Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / മജ്ഝിമനികായ (ടീകാ) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ൧൦. സതിപട്ഠാനസുത്തവണ്ണനാ

    10. Satipaṭṭhānasuttavaṇṇanā

    ൧൦൫. ജാനപദിനോതി (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൯൫) ജനപദവന്തോ, ജനപദസ്സ വാ ഇസ്സരാ രാജകുമാരാ. ഗോത്തവസേന കുരൂ നാമ. തേസം നിവാസോ യദി ഏകോ ജനപദോ, കഥം ബഹുവചനന്തി ആഹ ‘‘രുള്ഹീസദ്ദേനാ’’തി. അക്ഖരചിന്തകാ ഹി ഈദിസേസു ഠാനേസു യുത്തേ വിയ സലിങ്ഗവചനാനി (പാണിനി ൧.൨൫൧) ഇച്ഛന്തി, അയമേത്ഥ രുള്ഹീ യഥാ അഞ്ഞത്ഥാപി ‘‘അങ്ഗേസു വിഹരതി, മല്ലേസു വിഹരതീ’’തി ച. തബ്ബിസേസനേ പന ജനപദ-സദ്ദേ ജാതി-സദ്ദേ ഏകവചനമേവ. അട്ഠകഥാചരിയാ പനാതി പന-സദ്ദോ വിസേസത്ഥജോതനോ. തേന പുഥുഅത്ഥവിസയതായ ഏവം തം ബഹുവചനന്തി ‘‘ബഹുകേ പനാ’’തിആദിനാ വക്ഖമാനം വിസേസം ദീപേതി. സുത്വാതി മന്ധാതുമഹാരാജസ്സ ആനുഭാവദസ്സനാനുസാരേന പരമ്പരാഗതം കഥം സുത്വാ. അനുസംയായന്തേനാതി അനുവിചരന്തേന. ഏതേസം ഠാനന്തി ചന്ദിമസൂരിയമുഖേന ചാതുമഹാരാജികഭവനമാഹ. തേനാഹ ‘‘തത്ഥ അഗമാസീ’’തിആദി. സോതി മന്ധാതുമഹാരാജാ. ന്തി ചാതുമഹാരാജികരജ്ജം. ഗഹേത്വാതി സമ്പടിച്ഛിത്വാ. പുന പുച്ഛി പരിണായകരതനം. ദോവാരികഭൂമിയം തിട്ഠന്തി സുധമ്മായ ദേവസഭായ ദേവപുരസ്സ ച ചതൂസു ദ്വാരേസു ആരക്ഖായ അധികതത്താ. ദിബ്ബരുക്ഖസഹസ്സപടിമണ്ഡിതന്തി ഇദം ‘‘ചിത്തലതാവന’’ന്തിആദീസുപി യോജേതബ്ബം.

    105.Jānapadinoti (dī. ni. ṭī. 2.95) janapadavanto, janapadassa vā issarā rājakumārā. Gottavasena kurū nāma. Tesaṃ nivāso yadi eko janapado, kathaṃ bahuvacananti āha ‘‘ruḷhīsaddenā’’ti. Akkharacintakā hi īdisesu ṭhānesu yutte viya saliṅgavacanāni (pāṇini 1.251) icchanti, ayamettha ruḷhī yathā aññatthāpi ‘‘aṅgesu viharati, mallesu viharatī’’ti ca. Tabbisesane pana janapada-sadde jāti-sadde ekavacanameva. Aṭṭhakathācariyā panāti pana-saddo visesatthajotano. Tena puthuatthavisayatāya evaṃ taṃ bahuvacananti ‘‘bahuke panā’’tiādinā vakkhamānaṃ visesaṃ dīpeti. Sutvāti mandhātumahārājassa ānubhāvadassanānusārena paramparāgataṃ kathaṃ sutvā. Anusaṃyāyantenāti anuvicarantena. Etesaṃ ṭhānanti candimasūriyamukhena cātumahārājikabhavanamāha. Tenāha ‘‘tattha agamāsī’’tiādi. Soti mandhātumahārājā. Tanti cātumahārājikarajjaṃ. Gahetvāti sampaṭicchitvā. Puna pucchi pariṇāyakaratanaṃ. Dovārikabhūmiyaṃ tiṭṭhanti sudhammāya devasabhāya devapurassa ca catūsu dvāresu ārakkhāya adhikatattā. Dibbarukkhasahassapaṭimaṇḍitanti idaṃ ‘‘cittalatāvana’’ntiādīsupi yojetabbaṃ.

    പഥവിയം പതിട്ഠാസീതി ഭസ്സിത്വാ പഥവിയാ ആസന്നേ ഠാനേ അട്ഠാസി, ഠത്വാ ച നചിരസ്സേവ അന്തരധായി തേനത്തഭാവേന രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സരിയസ്സ അഭാവതോ. ‘‘ചിരതരം കാലം ഠത്വാ’’തി അപരേ. ദേവഭാവോ പാതുരഹോസി ദേവലോകേ പവത്തിവിപാകദായിനോ അപരാപരിയായവേദനീയസ്സ കമ്മസ്സ കതോകാസത്താ. അവയവേ സിദ്ധോ വിസേസോ സമുദായസ്സ വിസേസകോ ഹോതീതി ഏകമ്പി രട്ഠം ബഹുവചനേന വോഹരീയതി.

    Pathaviyaṃ patiṭṭhāsīti bhassitvā pathaviyā āsanne ṭhāne aṭṭhāsi, ṭhatvā ca nacirasseva antaradhāyi tenattabhāvena rañño cakkavattissariyassa abhāvato. ‘‘Cirataraṃ kālaṃ ṭhatvā’’ti apare. Devabhāvo pāturahosi devaloke pavattivipākadāyino aparāpariyāyavedanīyassa kammassa katokāsattā. Avayave siddho viseso samudāyassa visesako hotīti ekampi raṭṭhaṃ bahuvacanena voharīyati.

    ദ-കാരേന അത്ഥം വണ്ണയന്തി നിരുത്തിനയേന. കമ്മാസോതി കമ്മാസപാദോ വുച്ചതി ഉത്തരപദലോപേന യഥാ ‘‘രൂപഭവോ രൂപ’’ന്തി. കഥം പന സോ കമ്മാസപാദോതി ആഹ ‘‘തസ്സ കിരാ’’തിആദി. ദമിതോതി ഏത്ഥ കീദിസം ദമനം അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘പോരിസാദഭാവതോ പടിസേധിതോ’’തി. ഇമേ പന ഥേരാതി മജ്ഝിമഭാണകേ വദതി, തേ പന ചൂളകമ്മാസദമ്മം സന്ധായ തഥാ വദന്തി. യക്ഖിനിപുത്തോ ഹി കമ്മാസപാദോ അലീനസത്തുകുമാരകാലേ ബോധിസത്തേന തത്ഥ ദമിതോ, സുതസോമകാലേ പന ബാരാണസിരാജാ പോരിസാദഭാവപടിസേധനേന യത്ഥ ദമിതോ, തം മഹാകമ്മാസദമ്മം നാമ. പുത്തോതി വത്വാ അത്രജോതി വചനം ഓരസപുത്തഭാവദസ്സനത്ഥം.

    Da-kārena atthaṃ vaṇṇayanti niruttinayena. Kammāsoti kammāsapādo vuccati uttarapadalopena yathā ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti. Kathaṃ pana so kammāsapādoti āha ‘‘tassa kirā’’tiādi. Damitoti ettha kīdisaṃ damanaṃ adhippetanti āha ‘‘porisādabhāvato paṭisedhito’’ti. Ime pana therāti majjhimabhāṇake vadati, te pana cūḷakammāsadammaṃ sandhāya tathā vadanti. Yakkhiniputto hi kammāsapādo alīnasattukumārakāle bodhisattena tattha damito, sutasomakāle pana bārāṇasirājā porisādabhāvapaṭisedhanena yattha damito, taṃ mahākammāsadammaṃ nāma. Puttoti vatvā atrajoti vacanaṃ orasaputtabhāvadassanatthaṃ.

