| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
९. सासङ्कसिक्खापदवण्णना
9. Sāsaṅkasikkhāpadavaṇṇanā
उपसम्पज्जन्तिआदीसु वियाति ‘‘पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरती’’ति (विभ॰ ५०८) इमस्स विभङ्गे ‘‘उपसम्पज्जा’’ति उद्धरितब्बे ‘‘उपसम्पज्ज’’न्ति उद्धटं। तदिह निदस्सनं कतं। आदिसद्देन पन ‘‘अनापुच्छं वा गच्छेय्या’’तिआदीनं (पाचि॰ १११, ११५) सङ्गहो दट्ठब्बो। उपगन्त्वाति उपसद्दस्सत्थमाह। वसित्वाति अक्खण्डं वसित्वा। ‘‘येन यस्स हि सम्बन्धो, दूरट्ठम्पि च तस्स त’’न्ति वचनतो ‘‘इमस्स…पे॰… इमिना सम्बन्धो’’ति वुत्तं। तत्थ इमस्साति ‘‘उपवस्स’’न्ति पदस्स। विनयपरियायेन अरञ्ञलक्खणं अदिन्नादानपाराजिके आगतं। तत्थ हि ‘‘गामा वा अरञ्ञा वा’’ति अनवसेसतो अवहारट्ठानपरिग्गहेन तदुभयं असङ्करतो दस्सेतुं ‘‘ठपेत्वा गामञ्चा’’तिआदि वुत्तं। गामूपचारो हि लोके गामसङ्खमेव गच्छतीति। इध पन सुत्तन्तपरियायेन ‘‘पञ्चधनुसतिकं पच्छिम’’न्ति (पारा॰ ६५४) आगतं आरञ्ञकं भिक्खुं सन्धाय। न हि सो विनयपरियायिके अरञ्ञे वसन्तो ‘‘आरञ्ञको पन्थसेनासनो’’ति (म॰ नि॰ १.६१) सुत्ते वुत्तो, तस्मा तत्थ आगतमेव लक्खणं गहेतब्बन्ति दस्सेन्तो ‘‘सब्बपच्छिमानि आरोपितेन आचरियधनुना’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘आचरियधनु नाम पकतिहत्थेन नवविदत्थिपमाणं। जियाय पन आरोपिताय चतुहत्थपमाण’’न्ति वदन्ति। गामस्साति परिक्खित्तस्स गामस्स। इन्दखीलतोति उम्मारतो। परिक्खेपारहट्ठानतोति परियन्ते ठितघरस्स उपचारे ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स पठमलेड्डुपाततो। कित्तकेन मग्गेन मिनितब्बन्ति आह ‘‘सचे’’तिआदि। मज्झिमट्ठकथायं पन ‘‘विहारस्सापि गामस्सेव उपचारं नीहरित्वा उभिन्नं लेड्डुपातानं अन्तरा मिनितब्ब’’न्ति वुत्तं। चोरानं निविट्ठोकासादिदस्सनेनाति आरामे, आरामूपचारे च चोरानं निविट्ठोकासादिदस्सनेन कारणेन। आदिसद्देन भुत्तोकासट्ठितोकासनिसिन्नोकासनिपन्नोकासानं गहणं। चोरेहि मनुस्सानं हतविलुत्ताकोटितभावदस्सनतोति आरामे, आरामूपचारे च हतविलुत्ताकोटितभावदस्सनतो।
Upasampajjantiādīsu viyāti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (vibha. 508) imassa vibhaṅge ‘‘upasampajjā’’ti uddharitabbe ‘‘upasampajja’’nti uddhaṭaṃ. Tadiha nidassanaṃ kataṃ. Ādisaddena pana ‘‘anāpucchaṃ vā gaccheyyā’’tiādīnaṃ (pāci. 111, 115) saṅgaho daṭṭhabbo. Upagantvāti upasaddassatthamāha. Vasitvāti akkhaṇḍaṃ vasitvā. ‘‘Yena yassa hi sambandho, dūraṭṭhampi ca tassa ta’’nti vacanato ‘‘imassa…pe… iminā sambandho’’ti vuttaṃ. Tattha imassāti ‘‘upavassa’’nti padassa. Vinayapariyāyena araññalakkhaṇaṃ adinnādānapārājike āgataṃ. Tattha hi ‘‘gāmā vā araññā vā’’ti anavasesato avahāraṭṭhānapariggahena tadubhayaṃ asaṅkarato dassetuṃ ‘‘ṭhapetvā gāmañcā’’tiādi vuttaṃ. Gāmūpacāro hi loke gāmasaṅkhameva gacchatīti. Idha pana suttantapariyāyena ‘‘pañcadhanusatikaṃ pacchima’’nti (pārā. 654) āgataṃ āraññakaṃ bhikkhuṃ sandhāya. Na hi so vinayapariyāyike araññe vasanto ‘‘āraññako panthasenāsano’’ti (ma. ni. 1.61) sutte vutto, tasmā tattha āgatameva lakkhaṇaṃ gahetabbanti dassento ‘‘sabbapacchimāni āropitena ācariyadhanunā’’tiādimāha. Tattha ‘‘ācariyadhanu nāma pakatihatthena navavidatthipamāṇaṃ. Jiyāya pana āropitāya catuhatthapamāṇa’’nti vadanti. Gāmassāti parikkhittassa gāmassa. Indakhīlatoti ummārato. Parikkhepārahaṭṭhānatoti pariyante ṭhitagharassa upacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa paṭhamaleḍḍupātato. Kittakena maggena minitabbanti āha ‘‘sace’’tiādi. Majjhimaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vihārassāpi gāmasseva upacāraṃ nīharitvā ubhinnaṃ leḍḍupātānaṃ antarā minitabba’’nti vuttaṃ. Corānaṃ niviṭṭhokāsādidassanenāti ārāme, ārāmūpacāre ca corānaṃ niviṭṭhokāsādidassanena kāraṇena. Ādisaddena bhuttokāsaṭṭhitokāsanisinnokāsanipannokāsānaṃ gahaṇaṃ. Corehi manussānaṃ hataviluttākoṭitabhāvadassanatoti ārāme, ārāmūpacāre ca hataviluttākoṭitabhāvadassanato.
