Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२७९] ९. सतपत्तजातकवण्णना
[279] 9. Satapattajātakavaṇṇanā
यथा माणवको पन्थेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पण्डुकलोहितके आरब्भ कथेसि। छब्बग्गियानञ्हि द्वे जना मेत्तियभूमजका राजगहं उपनिस्साय विहरिंसु, द्वे अस्सजिपुनब्बसुका कीटागिरिं उपनिस्साय विहरिंसु, पण्डुकलोहितका इमे पन द्वे सावत्थिं उपनिस्साय जेतवने विहरिंसु। ते धम्मेन नीहटं अधिकरणं उक्कोटेन्ति। येपि तेसं सन्दिट्ठसम्भत्ता होन्ति, तेसं उपत्थम्भा हुत्वा ‘‘न, आवुसो, तुम्हे एतेहि जातिया वा गोत्तेन वा सीलेन वा निहीनतरा। सचे तुम्हे अत्तनो गाहं विस्सज्जेथ, सुट्ठुतरं वो एते अधिभविस्सन्ती’’तिआदीनि वत्वा गाहं विस्सज्जेतुं न देन्ति। तेन भण्डनानि चेव कलहविग्गहविवादा च पवत्तन्ति। भिक्खू एतमत्थं भगवतो आरोचेसुं। अथ भगवा एतस्मिं निदाने एतस्मिं पकरणे भिक्खू सन्निपातापेत्वा पण्डुकलोहितके पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर तुम्हे, भिक्खवे, अत्तनापि अधिकरणं उक्कोटेथ, अञ्ञेसम्पि गाहं विस्सज्जेतुं न देथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘एवं सन्ते, भिक्खवे, तुम्हाकं किरिया सतपत्तमाणवस्स किरिया विय होती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yathā māṇavako pantheti idaṃ satthā jetavane viharanto paṇḍukalohitake ārabbha kathesi. Chabbaggiyānañhi dve janā mettiyabhūmajakā rājagahaṃ upanissāya vihariṃsu, dve assajipunabbasukā kīṭāgiriṃ upanissāya vihariṃsu, paṇḍukalohitakā ime pana dve sāvatthiṃ upanissāya jetavane vihariṃsu. Te dhammena nīhaṭaṃ adhikaraṇaṃ ukkoṭenti. Yepi tesaṃ sandiṭṭhasambhattā honti, tesaṃ upatthambhā hutvā ‘‘na, āvuso, tumhe etehi jātiyā vā gottena vā sīlena vā nihīnatarā. Sace tumhe attano gāhaṃ vissajjetha, suṭṭhutaraṃ vo ete adhibhavissantī’’tiādīni vatvā gāhaṃ vissajjetuṃ na denti. Tena bhaṇḍanāni ceva kalahaviggahavivādā ca pavattanti. Bhikkhū etamatthaṃ bhagavato ārocesuṃ. Atha bhagavā etasmiṃ nidāne etasmiṃ pakaraṇe bhikkhū sannipātāpetvā paṇḍukalohitake pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tumhe, bhikkhave, attanāpi adhikaraṇaṃ ukkoṭetha, aññesampi gāhaṃ vissajjetuṃ na dethā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘evaṃ sante, bhikkhave, tumhākaṃ kiriyā satapattamāṇavassa kiriyā viya hotī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो अञ्ञतरस्मिं कासिगामके एकस्मिं कुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो कसिवणिज्जादीहि जीविकं अकप्पेत्वा पञ्चसतमत्ते चोरे गहेत्वा तेसं जेट्ठको हुत्वा पन्थदूहनसन्धिच्छेदादीनि करोन्तो जीविकं कप्पेसि। तदा बाराणसियं एको कुटुम्बिको एकस्स जानपदस्स कहापणसहस्सं दत्वा