    യേഹി ആവസിതപദേസോ കുരുരട്ഠന്തി നാമം ലഭി, തേ ഉത്തരകുരുതോ ആഗതാ മനുസ്സാ തത്ഥ രക്ഖിതനിയാമേനേവ പഞ്ച സീലാനി രക്ഖിംസു, തേസം ദിട്ഠാനുഗതിയാ പച്ഛിമാ ജനതാതി, സോ ദേസധമ്മവസേന അവിച്ഛേദതോ വത്തമാനോ കുരുവത്തധമ്മോതി പഞ്ഞായിത്ഥ, അയഞ്ച അത്ഥോ കുരുധമ്മജാതകേന (ജാ॰ ൧.൩.൭൬-൭൮) ദീപേതബ്ബോ. സോ അപരഭാഗേ യത്ഥ പഠമം സംകിലിട്ഠോ ജാതോ, തം ദസ്സേതും ‘‘കുരുരട്ഠവാസീന’’ന്തിആദി വുത്തം. യത്ഥ ഭഗവതോ വസനോകാസോ കോചി വിഹാരോ ന ഹോതി, തത്ഥ കേവലം ഗോചരഗാമകിത്തനം നിദാനകഥായ പകതി, യഥാ തംസക്കേസു വിഹരതി ദേവദഹം നാമ സക്കാനം നിഗമോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘അവസനോകാസതോ’’തിആദിമാഹ.

    Yehi āvasitapadeso kururaṭṭhanti nāmaṃ labhi, te uttarakuruto āgatā manussā tattha rakkhitaniyāmeneva pañca sīlāni rakkhiṃsu, tesaṃ diṭṭhānugatiyā pacchimā janatāti, so desadhammavasena avicchedato vattamāno kuruvattadhammoti paññāyittha, ayañca attho kurudhammajātakena (jā. 1.3.76-78) dīpetabbo. So aparabhāge yattha paṭhamaṃ saṃkiliṭṭho jāto, taṃ dassetuṃ ‘‘kururaṭṭhavāsīna’’ntiādi vuttaṃ. Yattha bhagavato vasanokāso koci vihāro na hoti, tattha kevalaṃ gocaragāmakittanaṃ nidānakathāya pakati, yathā taṃsakkesu viharati devadahaṃ nāma sakkānaṃ nigamoti imamatthaṃ dassento ‘‘avasanokāsato’’tiādimāha.

    ഉദ്ദേസവാരകഥാവണ്ണനാ

    Uddesavārakathāvaṇṇanā

    ൧൦൬. കസ്മാ ഭഗവാ ഇമം സുത്തമഭാസീതി അസാധാരണസമുട്ഠാനം പുച്ഛതി, സാധാരണം പന പാകടന്തി അനാമട്ഠം, തേന സുത്തനിക്ഖേപോ പുച്ഛിതോതി കത്വാ ഇതരോ ‘‘കുരുരട്ഠവാസീന’’ന്തിആദിനാ അപരജ്ഝാസയോയം സുത്തനിക്ഖേപോതി ദസ്സേതി. ഏതേന ബാഹിരസമുട്ഠാനം വിഭാവിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. അജ്ഝത്തികം പന അസാധാരണഞ്ച മൂലപരിയായസുത്താദിടീകായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. കുരുരട്ഠം കിര (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൭൩) തദാ തന്നിവാസീനം സത്താനം യേഭുയ്യേന യോനിസോമനസികാരവന്തതായ പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞതാബലേന ഉതുആദിസമ്പന്നമേവ അഹോസി. തേന വുത്തം ‘‘ഉതുപച്ചയാദിസമ്പന്നത്താ’’തി. ആദി-സദ്ദേന ഭോജനാദിസമ്പത്തിം സങ്ഗണ്ഹാതി. കേചി പന ‘‘പുബ്ബേ കുരുവത്തധമ്മാനുട്ഠാനവാസനായ ഉത്തരകുരു വിയ യേഭുയ്യേന ഉതുആദിസമ്പന്നമേവ ഹോന്തം ഭഗവതോ കാലേ സാതിസയം ഉതുസപ്പായാദിയുത്തം തം രട്ഠം അഹോസീ’’തി വദന്തി. ചിത്തസരീരകല്ലതായാതി ചിത്തസ്സ സരീരസ്സ ച അരോഗതായ. അനുഗ്ഗഹിതപഞ്ഞാബലാതി ലദ്ധുപകാരഞാണാനുഭാവാ, അനു അനു വാ ആചിണ്ണപഞ്ഞാതേജാ. ഏകവീസതിയാ ഠാനേസൂതി കായാനുപസ്സനാവസേന ചുദ്ദസസുഠാനേസു, വേദനാനുപസ്സനാവസേന ഏകസ്മിം ഠാനേ, തഥാ ചിത്താനുപസ്സനാവസേന, ധമ്മാനുപസ്സനാവസേന പഞ്ചസു ഠാനേസൂതി ഏവം ഏകവീസതിയാ ഠാനേസു. കമ്മട്ഠാനം അരഹത്തേ പക്ഖിപിത്വാതി ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനം യഥാ അരഹത്തം പാപേതി, ഏവം ദേസനാവസേന അരഹത്തേ പക്ഖിപിത്വാ. സുവണ്ണചങ്കോടകസുവണ്ണമഞ്ജൂസാസു പക്ഖിത്താനി സുമനചമ്പകാദിനാനാപുപ്ഫാനി മണിപുത്താദിസത്തരതനാനി ച യഥാ ഭാജനസമ്പത്തിയാ സവിസേസം സോഭന്തി, കിച്ചകരാനി ച ഹോന്തി മനുഞ്ഞാഭാവതോ, ഏവം സീലദസ്സനാദിസമ്പത്തിയാ ഭാജനവിസേസഭൂതായ കുരുരട്ഠവാസിപരിസായ ദേസിതാ ച ഭഗവതോ അയം ദേസനാ ഭിയ്യോസോമത്തായ സോഭതി, കിച്ചകാരീ ച ഹോതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘യഥാ ഹി പുരിസോ’’തിആദിനാ. ഏത്ഥാതി കുരുരട്ഠേ.

    106.Kasmā bhagavā imaṃ suttamabhāsīti asādhāraṇasamuṭṭhānaṃ pucchati, sādhāraṇaṃ pana pākaṭanti anāmaṭṭhaṃ, tena suttanikkhepo pucchitoti katvā itaro ‘‘kururaṭṭhavāsīna’’ntiādinā aparajjhāsayoyaṃ suttanikkhepoti dasseti. Etena bāhirasamuṭṭhānaṃ vibhāvitanti daṭṭhabbaṃ. Ajjhattikaṃ pana asādhāraṇañca mūlapariyāyasuttādiṭīkāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Kururaṭṭhaṃ kira (dī. ni. ṭī. 2.373) tadā tannivāsīnaṃ sattānaṃ yebhuyyena yonisomanasikāravantatāya pubbe ca katapuññatābalena utuādisampannameva ahosi. Tena vuttaṃ ‘‘utupaccayādisampannattā’’ti. Ādi-saddena bhojanādisampattiṃ saṅgaṇhāti. Keci pana ‘‘pubbe kuruvattadhammānuṭṭhānavāsanāya uttarakuru viya yebhuyyena utuādisampannameva hontaṃ bhagavato kāle sātisayaṃ utusappāyādiyuttaṃ taṃ raṭṭhaṃ ahosī’’ti vadanti. Cittasarīrakallatāyāti cittassa sarīrassa ca arogatāya. Anuggahitapaññābalāti laddhupakārañāṇānubhāvā, anu anu vā āciṇṇapaññātejā. Ekavīsatiyā ṭhānesūti kāyānupassanāvasena cuddasasuṭhānesu, vedanānupassanāvasena ekasmiṃ ṭhāne, tathā cittānupassanāvasena, dhammānupassanāvasena pañcasu ṭhānesūti evaṃ ekavīsatiyā ṭhānesu. Kammaṭṭhānaṃ arahatte pakkhipitvāti catusaccakammaṭṭhānaṃ yathā arahattaṃ pāpeti, evaṃ desanāvasena arahatte pakkhipitvā. Suvaṇṇacaṅkoṭakasuvaṇṇamañjūsāsu pakkhittāni sumanacampakādinānāpupphāni maṇiputtādisattaratanāni ca yathā bhājanasampattiyā savisesaṃ sobhanti, kiccakarāni ca honti manuññābhāvato, evaṃ sīladassanādisampattiyā bhājanavisesabhūtāya kururaṭṭhavāsiparisāya desitā ca bhagavato ayaṃ desanā bhiyyosomattāya sobhati, kiccakārī ca hotīti imamatthaṃ dasseti ‘‘yathā hi puriso’’tiādinā. Etthāti kururaṭṭhe.

