃ āvāṭe ussāpitattā pathavissito pathavinissito antopathavinissito indakhīlo sāradārumayo thambho catubbhi catūhi disāhi āgatehi vātehi mahāvātehi asampakampiyo sampakampituṃ asakkuṇeyyo siyā yathā, yo sappuriso ariyasaccāni avecca passati, taṃ sappurisaṃ sabbatitthiyavādavātehi asampakampiyattā tathūpamaṃ ahaṃ vadāmīti yojanā. Idaṃ ‘‘yathindakhīlo’’tiādikaṃ suttaṃ vuttanayena dassanaṃ nāma.
भिक्खवे, चतूहि सोतापत्तियङ्गेहि समन्नागतो अरियसावको अरियस्स भगवतो सम्मासम्बुद्धस्स सावको आचिक्खितुं आकङ्खमानो हुत्वा अत्तनाव सयमेव अत्तानं ब्याकरेय्य ‘‘भो, मम अत्त अहं इदानि खीणनिरयो अम्हि, खीणतिरच्छानयोनि अम्हि…पे॰…. दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’’ति ब्याकरेय्य। चतुरङ्गसरूपं दस्सेतुं ‘‘कतमेहि चतूही’’तिआदि वुत्तं। इदं ‘‘चतूही’’तिआदिकं दस्सनं नाम।
Bhikkhave, catūhi sotāpattiyaṅgehi samannāgato ariyasāvako ariyassa bhagavato sammāsambuddhassa sāvako ācikkhituṃ ākaṅkhamāno hutvā attanāva sayameva attānaṃ byākareyya ‘‘bho, mama atta ahaṃ idāni khīṇanirayo amhi, khīṇatiracchānayoni amhi…pe…. dukkhassantaṃ karissāmī’’ti byākareyya. Caturaṅgasarūpaṃ dassetuṃ ‘‘katamehi catūhī’’tiādi vuttaṃ. Idaṃ ‘‘catūhī’’tiādikaṃ dassanaṃ nāma.
नानाविधं दस्सनं निद्धारितं, ‘‘कतमा भावना’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमा भावना’’तिआदि वुत्तं।
Nānāvidhaṃ dassanaṃ niddhāritaṃ, ‘‘katamā bhāvanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamā bhāvanā’’tiādi vuttaṃ.
इध सासने यस्स अरियसावकस्स अज्झत्तं कामभवे निब्बत्तापकानं ओरम्भागियसंयोजनानं पजहनवसेन च बहिद्धा रूपारूपभवेसु निब्बत्तापकानं उद्धम्भागियसंयोजनानं पजहनवसेन च इन्द्रियानि सद्धिन्द्रियादीनि इन्द्रियानि सुभावितानि अरियमग्गभावनावसेन सुट्ठु भावितानि भवन्ति, भावितो भावितमग्गो स दन्तो सो अरियसावको इमं लोकञ्च परं लोकञ्च निब्बिज्झ निब्बिज्झित्वा पटिविज्झित्वा कालं मरणकाले , कालंकिरियं वा कङ्खति पत्थेतीति योजना। अयं ‘‘यस्सिन्द्रियानी’’तिआदिका पाळि भावनाय वाचकञापकभावेन पवत्तनतो भावना नाम।
Idha sāsane yassa ariyasāvakassa ajjhattaṃ kāmabhave nibbattāpakānaṃ orambhāgiyasaṃyojanānaṃ pajahanavasena ca bahiddhā rūpārūpabhavesu nibbattāpakānaṃ uddhambhāgiyasaṃyojanānaṃ pajahanavasena ca indriyāni saddhindriyādīni indriyāni subhāvitāni ariyamaggabhāvanāvasena suṭṭhu bhāvitāni bhavanti, bhāvito bhāvitamaggo sa danto so ariyasāvako imaṃ lokañca paraṃ lokañca nibbijjha nibbijjhitvā paṭivijjhitvā kālaṃ maraṇakāle , kālaṃkiriyaṃ vā kaṅkhati patthetīti yojanā. Ayaṃ ‘‘yassindriyānī’’tiādikā pāḷi bhāvanāya vācakañāpakabhāvena pavattanato bhāvanā nāma.
धम्मपदानि झानविपस्सनामग्गफलनिब्बानधम्मकोट्ठासानि। अनभिज्झा धम्मपदं अनभिज्झासीसेन अधिगतझानविपस्सनामग्गनिब्बानधम्मपदं कोट्ठासं। एस नयो सेसेसुपि। अयं ‘‘चत्तारिमानी’’तिआदिका पाळि वुत्तनयेन भावना नाम। (७)
Dhammapadāni jhānavipassanāmaggaphalanibbānadhammakoṭṭhāsāni. Anabhijjhā dhammapadaṃ anabhijjhāsīsena adhigatajhānavipassanāmagganibbānadhammapadaṃ koṭṭhāsaṃ. Esa nayo sesesupi. Ayaṃ ‘‘cattārimānī’’tiādikā pāḷi vuttanayena bhāvanā nāma. (7)
देवपुत्त छिन्दन्तो पुग्गलो पञ्च ओरम्भागियसंयोजनानि हेट्ठा मग्गत्तयेन छिन्दे छिन्देय्य, पजहन्तो पुग्गलो पञ्च उद्धम्भागियसंयोजनानि अरहत्तमग्गेन जहे पजहेय्य, भावयन्तो पुग्गलो पञ्च सद्धिन्द्रियादीनि च उत्तरि भावये भावेय्य। पञ्चसङ्गातिगो रागसङ्गदोससङ्गमोहसङ्गमानसङ्गदिट्ठिसङ्गातिगो भिक्खु ओघतिण्णोति कामोघभवोघदिट्ठोघअविज्जोघतिण्णोति वुच्चति कथीयतीति योजना। ‘‘पञ्च छिन्दे पञ्च जहे’’ति इदं वचनं दस्सनं नाम। ‘‘पञ्च चुत्तरि…पे॰… वुच्चती’’ति अयं पाळि भावना नाम। इदं ‘‘पञ्चा’’तिआदिकं सुत्तं दस्सनञ्च भावना च होति।
Devaputta chindanto puggalo pañca orambhāgiyasaṃyojanāni heṭṭhā maggattayena chinde chindeyya, pajahanto puggalo pañca uddhambhāgiyasaṃyojanāni arahattamaggena jahe pajaheyya, bhāvayanto puggalo pañca saddhindriyādīni ca uttari bhāvaye bhāveyya. Pañcasaṅgātigo rāgasaṅgadosasaṅgamohasaṅgamānasaṅgadiṭṭhisaṅgātigo bhikkhu oghatiṇṇoti kāmoghabhavoghadiṭṭhoghaavijjoghatiṇṇoti vuccati kathīyatīti yojanā. ‘‘Pañca chinde pañca jahe’’ti idaṃ vacanaṃ dassanaṃ nāma. ‘‘Pañca cuttari…pe… vuccatī’’ti ayaṃ pāḷi bhāvanā nāma. Idaṃ ‘‘pañcā’’tiādikaṃ suttaṃ dassanañca bhāvanā ca hoti.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे’’तिआदीसु योजना पाकटा। (८)
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave’’tiādīsu yojanā pākaṭā. (8)
११६. ‘‘सब्बपापस्स अकरणं…पे॰… बुद्धान सासन’’न्ति इदं सुत्तं सम्मासम्बुद्धस्स वचनभावतो सकवचनं नाम। अत्थो हेट्ठा वुत्तोव।
116. ‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ…pe… buddhāna sāsana’’nti idaṃ suttaṃ sammāsambuddhassa vacanabhāvato sakavacanaṃ nāma. Attho heṭṭhā vuttova.
भिक्खवे, बालस्स बाललक्खणानि बालउपलक्खणकारणानि बालनिमित्तानि ‘‘अयं बालो’’ति गहणकारणानि बालापदानानि बालस्स अपदानानि पोराणानि विरुळ्हानि कम्मानि येहि बाललक्खणादीहि बालं ‘‘बालो’’ति परे पण्डिता सञ्जानन्ति, इमानि बाललक्खणानि मया वुच्चमानानि तीणि। कतमानि तीणि? भिक्खवे, बालो दुच्चिन्तितचिन्ती च दुच्चिन्तितं अभिज्झाब्यापादमिच्छादस्सनं चिन्ती च होति, दुब्भासितभासी दुब्भासितं मुसावादादिं भासी च होति. दुक्कटकम्मकारी च दुक्कटं पाणातिपातादिकम्मं कारी च होति। भिक्खवे, बालस्स…पे॰… बालापदानानि इमिना मया वुत्तानि तीणि खो भवन्ति। सुक्कपक्खो पन वुत्तविपरियायेन वेदितब्बो। इदं ‘‘तीणिमानि भिक्खवे’’तिआदिकं वचनं सम्मासम्बुद्धस्स वचनभावतो सकवचनं नाम।
Bhikkhave, bālassa bālalakkhaṇāni bālaupalakkhaṇakāraṇāni bālanimittāni ‘‘ayaṃ bālo’’ti gahaṇakāraṇāni bālāpadānāni bālassa apadānāni porāṇāni viruḷhāni kammāni yehi bālalakkhaṇādīhi bālaṃ ‘‘bālo’’ti pare paṇḍitā sañjānanti, imāni bālalakkhaṇāni mayā vuccamānāni tīṇi. Katamāni tīṇi? Bhikkhave, bālo duccintitacintī ca duccintitaṃ abhijjhābyāpādamicchādassanaṃ cintī ca hoti, dubbhāsitabhāsī dubbhāsitaṃ musāvādādiṃ bhāsī ca hoti. dukkaṭakammakārī ca dukkaṭaṃ pāṇātipātādikammaṃ kārī ca hoti. Bhikkhave, bālassa…pe… bālāpadānāni iminā mayā vuttāni tīṇi kho bhavanti. Sukkapakkho pana vuttavipariyāyena veditabbo. Idaṃ ‘‘tīṇimāni bhikkhave’’tiādikaṃ vacanaṃ sammāsambuddhassa vacanabhāvato sakavacanaṃ nāma.
पथवीसमो वित्थतो सम्बोधो नाम नत्थि। पातं वुट्ठं उदकं आभुसो लाभि गण्हातीति पातालो, पातालेन समो पातालसमो निन्नो न विज्जति। मेरुसमो उन्नतो नत्थि, चक्कवत्तिसदिसो पोरिसो नत्थीति योजना। इदं ‘‘पथवीसमो’’तिआदिकं वचनं परस्स देवस्स वचनभावतो परवचनं होति।
Pathavīsamo vitthato sambodho nāma natthi. Pātaṃ vuṭṭhaṃ udakaṃ ābhuso lābhi gaṇhātīti pātālo, pātālena samo pātālasamo ninno na vijjati. Merusamo unnato natthi, cakkavattisadiso poriso natthīti yojanā. Idaṃ ‘‘pathavīsamo’’tiādikaṃ vacanaṃ parassa devassa vacanabhāvato paravacanaṃ hoti.
‘‘देवानं इन्द, तव सुभासितेन जयो होती’’ति वत्वा ‘‘वेपचित्ति, तव सुभासितेन जयो होतू’’ति वत्वा ‘‘वेपचित्ति, त्वं गाथं भण भणाही’’ति अवोच। भिक्खवे, अथ खो असुरिन्दो वेपचित्ति इमं वुच्चमानं गाथं अभासि ‘‘ते पटिसेधको नो चे अस्स नो चे भवेय्य , एवं सति बाला भिय्यो पकुज्झेय्युं, तस्मा धीरो पण्डितो भुसेन दण्डेन बालं निसेधये’’ति।
‘‘Devānaṃ inda, tava subhāsitena jayo hotī’’ti vatvā ‘‘vepacitti, tava subhāsitena jayo hotū’’ti vatvā ‘‘vepacitti, tvaṃ gāthaṃ bhaṇa bhaṇāhī’’ti avoca. Bhikkhave, atha kho asurindo vepacitti imaṃ vuccamānaṃ gāthaṃ abhāsi ‘‘te paṭisedhako no ce assa no ce bhaveyya , evaṃ sati bālā bhiyyo pakujjheyyuṃ, tasmā dhīro paṇḍito bhusena daṇḍena bālaṃ nisedhaye’’ti.
गाथाय, भिक्खवे, असुरिन्देन वेपचित्तिना भासिताय असुरा अनुमोदिंसु, देवा तुण्ही अहेसुं। भिक्खवे, अथ खो असुरिन्दो वेपचित्ति देवानं इन्दं सक्कं एतं वचनं अवोच ‘‘देवानमिन्द, त्वं गाथं भण भणाही’’ति एतं वचनं अवोच। भिक्खवे, अथ खो देवानमिन्दो सक्को इमं गाथं अभासि ‘‘बालस्स पटिसेधनं परं पच्चत्थिकं सङ्कुपितं ञत्वा सतो सतिमा यो पण्डितो कोधतो उपसम्मति, तस्स पण्डितस्स एतदेव उपसमं वरन्ति अहं मञ्ञे’’ति।
Gāthāya, bhikkhave, asurindena vepacittinā bhāsitāya asurā anumodiṃsu, devā tuṇhī ahesuṃ. Bhikkhave, atha kho asurindo vepacitti devānaṃ indaṃ sakkaṃ etaṃ vacanaṃ avoca ‘‘devānaminda, tvaṃ gāthaṃ bhaṇa bhaṇāhī’’ti etaṃ vacanaṃ avoca. Bhikkhave, atha kho devānamindo sakko imaṃ gāthaṃ abhāsi ‘‘bālassa paṭisedhanaṃ paraṃ paccatthikaṃ saṅkupitaṃ ñatvā sato satimā yo paṇḍito kodhato upasammati, tassa paṇḍitassa etadeva upasamaṃ varanti ahaṃ maññe’’ti.
गाथाय, भिक्खवे, देवानमिन्देन सक्केन भासिताय देवा अनुमोदिंसु, असुरा तुण्ही अहेसुं। भिक्खवे, अथ खो देवानमिन्दो सक्को असुरिन्दं वेपचित्तिं एतं वचनं अवोच ‘‘वेपचित्ति, त्वं गाथं भणाही’’ति एतं वचनं अवोच। भिक्खवे, अथ खो असुरिन्दो वेपचित्ति इमं गाथं अभासि ‘‘वासव यदा तितिक्खति, तदा नं तितिक्खन्तं पुग्गलं बालो ‘‘अयं मे भया तितिक्खती’’ति मञ्ञति, तितिक्खाय एतदेव वज्जं अहं पस्सामि। वासव गोगणो पलायिनं गवं अज्झोत्थरति इव, एवं दुम्मेधो खमन्तं भिय्यो अज्झारुहति अज्झोत्थरति।
Gāthāya, bhikkhave, devānamindena sakkena bhāsitāya devā anumodiṃsu, asurā tuṇhī ahesuṃ. Bhikkhave, atha kho devānamindo sakko asurindaṃ vepacittiṃ etaṃ vacanaṃ avoca ‘‘vepacitti, tvaṃ gāthaṃ bhaṇāhī’’ti etaṃ vacanaṃ avoca. Bhikkhave, atha kho asurindo vepacitti imaṃ gāthaṃ abhāsi ‘‘vāsava yadā titikkhati, tadā naṃ titikkhantaṃ puggalaṃ bālo ‘‘ayaṃ me bhayā titikkhatī’’ti maññati, titikkhāya etadeva vajjaṃ ahaṃ passāmi. Vāsava gogaṇo palāyinaṃ gavaṃ ajjhottharati iva, evaṃ dummedho khamantaṃ bhiyyo ajjhāruhati ajjhottharati.
गाथाय, भिक्खवे, असुरिन्देन वेपचित्तिना भासिताय असुरा अनुमोदिंसु, देवा तुण्ही अहेसुं। जायमाने च गोयुद्धे पठमं द्वेयेव गोणा युज्झन्ति, गोगणो पन याव एको गोणो न पलायति, ताव ओलोकेन्तोव तिट्ठति। यदा च एको गोणो पलायति , तदा सब्बो गोणो तं पलायिनं गवं भिय्यो अज्झोत्थरतीति गोयुद्धसभावो वेदितब्बो। ‘‘अथ खो’’तिआदीनं योजनत्थो पाकटो।
Gāthāya, bhikkhave, asurindena vepacittinā bhāsitāya asurā anumodiṃsu, devā tuṇhī ahesuṃ. Jāyamāne ca goyuddhe paṭhamaṃ dveyeva goṇā yujjhanti, gogaṇo pana yāva eko goṇo na palāyati, tāva olokentova tiṭṭhati. Yadā ca eko goṇo palāyati , tadā sabbo goṇo taṃ palāyinaṃ gavaṃ bhiyyo ajjhottharatīti goyuddhasabhāvo veditabbo. ‘‘Atha kho’’tiādīnaṃ yojanattho pākaṭo.
वेपचित्ति, यो पुग्गलो तितिक्खति, तं खमन्तं पुग्गलं ‘‘अयं मे भया तितिक्खती’’ति कामं मञ्ञतु वा, मा मञ्ञतु वा, तं मञ्ञनं निप्फलमेव। अत्था सदत्थपरमा भवन्ति। खन्त्या खन्तितो भिय्यो सदत्थो नाम न विज्जति।
Vepacitti, yo puggalo titikkhati, taṃ khamantaṃ puggalaṃ ‘‘ayaṃ me bhayā titikkhatī’’ti kāmaṃ maññatu vā, mā maññatu vā, taṃ maññanaṃ nipphalameva. Atthā sadatthaparamā bhavanti. Khantyā khantito bhiyyo sadattho nāma na vijjati.
यो बलवा सन्तो दुब्बलस्स हवे तितिक्खतीति तस्स बलवन्तस्स तं तितिक्खनं परमं खन्तिन्ति सप्पुरिसा आहु, दुब्बलो निच्चं खमति एव।
Yo balavā santo dubbalassa have titikkhatīti tassa balavantassa taṃ titikkhanaṃ paramaṃ khantinti sappurisā āhu, dubbalo niccaṃ khamati eva.
यस्स बालस्स बालबलं अत्थि, तस्स बालस्स बालबलं ‘‘अबल’’न्ति सप्पुरिसा आहु, यस्स धम्मगुत्तस्स यं बलं अत्थि, तस्स धम्मगुत्तस्स तस्स बलस्स पटिवत्ता पटिप्फरित्वा वत्ता न विज्जति।
Yassa bālassa bālabalaṃ atthi, tassa bālassa bālabalaṃ ‘‘abala’’nti sappurisā āhu, yassa dhammaguttassa yaṃ balaṃ atthi, tassa dhammaguttassa tassa balassa paṭivattā paṭippharitvā vattā na vijjati.
वेपचित्ति, यो पुग्गलो कुद्धं पठमं कुज्झन्तस्स पटिकुज्झति, सो पटिकुज्झन्तो पुग्गलो तेन पटिकुज्झनेन तस्स पठमं कुज्झन्तस्स पापपुग्गलस्स पापपुग्गलतो पापियो एव पापतरो हीनतरो एव भवे।
Vepacitti, yo puggalo kuddhaṃ paṭhamaṃ kujjhantassa paṭikujjhati, so paṭikujjhanto puggalo tena paṭikujjhanena tassa paṭhamaṃ kujjhantassa pāpapuggalassa pāpapuggalato pāpiyo eva pāpataro hīnataro eva bhave.
वेपचित्ति, यो सप्पुरिसो सतो सतिमा परं सङ्कुपितं ञत्वा पठमं कुज्झन्तस्स अप्पटिकुज्झन्तोव भवे, सो सप्पुरिसो दुज्जयं सङ्गामं जेति नाम, अत्तनो च परस्स च उभिन्नं अत्थं चरति नाम।
Vepacitti, yo sappuriso sato satimā paraṃ saṅkupitaṃ ñatvā paṭhamaṃ kujjhantassa appaṭikujjhantova bhave, so sappuriso dujjayaṃ saṅgāmaṃ jeti nāma, attano ca parassa ca ubhinnaṃ atthaṃ carati nāma.
अत्तनो च परस्स च तिकिच्छन्तानं उभिन्नं कोधो उपसम्मति, ये जना धम्मस्स खन्तिधम्मस्स अत्थे, चतुसच्चधम्मे वा अकोविदा भवन्ति, ते जना खमन्तं सप्पुरिसं ‘‘अयं बालो’’ति मञ्ञन्ति, तेसं अकोविदानं जनानं तं मञ्ञनं निप्फलन्ति।
Attano ca parassa ca tikicchantānaṃ ubhinnaṃ kodho upasammati, ye janā dhammassa khantidhammassa atthe, catusaccadhamme vā akovidā bhavanti, te janā khamantaṃ sappurisaṃ ‘‘ayaṃ bālo’’ti maññanti, tesaṃ akovidānaṃ janānaṃ taṃ maññanaṃ nipphalanti.
गाथासु, भिक्खवे, देवानमिन्देन सक्केन भासितासु देवा अनुमोदिंसु, असुरा तुण्ही अहेसुन्ति योजना। इदं ‘‘भिय्यो बाला’’तिआदिकं वचनं सक्कवेपचित्तीनं वचनभावतो परवचनं नाम। (९)
Gāthāsu, bhikkhave, devānamindena sakkena bhāsitāsu devā anumodiṃsu, asurā tuṇhī ahesunti yojanā. Idaṃ ‘‘bhiyyo bālā’’tiādikaṃ vacanaṃ sakkavepacittīnaṃ vacanabhāvato paravacanaṃ nāma. (9)
११७. पत्तं एतरहि अधिगतं यञ्च कामूपकरणं, आयतिं पत्तब्बं अधिगतं यञ्च कामूपकरणं अत्थि, एतं उभयं रजानुकिण्णं रागरजादिकिण्णं इति आतुरस्स आतुरानंयेव पुग्गलानं सन्तिके अनुसिक्खतो अनुसिक्खन्तस्स सिक्खासारा हुत्वा उपट्ठहन्ति, सीलं वतं जीवितं ब्रह्मचरियं इमे सिक्खासारा हुत्वा उपट्ठहन्तीति ये उपट्ठानसारा पुग्गला सारतो गहेत्वा ठिता। एत्थ सीलं नाम ‘‘न करोमी’’ति ओरमणं। वतं नाम भोजनकिच्चकरणादि। जीवितं नाम आजीवो। ब्रह्मचरियं नाम मेथुनविरतिविसेसभावो वेदितब्बो। तेसं उपट्ठानसारानं पुग्गलानं अयं वादो एको पठमो अन्तो लामको। ये च पुग्गला ‘‘कामेसु दोसो नत्थी’’ति एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो हुत्वा ठिता, तेसं पुग्गलानं अयं वादो एको दुतियो अन्तो लामको। इच्चेते उभो अन्ता अन्तवादा पुग्गला कटसिवड्ढना कटसियो दिट्ठिं वड्ढेन्ति। एते उभो अन्ते अत्तकिलमथानुयोगे कामसुखल्लिकानुयोगे एके पुग्गला अनभिञ्ञाय ओलीयन्ति, एके पुग्गला अतिधावन्तीति योजना। इदं ‘‘यञ्च पत्त’’न्तिआदिकं वचनं परेसं पुग्गलानं वचनभावतो परवचनं नाम।
117.Pattaṃ etarahi adhigataṃ yañca kāmūpakaraṇaṃ, āyatiṃ pattabbaṃ adhigataṃ yañca kāmūpakaraṇaṃ atthi, etaṃ ubhayaṃ rajānukiṇṇaṃ rāgarajādikiṇṇaṃ iti āturassa āturānaṃyeva puggalānaṃ santike anusikkhato anusikkhantassa sikkhāsārā hutvā upaṭṭhahanti, sīlaṃ vataṃ jīvitaṃ brahmacariyaṃ ime sikkhāsārā hutvā upaṭṭhahantīti ye upaṭṭhānasārā puggalā sārato gahetvā ṭhitā. Ettha sīlaṃ nāma ‘‘na karomī’’ti oramaṇaṃ. Vataṃ nāma bhojanakiccakaraṇādi. Jīvitaṃ nāma ājīvo. Brahmacariyaṃ nāma methunavirativisesabhāvo veditabbo. Tesaṃ upaṭṭhānasārānaṃ puggalānaṃ ayaṃ vādo eko paṭhamo anto lāmako. Ye ca puggalā ‘‘kāmesu doso natthī’’ti evaṃvādino evaṃdiṭṭhino hutvā ṭhitā, tesaṃ puggalānaṃ ayaṃ vādo eko dutiyo anto lāmako. Iccete ubho antā antavādā puggalā kaṭasivaḍḍhanā kaṭasiyo diṭṭhiṃ vaḍḍhenti. Ete ubho ante attakilamathānuyoge kāmasukhallikānuyoge eke puggalā anabhiññāya olīyanti, eke puggalā atidhāvantīti yojanā. Idaṃ ‘‘yañca patta’’ntiādikaṃ vacanaṃ paresaṃ puggalānaṃ vacanabhāvato paravacanaṃ nāma.