पुन अग्गहेत्वाव कालमकासि। अथस्स भरिया अपरभागे गिलाना मरणमञ्चे निपन्ना पुत्तं आमन्तेत्वा ‘‘तात, पिता ते एकस्स सहस्सं दत्वा अनाहरापेत्वाव मतो, सचे अहम्पि मरिस्सामि, न सो तुय्हं दस्सति, गच्छ नं मयि जीवन्तिया आहरापेत्वा गण्हा’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तत्थ गन्त्वा कहापणे लभि। अथस्स माता कालकिरियं कत्वा पुत्तसिनेहेन तस्स आगमनमग्गे ओपपातिकसिङ्गाली हुत्वा निब्बति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto aññatarasmiṃ kāsigāmake ekasmiṃ kule nibbattitvā vayappatto kasivaṇijjādīhi jīvikaṃ akappetvā pañcasatamatte core gahetvā tesaṃ jeṭṭhako hutvā panthadūhanasandhicchedādīni karonto jīvikaṃ kappesi. Tadā bārāṇasiyaṃ eko kuṭumbiko ekassa jānapadassa kahāpaṇasahassaṃ datvā puna aggahetvāva kālamakāsi. Athassa bhariyā aparabhāge gilānā maraṇamañce nipannā puttaṃ āmantetvā ‘‘tāta, pitā te ekassa sahassaṃ datvā anāharāpetvāva mato, sace ahampi marissāmi, na so tuyhaṃ dassati, gaccha naṃ mayi jīvantiyā āharāpetvā gaṇhā’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tattha gantvā kahāpaṇe labhi. Athassa mātā kālakiriyaṃ katvā puttasinehena tassa āgamanamagge opapātikasiṅgālī hutvā nibbati.
तदा सो चोरजेट्ठको मग्गपटिपन्ने विलुम्पमानो सपरिसो तस्मिं मग्गे अट्ठासि। अथ सा सिङ्गाली पुत्ते अटवीमुखं सम्पत्ते ‘‘तात, मा अटविं अभिरुहि, चोरा एत्थ ठिता, ते तं मारेत्वा कहापणे गण्हिस्सन्ती’’ति पुनप्पुनं मग्गं ओच्छिन्दमाना निवारेति। सो तं कारणं अजानन्तो ‘‘अयं काळकण्णी सिङ्गाली मय्हं मग्गं ओच्छिन्दती’’ति लेड्डुदण्डं गहेत्वा मातरं पलापेत्वा अटविं पटिपज्जि। अथेको सतपत्तसकुणो ‘‘इमस्स पुरिसस्स हत्थे कहापणसहस्सं अत्थि, इमं मारेत्वा तं कहापणं गण्हथा’’ति विरवन्तो चोराभिमुखो पक्खन्दि। माणवो तेन कतकारणं अजानन्तो ‘‘अयं मङ्गलसकुणो, इदानि मे सोत्थि भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘वस्स, सामि, वस्स, सामी’’ति वत्वा अञ्जलिं पग्गण्हि।
Tadā so corajeṭṭhako maggapaṭipanne vilumpamāno sapariso tasmiṃ magge aṭṭhāsi. Atha sā siṅgālī putte aṭavīmukhaṃ sampatte ‘‘tāta, mā aṭaviṃ abhiruhi, corā ettha ṭhitā, te taṃ māretvā kahāpaṇe gaṇhissantī’’ti punappunaṃ maggaṃ occhindamānā nivāreti. So taṃ kāraṇaṃ ajānanto ‘‘ayaṃ kāḷakaṇṇī siṅgālī mayhaṃ maggaṃ occhindatī’’ti leḍḍudaṇḍaṃ gahetvā mātaraṃ palāpetvā aṭaviṃ paṭipajji. Atheko satapattasakuṇo ‘‘imassa purisassa hatthe kahāpaṇasahassaṃ atthi, imaṃ māretvā taṃ kahāpaṇaṃ gaṇhathā’’ti viravanto corābhimukho pakkhandi. Māṇavo tena katakāraṇaṃ ajānanto ‘‘ayaṃ maṅgalasakuṇo, idāni me sotthi bhavissatī’’ti cintetvā ‘‘vassa, sāmi, vassa, sāmī’’ti vatvā añjaliṃ paggaṇhi.