    പകതിയാതി സരസതോ, ഇമിസ്സാ സതിപട്ഠാനസുത്തദേസനായ പുബ്ബേപീതി അധിപ്പായോ. അനുയുത്താ വിഹരന്തി സത്ഥു ദേസനാനുസാരതോതി അധിപ്പായോ. വിസ്സട്ഠഅത്തഭാവനാതി അനിച്ചാദിവസേന കിസ്മിഞ്ചി യോനിസോമനസികാരേ ചിത്തം അനിയോജേത്വാ രൂപാദിആരമ്മണേ അഭിരതിവസേന വിസ്സട്ഠചിത്തേന ഭവിതും ന വട്ടതി, പമാദവിഹാരം പഹായ അപ്പമത്തേന ഭവിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

    Pakatiyāti sarasato, imissā satipaṭṭhānasuttadesanāya pubbepīti adhippāyo. Anuyuttā viharanti satthu desanānusāratoti adhippāyo. Vissaṭṭhaattabhāvanāti aniccādivasena kismiñci yonisomanasikāre cittaṃ aniyojetvā rūpādiārammaṇe abhirativasena vissaṭṭhacittena bhavituṃ na vaṭṭati, pamādavihāraṃ pahāya appamattena bhavitabbanti adhippāyo.

    ഏകായനോതി ഏത്ഥ അയന-സദ്ദോ മഗ്ഗപരിയായോ. ന കേവലമയനമേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞേപി ബഹൂ മഗ്ഗപരിയായാതി പദുദ്ധാരം കരോന്തോ ‘‘മഗ്ഗസ്സ ഹീ’’തിആദി വത്വാ യദി മഗ്ഗപരിയായോ അയന-സദ്ദോ, കസ്മാ പുന മഗ്ഗോതി വുത്തന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി. തത്ഥ ഏകമഗ്ഗോതി ഏകോ ഏവ മഗ്ഗോ. ന ഹി നിബ്ബാനഗാമീ മഗ്ഗോ അഞ്ഞോ അത്ഥീതി. നനു സതിപട്ഠാനം ഇധ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി അധിപ്പേതം, തദഞ്ഞേ ച ബഹൂ മഗ്ഗധമ്മാ അത്ഥീതി? സച്ചം അത്ഥി, തേ പന സതിപട്ഠാനഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതാ തദവിനാഭാവതോ. തഥാ ഹി ഞാണവീരിയാദയോ നിദ്ദേസേ ഗഹിതാ. ഉദ്ദേസേ പന സതിയാ ഏവ ഗഹണം വേനേയ്യജ്ഝാസയവസേനാതി ദട്ഠബ്ബം. ന ദ്വേധാപഥഭൂതോതി ഇമിനാ ഇമസ്സ മഗ്ഗസ്സ അനേകമഗ്ഗതാഭാവം വിയ അനിബ്ബാനഗാമിഭാവാഭാവഞ്ച ദസ്സേതി. ഏകേനാതി അസഹായേന. അസഹായതാ ച ദുവിധാ അത്തദുതിയതാഭാവേന വാ, യാ ‘‘വൂപകട്ഠകായതാ’’തി വുച്ചതി, തണ്ഹാദുതിയതാഭാവേന വാ, യാ ‘‘പവിവിത്തചിത്തതാ’’തി വുച്ചതി. തേനാഹ ‘‘വൂപകട്ഠേന പവിവിത്തചിത്തേനാ’’തി. സേട്ഠോപി ലോകേ ‘‘ഏകോ’’തി വുച്ചതി ‘‘യാവ പരേ ഏകതോ കരോസീ’’തിആദീസൂതി ആഹ ‘‘ഏകസ്സാതി സേട്ഠസ്സാ’’തി. യദി സംസാരതോ നിസ്സരണട്ഠോ അയനട്ഠോ അഞ്ഞേസമ്പി ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാനം സാധാരണോ കഥം ഭഗവതോതി ആഹ ‘‘കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. ഇമസ്മിം ഖോതി ഏത്ഥ ഖോ-സദ്ദോ അവധാരണേ, തസ്മാ ഇമസ്മിം യേവാതി അത്ഥോ. ദേസനാഭേദോയേവ ഹേസോ, യദിദം മഗ്ഗോതി വാ അയനോതി വാ. തേനാഹ ‘‘അത്ഥോ പനേകോ’’തി.

    Ekāyanoti ettha ayana-saddo maggapariyāyo. Na kevalamayanameva, atha kho aññepi bahū maggapariyāyāti paduddhāraṃ karonto ‘‘maggassa hī’’tiādi vatvā yadi maggapariyāyo ayana-saddo, kasmā puna maggoti vuttanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tasmā’’tiādi. Tattha ekamaggoti eko eva maggo. Na hi nibbānagāmī maggo añño atthīti. Nanu satipaṭṭhānaṃ idha ‘‘maggo’’ti adhippetaṃ, tadaññe ca bahū maggadhammā atthīti? Saccaṃ atthi, te pana satipaṭṭhānaggahaṇeneva gahitā tadavinābhāvato. Tathā hi ñāṇavīriyādayo niddese gahitā. Uddese pana satiyā eva gahaṇaṃ veneyyajjhāsayavasenāti daṭṭhabbaṃ. Na dvedhāpathabhūtoti iminā imassa maggassa anekamaggatābhāvaṃ viya anibbānagāmibhāvābhāvañca dasseti. Ekenāti asahāyena. Asahāyatā ca duvidhā attadutiyatābhāvena vā, yā ‘‘vūpakaṭṭhakāyatā’’ti vuccati, taṇhādutiyatābhāvena vā, yā ‘‘pavivittacittatā’’ti vuccati. Tenāha ‘‘vūpakaṭṭhena pavivittacittenā’’ti. Seṭṭhopi loke ‘‘eko’’ti vuccati ‘‘yāva pare ekato karosī’’tiādīsūti āha ‘‘ekassāti seṭṭhassā’’ti. Yadi saṃsārato nissaraṇaṭṭho ayanaṭṭho aññesampi upanissayasampannānaṃ sādhāraṇo kathaṃ bhagavatoti āha ‘‘kiñcāpī’’tiādi. Imasmiṃ khoti ettha kho-saddo avadhāraṇe, tasmā imasmiṃ yevāti attho. Desanābhedoyeva heso, yadidaṃ maggoti vā ayanoti vā. Tenāha ‘‘attho paneko’’ti.

    നാനാമുഖഭാവനാനയപ്പവത്തോതി കായാനുപസ്സനാദിമുഖേന തത്ഥാപി ആനാപാനാദിമുഖേന ഭാവനാനയേന പവത്തോ. ഏകായനന്തി ഏകഗാമിനം, നിബ്ബാനഗാമിനന്തി അത്ഥോ. നിബ്ബാനഞ്ഹി അദുതിയത്താ സേട്ഠത്താ ച ‘‘ഏക’’ന്തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘ഏകഞ്ഹി സച്ചം ന ദുതീയമത്ഥീ’’തി (സു॰ നി॰ ൮൯൦) ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൩൪; ഇതിവു॰ ൯൦) ച. ഖയോ ഏവ അന്തോതി ഖയന്തോ , ജാതിയാ ഖയന്തം ദിട്ഠവാതി ജാതിഖയന്തദസ്സീ. അവിഭാഗേന സബ്ബേപി സത്തേ ഹിതേന അനുകമ്പതീതി ഹിതാനുകമ്പീ. അതരിംസൂതി തരിംസു. പുബ്ബേതി പുരിമകാ ബുദ്ധാ, പുബ്ബേ വാ അതീതകാലേ.

    Nānāmukhabhāvanānayappavattoti kāyānupassanādimukhena tatthāpi ānāpānādimukhena bhāvanānayena pavatto. Ekāyananti ekagāminaṃ, nibbānagāminanti attho. Nibbānañhi adutiyattā seṭṭhattā ca ‘‘eka’’nti vuccati. Yathāha ‘‘ekañhi saccaṃ na dutīyamatthī’’ti (su. ni. 890) ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90) ca. Khayo eva antoti khayanto , jātiyā khayantaṃ diṭṭhavāti jātikhayantadassī. Avibhāgena sabbepi satte hitena anukampatīti hitānukampī. Atariṃsūti tariṃsu. Pubbeti purimakā buddhā, pubbe vā atītakāle.

    ന്തി തം തേസം വചനം, തം വാ കിരിയാവുത്തിവാചകത്തം ന യുജ്ജതി. ന ഹി സങ്ഖേയ്യപ്പധാനതായ സത്തവാചിനോ ഏക-സദ്ദസ്സ കിരിയാവുത്തിവാചകതാ അത്ഥി. ‘‘സകിമ്പി ഉദ്ധം ഗച്ഛേയ്യാ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൭.൭൨) വിയ ‘‘സകിം അയനോ’’തി ഇമിനാ ബ്യഞ്ജനേന ഭവിതബ്ബം. ഏവം അത്ഥം യോജേത്വാതി ഏവം പദത്ഥം യോജേത്വാ. ഉഭയഥാപീതി പുരിമനയേന പച്ഛിമനയേന ച. ന യുജ്ജതി ഇധാധിപ്പേതമഗ്ഗസ്സ അനേകവാരം പവത്തിസബ്ഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘കസ്മാ’’തിആദി. അനേകവാരമ്പി അയതീതി പുരിമനയസ്സ, അനേകഞ്ചസ്സ അയനം ഹോതീതി പച്ഛിമനയസ്സ ച പടിക്ഖേപോ.