ये च सम्मादिट्ठिपुग्गला ते उभो अन्ते अत्तकिलमथानुयोगकामसुखल्लिकानुयोगे अभिञ्ञाय तत्र च अन्ते न अहेसुं। तेन च अभिजाननेन ते उभो अन्ते न अमञ्ञिंसु, तेसं सम्मादिट्ठिपुग्गलानं वट्टं तिविधं वट्टं पञ्ञापनाय नत्थि। इति एवं इदं ‘‘ये चा’’तिआदिकं वचनं भगवतो वचनभावतो सकवचनं नाम। अयं उदानो ‘‘यञ्च पत्तं…पे॰… पञ्ञापनाया’’ति अयं उदानो वुत्तनयेन सकवचनञ्च परवचनञ्च होति।
Ye ca sammādiṭṭhipuggalā te ubho ante attakilamathānuyogakāmasukhallikānuyoge abhiññāya tatra ca ante na ahesuṃ. Tena ca abhijānanena te ubho ante na amaññiṃsu, tesaṃ sammādiṭṭhipuggalānaṃ vaṭṭaṃ tividhaṃ vaṭṭaṃ paññāpanāya natthi. Iti evaṃ idaṃ ‘‘ye cā’’tiādikaṃ vacanaṃ bhagavato vacanabhāvato sakavacanaṃ nāma. Ayaṃ udāno ‘‘yañca pattaṃ…pe… paññāpanāyā’’ti ayaṃ udāno vuttanayena sakavacanañca paravacanañca hoti.
पसेनदि नाम कोसलो कोसलिस्सरो राजा भगवन्तं एतं ‘‘इध मय्हं…पे॰… तेसं पियो अत्ता’’ति वचनं अवोच। भन्ते, इध रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स मय्हं मम चेतसो चित्तस्स एवं परिवितक्को उदपादि, केसं सत्तानं अत्ता पियो नु खो, केसं सत्तानं अत्ता अप्पियो नु खो इति एतं परिवितक्कनं उदपादि। भन्ते, तस्स मय्हं एतं परिवितक्कनं अहोसि, ये च केचि सत्ता कायेन दुच्चरितं चरन्ति खो…पे॰… मनसा दुच्चरितं चरन्ति खो, तेसं सत्तानं अत्ता अप्पियो खो। ते दुच्चरितं चरन्ता सत्ता ‘‘नो अत्ता पियो’’ति एवं किञ्चापि वदेय्युं, अथ खो तेसं दुच्चरितं चरन्तानं सत्तानं अत्ता अप्पियोव। तं किस्स हेतु? अप्पियो अप्पियस्स अनत्थाय यं दुच्चरितं करेय्य, तं दुच्चरितं ते दुच्चरितं चरन्ता सत्ता अत्तनाव. सयमेव। अत्तनो अनत्थाय हि यस्मा करोन्ति, तस्मा तेसं दुच्चरितं चरन्तानं सत्तानं अत्ता अप्पियोवाति एतं परिवितक्कनं अहोसि।
Pasenadi nāma kosalo kosalissaro rājā bhagavantaṃ etaṃ ‘‘idha mayhaṃ…pe… tesaṃ piyo attā’’ti vacanaṃ avoca. Bhante, idha rahogatassa paṭisallīnassa mayhaṃ mama cetaso cittassa evaṃ parivitakko udapādi, kesaṃ sattānaṃ attā piyo nu kho, kesaṃ sattānaṃ attā appiyo nu kho iti etaṃ parivitakkanaṃ udapādi. Bhante, tassa mayhaṃ etaṃ parivitakkanaṃ ahosi, ye ca keci sattā kāyena duccaritaṃ caranti kho…pe… manasā duccaritaṃ caranti kho, tesaṃ sattānaṃ attā appiyo kho. Te duccaritaṃ carantā sattā ‘‘no attā piyo’’ti evaṃ kiñcāpi vadeyyuṃ, atha kho tesaṃ duccaritaṃ carantānaṃ sattānaṃ attā appiyova. Taṃ kissa hetu? Appiyo appiyassa anatthāya yaṃ duccaritaṃ kareyya, taṃ duccaritaṃ te duccaritaṃ carantā sattā attanāva. sayameva. Attano anatthāya hi yasmā karonti, tasmā tesaṃ duccaritaṃ carantānaṃ sattānaṃ attā appiyovāti etaṃ parivitakkanaṃ ahosi.
भन्ते , ये च केचि सत्ता कायेन सुचरितं चरन्ति खो…पे॰… मनसा सुचरितं चरन्ति खो, तेसं सुचरितं चरन्तानं सत्तानं अत्ता पियो खो, ते सुचरितं चरन्ता सत्ता ‘‘नो अत्ता अप्पियो’’ति एवं किञ्चापि वदेय्युं, अथ खो तेसं सुचरितं चरन्तानं सत्तानं अत्ता पियोव। तं किस्स हेतु? पियो पियस्स अत्थाय यं सुचरितं चरेय्य, तं सुचरितं ते सुचरितं चरन्ता सत्ता अत्तनाव सयमेव अत्तनो अत्थाय हि यस्मा करोन्ति , तस्मा तेसं सुचरितं चरन्तानं सत्तानं अत्ता पियोवाति एतं परिवितक्कनं अहोसि। एतं वचनं अवोचाति योजना।
Bhante , ye ca keci sattā kāyena sucaritaṃ caranti kho…pe… manasā sucaritaṃ caranti kho, tesaṃ sucaritaṃ carantānaṃ sattānaṃ attā piyo kho, te sucaritaṃ carantā sattā ‘‘no attā appiyo’’ti evaṃ kiñcāpi vadeyyuṃ, atha kho tesaṃ sucaritaṃ carantānaṃ sattānaṃ attā piyova. Taṃ kissa hetu? Piyo piyassa atthāya yaṃ sucaritaṃ careyya, taṃ sucaritaṃ te sucaritaṃ carantā sattā attanāva sayameva attano atthāya hi yasmā karonti , tasmā tesaṃ sucaritaṃ carantānaṃ sattānaṃ attā piyovāti etaṃ parivitakkanaṃ ahosi. Etaṃ vacanaṃ avocāti yojanā.
‘‘एवमेतं महाराजा’’ति वचनं पठमं वत्वा ‘‘ये हि केची’’तिआदिके भगवतो वुत्तवचनेपि योजना तथेव कातब्बा।
‘‘Evametaṃ mahārājā’’ti vacanaṃ paṭhamaṃ vatvā ‘‘ye hi kecī’’tiādike bhagavato vuttavacanepi yojanā tatheva kātabbā.
गाथासु पन यो पण्डितो अत्तानं ‘‘पिय’’न्ति चे जञ्ञा, एवं सति सो पण्डितो नं अत्तानं पापेन कम्मेन न संयुजे न संयोजेय्य, तं वचनं हि सच्चं पियं अत्तानं सुलभं न होति, दुक्कटकारिना सुखं सुलभं न होति।
Gāthāsu pana yo paṇḍito attānaṃ ‘‘piya’’nti ce jaññā, evaṃ sati so paṇḍito naṃ attānaṃ pāpena kammena na saṃyuje na saṃyojeyya, taṃ vacanaṃ hi saccaṃ piyaṃ attānaṃ sulabhaṃ na hoti, dukkaṭakārinā sukhaṃ sulabhaṃ na hoti.
अन्तकेन मच्चुना अधिपन्नस्स मानुसं भवं जहतो पजहन्तस्स तस्स मरणमुखे ठितस्स सत्तस्स किं सकं होति, मरणमुखे ठितो सो सत्तो किञ्च आदाय परलोकं गच्छति, छाया गच्छन्तं सत्तं अनपायिनी इव, एवं अस्स परलोकगतस्स सत्तस्स किञ्च अनुगं होति।
Antakena maccunā adhipannassa mānusaṃ bhavaṃ jahato pajahantassa tassa maraṇamukhe ṭhitassa sattassa kiṃ sakaṃ hoti, maraṇamukhe ṭhito so satto kiñca ādāya paralokaṃ gacchati, chāyā gacchantaṃ sattaṃ anapāyinī iva, evaṃ assa paralokagatassa sattassa kiñca anugaṃ hoti.
इति भगवा एवं पुच्छति, पुच्छित्वा ‘‘उभो’’तिआदिविस्सज्जनवचनञ्च आह। इध लोके यो मच्चो यं पुञ्ञञ्च यं पापञ्च उभो कम्मे कुरुते करोति, तस्स परलोकगतस्स मच्चस्स तं पुञ्ञपापद्वयं सकं होति। परलोकं गतो मच्चो तंव पुञ्ञपापद्वयं आदाय परलोकं गच्छति, छाया गच्छन्तं सत्तं अनपायिनी इव, एवं अस्स परलोकगतस्स मच्चस्स तंव पुञ्ञपापद्वयं अनुगं होति।
Iti bhagavā evaṃ pucchati, pucchitvā ‘‘ubho’’tiādivissajjanavacanañca āha. Idha loke yo macco yaṃ puññañca yaṃ pāpañca ubho kamme kurute karoti, tassa paralokagatassa maccassa taṃ puññapāpadvayaṃ sakaṃ hoti. Paralokaṃ gato macco taṃva puññapāpadvayaṃ ādāya paralokaṃ gacchati, chāyā gacchantaṃ sattaṃ anapāyinī iva, evaṃ assa paralokagatassa maccassa taṃva puññapāpadvayaṃ anugaṃ hoti.
तस्मा पण्डितो सम्परायिकं सम्पराये फलनिब्बत्तापकं कल्याणं निचयं निचयन्तो हुत्वा करेय्य। पाणिनं परलोकस्मिं पुञ्ञानि पतिट्ठा होन्ति, इति भगवा आहाति योजना कातब्बा। इदं ‘‘राजा पसेनदी’’तिआदिकं सुत्तं कोसलरञ्ञो वचनभावतो परवचनं होति। ‘‘एवमेतं , महाराज, एवमेतं महाराजा’’तिआदिका अनुगीति भगवतो वचनभावतो सकवचनं होति। इदं द्वयं वचनं सकवचनञ्च परवचनञ्च होति। (१०)
Tasmā paṇḍito samparāyikaṃ samparāye phalanibbattāpakaṃ kalyāṇaṃ nicayaṃ nicayanto hutvā kareyya. Pāṇinaṃ paralokasmiṃ puññāni patiṭṭhā honti, iti bhagavā āhāti yojanā kātabbā. Idaṃ ‘‘rājā pasenadī’’tiādikaṃ suttaṃ kosalarañño vacanabhāvato paravacanaṃ hoti. ‘‘Evametaṃ , mahārāja, evametaṃ mahārājā’’tiādikā anugīti bhagavato vacanabhāvato sakavacanaṃ hoti. Idaṃ dvayaṃ vacanaṃ sakavacanañca paravacanañca hoti. (10)
११८. पञ्हे पुच्छिते इदं दुक्खसच्चं अभिञ्ञेय्यं, इदं समुदयसच्चं पहातब्बं, इदं मग्गसच्चं भावेतब्बं, इदं निरोधसच्चं, फलं वा सच्छिकातब्बं, इमे कुसलाकुसला धम्मा एवं कुसलाकुसलभावेन गहिता अनवज्जसावज्जभावेन वा गहिता सुखविपाकदुक्खविपाकभावेन वा गहिता , इदं इट्ठविपाकं इदं अनिट्ठविपाकं फलं निब्बत्तयइति एवंगहितानं तेसं कुसलाकुसलधम्मानं अयं वुड्ढि अत्थो, अयं हानि अत्थोति। इति इदं ‘‘पञ्हे पुच्छिते’’तिआदिकं सुत्तं विस्सज्जनीये अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो विस्सज्जनीयं नाम।
118. Pañhe pucchite idaṃ dukkhasaccaṃ abhiññeyyaṃ, idaṃ samudayasaccaṃ pahātabbaṃ, idaṃ maggasaccaṃ bhāvetabbaṃ, idaṃ nirodhasaccaṃ, phalaṃ vā sacchikātabbaṃ, ime kusalākusalā dhammā evaṃ kusalākusalabhāvena gahitā anavajjasāvajjabhāvena vā gahitā sukhavipākadukkhavipākabhāvena vā gahitā, idaṃ iṭṭhavipākaṃ idaṃ aniṭṭhavipākaṃ phalaṃ nibbattayaiti evaṃgahitānaṃ tesaṃ kusalākusaladhammānaṃ ayaṃ vuḍḍhi attho, ayaṃ hāni atthoti. Iti idaṃ ‘‘pañhe pucchite’’tiādikaṃ suttaṃ vissajjanīye atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato vissajjanīyaṃ nāma.
‘‘उळारो बुद्धो भगवा’’ति इमिना पदेन बुद्धउळारतं एकंसेनेव एककोट्ठासेनेव निद्दिसे। ‘‘स्वाक्खातो धम्मो’’ति इमिना पदेन धम्मस्वाक्खाततं एकंसेनेव एककोट्ठासेनेव निद्दिसे। ‘‘सुप्पटिपन्नो सङ्घो’’ति इमिना पदेन सङ्घसुप्पटिपत्तिं एकंसेनेव एककोट्ठासेनेव निद्दिसे ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति इमिना पदेन सङ्खारानिच्चतं एकंसेनेव निद्दिसे। ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति इमिना पदेन सङ्खारदुक्खतं एकंसेनेव निद्दिसे। ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति इमिना पदेन धम्मानत्ततं एकंसेनेव निद्दिसे। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनत्ता’’ति अवत्वा ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति वुत्तेन इमिना पदेन सङ्खारेहि अञ्ञं यं वा पन मग्गफलनिरोधसमापत्तिधम्मजातं अत्थि, तं मग्गफलनिरोधसमापत्तिधम्मजातम्पि एवंजातियं एवं एकंसब्याकरणीयन्ति मग्गफलनिरोधसमापत्तिधम्मजातस्सापि अनत्ततं एकंसेनेव निद्दिसेति योजना। इदं ‘‘उळारो’’तिआदिकं सुत्तं विस्सज्जनीये बुद्धउळारतादिके वाचकञापकभावेन पवत्तनतो विस्सज्जनीयं नाम।
‘‘Uḷāro buddho bhagavā’’ti iminā padena buddhauḷārataṃ ekaṃseneva ekakoṭṭhāseneva niddise. ‘‘Svākkhāto dhammo’’ti iminā padena dhammasvākkhātataṃ ekaṃseneva ekakoṭṭhāseneva niddise. ‘‘Suppaṭipanno saṅgho’’ti iminā padena saṅghasuppaṭipattiṃ ekaṃseneva ekakoṭṭhāseneva niddise ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti iminā padena saṅkhārāniccataṃ ekaṃseneva niddise. ‘‘Sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti iminā padena saṅkhāradukkhataṃ ekaṃseneva niddise. ‘‘Sabbe dhammā anattā’’ti iminā padena dhammānattataṃ ekaṃseneva niddise. ‘‘Sabbe saṅkhārā anattā’’ti avatvā ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vuttena iminā padena saṅkhārehi aññaṃ yaṃ vā pana maggaphalanirodhasamāpattidhammajātaṃ atthi, taṃ maggaphalanirodhasamāpattidhammajātampi evaṃjātiyaṃ evaṃ ekaṃsabyākaraṇīyanti maggaphalanirodhasamāpattidhammajātassāpi anattataṃ ekaṃseneva niddiseti yojanā. Idaṃ ‘‘uḷāro’’tiādikaṃ suttaṃ vissajjanīye buddhauḷāratādike vācakañāpakabhāvena pavattanato vissajjanīyaṃ nāma.
नरदम्मसारथि आकङ्खतो ते भगवतो मनसा सब्बञ्ञुतञ्ञाणसहितादिमनसा विचिन्तितं ञेय्यधम्मं देवा मनुस्सा सब्बे पाणिनो न जञ्ञा न जानेय्युं। सन्तं अरणं समाधिं निसेवतो ते भगवतो मनसा विचिन्तिता कसिणापि सब्बे पाणिनो न जञ्ञा न जानेय्युं। कसिणापि वा कसिणारम्मणाय पञ्ञायपि न जञ्ञा न जानेय्युं। कसिणापीति एत्थ च ‘‘कसिणायपी’’ति वत्तब्बेपि य-कार लोपवसेन ‘‘कसिणापी’’ति वुत्तं। अथ वा ‘‘यं आकङ्खति यं आकङ्खनं करोति, तं आकङ्खनं किं कतम’’न्ति पुच्छितं पञ्हं अञ्ञेसं अविसयत्ता अविस्सज्जनीयं होतीति योजना। इदं ‘‘आकङ्खतो’’तिआदिकं सुत्तं अविस्सज्जनीये विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अविस्सज्जनीयं नाम।
Naradammasārathi ākaṅkhato te bhagavato manasā sabbaññutaññāṇasahitādimanasā vicintitaṃ ñeyyadhammaṃ devā manussā sabbe pāṇino na jaññā na jāneyyuṃ. Santaṃ araṇaṃ samādhiṃ nisevato te bhagavato manasā vicintitā kasiṇāpi sabbe pāṇino na jaññā na jāneyyuṃ. Kasiṇāpi vā kasiṇārammaṇāya paññāyapi na jaññā na jāneyyuṃ. Kasiṇāpīti ettha ca ‘‘kasiṇāyapī’’ti vattabbepi ya-kāra lopavasena ‘‘kasiṇāpī’’ti vuttaṃ. Atha vā ‘‘yaṃ ākaṅkhati yaṃ ākaṅkhanaṃ karoti, taṃ ākaṅkhanaṃ kiṃ katama’’nti pucchitaṃ pañhaṃ aññesaṃ avisayattā avissajjanīyaṃ hotīti yojanā. Idaṃ ‘‘ākaṅkhato’’tiādikaṃ suttaṃ avissajjanīye visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato avissajjanīyaṃ nāma.
भगवा सीलक्खन्धे सीलक्खन्धहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा समाधिक्खन्धे समाधिक्खन्धहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा पञ्ञाक्खन्धे पञ्ञाक्खन्धहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा विमुत्तिक्खन्धे विमुत्तिक्खन्धहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा इरियायं कायवचीसमाचारे कायवचीसमाचारहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा पभावे आनुभावहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा हितेसितायं मेत्ताहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा करुणायं करुणाहेतु एत्तको एतपरिमाणो, भगवा इद्धियं इद्धिविधहेतु एत्तको एतपरिमाणोति अविस्सज्जनीयोति योजना। इदं ‘‘एत्तको’’तिआदिकं सुत्तं अविस्सज्जनीये विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अविस्सज्जनीयं नाम।
Bhagavā sīlakkhandhe sīlakkhandhahetu ettako etaparimāṇo, bhagavā samādhikkhandhe samādhikkhandhahetu ettako etaparimāṇo, bhagavā paññākkhandhe paññākkhandhahetu ettako etaparimāṇo, bhagavā vimuttikkhandhe vimuttikkhandhahetu ettako etaparimāṇo, bhagavā vimuttiñāṇadassanakkhandhe vimuttiñāṇadassanakkhandhahetu ettako etaparimāṇo, bhagavā iriyāyaṃ kāyavacīsamācāre kāyavacīsamācārahetu ettako etaparimāṇo, bhagavā pabhāve ānubhāvahetu ettako etaparimāṇo, bhagavā hitesitāyaṃ mettāhetu ettako etaparimāṇo, bhagavā karuṇāyaṃ karuṇāhetu ettako etaparimāṇo, bhagavā iddhiyaṃ iddhividhahetu ettako etaparimāṇoti avissajjanīyoti yojanā. Idaṃ ‘‘ettako’’tiādikaṃ suttaṃ avissajjanīye visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato avissajjanīyaṃ nāma.
भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स तथागतस्स लोके उप्पादा उप्पादहेतु तिण्णं रतनानं उप्पादो सम्भवति, आयतिं बुद्धरतनस्स उप्पादो सम्भवति, एकस्स बुद्धरतनस्स धरमानक्खणेन हि अञ्ञस्स बुद्धरतनस्स अनुप्पज्जनतो आयतिन्ति वुत्तं, धम्मरतनस्स उप्पादो सम्भवति, सङ्घरतनस्स उप्पादो सम्भवतीति तीणि रतनानि। ‘‘तानि तीणि रतनानि गुणतो किंपमाणानी’’ति पुच्छिते सति तानि तीणि रतनानि गुणतो एतपरिमाणानीति न विस्सज्जितब्बानीति योजना। इदं ‘‘तथागतस्सा’’तिआदिकं सुत्तं अविस्सज्जनीये विसये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अविस्सज्जनीयं नाम।
Bhikkhave, arahato sammāsambuddhassa tathāgatassa loke uppādā uppādahetu tiṇṇaṃ ratanānaṃ uppādo sambhavati, āyatiṃ buddharatanassa uppādo sambhavati, ekassa buddharatanassa dharamānakkhaṇena hi aññassa buddharatanassa anuppajjanato āyatinti vuttaṃ, dhammaratanassa uppādo sambhavati, saṅgharatanassa uppādo sambhavatīti tīṇi ratanāni. ‘‘Tāni tīṇi ratanāni guṇato kiṃpamāṇānī’’ti pucchite sati tāni tīṇi ratanāni guṇato etaparimāṇānīti na vissajjitabbānīti yojanā. Idaṃ ‘‘tathāgatassā’’tiādikaṃ suttaṃ avissajjanīye visaye vācakañāpakabhāvena pavattanato avissajjanīyaṃ nāma.