अन्तरघरे निक्खिपेय्याति अन्तरे अन्तरे घरानि एत्थ, एतस्साति वा अन्तरघरं, गामो, तस्मिं ठपेय्याति अत्थो। तेनाह ‘‘आरञ्ञकस्सा’’तिआदि। तञ्चाति निक्खिपनञ्च। ‘‘महापवारणाय पवारितो होती’’ति इदं वस्सच्छेदं अकत्वा वुट्ठभावं दस्सेतुं वुत्तं, न पन पवारणाय अङ्गभावं। तेनेव हि ब्यतिरेकं दस्सेन्तेन समन्तपासादिकायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.६५३-६५४) वुत्तं ‘‘सचे पच्छिमिकाय वा उपगतो होति छिन्नवस्सो वा, निक्खिपितुं न लभती’’ति। कत्तिकमासो नाम पुब्बकत्तिकमासस्स काळपक्खपाटिपदतो पट्ठाय याव अपरकत्तिकपुण्णमा, ताव एकूनत्तिंस रत्तिन्दिवा। एव-सद्देन कत्तिकमासतो परं न लभतीति दस्सेति। ऊनप्पमाणे ताव अरञ्ञलक्खणायोगतो न लभतु, कस्मा गावुततो अतिरेकप्पमाणे न लभतीति आह ‘‘यत्र ही’’तिआदि। निमन्तितो पन अद्धयोजनम्पि योजनम्पि गन्त्वा वसितुं पच्चेति, इदमप्पमाणं। सासङ्कसप्पटिभयमेव होतीति सासङ्कञ्चेव सप्पटिभयञ्च होति। एव-सद्देन अनासङ्कअप्पटिभयेहि अङ्गयुत्तेपि सेनासने वसन्तो निक्खिपितुं न लभतीति दस्सेति। एत्तावता पुरिमिकाय उपगन्त्वा अक्खण्डं कत्वा वुट्ठवस्सो यं गामं गोचरगामं कत्वा पञ्चधनुसतिकपच्छिमे आरञ्ञकसेनासने विहरति, तस्मिं गामे चीवरं ठपेत्वा सकलकत्तिकमासं तस्मिंयेव सेनासने तेन चीवरेन विना वत्थुं अनुजानित्वा इदानि विहारतो अञ्ञत्थ वसन्तस्स छारत्तं विप्पवासं अनुजानन्तो ‘‘सिया च तस्स भिक्खुनो’’तिआदिमाह। असमादानचारञ्हि अत्थतकथिना एव लभन्ति, नेतरेति एत्थ इदम्पि कारणं दट्ठब्बं। तत्थ छारत्तपरमं तेन भिक्खुना तेन चीवरेन विप्पवसितब्बन्ति यो भिक्खु विहारे वसन्तो ततो अञ्ञत्थ गमनकिच्चे सति अन्तरघरे चीवरं निक्खिपति, तेन भिक्खुना तेन चीवरेन छारत्तपरमं विप्पवसितब्बं, छ रत्तियो तम्हा विहारा अञ्ञत्थ वसितब्बाति वुत्तं होति। वुत्तञ्हि भदन्तेन बुद्धदत्ताचरियेन –
Antaraghare nikkhipeyyāti antare antare gharāni ettha, etassāti vā antaragharaṃ, gāmo, tasmiṃ ṭhapeyyāti attho. Tenāha ‘‘āraññakassā’’tiādi. Tañcāti nikkhipanañca. ‘‘Mahāpavāraṇāya pavārito hotī’’ti idaṃ vassacchedaṃ akatvā vuṭṭhabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ, na pana pavāraṇāya aṅgabhāvaṃ. Teneva hi byatirekaṃ dassentena samantapāsādikāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.653-654) vuttaṃ ‘‘sace pacchimikāya vā upagato hoti chinnavasso vā, nikkhipituṃ na labhatī’’ti. Kattikamāso nāma pubbakattikamāsassa kāḷapakkhapāṭipadato paṭṭhāya yāva aparakattikapuṇṇamā, tāva ekūnattiṃsa rattindivā. Eva-saddena kattikamāsato paraṃ na labhatīti dasseti. Ūnappamāṇe tāva araññalakkhaṇāyogato na labhatu, kasmā gāvutato atirekappamāṇe na labhatīti āha ‘‘yatrahī’’tiādi. Nimantito pana addhayojanampi yojanampi gantvā vasituṃ pacceti, idamappamāṇaṃ. Sāsaṅkasappaṭibhayameva hotīti