    Tanti taṃ tesaṃ vacanaṃ, taṃ vā kiriyāvuttivācakattaṃ na yujjati. Na hi saṅkheyyappadhānatāya sattavācino eka-saddassa kiriyāvuttivācakatā atthi. ‘‘Sakimpi uddhaṃ gaccheyyā’’tiādīsu (a. ni. 7.72) viya ‘‘sakiṃ ayano’’ti iminā byañjanena bhavitabbaṃ. Evaṃ atthaṃ yojetvāti evaṃ padatthaṃ yojetvā. Ubhayathāpīti purimanayena pacchimanayena ca. Na yujjati idhādhippetamaggassa anekavāraṃ pavattisabbhāvato. Tenāha ‘‘kasmā’’tiādi. Anekavārampi ayatīti purimanayassa, anekañcassa ayanaṃ hotīti pacchimanayassa ca paṭikkhepo.

    ഇമസ്മിം പദേതി ‘‘ഏകായനോ അയം ഭിക്ഖവേ മഗ്ഗോ’’തി ഇമസ്മിം വാക്യേ, ഇമസ്മിം വാ ‘‘പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗോ ലോകുത്തരമഗ്ഗോ’’തി സംസയട്ഠാനേ. മിസ്സകമഗ്ഗോതി ലോകിയേന മിസ്സകോ ലോകുത്തരമഗ്ഗോ. വിസുദ്ധിആദീനം നിപ്പരിയായഹേതും സങ്ഗണ്ഹന്തോ ആചരിയത്ഥേരോ ‘‘മിസ്സകമഗ്ഗോ’’തി ആഹ, ഇതരോ പരിയായഹേതു ഇധാധിപ്പേതോതി ‘‘പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗോ’’തി.

    Imasmiṃ padeti ‘‘ekāyano ayaṃ bhikkhave maggo’’ti imasmiṃ vākye, imasmiṃ vā ‘‘pubbabhāgamaggo lokuttaramaggo’’ti saṃsayaṭṭhāne. Missakamaggoti lokiyena missako lokuttaramaggo. Visuddhiādīnaṃ nippariyāyahetuṃ saṅgaṇhanto ācariyatthero ‘‘missakamaggo’’ti āha, itaro pariyāyahetu idhādhippetoti ‘‘pubbabhāgamaggo’’ti.

    സദ്ദം സുത്വാവാതി ‘‘കാലോ, ഭന്തേ, ധമ്മസ്സവനായാ’’തി കാലാരോചനസദ്ദം സുത്വാ. ഏവം ഉക്ഖിപിത്വാതി. ഏവം ‘‘മധുരം ഇമം കുഹിം ഛഡ്ഡേമാ’’തി അഛഡ്ഡേന്താ ഉച്ഛുഭാരം വിയ പഗ്ഗഹേത്വാ ന വിചരന്തി. ആലുളേതീതി വിലുളിതോ ആകുലോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏകായനമഗ്ഗോ വുച്ചതി പുബ്ബഭാഗസതിപട്ഠാനമഗ്ഗോതി. ഏത്താവതാ ഇധാധിപ്പേതത്ഥേ സിദ്ധേ തസ്സേവ അലങ്കാരത്ഥം സോ പന യസ്സ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗോ, തം ദസ്സേതും ‘‘മഗ്ഗാനട്ഠങ്ഗികോ’’തിആദികാ ഗാഥാപി പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗതോവ ആനേത്വാ ഠപിതാ.

    Saddaṃ sutvāvāti ‘‘kālo, bhante, dhammassavanāyā’’ti kālārocanasaddaṃ sutvā. Evaṃ ukkhipitvāti. Evaṃ ‘‘madhuraṃ imaṃ kuhiṃ chaḍḍemā’’ti achaḍḍentā ucchubhāraṃ viya paggahetvā na vicaranti. Āluḷetīti viluḷito ākulo hotīti attho. Ekāyanamaggo vuccati pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggoti. Ettāvatā idhādhippetatthe siddhe tasseva alaṅkāratthaṃ so pana yassa pubbabhāgamaggo, taṃ dassetuṃ ‘‘maggānaṭṭhaṅgiko’’tiādikā gāthāpi paṭisambhidāmaggatova ānetvā ṭhapitā.

    നിബ്ബാനഗമനട്ഠേനാതി നിബ്ബാനം ഗച്ഛതി അധിഗച്ഛതി ഏതേനാതി നിബ്ബാനഗമനം, സോ ഏവ അവിപരീതസഭാവതായ അത്ഥോ, തേന നിബ്ബാനഗമനട്ഠേന, നിബ്ബാനാധിഗമുപായതായാതി അത്ഥോ. മഗ്ഗനീയട്ഠേനാതി ഗവേസിതബ്ബതായ, ‘‘ഗമനീയട്ഠേനാ’’തി വാ പാഠോ, ഉപഗന്തബ്ബത്താതി അത്ഥോ. രാഗാദീഹീതി. ഇമിനാ രാഗദോസമോഹാനംയേവ ഗഹണം ‘‘രാഗോ മലം, ദോസോ മലം, മോഹോ മല’’ന്തി (വിഭ॰ ൯൨൪) വചനതോ. ‘‘അഭിജ്ഝാവിസമലോഭാദീഹീ’’തി പന ഇമിനാ സബ്ബേസമ്പി ഉപക്കിലേസാനം സങ്ഗണ്ഹനത്ഥം തേ വിസും ഉദ്ധടാ. സത്താനം വിസുദ്ധിയാതി വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ ഏകന്തികതം ദസ്സേന്തോ ‘‘തഥാ ഹീ’’തിആദിമാഹ. കാമം ‘‘വിസുദ്ധിയാ’’തി സാമഞ്ഞജോതനാ, ചിത്തവിസുദ്ധി ഏവ പനേത്ഥ അധിപ്പേതാതി ദസ്സേതും ‘‘രൂപമലവസേന പനാ’’തിആദി വുത്തം. ന കേവലം അട്ഠകഥാവചനമേവ, അഥ ഖോ ഇദമേത്ഥ ആഹച്ചഭാസിതന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘തഥാ ഹീ’’തിആദിമാഹ.

    Nibbānagamanaṭṭhenāti nibbānaṃ gacchati adhigacchati etenāti nibbānagamanaṃ, so eva aviparītasabhāvatāya attho, tena nibbānagamanaṭṭhena, nibbānādhigamupāyatāyāti attho. Magganīyaṭṭhenāti gavesitabbatāya, ‘‘gamanīyaṭṭhenā’’ti vā pāṭho, upagantabbattāti attho. Rāgādīhīti. Iminā rāgadosamohānaṃyeva gahaṇaṃ ‘‘rāgo malaṃ, doso malaṃ, moho mala’’nti (vibha. 924) vacanato. ‘‘Abhijjhāvisamalobhādīhī’’ti pana iminā sabbesampi upakkilesānaṃ saṅgaṇhanatthaṃ te visuṃ uddhaṭā. Sattānaṃ visuddhiyāti vuttassa atthassa ekantikataṃ dassento ‘‘tathā hī’’tiādimāha. Kāmaṃ ‘‘visuddhiyā’’ti sāmaññajotanā, cittavisuddhi eva panettha adhippetāti dassetuṃ ‘‘rūpamalavasena panā’’tiādi vuttaṃ. Na kevalaṃ aṭṭhakathāvacanameva, atha kho idamettha āhaccabhāsitanti dassento ‘‘tathā hī’’tiādimāha.

    സാ പനായം ചിത്തവിസുദ്ധി സിജ്ഝമാനാ യസ്മാ സോകാദീനം അനുപ്പാദായ സംവത്തതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമായാ’’തിആദി. തത്ഥ സോചനം ഞാതിബ്യസനാദിനിമിത്തം ചേതസോ സന്താപോ അന്തോനിജ്ഝാനം സോകോ. ഞാതിബ്യസനാദിനിമിത്തമേവ സോകാധികതായ ‘‘കഹം, ഏകപുത്തക, കഹം, ഏകപുത്തകാ’’തി പരിദേവവസേന ലപനം പരിദേവോ, ആയതിം അനുപ്പജ്ജനം ഇധ സമതിക്കമോതി ആഹ ‘‘പഹാനായാ’’തി. തം പനസ്സ സമതിക്കമാവഹതം നിദസ്സനവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘അയം ഹീ’’തിആദിമാഹ.