बुद्धविसयो पुग्गलपरो पुग्गलपधानो पञ्हो अविस्सज्जनीयो, बुद्धविसयाव पुग्गलपरोपरञ्ञुता अविस्सज्जनीया। भिक्खवे, अविज्जानीवरणानं सत्तानं पुब्बा कोटि न पञ्ञायति तण्हासंयोजनानं, सकिं निरयं सन्धावतं संसरतं सत्तानं, सकिं तिरच्छानयोनिं सन्धावतं संसरतं सत्तानं, सकिं पेत्तिविसयं सन्धावतं संसरतं सत्तानं, सकिं असुरयोनिं सन्धावतं संसरतं सत्तानं, सकिं देवे सन्धावतं संसरतं सत्तानं, सकिं मनुस्से सन्धावतं संसरतं सत्तानं पुब्बा कोटि न पञ्ञायति न दिस्सति न उपलब्भतीति। ‘‘सा पुब्बा कोटि कतमा’’ति केनचि कतं पुच्छनं अविस्सज्जनीयं संसारस्स पुब्बकोटिया अभावतो अविस्सज्जनीयं होति। ‘‘न पञ्ञायती’’ति देसना सावकानं ञाणवेकल्लेन कता, न अत्तनो ञाणवेकल्लेन। ‘‘न पञ्ञायती’’ति देसना अत्तनो चेव सावकानञ्च ञाणवेकल्लेन कातब्बा सियाति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘दुविधा बुद्धानं भगवन्तानं देसना’’तिआदि वुत्तं। अत्ता उपनेतब्बो एतिस्सा देसनायाति अत्तूपनायिका। परो उपनेतब्बो एतिस्सा देसनायाति परूपनायिका। ‘‘कतमा अत्तूपनायिका देसना, कतमा परूपनायिका देसना’’ति पुच्छितब्बत्ता नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘न पञ्ञायती’’तिआदि वुत्तं। ‘‘न पञ्ञायती’’ति देसना सावकानं नेतब्बानं वसेन देसितत्ता परूपनायिका देसना नाम, ‘‘नत्थि बुद्धानं भगवन्तानं अविजानना’’ति देसना अत्तनो नेतब्बस्स वसेन देसितत्ता अत्तूपनायिका देसना नाम। ‘‘नत्थि बुद्धानं भगवन्तानं अविजानना’’ति वुत्तत्ता पुब्बाय कोटिया अभावतो एव न पञ्ञायतीति विञ्ञायति, भगवतो ञाणस्स पञ्ञापनं कातुं असमत्थत्ता न पञ्ञायतीति न विञ्ञायति तेन अट्ठकथायं ‘‘नत्थि बुद्धानं भगवन्तानं अविजाननाति एतेन पुरिमाय कोटिया अभावतो एव न पञ्ञायति, न तत्थ ञाणस्स पटिघातोति दस्सेती’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ११८) वुत्तं।
Buddhavisayo puggalaparo puggalapadhāno pañho avissajjanīyo, buddhavisayāva puggalaparoparaññutā avissajjanīyā. Bhikkhave, avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ pubbā koṭi na paññāyati taṇhāsaṃyojanānaṃ, sakiṃ nirayaṃ sandhāvataṃ saṃsarataṃ sattānaṃ, sakiṃ tiracchānayoniṃ sandhāvataṃ saṃsarataṃ sattānaṃ, sakiṃ pettivisayaṃ sandhāvataṃ saṃsarataṃ sattānaṃ, sakiṃ asurayoniṃ sandhāvataṃ saṃsarataṃ sattānaṃ, sakiṃ deve sandhāvataṃ saṃsarataṃ sattānaṃ, sakiṃ manusse sandhāvataṃ saṃsarataṃ sattānaṃ pubbā koṭi na paññāyati na dissati na upalabbhatīti. ‘‘Sā pubbā koṭi katamā’’ti kenaci kataṃ pucchanaṃ avissajjanīyaṃ saṃsārassa pubbakoṭiyā abhāvato avissajjanīyaṃ hoti. ‘‘Na paññāyatī’’ti desanā sāvakānaṃ ñāṇavekallena katā, na attano ñāṇavekallena. ‘‘Na paññāyatī’’ti desanā attano ceva sāvakānañca ñāṇavekallena kātabbā siyāti codanaṃ manasi katvā ‘‘duvidhā buddhānaṃ bhagavantānaṃ desanā’’tiādi vuttaṃ. Attā upanetabbo etissā desanāyāti attūpanāyikā. Paro upanetabbo etissā desanāyāti parūpanāyikā. ‘‘Katamā attūpanāyikā desanā, katamā parūpanāyikā desanā’’ti pucchitabbattā niyametvā dassetuṃ ‘‘na paññāyatī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Na paññāyatī’’ti desanā sāvakānaṃ netabbānaṃ vasena desitattā parūpanāyikā desanā nāma, ‘‘natthi buddhānaṃ bhagavantānaṃ avijānanā’’ti desanā attano netabbassa vasena desitattā attūpanāyikā desanā nāma. ‘‘Natthi buddhānaṃ bhagavantānaṃ avijānanā’’ti vuttattā pubbāya koṭiyā abhāvato eva na paññāyatīti viññāyati, bhagavato ñāṇassa paññāpanaṃ kātuṃ asamatthattā na paññāyatīti na viññāyati tena aṭṭhakathāyaṃ ‘‘natthi buddhānaṃ bhagavantānaṃ avijānanāti etena purimāya koṭiyā abhāvato eva na paññāyati, na tattha ñāṇassa paṭighātoti dassetī’’ti (netti. aṭṭha. 118) vuttaṃ.
‘‘कथं पन बुद्धानं भगवन्तानं अविजाननाय नत्थिभावोविजानितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता अविजाननाय नत्थिभावं जानापेतुं ‘‘यथा भगवा कोकालिकं भिक्खु’’न्तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन – ‘‘यं पन अत्थि, तं अञ्ञेसं अप्पमेय्यम्पि भगवतो न अप्पमेय्यन्ति भगवतो सब्बत्थ अप्पटिहतञाणतं दस्सेतुं ‘यथा भगवा कोकालिकं भिक्खुं आरब्भा’तिआदिमाहा’’ति वुत्तं। भगवा कोकालिकं भिक्खुं आरब्भ ‘‘कीव दीघं नु खो, भन्ते, पदुमे निरये आयुप्पमाण’’न्ति पञ्हं पुच्छित्वा निसिन्नं अञ्ञतरं भिक्खुं यथा येन पकारेन ‘‘सेय्यथापि…पे॰… आघातेत्वा’’ति एवमाह। ततो तेन पकारेन अविजाननाय नत्थिभावो विजानितब्बोति अत्थो गहेतब्बो।
‘‘Kathaṃ pana buddhānaṃ bhagavantānaṃ avijānanāya natthibhāvovijānitabbo’’ti vattabbattā avijānanāya natthibhāvaṃ jānāpetuṃ ‘‘yathā bhagavā kokālikaṃ bhikkhu’’ntiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘‘yaṃ pana atthi, taṃ aññesaṃ appameyyampi bhagavato na appameyyanti bhagavato sabbattha appaṭihatañāṇataṃ dassetuṃ ‘yathā bhagavā kokālikaṃ bhikkhuṃ ārabbhā’tiādimāhā’’ti vuttaṃ. Bhagavā kokālikaṃ bhikkhuṃ ārabbha ‘‘kīva dīghaṃ nu kho, bhante, padume niraye āyuppamāṇa’’nti pañhaṃ pucchitvā nisinnaṃ aññataraṃ bhikkhuṃ yathā yena pakārena ‘‘seyyathāpi…pe… āghātetvā’’ti evamāha. Tato tena pakārena avijānanāya natthibhāvo vijānitabboti attho gahetabbo.
भिक्खु, त्वं सल्लक्खेहि, कोकालिको वीसतिखारिको कोसलको तिलवाहो रासिं कत्वा ठपितो, ततो तिलतो पुरिसो वस्ससतस्स वस्ससतस्स अच्चयेन एकमेकं तिलं उद्धरेय्य, सो वीसतिखारिको कोसलको तिलवाहो इमिना उद्धरानुपक्कमेन खिप्पतरं परिक्खयं परियादानं सेय्यथापि गच्छेय्य, एको अब्बुदो निरयो परिक्खयं परियादानं न त्वेव गच्छेय्य। वीसति अब्बुदा निरया तत्तके काले परिक्खयं परियादानं सेय्यथापि गच्छेय्युं, एवमेव एको निरब्बुदो निरयो तत्तके काले परिक्खयं परियादानं न त्वेव गच्छेय्य। एस नयो सेसेसुपि। सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं आघातेत्वा पदुमं निरयं कोकालिको भिक्खु उपपन्नो खो, भिक्खु, त्वं एवं सल्लक्खेहीति भगवा आहाति योजना। भगवा ‘‘अयं अप्पमेय्यो अयं असङ्ख्येय्यो’’ति वा न किञ्चि आह। ‘‘तस्मिं अप्पमेय्ये कतमो अप्पमेय्यो, तस्मिं असङ्ख्येय्ये कतमो असङ्ख्येय्यो’’ति केनचि कतं पुच्छनं बुद्धविसयत्ता अविस्सज्जनीयं। इदं अप्पमेय्यअसङ्ख्येय्यसुत्तं वुत्तनयेन अविस्सज्जनीयं। (११)
Bhikkhu, tvaṃ sallakkhehi, kokāliko vīsatikhāriko kosalako tilavāho rāsiṃ katvā ṭhapito, tato tilato puriso vassasatassa vassasatassa accayena ekamekaṃ tilaṃ uddhareyya, so vīsatikhāriko kosalako tilavāho iminā uddharānupakkamena khippataraṃ parikkhayaṃ pariyādānaṃ seyyathāpi gaccheyya, eko abbudo nirayo parikkhayaṃ pariyādānaṃ na tveva gaccheyya. Vīsati abbudā nirayā tattake kāle parikkhayaṃ pariyādānaṃ seyyathāpi gaccheyyuṃ, evameva eko nirabbudo nirayo tattake kāle parikkhayaṃ pariyādānaṃ na tveva gaccheyya. Esa nayo sesesupi. Sāriputtamoggallānesu cittaṃ āghātetvā padumaṃ nirayaṃ kokāliko bhikkhu upapanno kho, bhikkhu, tvaṃ evaṃ sallakkhehīti bhagavā āhāti yojanā. Bhagavā ‘‘ayaṃ appameyyo ayaṃ asaṅkhyeyyo’’ti vā na kiñci āha. ‘‘Tasmiṃ appameyye katamo appameyyo, tasmiṃ asaṅkhyeyye katamo asaṅkhyeyyo’’ti kenaci kataṃ pucchanaṃ buddhavisayattā avissajjanīyaṃ. Idaṃ appameyyaasaṅkhyeyyasuttaṃ vuttanayena avissajjanīyaṃ. (11)
११९. ‘‘यदा सो उपको’’तिआदीसु योजना पाकटा।
119.‘‘Yadā so upako’’tiādīsu yojanā pākaṭā.
‘‘कथं केन पकारेन जिनो’’ति उपकेन कतं पुच्छनं ‘‘किलेसप्पहानपकारेन जिनो’’ति विस्सज्जनीयत्ता विस्सज्जनीयं। ‘‘केन पकारेन जिनो’’ति उपकेन कतं पुच्छनं ‘‘पापकानं धम्मानं जितत्ता जिनो’’ति विस्सज्जनीयत्ता विस्सज्जनीयं। ‘‘कतमो जिनो’’ति कतं पुच्छनं ‘‘रूपादिको जिनो’’ति वा ‘‘रूपादिकं मुञ्चित्वा अञ्ञो जिनो’’ति वा विस्सज्जेतुं असक्कुणेय्यत्ता अविस्सज्जनीयं। ‘‘कतमो आसवक्खयो, कतमो रागक्खयो, कतमो दोसक्खयो, कतमो मोहक्खयो’’ति कतं पुच्छनं ‘‘निब्बानं आसवक्खयो’’ति वा ‘‘अरहत्तमग्गो आसवक्खयो’’ति वा ‘‘अरहत्तफलं रागक्खयो’’ति वा इति एवमादिना विस्सज्जनीयत्ता विस्सज्जनीयं। ‘‘कित्तको आसवक्खयो, कित्तको रागक्खयो, कित्तको दोसक्खयो, कित्तको मोहक्खयो’’ति कतं पुच्छनं ‘‘एत्तको एतपरिमाणो आसवक्खयो’’ति एवमादिना अविस्सज्जनीयत्ता अविस्सज्जनीयं। इदं वुत्तप्पकारं सुत्तं वुत्तनयेन विस्सज्जनीयञ्च अविस्सज्जनीयञ्च होति। (१२)
‘‘Kathaṃ kena pakārena jino’’ti upakena kataṃ pucchanaṃ ‘‘kilesappahānapakārena jino’’ti vissajjanīyattā vissajjanīyaṃ. ‘‘Kena pakārena jino’’ti upakena kataṃ pucchanaṃ ‘‘pāpakānaṃ dhammānaṃ jitattā jino’’ti vissajjanīyattā vissajjanīyaṃ. ‘‘Katamo jino’’ti kataṃ pucchanaṃ ‘‘rūpādiko jino’’ti vā ‘‘rūpādikaṃ muñcitvā añño jino’’ti vā vissajjetuṃ asakkuṇeyyattā avissajjanīyaṃ. ‘‘Katamo āsavakkhayo, katamo rāgakkhayo, katamo dosakkhayo, katamo mohakkhayo’’ti kataṃ pucchanaṃ ‘‘nibbānaṃ āsavakkhayo’’ti vā ‘‘arahattamaggo āsavakkhayo’’ti vā ‘‘arahattaphalaṃ rāgakkhayo’’ti vā iti evamādinā vissajjanīyattā vissajjanīyaṃ. ‘‘Kittako āsavakkhayo, kittako rāgakkhayo, kittako dosakkhayo, kittako mohakkhayo’’ti kataṃ pucchanaṃ ‘‘ettako etaparimāṇo āsavakkhayo’’ti evamādinā avissajjanīyattā avissajjanīyaṃ. Idaṃ vuttappakāraṃ suttaṃ vuttanayena vissajjanīyañca avissajjanīyañca hoti. (12)
‘‘तथागतो सत्तो अत्थी’’ति पुच्छनं ‘‘पञ्चक्खन्धे उपादाय पञ्ञापेतब्बो सत्तभूतो अत्थी’’ति विस्सज्जनीयत्ता विस्सज्जनीयं। ‘‘अत्थि रूप’’न्ति कतं पुच्छनं रूपस्स विस्सज्जमानत्ता ‘‘आमन्ता’’ति विस्सज्जनीयत्ता विस्सज्जनीयं, ‘‘रूपं तथागतो’’ति कतं पुच्छनं तथाभावतो अलब्भनतो अविस्सज्जनीयत्ता अविस्सज्जनीयं। ‘‘रूपवा तथागतो’’तिआदीसुपि एस नयो यथासम्भवं योजेतब्बो। इदं वुत्तप्पकारं सुत्तं वुत्तनयेन विस्सज्जनीयञ्च अविस्सज्जनीयञ्च होति।
‘‘Tathāgato satto atthī’’ti pucchanaṃ ‘‘pañcakkhandhe upādāya paññāpetabbo sattabhūto atthī’’ti vissajjanīyattā vissajjanīyaṃ. ‘‘Atthi rūpa’’nti kataṃ pucchanaṃ rūpassa vissajjamānattā ‘‘āmantā’’ti vissajjanīyattā vissajjanīyaṃ, ‘‘rūpaṃ tathāgato’’ti kataṃ pucchanaṃ tathābhāvato alabbhanato avissajjanīyattā avissajjanīyaṃ. ‘‘Rūpavā tathāgato’’tiādīsupi esa nayo yathāsambhavaṃ yojetabbo. Idaṃ vuttappakāraṃ suttaṃ vuttanayena vissajjanīyañca avissajjanīyañca hoti.
‘‘पस्सति भगवा दिब्बेन चक्खुना…पे॰… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाती’’ति कतं पुच्छनं ‘‘पस्सति भगवा’’ति वा…पे॰… ‘‘पजानाति भगवा’’ति वा विस्सज्जनीयत्ता विस्सज्जनीयं। ‘‘कतमे सत्ता, कतमो तथागतो’’ति कतं पुच्छनं परमत्थतो अलब्भनतो अविस्सज्जनीयत्ता अविस्सज्जनीयं।
‘‘Passati bhagavā dibbena cakkhunā…pe… yathākammūpage satte pajānātī’’ti kataṃ pucchanaṃ ‘‘passati bhagavā’’ti vā…pe… ‘‘pajānāti bhagavā’’ti vā vissajjanīyattā vissajjanīyaṃ. ‘‘Katame sattā, katamo tathāgato’’ti kataṃ pucchanaṃ paramatthato alabbhanato avissajjanīyattā avissajjanīyaṃ.
‘‘अत्थि तथागतो’’ति कतं पुच्छनं हेट्ठा वुत्तनयेन विस्सज्जनीयं। ‘‘अत्थि तथागतो परं मरणा’’ति कतं पुच्छनं ‘‘अत्थि तथागतो परं मरणा’’ति विस्सज्जमाने सति च इधलोको एव परलोकोति आपज्जति, ‘‘नत्थि तथागतो परं मरणा’’ति विस्सज्जमाने सति च इधलोकतो अञ्ञो परलोकोति आपज्जति, तस्मा अविस्सज्जनीयत्ता अविस्सज्जनीयं। इदं वुत्तप्पकारं सुत्तं विस्सज्जनीये विसये च अविस्सज्जनीये विसये च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो विस्सज्जनीयञ्च अविस्सज्जनीयञ्च होति।
‘‘Atthitathāgato’’ti kataṃ pucchanaṃ heṭṭhā vuttanayena vissajjanīyaṃ. ‘‘Atthi tathāgato paraṃ maraṇā’’ti kataṃ pucchanaṃ ‘‘atthi tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vissajjamāne sati ca idhaloko eva paralokoti āpajjati, ‘‘natthi tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vissajjamāne sati ca idhalokato añño paralokoti āpajjati, tasmā avissajjanīyattā avissajjanīyaṃ. Idaṃ vuttappakāraṃ suttaṃ vissajjanīye visaye ca avissajjanīye visaye ca vācakañāpakabhāvena pavattanato vissajjanīyañca avissajjanīyañca hoti.
१२०. नानाविधं विस्सज्जनीयाविस्सज्जनीयसुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं सुत्तं कम्म’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं कम्म’’न्तिआदि वुत्तं।
120. Nānāvidhaṃ vissajjanīyāvissajjanīyasuttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ suttaṃ kamma’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ kamma’’ntiādi vuttaṃ.
‘‘अन्तकेनाधिपन्नस्सा’’तिआदीसु अत्थो हेट्ठा वुत्तनयत्ता पाकटो ‘‘मरणेनाभिभूतस्स…पे॰… छायाव अनपायिनी’’ति इदं सुत्तं पुञ्ञकम्मपापकम्मद्वये वाचकञापकभावेन पवत्तनतो कम्मं नाम।
‘‘Antakenādhipannassā’’tiādīsu attho heṭṭhā vuttanayattā pākaṭo ‘‘maraṇenābhibhūtassa…pe… chāyāva anapāyinī’’ti idaṃ suttaṃ puññakammapāpakammadvaye vācakañāpakabhāvena pavattanato kammaṃ nāma.
भिक्खवे, तुम्हे पुन चपरं कम्मं सल्लक्खेथ। (अनुट्ठानगिलानं) अनुट्ठानगिलानस्स पीठसमारुळ्हं पीठसमारुळ्हस्स बालं बालस्स वा मञ्चसमारुळ्हं मञ्चसमारुळ्हस्स बालं बालस्स वा छमायं भूमियं सेमानं सेमानस्स सयन्तस्स बालं बालस्स वा कायेन दुच्चरितानि वाचाय दुच्चरितानि मनसा दुच्चरितानि पापकानि यानि कम्मानि पुब्बे पुब्बकाले वा अतीते अनेककप्पकोटिसतसहस्से वा अस्स बालेन कतानि, तानि पापकानि कम्मानि तम्हि पीठसमारुळ्हादिसमये ओलम्बन्ति विय उपट्ठहन्ति अज्झोलम्बन्ति विय उपट्ठहन्ति अभिप्पलम्बन्ति विय उपट्ठहन्ति। भिक्खवे , महतं महन्तानं पब्बतकूटानं छाया सायन्हसमयं पथवियं सेय्यथापि ओलम्बन्ति अज्झोलम्बन्ति अभिप्पलम्बन्ति यथा, भिक्खवे, एवमेव बालं…पे॰… अभिप्पलम्बन्ति। भिक्खवे, तत्र तस्मिं उपट्ठानाकारे उपट्ठानाकारहेतु बालस्स कतपापस्स एवं परिवितक्को होति ‘‘मे मया कल्याणं अकतं वत, मे मया कुसलं अकतं वत, भीरुत्ताणं कतं वत, मे मया पापं कतं वत, मे मया लुद्दं कतं वत, मे मया किब्बिसं कतं वत, भो अगिलान सप्पुरिस अकतकल्याणानं अकतकुसलानं अकतभीरुत्ताणानं कतपापानं कतलुद्दानं कतकिब्बिसानं यावता गति दुग्गति अत्थि, तं गतिं अहं पेच्च गच्छामी’’ति एवं परिवितक्को होति। एवं वितक्केन्तो सो बालो सोचति किलमति परिदेवति, उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जतीति योजना।
Bhikkhave, tumhe puna caparaṃ kammaṃ sallakkhetha. (Anuṭṭhānagilānaṃ) anuṭṭhānagilānassa pīṭhasamāruḷhaṃ pīṭhasamāruḷhassa bālaṃ bālassa vā mañcasamāruḷhaṃ mañcasamāruḷhassa bālaṃ bālassa vā chamāyaṃ bhūmiyaṃ semānaṃ semānassa sayantassa bālaṃ bālassa vā kāyena duccaritāni vācāya duccaritāni manasā duccaritāni pāpakāni yāni kammāni pubbe pubbakāle vā atīte anekakappakoṭisatasahasse vā assa bālena katāni, tāni pāpakāni kammāni tamhi pīṭhasamāruḷhādisamaye olambanti viya upaṭṭhahanti ajjholambanti viya upaṭṭhahanti abhippalambanti viya upaṭṭhahanti. Bhikkhave , mahataṃ mahantānaṃ pabbatakūṭānaṃ chāyā sāyanhasamayaṃ pathaviyaṃ seyyathāpi olambanti ajjholambanti abhippalambanti yathā, bhikkhave, evameva bālaṃ…pe… abhippalambanti. Bhikkhave, tatra tasmiṃ upaṭṭhānākāre upaṭṭhānākārahetu bālassa katapāpassa evaṃ parivitakko hoti ‘‘me mayā kalyāṇaṃ akataṃ vata, me mayā kusalaṃ akataṃ vata, bhīruttāṇaṃ kataṃ vata, me mayā pāpaṃ kataṃ vata, me mayā luddaṃ kataṃ vata, me mayā kibbisaṃ kataṃ vata, bho agilāna sappurisa akatakalyāṇānaṃ akatakusalānaṃ akatabhīruttāṇānaṃ katapāpānaṃ kataluddānaṃ katakibbisānaṃ yāvatā gati duggati atthi, taṃ gatiṃ ahaṃ pecca gacchāmī’’ti evaṃ parivitakko hoti. Evaṃ vitakkento so bālo socati kilamati paridevati, urattāḷiṃ kandati sammohaṃ āpajjatīti yojanā.