sāsaṅkañceva sappaṭibhayañca hoti. Eva-saddena anāsaṅkaappaṭibhayehi aṅgayuttepi senāsane vasanto nikkhipituṃ na labhatīti dasseti. Ettāvatā purimikāya upagantvā akkhaṇḍaṃ katvā vuṭṭhavasso yaṃ gāmaṃ gocaragāmaṃ katvā pañcadhanusatikapacchime āraññakasenāsane viharati, tasmiṃ gāme cīvaraṃ ṭhapetvā sakalakattikamāsaṃ tasmiṃyeva senāsane tena cīvarena vinā vatthuṃ anujānitvā idāni vihārato aññattha vasantassa chārattaṃ vippavāsaṃ anujānanto ‘‘siyā ca tassa bhikkhuno’’tiādimāha. Asamādānacārañhi atthatakathinā eva labhanti, netareti ettha idampi kāraṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tattha chārattaparamaṃ tena bhikkhunā tena cīvarena vippavasitabbanti yo bhikkhu vihāre vasanto tato aññattha gamanakicce sati antaraghare cīvaraṃ nikkhipati, tena bhikkhunā tena cīvarena chārattaparamaṃ vippavasitabbaṃ, cha rattiyo tamhā vihārā aññattha vasitabbāti vuttaṃ hoti. Vuttañhi bhadantena buddhadattācariyena –
‘‘यं गामं गोचरं कत्वा, भिक्खु आरञ्ञके वसे।
‘‘Yaṃ gāmaṃ gocaraṃ katvā, bhikkhu āraññake vase;
तस्मिं गामे ठपेतुं तं, मासमेकं तु वट्टति॥
Tasmiṃ gāme ṭhapetuṃ taṃ, māsamekaṃ tu vaṭṭati.
‘‘अञ्ञत्थेव वसन्तस्स, छारत्तपरमं मतं।
‘‘Aññattheva vasantassa, chārattaparamaṃ mataṃ;
अयमस्स अधिप्पायो, पटिच्छन्नो पकासितो’’ति॥
Ayamassa adhippāyo, paṭicchanno pakāsito’’ti.
तेनेवाह ‘‘ततो चे उत्तरि विप्पवसेय्याति छारत्ततो उत्तरि तस्मिं सेनासने सत्तमं अरुणं उट्ठापेय्या’’तिआदि। तथा असक्कोन्तेनाति गतट्ठानस्स दूरताय सेनासनं आगन्त्वा सत्तमं अरुणं उट्ठापेतुं असक्कोन्तेन। एवम्पि असक्कोन्तेन तत्रेव ठितेन पच्चुद्धरितब्बं ‘‘अतिरेकचीवरट्ठाने ठस्सती’’ति। वसित्वाति अरुणं उट्ठापेत्वा। भिक्खुसम्मुति उदोसितसिक्खापदे वुत्ताव।
Tenevāha ‘‘tato ce uttari vippavaseyyāti chārattato uttari tasmiṃ senāsane sattamaṃ aruṇaṃ uṭṭhāpeyyā’’tiādi. Tathā asakkontenāti gataṭṭhānassa dūratāya senāsanaṃ āgantvā sattamaṃ aruṇaṃ uṭṭhāpetuṃ asakkontena. Evampi asakkontena tatreva ṭhitena paccuddharitabbaṃ ‘‘atirekacīvaraṭṭhāne ṭhassatī’’ti. Vasitvāti aruṇaṃ uṭṭhāpetvā. Bhikkhusammuti udositasikkhāpade vuttāva.
सेसन्ति ‘‘अञ्ञत्र भिक्खुसम्मुतियाति अयमेत्थ अनुपञ्ञत्ती’’तिआदिकं। तत्थ हि अङ्गेसु यं रत्तिविप्पवासो चतुत्थमङ्गं, तं इध छारत्ततो उत्तरि विप्पवासो होतीति अयमेव विसेसो।
Sesanti ‘‘aññatra bhikkhusammutiyāti ayamettha anupaññattī’’tiādikaṃ. Tattha hi aṅgesu yaṃ rattivippavāso catutthamaṅgaṃ, taṃ idha chārattato uttari vippavāso hotīti ayameva viseso.
सासङ्कसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sāsaṅkasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