    Sā panāyaṃ cittavisuddhi sijjhamānā yasmā sokādīnaṃ anuppādāya saṃvattati, tasmā vuttaṃ ‘‘sokaparidevānaṃ samatikkamāyā’’tiādi. Tattha socanaṃ ñātibyasanādinimittaṃ cetaso santāpo antonijjhānaṃ soko. Ñātibyasanādinimittameva sokādhikatāya ‘‘kahaṃ, ekaputtaka, kahaṃ, ekaputtakā’’ti paridevavasena lapanaṃ paridevo, āyatiṃ anuppajjanaṃ idha samatikkamoti āha ‘‘pahānāyā’’ti. Taṃ panassa samatikkamāvahataṃ nidassanavasena dassento ‘‘ayaṃ hī’’tiādimāha.

    തത്ഥ യം പുബ്ബേ തം വിസോധേഹീതി അതീതേസു ഖന്ധേസു തണ്ഹാസംകിലേസവിസോധനം വുത്തം. പച്ഛാതി പരതോ. തേതി തുയ്ഹം. മാഹൂതി മാ അഹു. കിഞ്ചനന്തി രാഗാദികിഞ്ചനം. ഏതേന അനാഗതേസു ഖന്ധേസു സംകിലേസവിസോധനം വുത്തം. മജ്ഝേതി തദുഭയവേമജ്ഝേ. നോ ചേ ഗഹേസ്സസീതി ന ഉപാദിയിസ്സസി ചേ. ഏതേന പച്ചുപ്പന്നേ ഖന്ധപബന്ധേ ഉപാദാനപ്പവത്തി വുത്താ. ഉപസന്തോ ചരിസ്സസീതി ഏവം അദ്ധത്തയഗതസംകിലേസവിസോധനേ സതി നിബ്ബുതസബ്ബപരിളാഹതായ ഉപസന്തോ ഹുത്വാ വിഹരിസ്സസീതി അരഹത്തനികൂടേന ഗാഥം നിട്ഠപേസി. തേനാഹ ‘‘ഇമം ഗാഥ’’ന്തിആദി.

    Tattha yaṃ pubbe taṃ visodhehīti atītesu khandhesu taṇhāsaṃkilesavisodhanaṃ vuttaṃ. Pacchāti parato. Teti tuyhaṃ. Māhūti mā ahu. Kiñcananti rāgādikiñcanaṃ. Etena anāgatesu khandhesu saṃkilesavisodhanaṃ vuttaṃ. Majjheti tadubhayavemajjhe. No ce gahessasīti na upādiyissasi ce. Etena paccuppanne khandhapabandhe upādānappavatti vuttā. Upasanto carissasīti evaṃ addhattayagatasaṃkilesavisodhane sati nibbutasabbapariḷāhatāya upasanto hutvā viharissasīti arahattanikūṭena gāthaṃ niṭṭhapesi. Tenāha ‘‘imaṃ gātha’’ntiādi.

    പുത്താതി ഓരസാ, അഞ്ഞേപി വാ യേ കേചി. പിതാതി ജനകോ. ബന്ധവാതി ഞാതകാ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – പുത്താ വാ പിതാ വാ ബന്ധവാ വാ അന്തകേന മച്ചുനാ അധിപന്നസ്സ അഭിഭൂതസ്സ മരണതോ താണായ ന ഹോന്തി, തസ്മാ നത്ഥി ഞാതീസു താണതാതി. ന ഹി ഞാതീനം വസേന മരണതോ ആരക്ഖാ അത്ഥി, തസ്മാ പടാചാരേ ‘‘ഉഭോ പുത്താ കാലകതാ’’തിആദിനാ (അപ॰ ഥേരീ ൨.൨.൪൯൮) മാ നിരത്ഥകം പരിദേവി, ധമ്മംയേവ പന യാഥാവതോ പസ്സാതി അധിപ്പായോ.

    Puttāti orasā, aññepi vā ye keci. Pitāti janako. Bandhavāti ñātakā. Ayañhettha attho – puttā vā pitā vā bandhavā vā antakena maccunā adhipannassa abhibhūtassa maraṇato tāṇāya na honti, tasmā natthi ñātīsu tāṇatāti. Na hi ñātīnaṃ vasena maraṇato ārakkhā atthi, tasmā paṭācāre ‘‘ubho puttā kālakatā’’tiādinā (apa. therī 2.2.498) mā niratthakaṃ paridevi, dhammaṃyeva pana yāthāvato passāti adhippāyo.

    സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതാതി യഥാനുലോമം പവത്തിതായ സാമുക്കംസികായ ധമ്മദേസനായ പരിയോസാനേ സഹസ്സനയപടിമണ്ഡിതേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. കഥം പനായം സതിപട്ഠാനമഗ്ഗവസേന സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസീതി ആഹ ‘‘യസ്മാ പനാ’’തിആദി. ന ഹി ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനകഥായ വിനാ സാവകാനം അരിയമഗ്ഗാധിഗമോ അത്ഥി. ‘‘ഇമം ഗാഥം സുത്വാ’’തി പന ഇദം സോകവിനോദനവസേന പവത്തിതായ ഗാഥായ പഠമം സുതത്താ വുത്തം. ഏസ നയോ ഇതരഗാഥായപി. ഭാവനാതി പഞ്ഞാഭാവനാ. സാ ഹി ഇധാധിപ്പേതാ. തസ്മാതി യസ്മാ രൂപാദീനം അനിച്ചാദിതോ അനുപസ്സനാപി സതിപട്ഠാനഭാവനാ, തസ്മാ. തേപീതി സന്തതിമഹാമത്തപടാചാരാ.

    Sotāpattiphale patiṭṭhitāti yathānulomaṃ pavattitāya sāmukkaṃsikāya dhammadesanāya pariyosāne sahassanayapaṭimaṇḍite sotāpattiphale patiṭṭhahi. Kathaṃ panāyaṃ satipaṭṭhānamaggavasena sotāpattiphale patiṭṭhāsīti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Na hi catusaccakammaṭṭhānakathāya vinā sāvakānaṃ ariyamaggādhigamo atthi. ‘‘Imaṃ gāthaṃ sutvā’’ti pana idaṃ sokavinodanavasena pavattitāya gāthāya paṭhamaṃ sutattā vuttaṃ. Esa nayo itaragāthāyapi. Bhāvanāti paññābhāvanā. Sā hi idhādhippetā. Tasmāti yasmā rūpādīnaṃ aniccādito anupassanāpi satipaṭṭhānabhāvanā, tasmā. Tepīti santatimahāmattapaṭācārā.

    പഞ്ചസതേ ചോരേതി സതസതചോരപരിവാരേ പഞ്ച ചോരേ പടിപാടിയാ പേസേസി. തേ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഥേരം പരിയേസന്താ അനുക്കമേന ഥേരസ്സ സമീപേ സമാഗച്ഛിംസു. തേനാഹ ‘‘തേ ഗന്ത്വാ ഥേരം പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസൂ’’തി. വേദനം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജീതി സമ്ബന്ധോ. ഥേരസ്സ ഹി സീലം പച്ചവേക്ഖതോ സുപരിസുദ്ധം സീലം നിസ്സായ ഉളാരം പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജമാനം ഊരുട്ഠിഭേദജനിതം ദുക്ഖവേദനം വിക്ഖമ്ഭേസി. പാദാനീതി പാദേ. സഞ്ഞപേസ്സാമീതി സഞ്ഞത്തിം കരിസ്സാമി. അഡ്ഡിയാമീതി ജിഗുച്ഛാമി. ഹരായാമീതി ലജ്ജാമി. വിപസ്സിസന്തി സമ്മസിം.

    Pañcasate coreti satasatacoraparivāre pañca core paṭipāṭiyā pesesi. Te araññaṃ pavisitvā theraṃ pariyesantā anukkamena therassa samīpe samāgacchiṃsu. Tenāha ‘‘te gantvā theraṃ parivāretvā nisīdiṃsū’’ti. Vedanaṃ vikkhambhetvā pītipāmojjaṃ uppajjīti sambandho. Therassa hi sīlaṃ paccavekkhato suparisuddhaṃ sīlaṃ nissāya uḷāraṃ pītipāmojjaṃ uppajjamānaṃ ūruṭṭhibhedajanitaṃ dukkhavedanaṃ vikkhambhesi. Pādānīti pāde. Saññapessāmīti saññattiṃ karissāmi. Aḍḍiyāmīti jigucchāmi. Harāyāmīti lajjāmi. Vipassisanti sammasiṃ.

    പചലായന്താനന്തി പചലായനം നിദ്ദം ഉപഗതാനം. വതസമ്പന്നോതി ധുതചരണസമ്പന്നോ. പമാദന്തി പചലായനം സന്ധായാഹ. ഓരുദ്ധമാനസോതി ഉപരുദ്ധഅധിചിത്തോ. പഞ്ജരസ്മിന്തി സരീരേ. സരീരഞ്ഹി ന്ഹാരുസമ്ബന്ധഅട്ഠിസങ്ഘാതതായ ഇധ ‘‘പഞ്ജര’’ന്തി വുത്തം.