पब्बतकूटानं छाया नाम सूरियुग्गमनकालेपि पथविया ओलम्बन्तीपि छाया हायनवसेन ओलम्बन्ति। सायन्हसमयं पन छाया वड्ढनवसेन ओलम्बन्ति, तथेव कम्मानिपि तस्मिं काले वड्ढनवसेन उपट्ठहन्ति, तस्मा तमेव वड्ढनुपट्ठानं सन्धाय ‘‘सायन्हसमय’’न्ति वुत्तं। सुक्कपक्खेपि योजना कण्हपक्खे योजनानुसारेन कातब्बा। इदं ‘‘पुन चपर’’न्तिआदिकं सुत्तद्वयं कुसलकम्मअकुसलकम्मेसु वाचकञापकभावेन पवत्तनतो कम्मं नाम।
Pabbatakūṭānaṃ chāyā nāma sūriyuggamanakālepi pathaviyā olambantīpi chāyā hāyanavasena olambanti. Sāyanhasamayaṃ pana chāyā vaḍḍhanavasena olambanti, tatheva kammānipi tasmiṃ kāle vaḍḍhanavasena upaṭṭhahanti, tasmā tameva vaḍḍhanupaṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘sāyanhasamaya’’nti vuttaṃ. Sukkapakkhepi yojanā kaṇhapakkhe yojanānusārena kātabbā. Idaṃ ‘‘puna capara’’ntiādikaṃ suttadvayaṃ kusalakammaakusalakammesu vācakañāpakabhāvena pavattanato kammaṃ nāma.
नानाविधं कम्मं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमो विपाको’’ति पुच्छितब्बत्ता तत्थ कतमो विपाको’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेसु अट्ठवीसतिविधेसु लोकियादीसु सासनपट्ठानेसु कतमो विपाकोति पुच्छति। भिक्खवे, वो तुम्हेहि ये मनुस्सत्तसद्धापटिलाभादयो पटिलद्धा, ते मनुस्सत्तसद्धापटिलाभादयो वो तुम्हाकं लाभा भवन्ति। तुम्हेहि पब्बजित्वा यं चतुपारिसुद्धिसीलादिसम्पादनं लद्धं, तं चतुपारिसुद्धिसीलादिसम्पादनं वो तुम्हाकं सुलद्धं भवति। भिक्खवे, यो बुद्धुप्पादो नवमो खणो तुम्हेहि लद्धो, सो बुद्धुप्पादो नवमो खणो वो तुम्हाकं ब्रह्मचरियवासाय पटिलद्धो भवति।
Nānāvidhaṃ kammaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamo vipāko’’ti pucchitabbattā tattha katamo vipāko’’tiādi vuttaṃ. Tattha tesu aṭṭhavīsatividhesu lokiyādīsu sāsanapaṭṭhānesu katamo vipākoti pucchati. Bhikkhave, vo tumhehi ye manussattasaddhāpaṭilābhādayo paṭiladdhā, te manussattasaddhāpaṭilābhādayo vo tumhākaṃ lābhā bhavanti. Tumhehi pabbajitvā yaṃ catupārisuddhisīlādisampādanaṃ laddhaṃ, taṃ catupārisuddhisīlādisampādanaṃ vo tumhākaṃ suladdhaṃ bhavati. Bhikkhave, yo buddhuppādo navamo khaṇo tumhehi laddho, so buddhuppādo navamo khaṇo vo tumhākaṃ brahmacariyavāsāya paṭiladdho bhavati.
भिक्खवे, मया छफस्सायतनिका नाम निरया दिट्ठा, तत्थ तेसु दिट्ठेसु छफस्सायतनिकेसु नाम निरयेसु यं किञ्चि रूपं चक्खुना पस्सति, तं अनिट्ठरूपंयेव पस्सति, नो इट्ठरूपं। अकन्तरूपंयेव पस्सति, नो कन्तरूपं। अमनापरूपंयेव पस्सति, नो मनापरूपं।
Bhikkhave, mayā chaphassāyatanikā nāma nirayā diṭṭhā, tattha tesu diṭṭhesu chaphassāyatanikesu nāma nirayesu yaṃ kiñci rūpaṃ cakkhunā passati, taṃ aniṭṭharūpaṃyeva passati, no iṭṭharūpaṃ. Akantarūpaṃyeva passati, no kantarūpaṃ. Amanāparūpaṃyeva passati, no manāparūpaṃ.
यं किञ्चि सद्दं सोतेन…पे॰… घानेन…पे॰… जिव्हाय…पे॰… कायेन…पे॰… यं किञ्चि धम्मं मनसा विजानाति, तं अनिट्ठधम्मंयेव विजानाति, नो इट्ठधम्मं। अकन्तधम्मंयेव विजानाति, नो कन्तधम्मं। अमनापधम्मंयेव विजानाति, नो मनापधम्मन्ति पाठो युत्तो। ‘‘अनिट्ठरूपंयेव विजानाति, नो इट्ठरूप’’न्तिआदिपाठो अयुत्तो, कत्थचि पाळियं अयुत्तपाठो दिट्ठो। सुक्कपक्खे वुत्तनयविपरियायेन योजना कातब्बा। अयं वुत्तप्पकारा ‘‘लाभा वो, भिक्खवे’’तिआदिको पाठो विपाके वाचकञापकभावेनेव पवत्तनतो विपाको नाम।
Yaṃ kiñci saddaṃ sotena…pe… ghānena…pe… jivhāya…pe… kāyena…pe… yaṃ kiñci dhammaṃ manasā vijānāti, taṃ aniṭṭhadhammaṃyeva vijānāti, no iṭṭhadhammaṃ. Akantadhammaṃyeva vijānāti, no kantadhammaṃ. Amanāpadhammaṃyeva vijānāti, no manāpadhammanti pāṭho yutto. ‘‘Aniṭṭharūpaṃyeva vijānāti, no iṭṭharūpa’’ntiādipāṭho ayutto, katthaci pāḷiyaṃ ayuttapāṭho diṭṭho. Sukkapakkhe vuttanayavipariyāyena yojanā kātabbā. Ayaṃ vuttappakārā ‘‘lābhā vo, bhikkhave’’tiādiko pāṭho vipāke vācakañāpakabhāveneva pavattanato vipāko nāma.
मारिसा निरये पच्चमानानं अम्हाकं सब्बसो निमुज्जनउम्मुज्जनवसेन सट्ठिवस्ससहस्सानि परिपुण्णानि, निरयस्स अन्तो परियोसानं कदा कस्मिं काले भविस्सति।
Mārisā niraye paccamānānaṃ amhākaṃ sabbaso nimujjanaummujjanavasena saṭṭhivassasahassāni paripuṇṇāni, nirayassa anto pariyosānaṃ kadā kasmiṃ kāle bhavissati.
निरयस्स अन्तो परियोसानं नत्थि। निरयस्स अन्तो परियोसानं कुतो अत्थि? निरयस्स अन्तो परियोसानं अम्हाकं न पटिदिस्सति। मारिसा, यदा तुम्हे च अहञ्च सेट्ठिपुत्ता जाता, तदा तुय्हं तुम्हाकञ्च मय्हं मम च पापं हि यस्मा पकतं पकारेहि कतं, तस्मा निरयस्स अन्तो परियोसानं अम्हाकं न दिस्सतीति अयं पाठो विपाके वाचकञापकभावेन पवत्तनतो विपाको नाम। (१३)
Nirayassa anto pariyosānaṃ natthi. Nirayassa anto pariyosānaṃ kuto atthi? Nirayassa anto pariyosānaṃ amhākaṃ na paṭidissati. Mārisā, yadā tumhe ca ahañca seṭṭhiputtā jātā, tadā tuyhaṃ tumhākañca mayhaṃ mama ca pāpaṃ hi yasmā pakataṃ pakārehi kataṃ, tasmā nirayassa anto pariyosānaṃ amhākaṃ na dissatīti ayaṃ pāṭho vipāke vācakañāpakabhāvena pavattanato vipāko nāma. (13)
१२१. अधम्मचारी नरो कुसलधम्मेसु पमत्तो हि यस्मा होति, तस्मा सो अधम्मचारी पमत्तो नरो यहिं यहिं यं यं दुग्गतिं गच्छति, तं तं गच्छन्तं अधम्मचारिं नं नरं अत्तना चरितो सो धम्मोव हनति। किमिव हनति? सयं अत्तना गहितो कण्हसप्पो गण्हन्तं जनं हनति यथा, एवं अत्तना चरितो अधम्मो अधम्मचारिं नं हनति। ‘‘न हि धम्मो अधम्मो चा’’तिआदिगाथाय अत्थो पाकटो। इदं सुत्तद्वयं कम्मे च विपाके च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो कम्मञ्च विपाको च होति।
121. Adhammacārī naro kusaladhammesu pamatto hi yasmā hoti, tasmā so adhammacārī pamatto naro yahiṃ yahiṃ yaṃ yaṃ duggatiṃ gacchati, taṃ taṃ gacchantaṃ adhammacāriṃ naṃ naraṃ attanā carito so dhammova hanati. Kimiva hanati? Sayaṃ attanā gahito kaṇhasappo gaṇhantaṃ janaṃ hanati yathā, evaṃ attanā carito adhammo adhammacāriṃ naṃ hanati. ‘‘Na hi dhammo adhammo cā’’tiādigāthāya attho pākaṭo. Idaṃ suttadvayaṃ kamme ca vipāke ca vācakañāpakabhāvena pavattanato kammañca vipāko ca hoti.
भिक्खवे, तुम्हे पुञ्ञानं मा भायित्थ; भिक्खवे, यदिदं यं इदं ‘‘पुञ्ञानी’’ति अधिवचनं पवत्तं; एतं ‘‘पुञ्ञानी’’ति अधिवचनं इट्ठस्स कन्तस्स पियस्स मनापस्स सुखस्स सुखविपाकजनकस्स कम्मस्स अधिवचनं होति। भिक्खवे, अहं दीघरत्तं कतानं पुञ्ञानं दीघरत्तं पच्चनुभूतं इट्ठं कन्तं पियं मनापं अभिजानामि खो। ‘‘कथं अभिजानामी’’ति चे पुच्छेय्य , पुब्बे सत्त वस्सानि मेत्तचित्तं मेत्ताय सहितं दुतियज्झानचित्तं भावेत्वा सत्त संवट्टविवट्टकप्पे इमं लोकं मनुस्सलोकं पुन न आगमासिं। सत्त संवट्टविवट्टकप्पेति चेत्थ संवट्टग्गहणेन संवट्टट्ठायी, विवट्टग्गहणेन विवट्टट्ठायीपि गहिताति वेदितब्बा। सेसेसुपि एवमेव गहेतब्बो। भिक्खवे, संवट्टमाने कप्पे अहं आभस्सरूपगो होमि, विवट्टकप्पे सुञ्ञं ब्रह्मविमानं उपपज्जामि। भिक्खवे, तत्र ब्रह्मविमाने तत्र उपपज्जमाने उपपज्जमानहेतु अहं ब्रह्मा होमि, अञ्ञे महानुभावेन अभिभवनतो अभिभू, अञ्ञेहि अनभिभवनतो अनभिभूतो महाब्रह्मा होमि, अञ्ञदत्थु एकंसेन दसो अहं वसवत्ती होमि।
Bhikkhave, tumhe puññānaṃ mā bhāyittha; bhikkhave, yadidaṃ yaṃ idaṃ ‘‘puññānī’’ti adhivacanaṃ pavattaṃ; etaṃ ‘‘puññānī’’ti adhivacanaṃ iṭṭhassa kantassa piyassa manāpassa sukhassa sukhavipākajanakassa kammassa adhivacanaṃ hoti. Bhikkhave, ahaṃ dīgharattaṃ katānaṃ puññānaṃ dīgharattaṃ paccanubhūtaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ piyaṃ manāpaṃ abhijānāmi kho. ‘‘Kathaṃ abhijānāmī’’ti ce puccheyya , pubbe satta vassāni mettacittaṃ mettāya sahitaṃ dutiyajjhānacittaṃ bhāvetvā satta saṃvaṭṭavivaṭṭakappe imaṃ lokaṃ manussalokaṃ puna na āgamāsiṃ. Satta saṃvaṭṭavivaṭṭakappeti cettha saṃvaṭṭaggahaṇena saṃvaṭṭaṭṭhāyī, vivaṭṭaggahaṇena vivaṭṭaṭṭhāyīpi gahitāti veditabbā. Sesesupi evameva gahetabbo. Bhikkhave, saṃvaṭṭamāne kappe ahaṃ ābhassarūpago homi, vivaṭṭakappe suññaṃ brahmavimānaṃ upapajjāmi. Bhikkhave, tatra brahmavimāne tatra upapajjamāne upapajjamānahetu ahaṃ brahmā homi, aññe mahānubhāvena abhibhavanato abhibhū, aññehi anabhibhavanato anabhibhūto mahābrahmā homi, aññadatthu ekaṃsena daso ahaṃ vasavattī homi.
भिक्खवे, अहं देवानमिन्दो सक्को छत्तिंसक्खत्तुं अहोसिं खो, धम्मिको धम्मराजा चातुरन्तो विजितावी जनपदत्थावरियप्पत्तो चक्करतनादिसत्तरतनसमन्नागतो चक्कवत्तिराजा अनेकसतक्खत्तुं अहोसिं, पदेसरज्जस्स राजभावे को पन वादो।
Bhikkhave, ahaṃ devānamindo sakko chattiṃsakkhattuṃ ahosiṃ kho, dhammiko dhammarājā cāturanto vijitāvī janapadatthāvariyappatto cakkaratanādisattaratanasamannāgato cakkavattirājā anekasatakkhattuṃ ahosiṃ, padesarajjassa rājabhāve ko pana vādo.
भिक्खवे, तस्स चक्कवत्तिराजभूतस्स मय्हं एतं परिवितक्कनं अहोसि ‘‘येन फलेन येन विपाकेन अहं एतरहि एवंमहिद्धिको एवंमहानुभावो अम्हि, तं इदं फलं किस्स कम्मस्स फलं नु खो, सो अयं विपाको किस्स कम्मस्स विपाको नु खो’’ति एतं परिवितक्कनं अहोसि। भिक्खवे, तस्स वितक्केन्तस्स मय्हं एतं परिवितक्कनं अहोसि ‘‘येन फलेन येन विपाकेन अहं एतरहि एवंमहिद्धिको एवंमहानुभावो अम्हि, मे पवत्तं तं इदं फलं तिण्णं कम्मानं फलं खो, सो अयं विपाको तिण्णं कम्मानं विपाको खो, सेय्यथिदं कतमेसं तिण्णं कम्मानं फलं विपाको? दानस्स दमस्स संयमस्साति तिण्णं कम्मानं फलं विपाको’’ति एतं परिवितक्कनं अहोसीति अवोचाति योजना।
Bhikkhave, tassa cakkavattirājabhūtassa mayhaṃ etaṃ parivitakkanaṃ ahosi ‘‘yena phalena yena vipākena ahaṃ etarahi evaṃmahiddhiko evaṃmahānubhāvo amhi, taṃ idaṃ phalaṃ kissa kammassa phalaṃ nu kho, so ayaṃ vipāko kissa kammassa vipāko nu kho’’ti etaṃ parivitakkanaṃ ahosi. Bhikkhave, tassa vitakkentassa mayhaṃ etaṃ parivitakkanaṃ ahosi ‘‘yena phalena yena vipākena ahaṃ etarahi evaṃmahiddhiko evaṃmahānubhāvo amhi, me pavattaṃ taṃ idaṃ phalaṃ tiṇṇaṃ kammānaṃ phalaṃ kho, so ayaṃ vipāko tiṇṇaṃ kammānaṃ vipāko kho, seyyathidaṃ katamesaṃ tiṇṇaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko? Dānassa damassa saṃyamassāti tiṇṇaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko’’ti etaṃ parivitakkanaṃ ahosīti avocāti yojanā.
तत्थ तस्मिं ‘‘मा, भिक्खवे, पुञ्ञानं भायित्था’’तिआदिके सुत्ते यञ्च दानं, यो च दमो, यो च संयमो अत्थि, इदं दानादित्तयं कम्मं, तंवाचकञापकं सुत्तम्पि कम्मं नाम। तप्पच्चयो तंकम्मपच्चयो पच्चयुप्पन्नभूतो पच्चनुभूतो यो विपाको अत्थि, एतं विपाके फलम्पि पक्खिपितब्बं, अयं विपाको तंवाचकञापको पाठोपि विपाको नाम। चूळकम्मविभङ्गो चूळकम्मविपाकपुथुत्तविभागो तथा वत्तब्बो।
Tattha tasmiṃ ‘‘mā, bhikkhave, puññānaṃ bhāyitthā’’tiādike sutte yañca dānaṃ, yo ca damo, yo ca saṃyamo atthi, idaṃ dānādittayaṃ kammaṃ, taṃvācakañāpakaṃ suttampi kammaṃ nāma. Tappaccayo taṃkammapaccayo paccayuppannabhūto paccanubhūto yo vipāko atthi, etaṃ vipāke phalampi pakkhipitabbaṃ, ayaṃ vipāko taṃvācakañāpako pāṭhopi vipāko nāma. Cūḷakammavibhaṅgo cūḷakammavipākaputhuttavibhāgo tathā vattabbo.
तोदेय्यपुत्तस्स सुभस्स माणवस्स यं सुत्तं भगवता देसितं, तत्थ सुत्ते वुत्ता ये पाणातिपातादयो धम्मा अप्पायुकदीघायुकताय संवत्तन्ति, ये हिंसनादयो धम्मा बह्वाबाधअप्पाबाधताय संवत्तन्ति, ये उसूयनादयो धम्मा अप्पेसक्खमहेसक्खताय संवत्तन्ति, ये कोधादयो धम्मा दुब्बण्णसुवण्णताय संवत्तन्ति, ये अगारवादयो धम्मा नीचकुलिकउच्चकुलिकताय संवत्तन्ति, ये मच्छेरादयो धम्मा अप्पभोगमहाभोगताय संवत्तन्ति, ये असल्लक्खणादयो धम्मा दुप्पञ्ञपञ्ञवन्तताय संवत्तन्ति। इदं पाणातिपातसत्तयुगं कम्मं, तंवाचकञापकं सुत्तम्पि कम्मं नाम। तत्थ सुभसुत्ते या अप्पायुकदीघायुकता वुत्ता…पे॰… या दुप्पञ्ञपञ्ञवन्तता वुत्ता, सो अयं अप्पायुकदीघायुकतादिको विपाको, तंवाचकञापकपाठोपि विपाको। इदं सुभसुत्तं कुसलाकुसलकम्मे चेव विपाके च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो कम्मञ्च विपाको च होति। (१४)
Todeyyaputtassa subhassa māṇavassa yaṃ suttaṃ bhagavatā desitaṃ, tattha sutte vuttā ye pāṇātipātādayo dhammā appāyukadīghāyukatāya saṃvattanti, ye hiṃsanādayo dhammā bahvābādhaappābādhatāya saṃvattanti, ye usūyanādayo dhammā appesakkhamahesakkhatāya saṃvattanti, ye kodhādayo dhammā dubbaṇṇasuvaṇṇatāya saṃvattanti, ye agāravādayo dhammā nīcakulikauccakulikatāya saṃvattanti, ye maccherādayo dhammā appabhogamahābhogatāya saṃvattanti, ye asallakkhaṇādayo dhammā duppaññapaññavantatāya saṃvattanti. Idaṃ pāṇātipātasattayugaṃ kammaṃ, taṃvācakañāpakaṃ suttampi kammaṃ nāma. Tattha subhasutte yā appāyukadīghāyukatā vuttā…pe… yā duppaññapaññavantatā vuttā, so ayaṃ appāyukadīghāyukatādiko vipāko, taṃvācakañāpakapāṭhopi vipāko. Idaṃ subhasuttaṃ kusalākusalakamme ceva vipāke ca vācakañāpakabhāvena pavattanato kammañca vipāko ca hoti. (14)
१२२. यो पुग्गलो वचीदुच्चरितपरिवज्जनेन वाचानुरक्खी भवेय्य, अभिज्झादिअनुप्पादनेन मनसा संवुतो भवेय्य, पाणातिपातादिपजहनेन कायेन अकुसलं न कयिरा, इति तयो एते कम्मपथे विसोधये, सो पुग्गलो इसिप्पवेदितं मग्गं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं आराधये आराधयेय्याति योजना। इदं ‘‘वाचानुरक्खी’’तिआदिकं सुत्तं कुसले वाचकञापकभावेन पवत्तनतो कुसलं नाम।
122. Yo puggalo vacīduccaritaparivajjanena vācānurakkhī bhaveyya, abhijjhādianuppādanena manasā saṃvuto bhaveyya, pāṇātipātādipajahanena kāyena akusalaṃ na kayirā, iti tayo ete kammapathe visodhaye, so puggalo isippaveditaṃ maggaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ ārādhaye ārādhayeyyāti yojanā. Idaṃ ‘‘vācānurakkhī’’tiādikaṃ suttaṃ kusale vācakañāpakabhāvena pavattanato kusalaṃ nāma.
यस्स पुग्गलस्स कायेन दुक्कटं दुग्गतिसंवत्तनियकम्मं नत्थि, वाचाय दुक्कटकम्मं नत्थि, मनसा दुक्कटकम्मं नत्थि, तीहि ठानेहि उप्पज्जनट्ठानेहि संवुतं तं पुग्गलं ‘‘ब्राह्मण’’न्ति अहं वदामीति योजना। इदं गाथावचनं वुत्तनयेन कुसलं नाम।
Yassa puggalassa kāyena dukkaṭaṃ duggatisaṃvattaniyakammaṃ natthi, vācāya dukkaṭakammaṃ natthi, manasā dukkaṭakammaṃ natthi, tīhi ṭhānehi uppajjanaṭṭhānehi saṃvutaṃ taṃ puggalaṃ ‘‘brāhmaṇa’’nti ahaṃ vadāmīti yojanā. Idaṃ gāthāvacanaṃ vuttanayena kusalaṃ nāma.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे…पे॰… कुसलमूलानी’’ति इदं वचनं वुत्तनयेन कुसलं। भिक्खवे, कुसलानं धम्मानं समापत्तिया विज्जा पुब्बङ्गमा होति, हिरी च ओत्तप्पञ्च अनुदेवाति योजना। इदं वचनं वुत्तनयेन कुसलं नाम।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave…pe… kusalamūlānī’’ti idaṃ vacanaṃ vuttanayena kusalaṃ. Bhikkhave, kusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā vijjā pubbaṅgamā hoti, hirī ca ottappañca anudevāti yojanā. Idaṃ vacanaṃ vuttanayena kusalaṃ nāma.
मालुवा सालं रुक्खं ओनतं भूमियं पतनं करोति इव, तथा यस्स जनस्स अच्चन्तं द्वीसु तीसु भवेसु दुस्सील्यं अत्थि, सो जनो अत्तानं ओनतं अपायेसु पाकटं करोति। अनत्थकामो जनो यथा अनत्थं इच्छति, तथा अनत्थं करोति यथा, तथा ईदिसो दुस्सीलो नं अत्तानं अनत्थं करोतीति योजना। इदं ‘‘यस्सा’’तिआदिकं वचनं वुत्तनयेन अकुसलं।
Māluvā sālaṃ rukkhaṃ onataṃ bhūmiyaṃ patanaṃ karoti iva, tathā yassa janassa accantaṃ dvīsu tīsu bhavesu dussīlyaṃ atthi, so jano attānaṃ onataṃ apāyesu pākaṭaṃ karoti. Anatthakāmo jano yathā anatthaṃ icchati, tathā anatthaṃ karoti yathā, tathā īdiso dussīlo naṃ attānaṃ anatthaṃ karotīti yojanā. Idaṃ ‘‘yassā’’tiādikaṃ vacanaṃ vuttanayena akusalaṃ.