बोधिसत्तो सब्बरुतञ्ञू तेसं द्विन्नं किरियं दिस्वा चिन्तेसि – इमाय सिङ्गालिया एतस्स मातरा भवितब्बं, तेन सा ‘‘इमं मारेत्वा कहापणे गण्हन्ती’’ति भयेन वारेति। इमिना पन सतपत्तेन पच्चामित्तेन भवितब्बं, तेन सो ‘‘इमं मारेत्वा कहापणे गण्हथा’’ति अम्हाकं आरोचेसि। अयं पन एतमत्थं अजानन्तो अत्थकामं मातरं तज्जेत्वा पलापेसि, अनत्थकामस्स सतपत्तस्स ‘‘अत्थकामो मे’’ति सञ्ञाय अञ्जलिं पग्गण्हाति, अहो वतायं बालोति । बोधिसत्तानञ्हि एवं महापुरिसानम्पि सतं परसन्तकग्गहणं विसमपटिसन्धिग्गहणवसेन होति, ‘‘नक्खत्तदोसेना’’तिपि वदन्ति।
Bodhisatto sabbarutaññū tesaṃ dvinnaṃ kiriyaṃ disvā cintesi – imāya siṅgāliyā etassa mātarā bhavitabbaṃ, tena sā ‘‘imaṃ māretvā kahāpaṇe gaṇhantī’’ti bhayena vāreti. Iminā pana satapattena paccāmittena bhavitabbaṃ, tena so ‘‘imaṃ māretvā kahāpaṇe gaṇhathā’’ti amhākaṃ ārocesi. Ayaṃ pana etamatthaṃ ajānanto atthakāmaṃ mātaraṃ tajjetvā palāpesi, anatthakāmassa satapattassa ‘‘atthakāmo me’’ti saññāya añjaliṃ paggaṇhāti, aho vatāyaṃ bāloti . Bodhisattānañhi evaṃ mahāpurisānampi sataṃ parasantakaggahaṇaṃ visamapaṭisandhiggahaṇavasena hoti, ‘‘nakkhattadosenā’’tipi vadanti.
माणवो आगन्त्वा चोरानं सीमन्तरं पापुणि। बोधिसत्तो तं गाहापेत्वा ‘‘कत्थ वासिकोसी’’ति पुच्छि। ‘‘बाराणसिवासिकोम्ही’’ति। ‘‘कहं अगमासी’’ति? ‘‘एकस्मिं गामके सहस्सं लद्धब्बं अत्थि, तत्थ अगमासि’’न्ति। ‘‘लद्धं पन ते’’ति? ‘‘आम, लद्ध’’न्ति । ‘‘केन त्वं पेसितोसी’’ति? ‘‘सामि, पिता मे मतो, मातापि मे गिलाना, सा ‘मयि मताय एस न लभिस्सती’ति मञ्ञमाना मं पेसेसी’’ति। ‘‘इदानि तव मातु पवत्तिं जानासी’’ति? ‘‘न जानामि, सामी’’ति। ‘‘माता ते तयि निक्खन्ते कालं कत्वा पुत्तसिनेहेन सिङ्गाली हुत्वा तव मरणभयभीता मग्गं ते ओच्छिन्दित्वा तं वारेसि, तं त्वं तज्जेत्वा पलापेसि, सतपत्तसकुणो पन ते पच्चामित्तो। सो ‘इमं मारेत्वा कहापणे गण्हथा’ति अम्हाकं आचिक्खि, त्वं अत्तनो बालताय अत्थकामं मातरं ‘अनत्थकामा मे’ति मञ्ञसि, अनत्थकामं सतपत्तं ‘अत्थकामो मे’ति। तस्स तुम्हाकं कतगुणो नाम नत्थि, माता पन ते महागुणा, कहापणे गहेत्वा गच्छा’’ति विस्सज्जेसि।