    Pacalāyantānanti pacalāyanaṃ niddaṃ upagatānaṃ. Vatasampannoti dhutacaraṇasampanno. Pamādanti pacalāyanaṃ sandhāyāha. Oruddhamānasoti uparuddhaadhicitto. Pañjarasminti sarīre. Sarīrañhi nhārusambandhaaṭṭhisaṅghātatāya idha ‘‘pañjara’’nti vuttaṃ.

    പീതവണ്ണായ പടാകായ പരിഹരണതോ മല്ലയുദ്ധചിത്തകതായ ച പീതമല്ലോ. തീസു രജ്ജേസൂതി പണ്ഡുചോളഗോളരജ്ജേസു. മല്ലാ സീഹളദീപേ സക്കാരസമ്മാനം ലഭന്തീതി തമ്ബപണ്ണിദീപം ആഗമ്മ. തംയേവ അങ്കുസം കത്വാതി ‘‘രൂപാദയോ ‘മമാ’തി ന ഗഹേതബ്ബാ’’തി ന തുമ്ഹാകവഗ്ഗേന (സം॰ നി॰ ൩.൩൩-൩൪) പകാസിതമത്ഥം അത്തനോ ചിത്തമത്തഹത്ഥിനോ അങ്കുസം കത്വാ. ജണ്ണുകേഹി ചങ്കമതി ‘‘നിസിന്നേ നിദ്ദായ അവസരോ ഹോതീ’’തി. ബ്യാകരിത്വാതി അത്തനോ വീരിയാരമ്ഭസ്സ സഫലതാപവേദനമുഖേന സബ്രഹ്മചാരീനം ഉസ്സാഹം ജനേന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകരിത്വാ. ഭാസിതന്തി വചനം. കസ്സ പന തന്തി ആഹ ‘‘ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ, സബ്ബലോകഗ്ഗവാദിനോ’’തി. ന തുമ്ഹാകന്തിആദി തസ്സ പവത്തിആകാരദസ്സനം. തയിദം മേ സങ്ഖാരാനം അച്ചന്തവൂപസമകാരണന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘അനിച്ചാ വതാ’’തി ഗാഥം ആഹരി. തേന ഇദാനാഹം സങ്ഖാരാനം ഖണേ ഖണേ ഭങ്ഗസങ്ഖാതസ്സ രോഗസ്സ അഭാവേന അരോഗോ പരിനിബ്ബുതോതി ദസ്സേതി.

    Pītavaṇṇāya paṭākāya pariharaṇato mallayuddhacittakatāya ca pītamallo. Tīsu rajjesūti paṇḍucoḷagoḷarajjesu. Mallā sīhaḷadīpe sakkārasammānaṃ labhantīti tambapaṇṇidīpaṃ āgamma. Taṃyeva aṅkusaṃ katvāti ‘‘rūpādayo ‘mamā’ti na gahetabbā’’ti na tumhākavaggena (saṃ. ni. 3.33-34) pakāsitamatthaṃ attano cittamattahatthino aṅkusaṃ katvā. Jaṇṇukehi caṅkamati ‘‘nisinne niddāya avasaro hotī’’ti. Byākaritvāti attano vīriyārambhassa saphalatāpavedanamukhena sabrahmacārīnaṃ ussāhaṃ janento aññaṃ byākaritvā. Bhāsitanti vacanaṃ. Kassa pana tanti āha ‘‘buddhaseṭṭhassa,sabbalokaggavādino’’ti. Na tumhākantiādi tassa pavattiākāradassanaṃ. Tayidaṃ me saṅkhārānaṃ accantavūpasamakāraṇanti dassento ‘‘aniccā vatā’’ti gāthaṃ āhari. Tena idānāhaṃ saṅkhārānaṃ khaṇe khaṇe bhaṅgasaṅkhātassa rogassa abhāvena arogo parinibbutoti dasseti.

    അസ്സാതി സക്കസ്സ. ഉപപത്തീതി ദേവൂപപത്തി. പുനപാകതികാവ അഹോസി സക്കഭാവേനേവ ഉപപന്നത്താ. സുബ്രഹ്മാതി ഏവം നാമോ. അച്ഛരാനം നിരയൂപപത്തിം ദിസ്വാ തതോ പഭുതി സതതം പവത്തമാനം അത്തനോ ചിത്തുത്രാസം സന്ധായാഹ ‘‘നിച്ചം ഉത്രസ്തമിദം ചിത്ത’’ന്തിആദി. തത്ഥ ഉത്രസ്തന്തി സന്തസ്തം ഭീതം. ഉബ്ബിഗ്ഗന്തി സംവിഗ്ഗം. ഉത്രസ്തന്തി വാ സംവിഗ്ഗം. ഉബ്ബിഗ്ഗന്തി ഭയവസേന സഹ കായേന സഞ്ചലിതം. അനുപ്പന്നേസൂതി അനാഗതേസു. കിച്ഛേസൂതി ദുക്ഖേസു. നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, ഭാവീദുക്ഖപവത്തിനിമിത്തന്തി അത്ഥോ. ഉപ്പതിതേസൂതി ഉപ്പന്നേസു കിച്ഛേസൂതി യോജനാ, തദാ അത്തനോ പരിവാരസ്സ ഉപ്പന്നദുക്ഖനിമിത്തന്തി അധിപ്പായോ.

    Assāti sakkassa. Upapattīti devūpapatti. Punapākatikāva ahosi sakkabhāveneva upapannattā. Subrahmāti evaṃ nāmo. Accharānaṃ nirayūpapattiṃ disvā tato pabhuti satataṃ pavattamānaṃ attano cittutrāsaṃ sandhāyāha ‘‘niccaṃ utrastamidaṃ citta’’ntiādi. Tattha utrastanti santastaṃ bhītaṃ. Ubbigganti saṃviggaṃ. Utrastanti vā saṃviggaṃ. Ubbigganti bhayavasena saha kāyena sañcalitaṃ. Anuppannesūti anāgatesu. Kicchesūti dukkhesu. Nimittatthe bhummavacanaṃ, bhāvīdukkhapavattinimittanti attho. Uppatitesūti uppannesu kicchesūti yojanā, tadā attano parivārassa uppannadukkhanimittanti adhippāyo.

    ബോജ്ഝാതി ബോധിതോ, അരിയമഗ്ഗതോതി അത്ഥോ. അഞ്ഞത്രാതി ച പദം അപേക്ഖിത്വാ നിസ്സക്കവചനം, തസ്മാ ബോധിം ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. തപസാതി തപോകമ്മതോ. തേന മഗ്ഗാധിഗമസ്സ ഉപായഭൂതം ധുതങ്ഗസേവനാദിസല്ലേഖപടിപദം ദസ്സേതി. ഇന്ദ്രിയസംവരാതി മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാനം സംവരണതോ. ഏതേന സതിസംവരസീസേന സബ്ബമ്പി സംവരസീലം, ലക്ഖണഹാരനയേന വാ സബ്ബമ്പി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം ദസ്സേതി. സബ്ബനിസ്സഗ്ഗാതി സബ്ബുപധിനിസ്സജ്ജനതോ സബ്ബകിലേസപ്പഹാനതോ. കിലേസേസു ഹി നിസ്സട്ഠേസു കമ്മവട്ടം വിപാകവട്ടഞ്ച നിസ്സട്ഠമേവ ഹോതീതി. സോത്ഥിന്തി ഖേമം അനുപദ്ദവതം.

    Bojjhāti bodhito, ariyamaggatoti attho. Aññatrāti ca padaṃ apekkhitvā nissakkavacanaṃ, tasmā bodhiṃ ṭhapetvāti attho. Esa nayo sesesupi. Tapasāti tapokammato. Tena maggādhigamassa upāyabhūtaṃ dhutaṅgasevanādisallekhapaṭipadaṃ dasseti. Indriyasaṃvarāti manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ saṃvaraṇato. Etena satisaṃvarasīsena sabbampi saṃvarasīlaṃ, lakkhaṇahāranayena vā sabbampi catupārisuddhisīlaṃ dasseti. Sabbanissaggāti sabbupadhinissajjanato sabbakilesappahānato. Kilesesu hi nissaṭṭhesu kammavaṭṭaṃ vipākavaṭṭañca nissaṭṭhameva hotīti. Sotthinti khemaṃ anupaddavataṃ.