अस्ममयं अस्मसङ्खातं पासाणमणिमयं वजिरं वजिरस्स उट्ठानसङ्खातं पासाणमणिं अभिमत्थति विधंसेति इव, तथा अत्तना हि सयमेव कतं अत्तजं अत्तसम्भवं पापं दुम्मेधं पापं करोन्तं जनं अभिमत्थतीति योजना। इदं ‘‘अत्तना ही’’तिआदिकं वचनं वुत्तनयेन अकुसलं।
Asmamayaṃ asmasaṅkhātaṃ pāsāṇamaṇimayaṃ vajiraṃ vajirassa uṭṭhānasaṅkhātaṃ pāsāṇamaṇiṃ abhimatthati vidhaṃseti iva, tathā attanā hi sayameva kataṃ attajaṃ attasambhavaṃ pāpaṃ dummedhaṃ pāpaṃ karontaṃ janaṃ abhimatthatīti yojanā. Idaṃ ‘‘attanā hī’’tiādikaṃ vacanaṃ vuttanayena akusalaṃ.
देवते कुसलेहि विवज्जिता अकुसला दस कम्मपथे निसेविय कत्वा गरहा गारय्हा भवन्ति, बालमती मन्दबुद्धिनो निरयेसु पच्चरेति योजना। इदं ‘‘दस कम्मपथे’’तिआदिकं सुत्तं वुत्तनयेन अकुसलं।
Devate kusalehi vivajjitā akusalā dasa kammapathe niseviya katvā garahā gārayhā bhavanti, bālamatī mandabuddhino nirayesu paccareti yojanā. Idaṃ ‘‘dasa kammapathe’’tiādikaṃ suttaṃ vuttanayena akusalaṃ.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे…पे॰… अकुसलमूलानी’’ति इदं वचनं वुत्तनयेन अकुसलं। (१५)
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave…pe… akusalamūlānī’’ti idaṃ vacanaṃ vuttanayena akusalaṃ. (15)
यादिसं यं बीजं वपते, तं बीजं तादिसं फलं हरते इव, तथा कल्याणकारी पण्डितो कल्याणं फलं हरते, पापकारी बालो च पापकं फलं हरतेति योजना। तत्थ ‘‘यादिस’’न्तिआदिके सुत्ते ‘‘कल्याणकारी कल्याण’’न्ति यं वचनं आह, इदं वचनं कुसलं। ‘‘पापकारी च पापक’’न्ति यं वचनं आह, इदं वचनं अकुसलं। इदं द्विवचनं वुत्तनयेन कुसलञ्च अकुसलञ्च होति।
Yādisaṃ yaṃ bījaṃ vapate, taṃ bījaṃ tādisaṃ phalaṃ harate iva, tathā kalyāṇakārī paṇḍito kalyāṇaṃ phalaṃ harate, pāpakārī bālo ca pāpakaṃ phalaṃ harateti yojanā. Tattha ‘‘yādisa’’ntiādike sutte ‘‘kalyāṇakārī kalyāṇa’’nti yaṃ vacanaṃ āha, idaṃ vacanaṃ kusalaṃ. ‘‘Pāpakārī ca pāpaka’’nti yaṃ vacanaṃ āha, idaṃ vacanaṃ akusalaṃ. Idaṃ dvivacanaṃ vuttanayena kusalañca akusalañca hoti.
कल्याणकारी सप्पुरिसा सुभेन कम्मेन सुग्गतिं वजन्ति गच्छन्ति, पापकारी कापुरिसा असुभेन कम्मुना अपायभूमिं वजन्ति गच्छन्ति, कम्मस्स अभिसङ्खारविञ्ञाणसहगतकम्मस्स खया खयनतो विमुत्तचेतसा समुच्छेदविमुत्तिपटिप्पस्सद्धिविमुत्तिचित्ता ते सप्पुरिसा असुभे निब्बन्ति। किमिव निब्बन्ति? इन्धनक्खया जोति निब्बाति इव, तथा ते सप्पुरिसा कम्मस्स खया अनवसेसखयनतो निब्बन्तीति योजना। तत्थ तस्मिं ‘‘सुभेना’’तिआदिगाथावचने ‘‘सुभेन…पे॰… सुग्गति’’न्ति यं वचनं आह, इदं ‘‘सुभेन…पे॰…सुग्गति’’न्ति वचनं कुसले वाचकञापकभावेन पवत्तनतो कुसलं नाम। ‘‘अपायभूमिं असुभेन कम्मुना’’ति यं वचनं आह , इदं ‘‘अपाय…पे॰… कम्मुना’’ति वचनं अकुसले वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अकुसलं नाम। इदं ‘‘सुभेना’’तिआदिकं गाथावचनं वुत्तनयेन कुसलञ्च अकुसलञ्च होति। (१६)
Kalyāṇakārī sappurisā subhena kammena suggatiṃ vajanti gacchanti, pāpakārī kāpurisā asubhena kammunā apāyabhūmiṃ vajanti gacchanti, kammassa abhisaṅkhāraviññāṇasahagatakammassa khayā khayanato vimuttacetasā samucchedavimuttipaṭippassaddhivimutticittā te sappurisā asubhe nibbanti. Kimiva nibbanti? Indhanakkhayā joti nibbāti iva, tathā te sappurisā kammassa khayā anavasesakhayanato nibbantīti yojanā. Tattha tasmiṃ ‘‘subhenā’’tiādigāthāvacane ‘‘subhena…pe… suggati’’nti yaṃ vacanaṃ āha, idaṃ ‘‘subhena…pe…suggati’’nti vacanaṃ kusale vācakañāpakabhāvena pavattanato kusalaṃ nāma. ‘‘Apāyabhūmiṃ asubhena kammunā’’ti yaṃ vacanaṃ āha , idaṃ ‘‘apāya…pe… kammunā’’ti vacanaṃ akusale vācakañāpakabhāvena pavattanato akusalaṃ nāma. Idaṃ ‘‘subhenā’’tiādikaṃ gāthāvacanaṃ vuttanayena kusalañca akusalañca hoti. (16)
१२३. ‘‘यथापि भमरो पुप्फं…पे॰… मुनी चरे’’ति इदं गाथावचनं अनुञ्ञाते चरणे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अनुञ्ञातं नाम।
123.‘‘Yathāpi bhamaro pupphaṃ…pe… munī care’’ti idaṃ gāthāvacanaṃ anuññāte caraṇe vācakañāpakabhāvena pavattanato anuññātaṃ nāma.
भमरो नाम पुप्फरसपिवनगहणवसेन चरणको मधुकरादिको भमरो। सो पुप्फरसं गण्हन्तो मन्दवेगो हुत्वा पुप्फञ्च वण्णञ्च गन्धञ्च अविनासेत्वा यावदत्थं पुप्फरसं पिवित्वा मधुकरणत्थाय च पुप्फरसं गहेत्वा मधुकरणट्ठानं वनसण्डं पलेति। पुप्फवण्णगन्धा पाकतिकाव होन्ति। एवमेव पिण्डाय गामं पविसन्तो मुनि पसादजनकं आलोकनविलोकनगमनतिट्ठनादिकं जनेत्वा पीतिसोमनस्ससहितं पसादं जनेत्वा सद्धादेय्यं पिण्डपातं यापनमत्तं पटिग्गहेत्वा गामतो निक्खमित्वा उदकफासुकट्ठाने वने भेसज्जं लिम्पन्तो विय, कन्तारे पुत्तमंसं खादन्तो विय, पिण्डपातं पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जित्वा भमरो वने मधुं करोति विय, कम्मट्ठानानुरूपं वनसण्डं पविसित्वा झानमग्गफलनिब्बत्तनत्थाय समणधम्मकरणत्थाय गामे चरे चरेय्याति अधिप्पायो वेदितब्बो।
Bhamaro nāma puppharasapivanagahaṇavasena caraṇako madhukarādiko bhamaro. So puppharasaṃ gaṇhanto mandavego hutvā pupphañca vaṇṇañca gandhañca avināsetvā yāvadatthaṃ puppharasaṃ pivitvā madhukaraṇatthāya ca puppharasaṃ gahetvā madhukaraṇaṭṭhānaṃ vanasaṇḍaṃ paleti. Pupphavaṇṇagandhā pākatikāva honti. Evameva piṇḍāya gāmaṃ pavisanto muni pasādajanakaṃ ālokanavilokanagamanatiṭṭhanādikaṃ janetvā pītisomanassasahitaṃ pasādaṃ janetvā saddhādeyyaṃ piṇḍapātaṃ yāpanamattaṃ paṭiggahetvā gāmato nikkhamitvā udakaphāsukaṭṭhāne vane bhesajjaṃ limpanto viya, kantāre puttamaṃsaṃ khādanto viya, piṇḍapātaṃ paccavekkhitvā paribhuñjitvā bhamaro vane madhuṃ karoti viya, kammaṭṭhānānurūpaṃ vanasaṇḍaṃ pavisitvā jhānamaggaphalanibbattanatthāya samaṇadhammakaraṇatthāya gāme care careyyāti adhippāyo veditabbo.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, भिक्खूनं करणीयानि…पे॰… इमानि खो, भिक्खवे, भिक्खूनं तीणि करणीयानी’’ति इदं सुत्तं भगवता अनुञ्ञाते आचारे अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अनुञ्ञातं नाम। तस्मिं सुत्ते यो भिक्खु सीलं पाति रक्खति, इति रक्खणतो सो भिक्खु पाति नाम। यं सीलं तं पातिं भिक्खुं अपायादिदुक्खतो मोचेति, इति मोचनतो तं सीलं पातिमोक्खं नाम। येन सीलेन भिक्खु संवरितब्बचक्खुन्द्रियादिकं संवरति, इति संवरणकरणतो तं सीलं संवरं नाम, पातिमोक्खं एव संवरं पातिमोक्खसंवरं, पातिमोक्खसंवरेन संवुतो समन्नागतो हुत्वा संवुणनतो चतुइरियापथेसु चारको होति, इति संवुणनतो भिक्खु पातिमोक्खसंवरसंवुतो नाम। विहरति चतुइरियापथे पवत्तेति। वारित्तचारं वज्जेत्वा चारित्तसीलं आदाय चरणं आचारो, अगोचरे वज्जेत्वा गोचरे चरणं गोचरोति। अत्थो वुच्चमानो अतिवित्थारो भविस्सति, तस्मा किञ्चिमत्तं कथेत्वा सासनपट्ठानसुत्तभावं कथेस्साम।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, bhikkhūnaṃ karaṇīyāni…pe… imāni kho, bhikkhave, bhikkhūnaṃ tīṇi karaṇīyānī’’ti idaṃ suttaṃ bhagavatā anuññāte ācāre atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato anuññātaṃ nāma. Tasmiṃ sutte yo bhikkhu sīlaṃ pāti rakkhati, iti rakkhaṇato so bhikkhu pāti nāma. Yaṃ sīlaṃ taṃ pātiṃ bhikkhuṃ apāyādidukkhato moceti, iti mocanato taṃ sīlaṃ pātimokkhaṃ nāma. Yena sīlena bhikkhu saṃvaritabbacakkhundriyādikaṃ saṃvarati, iti saṃvaraṇakaraṇato taṃ sīlaṃ saṃvaraṃ nāma, pātimokkhaṃ eva saṃvaraṃ pātimokkhasaṃvaraṃ, pātimokkhasaṃvarena saṃvuto samannāgato hutvā saṃvuṇanato catuiriyāpathesu cārako hoti, iti saṃvuṇanato bhikkhu pātimokkhasaṃvarasaṃvuto nāma. Viharati catuiriyāpathe pavatteti. Vārittacāraṃ vajjetvā cārittasīlaṃ ādāya caraṇaṃ ācāro, agocare vajjetvā gocare caraṇaṃ gocaroti. Attho vuccamāno ativitthāro bhavissati, tasmā kiñcimattaṃ kathetvā sāsanapaṭṭhānasuttabhāvaṃ kathessāma.
‘‘एत्तकमेव सुत्तं ‘अनुञ्ञात’न्ति निद्धारितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बा’’तिआदि वुत्तं। इदं ‘‘दसा’’तिआदिकं सुत्तम्पि अनुञ्ञाते दसविधे पच्चवेक्खितब्बे धम्मे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अनुञ्ञातं नाम। ‘‘तीणिमानि…पे॰… करणीयानी’’ति इदं सुत्तम्पि अनुञ्ञाते तिविधे सुचरिते वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अनुञ्ञातं नाम।
‘‘Ettakameva suttaṃ ‘anuññāta’nti niddhāritabba’’nti vattabbattā ‘‘dasayime, bhikkhave, dhammā pabbajitena abhiṇhaṃ paccavekkhitabbā’’tiādi vuttaṃ. Idaṃ ‘‘dasā’’tiādikaṃ suttampi anuññāte dasavidhe paccavekkhitabbe dhamme vācakañāpakabhāvena pavattanato anuññātaṃ nāma. ‘‘Tīṇimāni…pe… karaṇīyānī’’ti idaṃ suttampi anuññāte tividhe sucarite vācakañāpakabhāvena pavattanato anuññātaṃ nāma.
नानाविधं अनुञ्ञातं सुत्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं सुत्तं पटिक्खित्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं पटिक्खित्त’’न्तिआदि वुत्तं।
Nānāvidhaṃ anuññātaṃ suttaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ suttaṃ paṭikkhitta’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ paṭikkhitta’’ntiādi vuttaṃ.
‘‘नत्थि पुत्तसमं पेमं, नत्थि गोसमितं धनं।
‘‘Natthi puttasamaṃ pemaṃ, natthi gosamitaṃ dhanaṃ;
नत्थि सूरियसमा आभा, समुद्दपरमा सरा’’ति॥ –
Natthi sūriyasamā ābhā, samuddaparamā sarā’’ti. –
इदं देवपुत्तवचनं पटिक्खिपन्तो भगवा –
Idaṃ devaputtavacanaṃ paṭikkhipanto bhagavā –
‘‘नत्थि अत्तसमं पेमं, नत्थि धञ्ञसमं धनं।
‘‘Natthi attasamaṃ pemaṃ, natthi dhaññasamaṃ dhanaṃ;
नत्थि पञ्ञासमा आभा, वुट्ठि वे परमा सरा’’ति॥ –
Natthi paññāsamā ābhā, vuṭṭhi ve paramā sarā’’ti. –
गाथं आह। एत्थ एतस्मिं गाथाद्वये यं ‘‘नत्थि पुत्तसमं पेम’’न्तिआदिकं पुरिमकं होति। इदं ‘‘नत्थि पुत्तसमं पेम’’न्तिआदिकं देवपुत्तवचनं भगवता पटिक्खित्तत्ता, पटिक्खित्ते अत्थे पवत्तनतो च पटिक्खित्तं नाम।
Gāthaṃ āha. Ettha etasmiṃ gāthādvaye yaṃ ‘‘natthi puttasamaṃ pema’’ntiādikaṃ purimakaṃ hoti. Idaṃ ‘‘natthi puttasamaṃ pema’’ntiādikaṃ devaputtavacanaṃ bhagavatā paṭikkhittattā, paṭikkhitte atthe pavattanato ca paṭikkhittaṃ nāma.
दुब्भिक्खकाले वा कन्तारे वा मातापितरो पुत्तधीतरो घातेत्वापि अत्तानमेव पोसेन्ति, तस्मा ‘‘नत्थि अत्तसमं पेम’’न्ति वुत्तं। दुब्भिक्खकालादीसु हिरञ्ञसुवण्णसारादीनि, गोमहिंसादीनिपि धञ्ञगहणत्थाय धञ्ञस्सामिकानं दत्वा धञ्ञमेव गण्हन्ति, तस्मा ‘‘नत्थि धञ्ञसमं धन’’न्ति वुत्तं। सूरियादीनं आभा पच्चुप्पन्नतमं एकदेसंव विनोदेति, पञ्ञा पन दससहस्सिलोकधातुम्पि एकपज्जोतं एकोभासं कातुं समत्था, अतीतानागतपच्चुप्पन्नधम्मकोट्ठासेसुपि पटिच्छादकं किलेसतमम्पि विधमति, तस्मा ‘‘नत्थि पञ्ञासमा आभा’’ति वुत्तं। समुद्दो भूमिया च एकदेसेयेव तिट्ठति, सो च देवे अवुट्ठे सति खयनसभावो भवेय्य, वुट्ठि पन कोटिसतसहस्सचक्कवाळेसुपि याव आभस्सरा ब्रह्मलोकापि पूरा भवति, तस्मा ‘‘वुट्ठि वे परमासरा’’ति वुत्तं।
Dubbhikkhakāle vā kantāre vā mātāpitaro puttadhītaro ghātetvāpi attānameva posenti, tasmā ‘‘natthi attasamaṃ pema’’nti vuttaṃ. Dubbhikkhakālādīsu hiraññasuvaṇṇasārādīni, gomahiṃsādīnipi dhaññagahaṇatthāya dhaññassāmikānaṃ datvā dhaññameva gaṇhanti, tasmā ‘‘natthi dhaññasamaṃdhana’’nti vuttaṃ. Sūriyādīnaṃ ābhā paccuppannatamaṃ ekadesaṃva vinodeti, paññā pana dasasahassilokadhātumpi ekapajjotaṃ ekobhāsaṃ kātuṃ samatthā, atītānāgatapaccuppannadhammakoṭṭhāsesupi paṭicchādakaṃ kilesatamampi vidhamati, tasmā ‘‘natthi paññāsamā ābhā’’ti vuttaṃ. Samuddo bhūmiyā ca ekadeseyeva tiṭṭhati, so ca deve avuṭṭhe sati khayanasabhāvo bhaveyya, vuṭṭhi pana koṭisatasahassacakkavāḷesupi yāva ābhassarā brahmalokāpi pūrā bhavati, tasmā ‘‘vuṭṭhi ve paramāsarā’’ti vuttaṃ.
‘‘इदमेव पटिक्खित्तं निद्धारितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तीणिमानि भिक्खवे’’तिआदि वुत्तं। इदं ‘‘तीणिमानी’’तिआदिकं सुत्तम्पि पटिक्खित्ते दुच्चरिते वाचकञापकभावेन पवत्तनतो पटिक्खित्तं नाम। (१७)
‘‘Idameva paṭikkhittaṃ niddhāritabba’’nti vattabbattā ‘‘tīṇimāni bhikkhave’’tiādi vuttaṃ. Idaṃ ‘‘tīṇimānī’’tiādikaṃ suttampi paṭikkhitte duccarite vācakañāpakabhāvena pavattanato paṭikkhittaṃ nāma. (17)
१२४. नानाविधं पटिक्खित्तं आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्चा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं अनुञ्ञातञ्चा’’तिआदि वुत्तं।
124. Nānāvidhaṃ paṭikkhittaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ anuññātañca paṭikkhittañcā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ anuññātañcā’’tiādi vuttaṃ.
भूरिपञ्ञभूरिपञ्ञवन्त गोतम, तं भूरिपञ्ञं गोतमं अहं पुच्छामि। इध लोके अनेका या जनता भीता, सा जनता किंसु कतमा भवे। यो च मग्गो अनेकायतनो इति पवुत्तो, सो च मग्गो किंसु कतमो भवे। किस्मिं धम्मे ठितो जनो परलोकं न भाये न भायेय्याति पुच्छतीति योजना।
Bhūripaññabhūripaññavanta gotama, taṃ bhūripaññaṃ gotamaṃ ahaṃ pucchāmi. Idha loke anekā yā janatā bhītā, sā janatā kiṃsu katamā bhave. Yo ca maggo anekāyatano iti pavutto, so ca maggo kiṃsu katamo bhave. Kismiṃ dhamme ṭhito jano paralokaṃ na bhāye na bhāyeyyāti pucchatīti yojanā.
देवपुत्त यो जनो सम्मावाचञ्च पणिधाय, सम्मामनञ्च पणिधाय, कायेन पापानि अकुब्बमानो च भवे, अयं एको। बह्वन्नपानं घरं आवसन्तो च भवे, अयं एको। सद्धो सद्धासम्पन्नो चित्तमुदुभावेन मुदु च भवे, अयं एको। वदञ्ञू याचकानं याचनवसेन वुत्तवचनञ्ञू हुत्वा संविभागी च भवे, अयं एको। इति एतेसु चतूसु धम्मेसु ठितो जनो धम्मेसु ठितो हुत्वा परलोकं न भाये न भायेय्याति योजना।
Devaputta yo jano sammāvācañca paṇidhāya, sammāmanañca paṇidhāya, kāyena pāpāni akubbamāno ca bhave, ayaṃ eko. Bahvannapānaṃ gharaṃ āvasanto ca bhave, ayaṃ eko. Saddho saddhāsampanno cittamudubhāvena mudu ca bhave, ayaṃ eko. Vadaññū yācakānaṃ yācanavasena vuttavacanaññū hutvā saṃvibhāgī ca bhave, ayaṃ eko. Iti etesu catūsu dhammesu ṭhito jano dhammesu ṭhito hutvā paralokaṃ na bhāye na bhāyeyyāti yojanā.
‘‘तस्मिं सुत्ते कतमं अनुञ्ञातं, कतमं पटिक्खित्तं नामा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यं आहा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तस्मिं ‘‘किंसूधा’’तिआदिपञ्हाय विस्सज्जने ‘‘वाचं मनञ्चा’’तिआदिवचने ‘‘वाचं मनञ्च पणिधाय सम्मा’’ति यं वचनं भगवा आह, इदं ‘‘वाचं…पे॰… सम्मा’’ति वचनं अनुञ्ञाते वचनीयादिके अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो अनुञ्ञातं नाम। ‘‘कायेन पापानि अकुब्बमानो’’ति यं वचनं आह, इदं ‘‘कायेन …पे॰… मानो’’ति वचनं पापकुब्बेन पटिक्खित्ते वुत्तनयेन पवत्तनतो पटिक्खित्तं नाम। ‘‘बह्वन्न…पे॰… न भाये’’ति यं वचनं आह, इदं ‘‘बह्वन्न…पे॰… न भाये’’ति वचनं वुत्तनयेन अनुञ्ञातं नाम। इदं ‘‘वाच’’न्तिआदिकं वचनं वुत्तनयद्वयेन अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च होति।
‘‘Tasmiṃ sutte katamaṃ anuññātaṃ, katamaṃ paṭikkhittaṃ nāmā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yaṃ āhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tasmiṃ ‘‘kiṃsūdhā’’tiādipañhāya vissajjane ‘‘vācaṃ manañcā’’tiādivacane ‘‘vācaṃ manañca paṇidhāya sammā’’ti yaṃ vacanaṃ bhagavā āha, idaṃ ‘‘vācaṃ…pe… sammā’’ti vacanaṃ anuññāte vacanīyādike atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato anuññātaṃ nāma. ‘‘Kāyena pāpāni akubbamāno’’ti yaṃ vacanaṃ āha, idaṃ ‘‘kāyena …pe… māno’’ti vacanaṃ pāpakubbena paṭikkhitte vuttanayena pavattanato paṭikkhittaṃ nāma. ‘‘Bahvanna…pe… na bhāye’’ti yaṃ vacanaṃ āha, idaṃ ‘‘bahvanna…pe… na bhāye’’ti vacanaṃ vuttanayena anuññātaṃ nāma. Idaṃ ‘‘vāca’’ntiādikaṃ vacanaṃ vuttanayadvayena anuññātañca paṭikkhittañca hoti.
‘‘सब्बपापस्स अकरण’’न्तिआदिको वुत्तत्थोव। ‘‘तस्मिं सब्बपापस्सातिआदिके कतमं अनुञ्ञातं, कतमं पटिक्खित्त’’न्ति वत्तब्बभावतो ‘‘तत्थ य’’न्तिआदि वुत्तं।
‘‘Sabbapāpassa akaraṇa’’ntiādiko vuttatthova. ‘‘Tasmiṃ sabbapāpassātiādike katamaṃ anuññātaṃ, katamaṃ paṭikkhitta’’nti vattabbabhāvato ‘‘tattha ya’’ntiādi vuttaṃ.