Māṇavo āgantvā corānaṃ sīmantaraṃ pāpuṇi. Bodhisatto taṃ gāhāpetvā ‘‘kattha vāsikosī’’ti pucchi. ‘‘Bārāṇasivāsikomhī’’ti. ‘‘Kahaṃ agamāsī’’ti? ‘‘Ekasmiṃ gāmake sahassaṃ laddhabbaṃ atthi, tattha agamāsi’’nti. ‘‘Laddhaṃ pana te’’ti? ‘‘Āma, laddha’’nti . ‘‘Kena tvaṃ pesitosī’’ti? ‘‘Sāmi, pitā me mato, mātāpi me gilānā, sā ‘mayi matāya esa na labhissatī’ti maññamānā maṃ pesesī’’ti. ‘‘Idāni tava mātu pavattiṃ jānāsī’’ti? ‘‘Na jānāmi, sāmī’’ti. ‘‘Mātā te tayi nikkhante kālaṃ katvā puttasinehena siṅgālī hutvā tava maraṇabhayabhītā maggaṃ te occhinditvā taṃ vāresi, taṃ tvaṃ tajjetvā palāpesi, satapattasakuṇo pana te paccāmitto. So ‘imaṃ māretvā kahāpaṇe gaṇhathā’ti amhākaṃ ācikkhi, tvaṃ attano bālatāya atthakāmaṃ mātaraṃ ‘anatthakāmā me’ti maññasi, anatthakāmaṃ satapattaṃ ‘atthakāmo me’ti. Tassa tumhākaṃ kataguṇo nāma natthi, mātā pana te mahāguṇā, kahāpaṇe gahetvā gacchā’’ti vissajjesi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा अभिसम्बुद्धो हुत्वा इमा गाथा अवोच –
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā abhisambuddho hutvā imā gāthā avoca –
८५.
85.
‘‘यथा माणवको पन्थे, सिङ्गालिं वनगोचरिं।
‘‘Yathā māṇavako panthe, siṅgāliṃ vanagocariṃ;
अत्थकामं पवेदेन्तिं, अनत्थकामाति मञ्ञति।
Atthakāmaṃ pavedentiṃ, anatthakāmāti maññati;
अनत्थकामं सतपत्तं, अत्थकामोति मञ्ञति॥
Anatthakāmaṃ satapattaṃ, atthakāmoti maññati.
८६.
86.
‘‘एवमेव इधेकच्चो, पुग्गलो होति तादिसो।
‘‘Evameva idhekacco, puggalo hoti tādiso;
हितेहि वचनं वुत्तो, पटिग्गण्हाति वामतो॥
Hitehi vacanaṃ vutto, paṭiggaṇhāti vāmato.
८७.
87.
‘‘ये च खो नं पसंसन्ति, भया उक्कंसयन्ति वा।
‘‘Ye ca kho naṃ pasaṃsanti, bhayā ukkaṃsayanti vā;
तञ्हि सो मञ्ञते मित्तं, सतपत्तंव माणवो’’ति॥
Tañhi so maññate mittaṃ, satapattaṃva māṇavo’’ti.
तत्थ हितेहीति हितं वुड्ढिं इच्छमानेहि। वचनं वुत्तोति हितसुखावहं ओवादानुसासनं वुत्तो। पटिग्गण्हाति वामतोति ओवादं अगण्हन्तो ‘‘अयं मे न अत्थावहो होति, अनत्थावहो मे अय’’न्ति गण्हन्तो वामतो पटिग्गण्हाति नाम।
Tattha hitehīti hitaṃ vuḍḍhiṃ icchamānehi. Vacanaṃ vuttoti hitasukhāvahaṃ ovādānusāsanaṃ vutto. Paṭiggaṇhāti vāmatoti ovādaṃ agaṇhanto ‘‘ayaṃ me na atthāvaho hoti, anatthāvaho me aya’’nti gaṇhanto vāmato paṭiggaṇhāti nāma.