    ഞായതി നിച്ഛയേന കമതി നിബ്ബാനം, തം വാ ഞായതി പടിവിജ്ഝീയതി ഏതേനാതി ഞായോ, അരിയമഗ്ഗോതി ആഹ ‘‘ഞായോ വുച്ചതി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി . തണ്ഹാവാനവിരഹിതത്താതി തണ്ഹാസങ്ഖാതവാനവിവിത്തത്താ. തണ്ഹാ ഹി ഖന്ധേഹി ഖന്ധം, കമ്മുനാ വാ ഫലം, സത്തേഹി വാ ദുക്ഖം വിനതി സംസിബ്ബതീതി വാനന്തി വുച്ചതി. തയിദം നത്ഥി ഏത്ഥ വാനം, ന വാ ഏതസ്മിം അധിഗതേ പുഗ്ഗലസ്സ വാനന്തി നിബ്ബാനം, അസങ്ഖതാ ധാതു. പരപച്ചയേന വിനാ പച്ചക്ഖകരണം സച്ഛികിരിയാതി ആഹ ‘‘അത്തപച്ചക്ഖതായാ’’തി.

    Ñāyati nicchayena kamati nibbānaṃ, taṃ vā ñāyati paṭivijjhīyati etenāti ñāyo, ariyamaggoti āha ‘‘ñāyo vuccati ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti . Taṇhāvānavirahitattāti taṇhāsaṅkhātavānavivittattā. Taṇhā hi khandhehi khandhaṃ, kammunā vā phalaṃ, sattehi vā dukkhaṃ vinati saṃsibbatīti vānanti vuccati. Tayidaṃ natthi ettha vānaṃ, na vā etasmiṃ adhigate puggalassa vānanti nibbānaṃ, asaṅkhatā dhātu. Parapaccayena vinā paccakkhakaraṇaṃ sacchikiriyāti āha ‘‘attapaccakkhatāyā’’ti.

    നനു ‘‘വിസുദ്ധിയാ’’തി ചിത്തവിസുദ്ധിയാ അധിപ്പേതത്താ വിസുദ്ധിഗ്ഗഹണേനേവേത്ഥ സോകസമതിക്കമാദയോപി ഗഹിതാ ഏവ ഹോന്തി, തേ പുന കസ്മാ ഗഹിതാതി അനുയോഗം സന്ധായ ‘‘തത്ഥ കിഞ്ചാപീ’’തിആദി വുത്തം. സാസനയുത്തികോവിദേതി സച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദാദിലക്ഖണായം ധമ്മനീതിയം ഛേകേ. തം തം അത്ഥം ഞാപേതീതി യേ യേ ബോധനേയ്യപുഗ്ഗലാ സങ്ഖേപവിത്ഥാരാദിവസേന യഥാ യഥാ ബോധേതബ്ബാ, അത്തനോ ദേസനാവിലാസേന ഭഗവാ തേ തേ തഥാ തഥാ ബോധേന്തോ തം തമത്ഥം ഞാപേതി. തം തം പാകടം കത്വാ ദസ്സേന്തോതി അത്ഥാപത്തിം അഗണേന്തോ തം തം അത്ഥം പാകടം കത്വാ ദസ്സേന്തോ. ന ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ അത്ഥാപത്തിഞാപകാദിസാധനീയവചനാതി. സംവത്തതീതി ജായതി, ഹോതീതി അത്ഥോ. യസ്മാ അനതിക്കന്തസോകപരിദേവസ്സ ന കദാചി ചിത്തവിസുദ്ധി അത്ഥി സോകപരിദേവസമതിക്കമമുഖേനേവ ചിത്തവിസുദ്ധിയാ ഇജ്ഝനതോ, തസ്മാ ആഹ ‘‘സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമേന ഹോതീ’’തി. യസ്മാ പന ദോമനസ്സപച്ചയേഹി ദുക്ഖധമ്മേഹി പുട്ഠം പുഥുജ്ജനം സോകാദയോ അഭിഭവന്തി, പരിഞ്ഞാതേസു ച തേസു തേ ന ഹോന്തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമോ ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമേനാ’’തി. ഞായസ്സാതി അഗ്ഗമഗ്ഗസ്സ തതിയമഗ്ഗസ്സ ച. തദധിഗമേന ഹി യഥാക്കമം ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമോ. സച്ഛികിരിയാഭിസമയസഹഭാവീപി ഇതരാഭിസമയോ തദവിനാഭാവതോ സച്ഛികിരിയാഭിസമയഹേതുകോ വിയ വുത്തോ ‘‘ഞായസ്സാധിഗമോ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായാ’’തി. ഫലഞാണേന വാ പച്ചക്ഖകരണം സന്ധായ വുത്തം ‘‘നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായാ’’തി. സമ്പദാനവചനഞ്ചേതം ദട്ഠബ്ബം.

    Nanu ‘‘visuddhiyā’’ti cittavisuddhiyā adhippetattā visuddhiggahaṇenevettha sokasamatikkamādayopi gahitā eva honti, te puna kasmā gahitāti anuyogaṃ sandhāya ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi vuttaṃ. Sāsanayuttikovideti saccapaṭiccasamuppādādilakkhaṇāyaṃ dhammanītiyaṃ cheke. Taṃ taṃ atthaṃ ñāpetīti ye ye bodhaneyyapuggalā saṅkhepavitthārādivasena yathā yathā bodhetabbā, attano desanāvilāsena bhagavā te te tathā tathā bodhento taṃ tamatthaṃ ñāpeti. Taṃ taṃ pākaṭaṃ katvā dassentoti atthāpattiṃ agaṇento taṃ taṃ atthaṃ pākaṭaṃ katvā dassento. Na hi sammāsambuddhā atthāpattiñāpakādisādhanīyavacanāti. Saṃvattatīti jāyati, hotīti attho. Yasmā anatikkantasokaparidevassa na kadāci cittavisuddhi atthi sokaparidevasamatikkamamukheneva cittavisuddhiyā ijjhanato, tasmā āha ‘‘sokaparidevānaṃ samatikkamena hotī’’ti. Yasmā pana domanassapaccayehi dukkhadhammehi puṭṭhaṃ puthujjanaṃ sokādayo abhibhavanti, pariññātesu ca tesu te na honti, tasmā vuttaṃ ‘‘sokaparidevānaṃ samatikkamo dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamenā’’ti. Ñāyassāti aggamaggassa tatiyamaggassa ca. Tadadhigamena hi yathākkamaṃ dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamo. Sacchikiriyābhisamayasahabhāvīpi itarābhisamayo tadavinābhāvato sacchikiriyābhisamayahetuko viya vutto ‘‘ñāyassādhigamo nibbānassa sacchikiriyāyā’’ti. Phalañāṇena vā paccakkhakaraṇaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘nibbānassa sacchikiriyāyā’’ti. Sampadānavacanañcetaṃ daṭṭhabbaṃ.

    വണ്ണഭണനന്തി പസംസാവചനം. തയിദം ന ഇധേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞത്ഥാപി സത്ഥാ അകാസിയേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥേവ ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥആദിമ്ഹി കല്യാണം, ആദി വാ കല്യാണം ഏതസ്സാതി ആദികല്യാണം. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. അത്ഥസമ്പത്തിയാ സാത്ഥം. ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. സീലാദിപഞ്ചധമ്മക്ഖന്ധപാരിപൂരിതോ ഉപനേതബ്ബസ്സ അഭാവാ ച കേവലപരിപുണ്ണം. നിരുപക്കിലേസതോ അപനേതബ്ബസ്സ അഭാവാ ച പരിസുദ്ധം. സേട്ഠചരിയഭാവതോ സാസന ബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച വോ പകാസേസ്സാമീതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൪൭) വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. അരിയവംസാതി അരിയാനം ബുദ്ധാദീനം വംസാ പവേണിയോ. അഗ്ഗഞ്ഞാതി ‘‘അഗ്ഗാ’’തി ജാനിതബ്ബാ സബ്ബവംസേഹി സേട്ഠഭാവതോ. രത്തഞ്ഞാതി ‘‘ചിരരത്താ’’തി ജാനിതബ്ബാ. വംസഞ്ഞാതി ‘‘ബുദ്ധാദീനം വംസാ’’തി ജാനിതബ്ബാ. പോരാണാതി പുരാതനാ അനധുനാതനത്താ. അസംകിണ്ണാതി അവികിണ്ണാ അനപനീതാ. അസംകിണ്ണപുബ്ബാതി ‘‘കിം ഇമേഹീ’’തി അരിയേഹി ന അപനീതപുബ്ബാ. ന സംകീയന്തീതി ഇദാനിപി തേഹി ന അപനീയന്തി. ന സംകീയിസ്സന്തീതി അനാഗതേപി തേഹി ന അപനീയിസ്സന്തി. അപ്പടികുട്ഠാ…പേ॰… വിഞ്ഞൂഹീതി യേ ലോകേ വിഞ്ഞൂ സമണബ്രാഹ്മണാ, തേഹി അപച്ചക്ഖതാ അനിന്ദിതാ, അഗരഹിതാതി അത്ഥോ. വിസുദ്ധിയാതിആദീഹീതി വിസുദ്ധിആദിദീപനേഹി. പദേഹീതി വാക്യേഹി, വിസുദ്ധിഅത്ഥതാദിഭേദഭിന്നേഹി വാ ധമ്മകോട്ഠാസേഹി.