देवानमिन्द, अहं कायसमाचारम्पि दुविधेन वदामि – सेवितब्बं अनवज्जं कायसमाचारम्पि वदामि, असेवितब्बं सावज्जं कायसमाचारम्पि अहं वदामि। वचीसमाचारादीसुपि वुत्तनयानुसारेन योजना कातब्बा।
Devānaminda, ahaṃ kāyasamācārampi duvidhena vadāmi – sevitabbaṃ anavajjaṃ kāyasamācārampi vadāmi, asevitabbaṃ sāvajjaṃ kāyasamācārampi ahaṃ vadāmi. Vacīsamācārādīsupi vuttanayānusārena yojanā kātabbā.
‘‘किञ्च वड्ढनहायनं आगम्म कायसमाचारादिकं सेवितब्बासेवितब्बभेदेन वुत्त’’न्ति वत्तब्बभावतो ‘‘किञ्चेतं पटिच्चा’’तिआदि वुत्तं। अकुसलधम्मवड्ढनं, कुसलधम्महायनञ्च पटिच्च कायसमाचारादयो न सेवितब्बा, कुसलधम्मवड्ढनं, अकुसलधम्महायनञ्च पटिच्च कायसमाचारादयो सेवितब्बाति सल्लक्खेतब्बा। (१८)
‘‘Kiñca vaḍḍhanahāyanaṃ āgamma kāyasamācārādikaṃ sevitabbāsevitabbabhedena vutta’’nti vattabbabhāvato ‘‘kiñcetaṃ paṭiccā’’tiādi vuttaṃ. Akusaladhammavaḍḍhanaṃ, kusaladhammahāyanañca paṭicca kāyasamācārādayo na sevitabbā, kusaladhammavaḍḍhanaṃ, akusaladhammahāyanañca paṭicca kāyasamācārādayo sevitabbāti sallakkhetabbā. (18)
१२५. नानाविधं अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च आचरियेन निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमो सुत्तविसेसो थवो’’ति पुच्छितब्बत्ता तथा पुच्छित्वा अयं सुत्तविसेसो थवो नामाति विञ्ञापेतुं ‘‘तत्थ कतमो थवो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु अट्ठवीसतिविधेसु लोकियादीसु सासनपट्ठानसुत्तेसु कतमो सुत्तविसेसो थवो नामाति पुच्छति।
125. Nānāvidhaṃ anuññātañca paṭikkhittañca ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamo suttaviseso thavo’’ti pucchitabbattā tathā pucchitvā ayaṃ suttaviseso thavo nāmāti viññāpetuṃ ‘‘tattha katamo thavo’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu aṭṭhavīsatividhesu lokiyādīsu sāsanapaṭṭhānasuttesu katamo suttaviseso thavo nāmāti pucchati.
मग्गानं जङ्घमग्गदिट्ठिमग्गादीनं अट्ठङ्गिको सम्मादिट्ठिमग्गङ्गादिअट्ठङ्गिको मग्गो सेट्ठो उत्तमो। सच्चानं वचीसच्चखत्तियादिसम्मुतिसच्चपरमत्थसच्चानं चतुरो दुक्खसमुदयनिरोधनिरोधगामिनिपटिपदावसेन चतुरो अरियसच्चा पदा सेट्ठा उत्तमा। धम्मानं सब्बसङ्खतसप्पच्चयधम्मानं विरागो असङ्खतनिब्बानसङ्खातो विरागो धम्मो सेट्ठो उत्तमो। द्विपदानं सब्बदेवमनुस्सादीनं द्विपदानं चक्खुमा पञ्चविधचक्खुमा भगवा सेट्ठो उत्तमोति योजना। अयं ‘‘मग्गानट्ठङ्गिको’’तिआदिसुत्तविसेसो थवे अत्थे वाचकञापकभावेन पवत्तनतो थवो नाम।
Maggānaṃ jaṅghamaggadiṭṭhimaggādīnaṃ aṭṭhaṅgiko sammādiṭṭhimaggaṅgādiaṭṭhaṅgiko maggo seṭṭho uttamo. Saccānaṃ vacīsaccakhattiyādisammutisaccaparamatthasaccānaṃ caturo dukkhasamudayanirodhanirodhagāminipaṭipadāvasena caturo ariyasaccā padā seṭṭhā uttamā. Dhammānaṃ sabbasaṅkhatasappaccayadhammānaṃ virāgo asaṅkhatanibbānasaṅkhāto virāgo dhammo seṭṭho uttamo. Dvipadānaṃ sabbadevamanussādīnaṃ dvipadānaṃ cakkhumā pañcavidhacakkhumā bhagavā seṭṭho uttamoti yojanā. Ayaṃ ‘‘maggānaṭṭhaṅgiko’’tiādisuttaviseso thave atthe vācakañāpakabhāvena pavattanato thavo nāma.
‘‘अयमेव सुत्तविसेसो थवो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तीणिमानि भिक्खवे’’तिआदि वुत्तं। अपदा अहिमच्छादयो वा, द्विपदा मनुस्ससकुणपक्खिजातिकादयो वा, चतुप्पदा हत्थिअस्सगोमहिंसादयो वा, बहुप्पदा सतपदिआदयो वा, रूपिनो कामरूपसत्ता वा, अरूपिनो अरूपसत्ता वा, सञ्ञिनो सत्तविञ्ञाणट्ठितिसत्ता वा, असञ्ञिनो असञ्ञसत्ता वा, नेवसञ्ञीनासञ्ञिनो भवग्गे निब्बत्तसत्ता वा यावता यत्तका सत्ता संविज्जन्ति, तेसं तत्तकानं अपदादीनं सत्तानं यदिदं यो अयं अरहं सम्मासम्बुद्धो तथागतो उप्पन्नो, सो अयं अरहं सम्मासम्बुद्धो तथागतो अग्गं अग्गोति अक्खायति, सेट्ठं सेट्ठोति अक्खायति, पवरं पवरोति अक्खायति, अयं पठमो अग्गो।
‘‘Ayameva suttaviseso thavo’’ti vattabbattā ‘‘tīṇimāni bhikkhave’’tiādi vuttaṃ. Apadā ahimacchādayo vā, dvipadā manussasakuṇapakkhijātikādayo vā, catuppadā hatthiassagomahiṃsādayo vā, bahuppadā satapadiādayo vā, rūpino kāmarūpasattā vā, arūpino arūpasattā vā, saññino sattaviññāṇaṭṭhitisattā vā, asaññino asaññasattā vā, nevasaññīnāsaññino bhavagge nibbattasattā vā yāvatā yattakā sattā saṃvijjanti, tesaṃ tattakānaṃ apadādīnaṃ sattānaṃ yadidaṃ yo ayaṃ arahaṃ sammāsambuddho tathāgato uppanno, so ayaṃ arahaṃ sammāsambuddho tathāgato aggaṃ aggoti akkhāyati, seṭṭhaṃ seṭṭhoti akkhāyati, pavaraṃ pavaroti akkhāyati, ayaṃ paṭhamo aggo.
सङ्खतानं धम्मानं वा सप्पच्चयसभावानं वा, असङ्खतानं पच्चयेहि असङ्खरितानं पण्णत्तिमत्तभूतानं धम्मानं वा यावता यत्तका पण्णत्ती वोहरीयन्ति, तत्तकेहि पण्णत्तीहि पञ्ञपेतब्बानं तेसं सङ्खतासङ्खतानं धम्मानं यदिदं यो अयं मदनिम्मदनो…पे॰… यो अयं निरोधो, यं इदं निब्बानमग्गफलानमालम्बणं भवति, सो अयं मदनिम्मदनादिको धम्मो अग्गं अग्गोति अक्खायति…पे॰… अक्खायति, अयं दुतियो अग्गो।
Saṅkhatānaṃ dhammānaṃ vā sappaccayasabhāvānaṃ vā, asaṅkhatānaṃ paccayehi asaṅkharitānaṃ paṇṇattimattabhūtānaṃ dhammānaṃ vā yāvatā yattakā paṇṇattī voharīyanti, tattakehi paṇṇattīhi paññapetabbānaṃ tesaṃ saṅkhatāsaṅkhatānaṃ dhammānaṃ yadidaṃ yo ayaṃ madanimmadano…pe… yo ayaṃ nirodho, yaṃ idaṃ nibbānamaggaphalānamālambaṇaṃ bhavati, so ayaṃ madanimmadanādiko dhammo aggaṃ aggoti akkhāyati…pe… akkhāyati, ayaṃ dutiyo aggo.
सङ्घानं यावता पण्णत्ति, गणानं यावता पण्णत्ति, महाजनसन्निपातानं यावता पण्णत्ति वोहरीयन्ति, तत्तकेहि पण्णत्तीहि पञ्ञपेतब्बानं तेसं सङ्घगणादीनं यानि इमानि चत्तारि पुग्गलानि पुरिसयुगानि, ये इमे अट्ठ पुरिसपुग्गला…पे॰… लोकस्स यं इदं पुञ्ञक्खेत्तं संविज्जति, सो अयं चतुपुरिसयुगादिको तथागतसावकसङ्घो अग्गं अग्गोति अक्खायति…पे॰… अक्खायति, अयं ततियो अग्गो। इमानि तीणि तथागतनिब्बानअरियसङ्घरतनानि अग्गानि भवन्ति।
Saṅghānaṃ yāvatā paṇṇatti, gaṇānaṃ yāvatā paṇṇatti, mahājanasannipātānaṃ yāvatā paṇṇatti voharīyanti, tattakehi paṇṇattīhi paññapetabbānaṃ tesaṃ saṅghagaṇādīnaṃ yāni imāni cattāri puggalāni purisayugāni, ye ime aṭṭha purisapuggalā…pe… lokassa yaṃ idaṃ puññakkhettaṃ saṃvijjati, so ayaṃ catupurisayugādiko tathāgatasāvakasaṅgho aggaṃ aggoti akkhāyati…pe… akkhāyati, ayaṃ tatiyo aggo. Imāni tīṇi tathāgatanibbānaariyasaṅgharatanāni aggāni bhavanti.
सब्बलोकुत्तरो अपदादिसब्बसत्तलोकतो उत्तरो सत्था च, कुसलपक्खतो कुसलअनवज्जपक्खभावतो उत्तरो धम्मो च, नरसीहस्स सत्थुनो गणो च इति तीणि सत्थुधम्मगणरतनानि अग्गानि, तानि तीणि सत्थुधम्मगणरतनानि विसिस्सरे गुणवसेन विसिस्सन्ति।
Sabbalokuttaro apadādisabbasattalokato uttaro satthā ca, kusalapakkhato kusalaanavajjapakkhabhāvato uttaro dhammo ca, narasīhassa satthuno gaṇo ca iti tīṇi satthudhammagaṇaratanāni aggāni, tāni tīṇi satthudhammagaṇaratanāni visissare guṇavasena visissanti.
समणपदुमसञ्चयो सरे रुहमानं पदुमं सोभनं इव सासने सोभनसमणपदुमसमूहो गणो च, धम्मवरो च, विदूनं सक्कतो नरवरदमको नरवरानं ब्रह्मदेवमनुस्सराजराजमहामच्चादीनं दमको अनुदमको चक्खुमा सम्बुद्धो च इति तीणि गणधम्मबुद्धरतनानि लोकस्स उत्तरि भवन्ति।
Samaṇapadumasañcayo sare ruhamānaṃ padumaṃ sobhanaṃ iva sāsane sobhanasamaṇapadumasamūho gaṇo ca, dhammavaro ca, vidūnaṃ sakkato naravaradamako naravarānaṃ brahmadevamanussarājarājamahāmaccādīnaṃ damako anudamako cakkhumā sambuddho ca iti tīṇi gaṇadhammabuddharatanāni lokassa uttari bhavanti.
अप्पटिसमो सत्था च, निरुपदाहो निग्गतउपदाहो, सब्बो धम्मो च अरियो गणवरो च इति यानि तीणि बुद्धधम्मगणरतनानि अग्गानि, तानि तीणि…पे॰… नानि खलु एकंसेन विसिस्सरे विसिस्सन्ति।
Appaṭisamo satthā ca, nirupadāho niggataupadāho, sabbo dhammo ca ariyo gaṇavaro ca iti yāni tīṇi buddhadhammagaṇaratanāni aggāni, tāni tīṇi…pe… nāni khalu ekaṃsena visissare visissanti.
सच्चनामो अवितथसच्चदेसनतो सच्चनामो खेमो सब्बाभिभू सब्बे मनुस्सदेवादिके अनभिभवमानोपि गुणातिरेकवसेन अभिभवमानो विय पवत्तनतो सब्बाभिभू जिनो च, सच्चधम्मो अवितथसभावतो सच्चधम्मो च, तस्स सच्चधम्मस्स उत्तरि उत्तमो अञ्ञो धम्मो नत्थि, विञ्ञूनं निच्चं पूजितो पूजारहो अरियसङ्घो च इति तीणि लोकस्स उत्तरि उत्तमानि भवन्ति।
Saccanāmo avitathasaccadesanato saccanāmo khemo sabbābhibhū sabbe manussadevādike anabhibhavamānopi guṇātirekavasena abhibhavamāno viya pavattanato sabbābhibhū jino ca, saccadhammo avitathasabhāvato saccadhammo ca, tassa saccadhammassa uttari uttamo añño dhammo natthi, viññūnaṃ niccaṃ pūjito pūjāraho ariyasaṅgho ca iti tīṇi lokassa uttari uttamāni bhavanti.
एकायनपदस्स वचनत्थो अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १७०) बहुधा वुत्तो। जातिखयन्तदस्सी हितानुकम्पी भगवा एकायनं मग्गं पजानाति। ‘‘यं एकायनं मग्गं पजानाति, तेन मग्गेन किं तरती’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘एतेन मग्गेना’’तिआदि वुत्तं। यं मग्गं भगवा जानाति, एतेन मग्गेन पुब्बे अतीतमद्धानं बुद्धादयो अरिया ओघं संसारोघं तरिंसु, अनागतमद्धानं तरिस्सन्ति, ये चापि बुद्धादयो पच्चुप्पन्ने उप्पज्जन्ति, ते चापि बुद्धादयो पच्चुप्पन्ने तरन्ति, विसुद्धिपेक्खा विसुद्धिं अपेक्खमाना सत्ता देवमनुस्ससेट्ठं तादिसं यथावुत्तगुणं तं सम्मासम्बुद्धं नमस्सन्ति, इति अयं नानाविधसुत्तविसेसोपि थवे रतनत्तये, रतनत्तयगुणे च वाचकञापकभावेन पवत्तनतो थवो नाम। इच्चेतं सासनपट्ठानसुत्तविसेसदस्सको संवण्णनाविसेसोपि सासनपट्ठानं नामाति वेदितब्बो।
Ekāyanapadassa vacanattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 170) bahudhā vutto. Jātikhayantadassī hitānukampī bhagavā ekāyanaṃ maggaṃ pajānāti. ‘‘Yaṃ ekāyanaṃ maggaṃ pajānāti, tena maggena kiṃ taratī’’ti vattabbabhāvato ‘‘etena maggenā’’tiādi vuttaṃ. Yaṃ maggaṃ bhagavā jānāti, etena maggena pubbe atītamaddhānaṃ buddhādayo ariyā oghaṃ saṃsāroghaṃ tariṃsu, anāgatamaddhānaṃ tarissanti, ye cāpi buddhādayo paccuppanne uppajjanti, te cāpi buddhādayo paccuppanne taranti, visuddhipekkhā visuddhiṃ apekkhamānā sattā devamanussaseṭṭhaṃ tādisaṃ yathāvuttaguṇaṃ taṃ sammāsambuddhaṃ namassanti, iti ayaṃ nānāvidhasuttavisesopi thave ratanattaye, ratanattayaguṇe ca vācakañāpakabhāvena pavattanato thavo nāma. Iccetaṃ sāsanapaṭṭhānasuttavisesadassako saṃvaṇṇanāvisesopi sāsanapaṭṭhānaṃ nāmāti veditabbo.
अम्हाकाचरिय तुम्हेहि अम्हाकाचरियेहि सोळसप्पभेदसंकिलेसभागियादिसासनपट्ठानसुत्तञ्चेव अट्ठवीसतिविधं लोकियादिसासनपट्ठानसुत्तञ्च निद्धारितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘तेसु संकिलेसभागियादीसु सासनपट्ठानसुत्तविसेसेसु कतमं सुत्तविसेसं कतमेन सुत्तविसेसेन संसन्दित्वा निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ लोकियं सुत्त’’न्तिआदि आरद्धं। अट्ठकथायं पन – ‘‘एवं दुविधम्पि सासनपट्ठानं नानासुत्तपदानि उदाहरन्तेन विभजित्वा इदानि संकिलेसभागियादीहि संसन्दित्वा दस्सेतुं पुन ‘लोकियं सुत्त’न्तिआदि आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १७०) वुत्तं।
Amhākācariya tumhehi amhākācariyehi soḷasappabhedasaṃkilesabhāgiyādisāsanapaṭṭhānasuttañceva aṭṭhavīsatividhaṃ lokiyādisāsanapaṭṭhānasuttañca niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘tesu saṃkilesabhāgiyādīsu sāsanapaṭṭhānasuttavisesesu katamaṃ suttavisesaṃ katamena suttavisesena saṃsanditvā niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘tattha lokiyaṃsutta’’ntiādi āraddhaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘‘evaṃ duvidhampi sāsanapaṭṭhānaṃ nānāsuttapadāni udāharantena vibhajitvā idāni saṃkilesabhāgiyādīhi saṃsanditvā dassetuṃ puna ‘lokiyaṃ sutta’ntiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 170) vuttaṃ.
तत्थ तत्थाति तेसु सोळसविधेसु संकिलेसभागियादीसु सासनपट्ठानसुत्तविसेसेसु चेव अट्ठवीसतिविधेसु लोकियादीसु सासनपट्ठानसुत्तविसेसेसु च अकुसलपक्खे पवत्तं लोकियं सुत्तं संकिलेसभागियसुत्तेन समानत्थभावेन संसन्दति, कुसलपक्खे पवत्तं लोकियं सुत्तं वासनाभागियसुत्तेन समानत्थभावेन संसन्दति, तस्मा लोकियं सुत्तं एकविधम्पि संकिलेसभागियेन च वासनाभागियेन च द्वीहि सुत्तेहि निद्दिसितब्बं। दस्सनपक्खे पवत्तं लोकुत्तरं सुत्तं दस्सनभागियेन समानत्थभावेन संसन्दति, भावनापक्खे पवत्तं लोकुत्तरं सुत्तं भावनाभागियेन समानत्थभावेन संसन्दति, असेक्खपक्खे पवत्तं लोकुत्तरं सुत्तं असेक्खभागियेन समानत्थभावेन संसन्दति, तस्मा लोकुत्तरम्पि सुत्तं दस्सनभागियेन च भावनाभागियेन च असेक्खभागियेन च तीहि सुत्तेहि निद्दिसितब्बं। वुत्तनयानुसारेन सेसेसुपि संसन्दनयोजना कातब्बा।
Tattha tatthāti tesu soḷasavidhesu saṃkilesabhāgiyādīsu sāsanapaṭṭhānasuttavisesesu ceva aṭṭhavīsatividhesu lokiyādīsu sāsanapaṭṭhānasuttavisesesu ca akusalapakkhe pavattaṃ lokiyaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyasuttena samānatthabhāvena saṃsandati, kusalapakkhe pavattaṃ lokiyaṃ suttaṃ vāsanābhāgiyasuttena samānatthabhāvena saṃsandati, tasmā lokiyaṃ suttaṃ ekavidhampi saṃkilesabhāgiyena ca vāsanābhāgiyena ca dvīhi suttehi niddisitabbaṃ. Dassanapakkhe pavattaṃ lokuttaraṃ suttaṃ dassanabhāgiyena samānatthabhāvena saṃsandati, bhāvanāpakkhe pavattaṃ lokuttaraṃ suttaṃ bhāvanābhāgiyena samānatthabhāvena saṃsandati, asekkhapakkhe pavattaṃ lokuttaraṃ suttaṃ asekkhabhāgiyena samānatthabhāvena saṃsandati, tasmā lokuttarampi suttaṃ dassanabhāgiyena ca bhāvanābhāgiyena ca asekkhabhāgiyena ca tīhi suttehi niddisitabbaṃ. Vuttanayānusārena sesesupi saṃsandanayojanā kātabbā.
अम्हाकाचरिय तुम्हेहि अम्हाकाचरियेहि नयदस्सनवसेन सुत्तविसेससंसन्दनं दस्सितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘किमत्थाय संकिलेसभागियादिभेदेन विभजित्वा भगवता वुत्त’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘वासनाभागियं सुत्तं संकिलेसभागियस्स सुत्तस्स निग्घाताया’’तिआदि वुत्तं। एत्थ च सुत्तवसेन सुत्तत्था गहिता।
Amhākācariya tumhehi amhākācariyehi nayadassanavasena suttavisesasaṃsandanaṃ dassitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kimatthāya saṃkilesabhāgiyādibhedena vibhajitvā bhagavatā vutta’’nti vattabbattā ‘‘vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyassa suttassa nigghātāyā’’tiādi vuttaṃ. Ettha ca suttavasena suttatthā gahitā.
‘‘यं सत्ताधिट्ठानं आचरियेन निद्धारितं, तं सत्ताधिट्ठानं कित्तकेहि सुत्तेहि विभजित्वा निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘लोकुत्तरं सुत्तं सत्ताधिट्ठानं छब्बिसतिया पुग्गलेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति वुत्तं। ‘‘ते छब्बीसति पुग्गला कतिहि सुत्तेहि समन्वेसितब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘ते तीही’’तिआदि वुत्तं। दस्सनभागियेन सत्ताधिट्ठानेन, भावनाभागियेन सत्ताधिट्ठानेन, असेक्खभागियेन सत्ताधिट्ठानेन चाति तीहि सुत्तेहि ते छब्बीसति पुग्गला समन्वेसितब्बा।
‘‘Yaṃ sattādhiṭṭhānaṃ ācariyena niddhāritaṃ, taṃ sattādhiṭṭhānaṃ kittakehi suttehi vibhajitvā niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘lokuttaraṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānaṃ chabbisatiyā puggalehi niddisitabba’’nti vuttaṃ. ‘‘Te chabbīsati puggalā katihi suttehi samanvesitabbā’’ti vattabbattā ‘‘te tīhī’’tiādi vuttaṃ. Dassanabhāgiyena sattādhiṭṭhānena, bhāvanābhāgiyena sattādhiṭṭhānena, asekkhabhāgiyena sattādhiṭṭhānena cāti tīhi suttehi te chabbīsati puggalā samanvesitabbā.