ये च खो नन्ति ये च खो तं अत्तनो गाहं गहेत्वा ठितपुग्गलं ‘‘अधिकरणं गहेत्वा ठितेहि नाम तुम्हादिसेहि भवितब्ब’’न्ति वण्णेन्ति। भया उक्कंसयन्ति वाति इमस्स गाहस्स विस्सट्ठपच्चया तुम्हाकं इदञ्चिदञ्च भयं उप्पज्जिस्सति, मा विस्सज्जयित्थ, न एते बाहुसच्चकुलपरिवारादीहि तुम्हे सम्पापुणन्तीति एवं विस्सज्जनपच्चया भयं दस्सेत्वा उक्खिपन्ति। तञ्हि सो मञ्ञते मित्तन्ति ये एवरूपा होन्ति, तेसु यंकिञ्चि सो एकच्चो बालपुग्गलो अत्तनो बालताय मित्तं मञ्ञति, ‘‘अयं मे अत्थकामो मित्तो’’ति मञ्ञति। सतपत्तंव माणवोति यथा अनत्थकामञ्ञेव सतपत्तं सो माणवो अत्तनो बालताय ‘‘अत्थकामो मे’’ति मञ्ञति, पण्डितो पन एवरूपं ‘‘अनुप्पियभाणी मित्तो’’ति अगहेत्वा दूरतोव नं विवज्जेति। तेन वुत्तं –
Yeca kho nanti ye ca kho taṃ attano gāhaṃ gahetvā ṭhitapuggalaṃ ‘‘adhikaraṇaṃ gahetvā ṭhitehi nāma tumhādisehi bhavitabba’’nti vaṇṇenti. Bhayā ukkaṃsayanti vāti imassa gāhassa vissaṭṭhapaccayā tumhākaṃ idañcidañca bhayaṃ uppajjissati, mā vissajjayittha, na ete bāhusaccakulaparivārādīhi tumhe sampāpuṇantīti evaṃ vissajjanapaccayā bhayaṃ dassetvā ukkhipanti. Tañhi so maññate mittanti ye evarūpā honti, tesu yaṃkiñci so ekacco bālapuggalo attano bālatāya mittaṃ maññati, ‘‘ayaṃ me atthakāmo mitto’’ti maññati. Satapattaṃva māṇavoti yathā anatthakāmaññeva satapattaṃ so māṇavo attano bālatāya ‘‘atthakāmo me’’ti maññati, paṇḍito pana evarūpaṃ ‘‘anuppiyabhāṇī mitto’’ti agahetvā dūratova naṃ vivajjeti. Tena vuttaṃ –
‘‘अञ्ञदत्थुहरो मित्तो, यो च मित्तो वचीपरो।
‘‘Aññadatthuharo mitto, yo ca mitto vacīparo;
अनुप्पियञ्च यो आह, अपायेसु च यो सखा॥
Anuppiyañca yo āha, apāyesu ca yo sakhā.
‘‘एते अमित्ते चत्तारो, इति विञ्ञाय पण्डितो।
‘‘Ete amitte cattāro, iti viññāya paṇḍito;
आरका परिवज्जेय्य, मग्गं पटिभयं यथा’’ति॥ (दी॰ नि॰ ३.२५९)।
Ārakā parivajjeyya, maggaṃ paṭibhayaṃ yathā’’ti. (dī. ni. 3.259);
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा चोरजेट्ठको अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā corajeṭṭhako ahameva ahosi’’nti.
सतपत्तजातकवण्णना नवमा।
Satapattajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २७९. सतपत्तजातकं • 279. Satapattajātakaṃ