‘‘कतमेहि कतमेहि कतमं कतमं सुत्तं निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ दस्सनभागिय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु तीसु दस्सनभागियादीसु सुत्तेसु। तत्थाति वा तेसु छब्बीसतिया पुग्गलेसु। सत्ताधिट्ठानेकदेसं दस्सनभागियं सुत्तं एकबीजिना पुग्गलेन च निद्दिसितब्बं…पे॰… धम्मानुसारिना पुग्गलेन च निद्दिसितब्बं, इति इमेहि पञ्चहि पुग्गलेहि सत्ताधिट्ठानेकदेसं दस्सनभागियं सुत्तं निद्दिसितब्बं। एत्थ च दस्सनग्गहणेन सोतापत्तिफलट्ठापि गहिता, तस्मा एकबीजिकोलंकोलसत्तक्खत्तुपरमा फलट्ठापि गहिता।
‘‘Katamehi katamehi katamaṃ katamaṃ suttaṃ niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘tattha dassanabhāgiya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu tīsu dassanabhāgiyādīsu suttesu. Tatthāti vā tesu chabbīsatiyā puggalesu. Sattādhiṭṭhānekadesaṃ dassanabhāgiyaṃ suttaṃ ekabījinā puggalena ca niddisitabbaṃ…pe… dhammānusārinā puggalena ca niddisitabbaṃ, iti imehi pañcahi puggalehi sattādhiṭṭhānekadesaṃ dassanabhāgiyaṃ suttaṃ niddisitabbaṃ. Ettha ca dassanaggahaṇena sotāpattiphalaṭṭhāpi gahitā, tasmā ekabījikolaṃkolasattakkhattuparamā phalaṭṭhāpi gahitā.
सद्धानुसारी पन यो विपस्सनाक्खणे सद्धं धुरं कत्वा सोतापत्तिमग्गं निब्बत्तेति, सो पुग्गलो निब्बत्तेतब्बसोतापत्तिमग्गक्खणे सद्धानुसारी नाम, सद्धाय समापत्तिं अनुस्सरति, इति सद्धाय समापत्तिया अनुस्सरणतो सोतापत्तिमग्गट्ठो पुग्गलो सद्धानुसारी नाम। सो पुग्गलो सोतापत्तिफलक्खणे सद्धाय विमुत्तत्ता सद्धाविमुत्तो हुत्वा एकबीजिकोलंकोलसत्तक्खत्तुपरमो भवति। यो पन पुग्गलो विपस्सनाक्खणे पञ्ञं धुरं कत्वा सोतापत्तिमग्गं निब्बत्तेति, सो पुग्गलो निब्बत्तेतब्बसोतापत्तिमग्गक्खणे धम्मानुसारी नाम, धम्मेन पञ्ञाय समापत्तिं अनुस्सरति, इति धम्मेन पञ्ञाय समापत्तिया अनुस्सरणतो धम्मानुसारी नाम। सो पुग्गलो फलक्खणे दिट्ठिया पञ्ञाय निरोधं पत्तत्ता दिट्ठिपत्तो हुत्वा एकबीजि…पे॰… परमो भवति। धम्मोति चेत्थ पञ्ञा गहिता। इति पभेदतो द्वे मग्गट्ठा, छ फलट्ठाति अट्ठहि अरियपुग्गलेहि, सम्पिण्डिते पन पञ्चहि अरियपुग्गलेहि सत्ताधिट्ठानेकदेसं दस्सनभागियं सुत्तं निद्दिसितब्बं।
Saddhānusārī pana yo vipassanākkhaṇe saddhaṃ dhuraṃ katvā sotāpattimaggaṃ nibbatteti, so puggalo nibbattetabbasotāpattimaggakkhaṇe saddhānusārī nāma, saddhāya samāpattiṃ anussarati, iti saddhāya samāpattiyā anussaraṇato sotāpattimaggaṭṭho puggalo saddhānusārī nāma. So puggalo sotāpattiphalakkhaṇe saddhāya vimuttattā saddhāvimutto hutvā ekabījikolaṃkolasattakkhattuparamo bhavati. Yo pana puggalo vipassanākkhaṇe paññaṃ dhuraṃ katvā sotāpattimaggaṃ nibbatteti, so puggalo nibbattetabbasotāpattimaggakkhaṇe dhammānusārī nāma, dhammena paññāya samāpattiṃ anussarati, iti dhammena paññāya samāpattiyā anussaraṇato dhammānusārī nāma. So puggalo phalakkhaṇe diṭṭhiyā paññāya nirodhaṃ pattattā diṭṭhipatto hutvā ekabīji…pe… paramo bhavati. Dhammoti cettha paññā gahitā. Iti pabhedato dve maggaṭṭhā, cha phalaṭṭhāti aṭṭhahi ariyapuggalehi, sampiṇḍite pana pañcahi ariyapuggalehi sattādhiṭṭhānekadesaṃ dassanabhāgiyaṃ suttaṃ niddisitabbaṃ.
इमेसं एकबीजिआदीनं पुग्गलानं सत्ताधिट्ठानेकदेसत्थत्ता चेव दस्सनभागियत्थत्ता च सत्ताधिट्ठानेकदेसं दस्सनभागियं सुत्तं एत्तकेहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बन्ति नियमेत्वा आचरियेन विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘सत्ताधिट्ठानेकदेसं दस्सनभागियं सुत्तं कित्तकेहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता –
Imesaṃ ekabījiādīnaṃ puggalānaṃ sattādhiṭṭhānekadesatthattā ceva dassanabhāgiyatthattā ca sattādhiṭṭhānekadesaṃ dassanabhāgiyaṃ suttaṃ ettakehi puggalehi niddisitabbanti niyametvā ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘sattādhiṭṭhānekadesaṃ dassanabhāgiyaṃ suttaṃ kittakehi puggalehi niddisitabba’’nti pucchitabbattā –
‘‘भावनाभागियं सुत्तं द्वादसहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं सकदागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नेन, सकदागामिना, अनागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नेन, अनागामिना, अन्तरापरिनिब्बायिना, उपहच्चपरिनिब्बायिना, असङ्खारपरिनिब्बायिना, ससङ्खारपरिनिब्बायिना , उद्धंसोतेन अकनिट्ठगामिना, सद्धाविमुत्तेन, दिट्ठिप्पत्तेन, कायसक्खिना चाति भावनाभागियं सुत्तं इमेहि द्वादसहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति –
‘‘Bhāvanābhāgiyaṃ suttaṃ dvādasahi puggalehi niddisitabbaṃ sakadāgāmiphalasacchikiriyāya paṭipannena, sakadāgāminā, anāgāmiphalasacchikiriyāya paṭipannena, anāgāminā, antarāparinibbāyinā, upahaccaparinibbāyinā, asaṅkhāraparinibbāyinā, sasaṅkhāraparinibbāyinā , uddhaṃsotena akaniṭṭhagāminā, saddhāvimuttena, diṭṭhippattena, kāyasakkhinā cāti bhāvanābhāgiyaṃ suttaṃ imehi dvādasahi puggalehi niddisitabba’’nti –
वुत्तं। तत्थापि सत्ताधिट्ठानेकदेसं भावनाभागियं सुत्तन्ति गहेतब्बं। सकदा…पे॰… पन्नेन सकदागामिमग्गट्ठेन पुग्गलेन, सकदागामिना सकदागामिफलट्ठेन, अनागामि…पे॰… पन्नेन अनागामिमग्गट्ठेन, अनागामिना अनागामिफलट्ठेन, अविहादीसु पञ्चसु सुद्धावासेसु आयुवेमज्झं अनतिक्कमित्वा अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायनसभावेन अन्तरापरिनिब्बायीनामकेन अनागामिना, आयुवेमज्झं अतिक्कमित्वा अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायनसभावेन उपहच्चपरिनिब्बायीनामकेन अनागामिना, असङ्खारेन अप्पयोगेन अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायनसभावेन असङ्खारपरिनिब्बायीनामकेन अनागामिना, ससङ्खारेन सप्पयोगेन अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायनसभावेन ससङ्खारपरिनिब्बायीनामकेन अनागामिना, अविहादीहि उद्धं अतप्पादीसु उपपत्तिसोतेन अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायनसभावेन उद्धंसोतनामकेन अनागामिना, अकनिट्ठं गन्त्वा अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायनसभावेन अकनिट्ठगामीनामकेन अनागामिना, सद्धाय विमुत्तत्ता सद्धाविमुत्तनामकेन अनागामिना, दिट्ठिया पञ्ञाय निरोधं पत्तत्ता दिट्ठिप्पत्तनामकेन अनागामिना चाति इमेहि एकादसहि अझानलाभीपुग्गलेहि च, कायेन नामकाये फुट्ठानं अरूपझानानं अनन्तरं निब्बानं सच्छिकरोति, इति सच्छिकरणतो कायसक्खीनामकेन झानलाभिना चाति द्वादसहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं।
Vuttaṃ. Tatthāpi sattādhiṭṭhānekadesaṃ bhāvanābhāgiyaṃ suttanti gahetabbaṃ. Sakadā…pe… pannena sakadāgāmimaggaṭṭhena puggalena, sakadāgāminā sakadāgāmiphalaṭṭhena, anāgāmi…pe… pannena anāgāmimaggaṭṭhena, anāgāminā anāgāmiphalaṭṭhena, avihādīsu pañcasu suddhāvāsesu āyuvemajjhaṃ anatikkamitvā arahattaṃ patvā parinibbāyanasabhāvena antarāparinibbāyīnāmakena anāgāminā, āyuvemajjhaṃ atikkamitvā arahattaṃ patvā parinibbāyanasabhāvena upahaccaparinibbāyīnāmakena anāgāminā, asaṅkhārena appayogena arahattaṃ patvā parinibbāyanasabhāvena asaṅkhāraparinibbāyīnāmakena anāgāminā, sasaṅkhārena sappayogena arahattaṃ patvā parinibbāyanasabhāvena sasaṅkhāraparinibbāyīnāmakena anāgāminā, avihādīhi uddhaṃ atappādīsu upapattisotena arahattaṃ patvā parinibbāyanasabhāvena uddhaṃsotanāmakena anāgāminā, akaniṭṭhaṃ gantvā arahattaṃ patvā parinibbāyanasabhāvena akaniṭṭhagāmīnāmakena anāgāminā, saddhāya vimuttattā saddhāvimuttanāmakena anāgāminā, diṭṭhiyā paññāya nirodhaṃ pattattā diṭṭhippattanāmakena anāgāminā cāti imehi ekādasahi ajhānalābhīpuggalehi ca, kāyena nāmakāye phuṭṭhānaṃ arūpajhānānaṃ anantaraṃ nibbānaṃ sacchikaroti, iti sacchikaraṇato kāyasakkhīnāmakena jhānalābhinā cāti dvādasahi puggalehi niddisitabbaṃ.
इमेसं वुत्तप्पकारानं पुग्गलानं सत्ताधिट्ठानेकदेसत्थत्ता चेव भावनाभागियत्थत्ता च सत्ताधिट्ठानेकदेसं भावनाभागियं सुत्तं एत्तकेहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बन्ति नियमेत्वा आचरियेन विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कित्तकेहि पुग्गलेहि सत्ताधिट्ठानेकदेसं असेक्खभागियं सुत्तं निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता –
Imesaṃ vuttappakārānaṃ puggalānaṃ sattādhiṭṭhānekadesatthattā ceva bhāvanābhāgiyatthattā ca sattādhiṭṭhānekadesaṃ bhāvanābhāgiyaṃ suttaṃ ettakehi puggalehi niddisitabbanti niyametvā ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kittakehi puggalehi sattādhiṭṭhānekadesaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ niddisitabba’’nti vattabbattā –
‘‘असेक्खभागियं सुत्तं नवहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बं सद्धाविमुत्तेन, पञ्ञाविमुत्तेन, सुञ्ञतविमुत्तेन, अनिमित्तविमुत्तेन, अप्पणिहितविमुत्तेन, उभतोभागविमुत्तेन, समसीसिना, पच्चेकबुद्धेहि, सम्मासम्बुद्धेहि चाति असेक्खभागियं सुत्तं इमेहि नवहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति –
‘‘Asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ navahi puggalehi niddisitabbaṃ saddhāvimuttena, paññāvimuttena, suññatavimuttena, animittavimuttena, appaṇihitavimuttena, ubhatobhāgavimuttena, samasīsinā, paccekabuddhehi, sammāsambuddhehi cāti asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ imehi navahi puggalehi niddisitabba’’nti –
वुत्तं । तत्थ सत्ताधिट्ठानेकदेसं असेक्खभागियं सुत्तं निद्दिसितब्बन्ति योजेतब्बं। सद्धाय किलेसेहि विमुत्तत्ता अरहत्तफलक्खणे सद्धाविमुत्तो अरहा, तेन सद्धाविमुत्तेन। पञ्ञाय विमुत्तत्ता अरहत्तफलक्खणे पञ्ञाविमुत्तो अरहा, तेन पञ्ञाविमुत्तेन। सुञ्ञतविपस्सनासङ्खातेन अनत्तानुपस्सनेन विमुत्तत्ता सुञ्ञतविमुत्तो अरहा, तेन सुञ्ञतविमुत्तेन। अनिमित्तानुपस्सनासङ्खातेन अनिच्चानुपस्सनेन विमुत्तत्ता अनिमित्तविमुत्तो अरहा, तेन अनिमित्तविमुत्तेन। अप्पणिहितानुपस्सनासङ्खातेन दुक्खानुपस्सनेन विमुत्तत्ता अप्पणिहितविमुत्तो अरहा, तेन अप्पणिहितविमुत्तेन। उभतो रूपकायनामकायतो उभतोभागतो विमुत्तत्ता उभतोभागविमुत्तो अरहा, तेन उभतोभागविमुत्तेन। पुरिमा पञ्च पुग्गला अझानलाभिनो गहिता, उभतोभागविमुत्तो पन झानलाभीगहितो।
Vuttaṃ . Tattha sattādhiṭṭhānekadesaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ niddisitabbanti yojetabbaṃ. Saddhāya kilesehi vimuttattā arahattaphalakkhaṇe saddhāvimutto arahā, tena saddhāvimuttena. Paññāya vimuttattā arahattaphalakkhaṇe paññāvimutto arahā, tena paññāvimuttena. Suññatavipassanāsaṅkhātena anattānupassanena vimuttattā suññatavimutto arahā, tena suññatavimuttena. Animittānupassanāsaṅkhātena aniccānupassanena vimuttattā animittavimutto arahā, tena animittavimuttena. Appaṇihitānupassanāsaṅkhātena dukkhānupassanena vimuttattā appaṇihitavimutto arahā, tena appaṇihitavimuttena. Ubhato rūpakāyanāmakāyato ubhatobhāgato vimuttattā ubhatobhāgavimutto arahā, tena ubhatobhāgavimuttena. Purimā pañca puggalā ajhānalābhino gahitā, ubhatobhāgavimutto pana jhānalābhīgahito.
समसीसी नाम इरियापथसमसीसी, रोगसमसीसी, जीवितसमसीसीति तिविधा होन्ति। इमेसु तीसु समसीसीसु यो अरहा चतूसु इरियापथेसु एकेकस्मिं इरियापथे अरहत्तं पत्वा अञ्ञं इरियापथं असङ्कमित्वा तस्मिं तस्मिं इरियापथेयेव परिनिब्बायति, अयं अरहा इरियापथसमसीसी नाम। यो अरहा यस्मिं रोगे उप्पन्ने अरहत्तं पत्वा ततो रोगतो अनुट्ठहित्वा तस्मिं रोगेयेव परिनिब्बायति, अयं अरहा रोगसमसीसी नाम। यो अरहा पच्चवेक्खणवीथियानन्तरं भवङ्गं ओतरित्वा ततो मरणासन्नजवनवीथियानन्तरमेव परिनिब्बायति, अयं अरहा वारसमताय जीवितसमसीसी नाम। वारसमताति च पच्चवेक्खणवीथि मग्गविथ्यानुवत्तकत्ता पच्चवेक्खणवीथिअनन्तरं पवत्तमानायपि मरणासन्नवीथि मग्गवीथिअनन्तरं पवत्ताति वत्तब्बारहा, तस्मा वीथिअनन्तरता वारसमता नाम। ताय वारसमताय च जीवितसमसीसी वुत्तो।
Samasīsī nāma iriyāpathasamasīsī, rogasamasīsī, jīvitasamasīsīti tividhā honti. Imesu tīsu samasīsīsu yo arahā catūsu iriyāpathesu ekekasmiṃ iriyāpathe arahattaṃ patvā aññaṃ iriyāpathaṃ asaṅkamitvā tasmiṃ tasmiṃ iriyāpatheyeva parinibbāyati, ayaṃ arahā iriyāpathasamasīsī nāma. Yo arahā yasmiṃ roge uppanne arahattaṃ patvā tato rogato anuṭṭhahitvā tasmiṃ rogeyeva parinibbāyati, ayaṃ arahā rogasamasīsī nāma. Yo arahā paccavekkhaṇavīthiyānantaraṃ bhavaṅgaṃ otaritvā tato maraṇāsannajavanavīthiyānantarameva parinibbāyati, ayaṃ arahā vārasamatāya jīvitasamasīsī nāma. Vārasamatāti ca paccavekkhaṇavīthi maggavithyānuvattakattā paccavekkhaṇavīthianantaraṃ pavattamānāyapi maraṇāsannavīthi maggavīthianantaraṃ pavattāti vattabbārahā, tasmā vīthianantaratā vārasamatā nāma. Tāya vārasamatāya ca jīvitasamasīsī vutto.
सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणीति एत्थपि पच्चवेक्खणवीथियानन्तरं भवङ्गं ओतरित्वा भवङ्गतो वुट्ठाय पवत्तवीथिया पटिसम्भिदाञाणानि पवत्तन्ति। वुत्तनयेन वीथिअनन्तरताय वारसमताय ‘‘सह पटिसम्भिदाही’’ति वुत्तं। भगवतो सब्बञ्ञुतञ्ञाणम्पि पच्चवेक्खणवीथियानन्तरं भवङ्गं ओतरित्वा भवङ्गतो वुट्ठाय पवत्तवीथिया पठमं पवत्ततीति वेदितब्बं। इमिना जीवितसमसीसिना, सब्बेहि पच्चेकबुद्धेहि, सब्बेहि सम्मासम्बुद्धेहि चाति इमेहि नवहि पुग्गलेहि सत्ताधिट्ठानेकदेसं असेक्खभागियं सुत्तं निद्दिसितब्बं।
Saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇīti etthapi paccavekkhaṇavīthiyānantaraṃ bhavaṅgaṃ otaritvā bhavaṅgato vuṭṭhāya pavattavīthiyā paṭisambhidāñāṇāni pavattanti. Vuttanayena vīthianantaratāya vārasamatāya ‘‘saha paṭisambhidāhī’’ti vuttaṃ. Bhagavato sabbaññutaññāṇampi paccavekkhaṇavīthiyānantaraṃ bhavaṅgaṃ otaritvā bhavaṅgato vuṭṭhāya pavattavīthiyā paṭhamaṃ pavattatīti veditabbaṃ. Iminā jīvitasamasīsinā, sabbehi paccekabuddhehi, sabbehi sammāsambuddhehi cāti imehi navahi puggalehi sattādhiṭṭhānekadesaṃ asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ niddisitabbaṃ.
इमेसं पुग्गलानं सत्ताधिट्ठानेकदेसत्थत्ता चेव असेक्खभागियत्थत्ता च एवं इमिना ‘‘लोकुत्तरं सुत्तं सत्ताधिट्ठान’’न्तिआदिना पकारेन वुत्तेहि इमेहि छब्बीसतिया पुग्गलेहि अरियेहि दस्सनभागियवासनाभागियअसेक्खभागियसुत्तानं वसेन लोकुत्तरं सुत्तं सत्ताधिट्ठानेकदेसं सुत्तं निद्दिसितब्बं।
Imesaṃ puggalānaṃ sattādhiṭṭhānekadesatthattā ceva asekkhabhāgiyatthattā ca evaṃ iminā ‘‘lokuttaraṃ suttaṃ sattādhiṭṭhāna’’ntiādinā pakārena vuttehi imehi chabbīsatiyā puggalehi ariyehi dassanabhāgiyavāsanābhāgiyaasekkhabhāgiyasuttānaṃ vasena lokuttaraṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ niddisitabbaṃ.
इमेसं छब्बीसतिया पुग्गलानं सकललोकुत्तरसुत्तत्थत्ता चेव सत्ताधिट्ठानेकदेससुत्तत्थत्ता च लोकुत्तरं सत्ताधिट्ठानेकदेसं सुत्तं। एत्तकेहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बन्ति आचरियेन नियमेत्वा विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘लोकियं सत्ताधिट्ठानेकदेसं सुत्तं कित्तकेहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘लोकियं सुत्तं सत्ताधिट्ठानं एकूनवीसतिया पुग्गलेहि निद्दिसितब्ब’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘ते एकूनवीसति लोकिया पुग्गला कतमेहि धम्मेहि निद्दिट्ठा समन्वेसितब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘ते चरितेही’’तिआदि वुत्तं। ते एकूनवीसति लोकिया पुग्गला चरितेहि चरितविसेसेहि निद्दिट्ठा समन्वेसितब्बाति। ‘‘कथं चरितेहि निद्दिट्ठा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘केचि रागचरिता’’तिआदि वुत्तं। रागचरितदोसचरितादीहि चरितेहि एकूनवीसति लोकियपुग्गला रागचरिता, केचि दोसचरिता…पे॰… मोहचरितो चाति निद्दिट्ठा। इति निद्दिट्ठेहि इमेहि एकूनवीसतिया पुग्गलेहि लोकियसत्ताधिट्ठानेकदेसं सुत्तं निद्दिसितब्बं। ‘‘लोकिय’’न्ति सामञ्ञवसेन वुत्तम्पि ‘‘संकिलेसभागियं लोकिय’’न्ति विसेसतो विञ्ञातब्बं।
Imesaṃ chabbīsatiyā puggalānaṃ sakalalokuttarasuttatthattā ceva sattādhiṭṭhānekadesasuttatthattā ca lokuttaraṃ sattādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ. Ettakehi puggalehi niddisitabbanti ācariyena niyametvā vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘lokiyaṃ sattādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ kittakehi puggalehi niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘lokiyaṃ suttaṃ sattādhiṭṭhānaṃ ekūnavīsatiyā puggalehi niddisitabba’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Te ekūnavīsati lokiyā puggalā katamehi dhammehi niddiṭṭhā samanvesitabbā’’ti vattabbattā ‘‘te caritehī’’tiādi vuttaṃ. Te ekūnavīsati lokiyā puggalā caritehi caritavisesehi niddiṭṭhā samanvesitabbāti. ‘‘Kathaṃ caritehi niddiṭṭhā’’ti vattabbattā ‘‘keci rāgacaritā’’tiādi vuttaṃ. Rāgacaritadosacaritādīhi caritehi ekūnavīsati lokiyapuggalā rāgacaritā, keci dosacaritā…pe… mohacarito cāti niddiṭṭhā. Iti niddiṭṭhehi imehi ekūnavīsatiyā puggalehi lokiyasattādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ niddisitabbaṃ. ‘‘Lokiya’’nti sāmaññavasena vuttampi ‘‘saṃkilesabhāgiyaṃ lokiya’’nti visesato viññātabbaṃ.
लोकियं सत्ताधिट्ठानेकदेसं सुत्तं एत्तकेहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्बन्ति आचरियेन नियमेत्वा विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘वासनाभागियं सत्ताधिट्ठानेकदेसं सुत्तं कतमेहि पुग्गलेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘वासनाभागिय’’न्तिआदि वुत्तं। वासनाभागियं सत्ताधिट्ठानेकदेसं सुत्तं सीलवन्तेहि पुग्गलेहि, धम्मेहि च निद्दिसितब्बन्ति योजेतब्बं। ‘‘कित्तका सीलवन्तपुग्गला’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘ते सीलवन्तो पञ्च पुग्गला’’ति वुत्तं। ‘‘कित्तका धम्मा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘पकतिसील’’न्तिआदि वुत्तं। इदं वुत्तं होति – पकतिसीलवन्तो च समादानसीलवन्तो च चित्तप्पसादवन्तो च समथवन्तो च विपस्सनावन्तो चाति पञ्च पुग्गला, पकतिसीलधम्मो च समादानसीलधम्मो च चित्तप्पसादधम्मो च समथधम्मो च विपस्सनाधम्मो चाति पञ्च धम्माति इमेहि पञ्चहि पुग्गलेहि, इमेहि पञ्चहि धम्मेहि वासनाभागियं सत्ताधिट्ठानेकदेसधम्माधिट्ठानेकदेसं सुत्तं यथाक्कमं निद्दिसितब्बन्ति।
Lokiyaṃ sattādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ ettakehi puggalehi niddisitabbanti ācariyena niyametvā vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘vāsanābhāgiyaṃ sattādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ katamehi puggalehi niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘vāsanābhāgiya’’ntiādi vuttaṃ. Vāsanābhāgiyaṃ sattādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ sīlavantehi puggalehi, dhammehi ca niddisitabbanti yojetabbaṃ. ‘‘Kittakā sīlavantapuggalā’’ti vattabbattā ‘‘te sīlavanto pañca puggalā’’ti vuttaṃ. ‘‘Kittakā dhammā’’ti vattabbattā ‘‘pakatisīla’’ntiādi vuttaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – pakatisīlavanto ca samādānasīlavanto ca cittappasādavanto ca samathavanto ca vipassanāvanto cāti pañca puggalā, pakatisīladhammo ca samādānasīladhammo ca cittappasādadhammo ca samathadhammo ca vipassanādhammo cāti pañca dhammāti imehi pañcahi puggalehi, imehi pañcahi dhammehi vāsanābhāgiyaṃ sattādhiṭṭhānekadesadhammādhiṭṭhānekadesaṃ suttaṃ yathākkamaṃ niddisitabbanti.
लोकुत्तरं सत्ताधिट्ठानं सुत्तं दस्सनभागियवासनाभागियअसेक्खभागियसुत्तेहि निद्दिसितब्बन्ति आचरियेन नियमेत्वा विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘लोकुत्तरं धम्माधिट्ठानं सुत्तं कित्तकेहि सुत्तेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘लोकुत्तरं सुत्तं धम्माधिट्ठानं…पे॰… असेक्खभागियेना’’ति वुत्तं।
Lokuttaraṃ sattādhiṭṭhānaṃ suttaṃ dassanabhāgiyavāsanābhāgiyaasekkhabhāgiyasuttehi niddisitabbanti ācariyena niyametvā vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘lokuttaraṃ dhammādhiṭṭhānaṃ suttaṃ kittakehi suttehi niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘lokuttaraṃ suttaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ…pe… asekkhabhāgiyenā’’ti vuttaṃ.
‘‘लोकियञ्च लोकुत्तरञ्च सत्ताधिट्ठानञ्च धम्माधिट्ठानञ्च कित्तकेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘लोकियञ्च…पे॰… उभयेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वुत्तं। उभयेनाति लोकियलोकुत्तरेन, सत्ताधिट्ठानधम्माधिट्ठानेन समानत्थभावेन निद्दिसितब्बन्ति।
‘‘Lokiyañca lokuttarañca sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca kittakehi niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘lokiyañca…pe… ubhayena niddisitabba’’nti vuttaṃ. Ubhayenāti lokiyalokuttarena, sattādhiṭṭhānadhammādhiṭṭhānena samānatthabhāvena niddisitabbanti.
‘‘ञाणं कित्तकेहि निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘ञाणं पञ्ञाया’’तिआदि वुत्तं। यस्मिं यस्मिं सुत्ते ञाणं आगतं, तस्मिं तस्मिं सुत्ते ञाणं ञाणपरियायेन पञ्ञादिना निद्दिसितब्बन्ति।
‘‘Ñāṇaṃ kittakehi niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘ñāṇaṃ paññāyā’’tiādi vuttaṃ. Yasmiṃ yasmiṃ sutte ñāṇaṃ āgataṃ, tasmiṃ tasmiṃ sutte ñāṇaṃ ñāṇapariyāyena paññādinā niddisitabbanti.
‘‘ञेय्यं कित्तकेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘ञेय्यं अतीतानागतपच्चुप्पन्नेही’’तिआदि वुत्तं। यस्मिं यस्मिं सुत्ते ञेय्यं आगतं, तस्मिं तस्मिं सुत्ते ञेय्यं ञेय्यपरियायेन निद्दिसितब्बन्ति।
‘‘Ñeyyaṃ kittakena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘ñeyyaṃ atītānāgatapaccuppannehī’’tiādi vuttaṃ. Yasmiṃ yasmiṃ sutte ñeyyaṃ āgataṃ, tasmiṃ tasmiṃ sutte ñeyyaṃ ñeyyapariyāyena niddisitabbanti.
‘‘ञाणञ्च ञेय्यञ्च कित्तकेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘ञाणञ्च ञेय्यञ्च तदुभयेना’’तिआदि वुत्तं। यस्मिं यस्मिं सुत्ते ञाणञेय्या आगता, तस्मिं तस्मिं सुत्ते ञाणञेय्या ञाणञेय्यपरियायेन निद्दिसितब्बन्ति।
‘‘Ñāṇañca ñeyyañca kittakena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘ñāṇañca ñeyyañca tadubhayenā’’tiādi vuttaṃ. Yasmiṃ yasmiṃ sutte ñāṇañeyyā āgatā, tasmiṃ tasmiṃ sutte ñāṇañeyyā ñāṇañeyyapariyāyena niddisitabbanti.
दस्सनसुत्ते यथा निद्दिट्ठं, तथा उपधारयित्वा लब्भमानतो निद्दिसितब्बं। भावनासुत्ते यथा निद्दिट्ठं, तथा उपधारयित्वा लब्भमानतो निद्दिसितब्बं। तदुभयं दस्सनञ्च भावना च सुत्ते यथा निद्दिट्ठं, तथा उपधारयित्वा लब्भमानतो निद्दिसितब्बं।
Dassanasutte yathā niddiṭṭhaṃ, tathā upadhārayitvā labbhamānato niddisitabbaṃ. Bhāvanāsutte yathā niddiṭṭhaṃ, tathā upadhārayitvā labbhamānato niddisitabbaṃ. Tadubhayaṃ dassanañca bhāvanā ca sutte yathā niddiṭṭhaṃ, tathā upadhārayitvā labbhamānato niddisitabbaṃ.
‘‘सकवचनं परवचन’’न्तिआदीसुपि एवमेव विसुं विसुं च एकतो च सुत्ते यथा निद्दिट्ठं, तथा उपधारयित्वा लब्भमानतो निद्दिसितब्बन्ति योजना कातब्बा। ‘‘एत्तकमेव निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘यं वा पना’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Sakavacanaṃparavacana’’ntiādīsupi evameva visuṃ visuṃ ca ekato ca sutte yathā niddiṭṭhaṃ, tathā upadhārayitvā labbhamānato niddisitabbanti yojanā kātabbā. ‘‘Ettakameva niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘yaṃ vā panā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘विपाकस्स हेतु कम्ममेवा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘दुविधो हेतू’’तिआदि वुत्तं। किलेसा संकिलेसभागियसुत्तेन समानत्थभावेन निद्दिसितब्बा। तण्हासङ्खातो समुदयो वा किलेससङ्खातो समुदयो वा अकुसलसङ्खातो समुदयो वा संकिलेसभागियेन सुत्तेन समानत्थभावेन निद्दिसितब्बो। लोकियकुसलहेतुसङ्खातो समुदयो वा लोकियकुसलसङ्खातो समुदयो वा वासनाभागियेन सुत्तेन समानत्थभावेन निद्दिसितब्बो।
‘‘Vipākassa hetu kammamevā’’ti vattabbattā ‘‘duvidho hetū’’tiādi vuttaṃ. Kilesā saṃkilesabhāgiyasuttena samānatthabhāvena niddisitabbā. Taṇhāsaṅkhāto samudayo vā kilesasaṅkhāto samudayo vā akusalasaṅkhāto samudayo vā saṃkilesabhāgiyena suttena samānatthabhāvena niddisitabbo. Lokiyakusalahetusaṅkhāto samudayo vā lokiyakusalasaṅkhāto samudayo vā vāsanābhāgiyena suttena samānatthabhāvena niddisitabbo.
कम्मञ्च विपाको च यथारहं लब्भमानसुत्तेन निद्दिसितब्बोति सामञ्ञवसेन विभत्तो, ‘‘कुसलं कतमेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ कुसल’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु अट्ठवीसतिया सासनपट्ठानसुत्तेसु कुसलं चतूहि सुत्तेहि समानत्थभावेन निद्दिसितब्बं। ‘‘कतमेहि चतूही’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘वासनाभागियेना’’तिआदि वुत्तं। लोकियकुसलं वासनाभागियेन निद्दिसितब्बं समानत्थत्ता, लोकुत्तरकुसलं दस्सनभागियेन, वासनाभागियेन, असेक्खभागियेन च यथारहं समानत्थभावेन निद्दिसितब्बं। कुसलं एत्तकेहि निद्दिसितब्बन्ति नियमेत्वा विभत्तं, ‘‘अकुसलं कतमेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘अकुसल’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘कुसलञ्च अकुसलञ्च कतमेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘कुसलञ्च अकुसलञ्च तदुभयेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वुत्तं। यस्मिं यस्मिं सुत्ते तदुभयं आगतं, तस्मिं तस्मिं सुत्ते आगतेन तदुभयेन निद्दिसितब्बं।
Kammañca vipāko ca yathārahaṃ labbhamānasuttena niddisitabboti sāmaññavasena vibhatto, ‘‘kusalaṃ katamena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘tattha kusala’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu aṭṭhavīsatiyā sāsanapaṭṭhānasuttesu kusalaṃ catūhi suttehi samānatthabhāvena niddisitabbaṃ. ‘‘Katamehi catūhī’’ti vattabbattā ‘‘vāsanābhāgiyenā’’tiādi vuttaṃ. Lokiyakusalaṃ vāsanābhāgiyena niddisitabbaṃ samānatthattā, lokuttarakusalaṃ dassanabhāgiyena, vāsanābhāgiyena, asekkhabhāgiyena ca yathārahaṃ samānatthabhāvena niddisitabbaṃ. Kusalaṃ ettakehi niddisitabbanti niyametvā vibhattaṃ, ‘‘akusalaṃ katamena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘akusala’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Kusalañca akusalañca katamena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘kusalañca akusalañca tadubhayena niddisitabba’’nti vuttaṃ. Yasmiṃ yasmiṃ sutte tadubhayaṃ āgataṃ, tasmiṃ tasmiṃ sutte āgatena tadubhayena niddisitabbaṃ.
‘‘अनुञ्ञातं कतमेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘अनुञ्ञात’’न्तिआदि वुत्तं। अनुञ्ञातं भगवतो अनुञ्ञाताय समानताय निद्दिसितब्बं। ‘‘कतिविधं अनुञ्ञात’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तं पञ्चविध’’न्तिआदि वुत्तं। यं अनुञ्ञातं यासु यासु भूमीसु दिस्सति, तं अनुञ्ञातं तासु तासु भूमीसु आगतेन समानेन कप्पियानुलोमेन निद्दिसितब्बं।
‘‘Anuññātaṃ katamena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘anuññāta’’ntiādi vuttaṃ. Anuññātaṃ bhagavato anuññātāya samānatāya niddisitabbaṃ. ‘‘Katividhaṃ anuññāta’’nti vattabbattā ‘‘taṃ pañcavidha’’ntiādi vuttaṃ. Yaṃ anuññātaṃ yāsu yāsu bhūmīsu dissati, taṃ anuññātaṃ tāsu tāsu bhūmīsu āgatena samānena kappiyānulomena niddisitabbaṃ.
अनुञ्ञातं इमिना निद्दिसितब्बन्ति आचरियेन नियमेत्वा विभत्तं, ‘‘पटिक्खित्तं कतमेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘पटिक्खित्तं भगवता’’तिआदि वुत्तं। भगवता पटिक्खित्तं भगवता पटिक्खित्तकारणेन सुत्ते आगतेन वत्थुना कारणफलभावेन निद्दिसितब्बं। यं पटिक्खित्तं यासु यासु भूमीसु दिस्सति, तं पन पटिक्खित्तं तासु तासु भूमीसु आगतेन पाकटेन अकप्पियानुलोमेन निद्दिसितब्बं।
Anuññātaṃ iminā niddisitabbanti ācariyena niyametvā vibhattaṃ, ‘‘paṭikkhittaṃ katamena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘paṭikkhittaṃ bhagavatā’’tiādi vuttaṃ. Bhagavatā paṭikkhittaṃ bhagavatā paṭikkhittakāraṇena sutte āgatena vatthunā kāraṇaphalabhāvena niddisitabbaṃ. Yaṃ paṭikkhittaṃ yāsu yāsu bhūmīsu dissati, taṃ pana paṭikkhittaṃ tāsu tāsu bhūmīsu āgatena pākaṭena akappiyānulomena niddisitabbaṃ.
‘‘अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च कतमेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च तदुभयेन निद्दिसितब्ब’’न्ति वुत्तं। यस्मिं यस्मिं सुत्ते अनुञ्ञातञ्च पटिक्खित्तञ्च आगतं, तस्मिं तस्मिं सुत्ते आगतेन तदुभयेन निद्दिसितब्बं।
‘‘Anuññātañca paṭikkhittañca katamena niddisitabba’’nti vattabbattā ‘‘anuññātañca paṭikkhittañca tadubhayena niddisitabba’’nti vuttaṃ. Yasmiṃ yasmiṃ sutte anuññātañca paṭikkhittañca āgataṃ, tasmiṃ tasmiṃ sutte āgatena tadubhayena niddisitabbaṃ.
‘‘थवो कतमेन निद्दिसितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘थवो पसंसाया’’तिआदि वुत्तं। यस्मिं यस्मिं सुत्ते या या पसंसा आगता, तस्मिं तस्मिं सुत्ते आगताय ताय ताय पसंसाय थवो निद्दिसितब्बो। ‘‘यो थवो पसंसाय निद्दिसितब्बो, सो थवो कतिविधेन निद्दिसितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सो पञ्चविधेना’’तिआदि वुत्तं। भगवतो थवो च धम्मस्स थवो च अरियसङ्घस्स थवो च अरियधम्मानं सिक्खाय थवो च लोकियगुणसम्पत्तिया थवो चाति पञ्चविधेन वेदितब्बो। इति एवं वुत्तप्पकारेन पञ्चविधेन थवो निद्दिसितब्बो।
‘‘Thavo katamena niddisitabbo’’ti vattabbattā ‘‘thavo pasaṃsāyā’’tiādi vuttaṃ. Yasmiṃ yasmiṃ sutte yā yā pasaṃsā āgatā, tasmiṃ tasmiṃ sutte āgatāya tāya tāya pasaṃsāya thavo niddisitabbo. ‘‘Yo thavo pasaṃsāya niddisitabbo, so thavo katividhena niddisitabbo’’ti vattabbattā ‘‘so pañcavidhenā’’tiādi vuttaṃ. Bhagavato thavo ca dhammassa thavo ca ariyasaṅghassa thavo ca ariyadhammānaṃ sikkhāya thavo ca lokiyaguṇasampattiyā thavo cāti pañcavidhena veditabbo. Iti evaṃ vuttappakārena pañcavidhena thavo niddisitabbo.
अम्हाकाचरिय अम्हाकाचरियेन अट्ठारस मूलपदा सासनपट्ठाने दट्ठब्बाति वुत्ता, ‘‘कतमानि तानि अट्ठारस मूलपदानी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इन्द्रियभूमी’’तिआदि वुत्तं। सासनपट्ठाने इन्द्रियभूमि सद्धिन्द्रियादिइन्द्रियभूमि येहि नवहि पदेहि निद्दिसितब्बा, सासनपट्ठाने किलेसभूमि येहि नवहि पदेहि निद्दिसितब्बा, एवं इमिना पकारेन एतानि मूलपदानि नव पदानि कुसलपदानि, नव पदानि अकुसलपदानीति अट्ठारस मूलपदानि होन्ति। सासनपट्ठाने दट्ठब्बा, ‘‘केन कारणेन अट्ठारस मूलपदा सासनपट्ठाने दट्ठब्बाति विञ्ञायती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तथा ही’’तिआदि वुत्तं। तथा हीति ततो एव अट्ठारसमूलपदानं सासनपट्ठाने दट्ठब्बत्ता ‘‘अट्ठारस मूलपदा कुहिं दट्ठब्बा? सासनपट्ठाने’’ति यं वचनं वुत्तं, तेन वचनेन विञ्ञायतीति। ‘‘केन मूलपदानं नवकुसलपदनवअकुसलपदभावेन अट्ठारसभावो विञ्ञायती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तेन मूलपदानं नवकुसलपदनवअकुसलपदभावतो आयस्मा महाकच्चानो –
Amhākācariya amhākācariyena aṭṭhārasa mūlapadā sāsanapaṭṭhāne daṭṭhabbāti vuttā, ‘‘katamāni tāni aṭṭhārasa mūlapadānī’’ti pucchitabbattā ‘‘indriyabhūmī’’tiādi vuttaṃ. Sāsanapaṭṭhāne indriyabhūmi saddhindriyādiindriyabhūmi yehi navahi padehi niddisitabbā, sāsanapaṭṭhāne kilesabhūmi yehi navahi padehi niddisitabbā, evaṃ iminā pakārena etāni mūlapadāni nava padāni kusalapadāni, nava padāni akusalapadānīti aṭṭhārasa mūlapadāni honti. Sāsanapaṭṭhāne daṭṭhabbā, ‘‘kena kāraṇena aṭṭhārasa mūlapadā sāsanapaṭṭhāne daṭṭhabbāti viññāyatī’’ti vattabbattā ‘‘tathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tathā hīti tato eva aṭṭhārasamūlapadānaṃ sāsanapaṭṭhāne daṭṭhabbattā ‘‘aṭṭhārasa mūlapadā kuhiṃ daṭṭhabbā? Sāsanapaṭṭhāne’’ti yaṃ vacanaṃ vuttaṃ, tena vacanena viññāyatīti. ‘‘Kena mūlapadānaṃ navakusalapadanavaakusalapadabhāvena aṭṭhārasabhāvo viññāyatī’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tena mūlapadānaṃ navakusalapadanavaakusalapadabhāvato āyasmā mahākaccāno –
‘‘नवहि च पदेहि कुसला, नवहि च युज्जन्ति अकुसलपक्खा।
‘‘Navahi ca padehi kusalā, navahi ca yujjanti akusalapakkhā;
एते खो मूलपदा, भवन्ति अट्ठारस पदानी’’ति॥ –
Ete kho mūlapadā, bhavanti aṭṭhārasa padānī’’ti. –
यं वचनं आह, तेन ‘‘नवहि…पे॰… पदानी’’ति वचनेन मूलपदानं नवकुसलपदनवअकुसलपदभावेन अट्ठारसभावो विञ्ञायतीति।
Yaṃ vacanaṃ āha, tena ‘‘navahi…pe… padānī’’ti vacanena mūlapadānaṃ navakusalapadanavaakusalapadabhāvena aṭṭhārasabhāvo viññāyatīti.
‘‘यं यं संकिलेसभागियादिसोळसविधं सासनपट्ठानञ्चेव यं यं लोकियादिअट्ठवीसतिविधं सासनपट्ठानञ्च आचरियेन निद्धारितं, एत्तकमेव परिपुण्णं, अञ्ञं सासनपट्ठानं निद्धारेत्वा युत्तं युज्जितब्बं नत्थी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘नियुत्तं सासनपट्ठान’’न्ति वुत्तं। यथानिद्धारितसासनपट्ठानतो यं यं अञ्ञं सासनपट्ठानं निद्धारितं अत्थि, तं तं अञ्ञं सासनपट्ठानं नियुत्तं यथारहं निद्धारेत्वा युत्तं युज्जितब्बन्ति अत्थो गहेतब्बोति।
‘‘Yaṃ yaṃ saṃkilesabhāgiyādisoḷasavidhaṃ sāsanapaṭṭhānañceva yaṃ yaṃ lokiyādiaṭṭhavīsatividhaṃ sāsanapaṭṭhānañca ācariyena niddhāritaṃ, ettakameva paripuṇṇaṃ, aññaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ niddhāretvā yuttaṃ yujjitabbaṃ natthī’’ti vattabbattā ‘‘niyuttaṃ sāsanapaṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Yathāniddhāritasāsanapaṭṭhānato yaṃ yaṃ aññaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ niddhāritaṃ atthi, taṃ taṃ aññaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ niyuttaṃ yathārahaṃ niddhāretvā yuttaṃ yujjitabbanti attho gahetabboti.
‘‘यं लोको पूजयते…पे॰… नियुत्तं सासनपट्ठानन्ति यत्तको वचनक्कमो भासितो, एत्तकेन वचनक्कमेन किं नेत्ति समत्ता, उदाहु असमत्ता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘एत्तावता’’तिआदि वुत्तं। आयस्मता महाकच्चानेन या नेत्ति भासिता, भगवता सा नेत्ति अनुमोदिता, मूलसङ्गीतियं सङ्गायन्तेहि थेरासभेहि या नेत्ति सङ्गीता, सा नेत्ति ‘‘यं लोको पूजयते…पे॰… नियुत्तं सासनपट्ठान’’न्ति एत्तावता वचनक्कमेन समत्ता परिपुण्णाव होति।
‘‘Yaṃ loko pūjayate…pe… niyuttaṃ sāsanapaṭṭhānanti yattako vacanakkamo bhāsito, ettakena vacanakkamena kiṃ netti samattā, udāhu asamattā’’ti vattabbattā ‘‘ettāvatā’’tiādi vuttaṃ. Āyasmatā mahākaccānena yā netti bhāsitā, bhagavatā sā netti anumoditā, mūlasaṅgītiyaṃ saṅgāyantehi therāsabhehi yā netti saṅgītā, sā netti ‘‘yaṃ loko pūjayate…pe… niyuttaṃ sāsanapaṭṭhāna’’nti ettāvatā vacanakkamena samattā paripuṇṇāva hoti.
इति समत्ताय आयस्मता महाकच्चानेन भासिताय भगवता अनुमोदिताय मूलसङ्गीतियं सङ्गायन्तेहि थेरासभेहि सङ्गीताय नेत्तिया अत्थवण्णना सद्धम्मपालनामेन महाधम्मराजगुरुना महाथेरेन रचिता जिनपुत्तानं हितकरा नेत्तिविभावना छब्बीसाधिकनवसते सक्कराजे सावणमासे सुक्कपक्खे नवमदिवसे सूरियुग्गमनसमये समत्ता।
Iti samattāya āyasmatā mahākaccānena bhāsitāya bhagavatā anumoditāya mūlasaṅgītiyaṃ saṅgāyantehi therāsabhehi saṅgītāya nettiyā atthavaṇṇanā saddhammapālanāmena mahādhammarājagurunā mahātherena racitā jinaputtānaṃ hitakarā nettivibhāvanā chabbīsādhikanavasate sakkarāje sāvaṇamāse sukkapakkhe navamadivase sūriyuggamanasamaye samattā.
इति सासनपट्ठाने सत्तिबलानुरूपा रचिता विभावना
Iti sāsanapaṭṭhāne sattibalānurūpā racitā vibhāvanā
निट्ठिता।
Niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / सासनपट्ठानं • Sāsanapaṭṭhānaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / सासनपट्ठानवारवण्णना • Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / सासनपट्ठानवारवण्णना • Sāsanapaṭṭhānavāravaṇṇanā