    Vaṇṇabhaṇananti pasaṃsāvacanaṃ. Tayidaṃ na idheva, atha kho aññatthāpi satthā akāsiyevāti dassento ‘‘yatheva hī’’tiādimāha. Tatthaādimhi kalyāṇaṃ, ādi vā kalyāṇaṃ etassāti ādikalyāṇaṃ. Sesapadadvayepi eseva nayo. Atthasampattiyā sātthaṃ. Byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ. Sīlādipañcadhammakkhandhapāripūrito upanetabbassa abhāvā ca kevalaparipuṇṇaṃ. Nirupakkilesato apanetabbassa abhāvā ca parisuddhaṃ. Seṭṭhacariyabhāvato sāsana brahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca vo pakāsessāmīti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.147) vuttanayena veditabbo. Ariyavaṃsāti ariyānaṃ buddhādīnaṃ vaṃsā paveṇiyo. Aggaññāti ‘‘aggā’’ti jānitabbā sabbavaṃsehi seṭṭhabhāvato. Rattaññāti ‘‘cirarattā’’ti jānitabbā. Vaṃsaññāti ‘‘buddhādīnaṃ vaṃsā’’ti jānitabbā. Porāṇāti purātanā anadhunātanattā. Asaṃkiṇṇāti avikiṇṇā anapanītā. Asaṃkiṇṇapubbāti ‘‘kiṃ imehī’’ti ariyehi na apanītapubbā. Na saṃkīyantīti idānipi tehi na apanīyanti. Na saṃkīyissantīti anāgatepi tehi na apanīyissanti. Appaṭikuṭṭhā…pe… viññūhīti ye loke viññū samaṇabrāhmaṇā, tehi apaccakkhatā aninditā, agarahitāti attho. Visuddhiyātiādīhīti visuddhiādidīpanehi. Padehīti vākyehi, visuddhiatthatādibhedabhinnehi vā dhammakoṭṭhāsehi.

    ഉപദ്ദവേതി അനത്ഥേ. വിസുദ്ധിന്തി വിസുജ്ഝനം സംകിലേസപ്പഹാനം. വാചുഗ്ഗതകരണം ഉഗ്ഗഹോ. പരിയാപുണനം പരിചയോ. അത്ഥസ്സ ഹദയേ ഠപനം ധാരണം. പരിവത്തനം വാചനം. ഗന്ധാരകോതി ഗന്ധാരദേസേ ഉപ്പന്നോ. പഹോന്തീതി സക്കോന്തി അനിയ്യാനമഗ്ഗാതി മിച്ഛാമഗ്ഗാ, മിച്ഛത്തനിയതാനിയതമഗ്ഗാപി വാ. സുവണ്ണന്തി കൂടസുവണ്ണമ്പി വുച്ചതി. പണീതി കാചമണിപി. മുത്താതി വേളുജാപി. പവാളന്തി പല്ലവോപി വുച്ചതീതി രത്തജമ്ബുനദാദിപദേഹി തേ വിസേസിതാ.

    Upaddaveti anatthe. Visuddhinti visujjhanaṃ saṃkilesappahānaṃ. Vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Pariyāpuṇanaṃ paricayo. Atthassa hadaye ṭhapanaṃ dhāraṇaṃ. Parivattanaṃ vācanaṃ. Gandhārakoti gandhāradese uppanno. Pahontīti sakkonti aniyyānamaggāti micchāmaggā, micchattaniyatāniyatamaggāpi vā. Suvaṇṇanti kūṭasuvaṇṇampi vuccati. Paṇīti kācamaṇipi. Muttāti veḷujāpi. Pavāḷanti pallavopi vuccatīti rattajambunadādipadehi te visesitā.

    ന തതോ ഹേട്ഠാതി (സം॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൫.൩൬൭; ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൭൩) ഇധാധിപ്പേതകായാദീനം വേദനാദിസഭാവത്താഭാവാ, കായവേദനാചിത്തവിമുത്തസ്സ തേഭൂമകധമ്മസ്സ വിസും വിപല്ലാസവത്ഥന്തരഭാവേന ഗഹിതത്താ ച ഹേട്ഠാഗഹണേസു വിപല്ലാസവത്ഥൂനം അനിട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, പഞ്ചമസ്സ പന വിപല്ലാസവത്ഥുനോ അഭാവാ ‘‘ന ഉദ്ധ’’ന്തി ആഹ. ആരമ്മണവിഭാഗേന ഹേത്ഥ സതിപട്ഠാനവിഭാഗോതി. തയോ സതിപട്ഠാനാതി സതിപട്ഠാനസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരദസ്സനം, ന ഇധ പാളിയം വുത്തസ്സ സതിപട്ഠാനസദ്ദസ്സ അത്ഥദസ്സനന്തി. ആദീസു ഹി സതിഗോചരോതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ‘‘ഫസ്സസമുദയാ വേദനാനം സമുദയോ, നാമരൂപസമുദയാ ചിത്തസ്സ സമുദയോ, മനസികാരസമുദയാ ധമ്മാനം സമുദയോ’’തി സതിപട്ഠാനാതി വുത്താനം സതിഗോചരാനം പകാസകേ സുത്തപദേസേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏവം പടിസമ്ഭിദാപാളിയമ്പി (പടി॰ മ॰ ൩.൩൪) അവസേസപാളിപ്പദേസദസ്സനത്ഥോ ആദി-സദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. സതിയാ പട്ഠാനന്തി സതിയാ പതിട്ഠാതബ്ബട്ഠാനം. ദാനാദീനി സതിയാ കരോന്തസ്സ രൂപാദീനി കസിണാദീനി ച സതിയാ ഠാനം ഹോന്തീതി തംനിവാരണത്ഥമാഹ ‘‘പധാനം ഠാന’’ന്തി. പ-സദ്ദോ ഹി ഇധ ‘‘പണീതാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ॰ സ॰ ൧൪ തികമാതികാ) വിയ പധാനത്ഥദീപകോതി അധിപ്പായോ.

    Na tato heṭṭhāti (saṃ. ni. ṭī. 2.5.367; dī. ni. ṭī. 2.373) idhādhippetakāyādīnaṃ vedanādisabhāvattābhāvā, kāyavedanācittavimuttassa tebhūmakadhammassa visuṃ vipallāsavatthantarabhāvena gahitattā ca heṭṭhāgahaṇesu vipallāsavatthūnaṃ aniṭṭhānaṃ sandhāya vuttaṃ, pañcamassa pana vipallāsavatthuno abhāvā ‘‘na uddha’’nti āha. Ārammaṇavibhāgena hettha satipaṭṭhānavibhāgoti. Tayo satipaṭṭhānāti satipaṭṭhānasaddassa atthuddhāradassanaṃ, na idha pāḷiyaṃ vuttassa satipaṭṭhānasaddassa atthadassananti. Ādīsu hi satigocaroti ettha ādi-saddena ‘‘phassasamudayā vedanānaṃ samudayo, nāmarūpasamudayā cittassa samudayo, manasikārasamudayā dhammānaṃ samudayo’’ti satipaṭṭhānāti vuttānaṃ satigocarānaṃ pakāsake suttapadese saṅgaṇhāti. Evaṃ paṭisambhidāpāḷiyampi (paṭi. ma. 3.34) avasesapāḷippadesadassanattho ādi-saddo daṭṭhabbo. Satiyā paṭṭhānanti satiyā patiṭṭhātabbaṭṭhānaṃ. Dānādīni satiyā karontassa rūpādīni kasiṇādīni ca satiyā ṭhānaṃ hontīti taṃnivāraṇatthamāha ‘‘padhānaṃ ṭhāna’’nti. Pa-saddo hi idha ‘‘paṇītā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. 14 tikamātikā) viya padhānatthadīpakoti adhippāyo.

    അരിയോതി അരിയം സബ്ബസത്തസേട്ഠം സമ്മാസമ്ബുദ്ധമാഹ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം സളായതനവിഭങ്ഗസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൩.൩൧൧). സുത്തേകദേസേന ഹി സുത്തം ദസ്സേതി. തത്ഥ ഹി –

    Ariyoti ariyaṃ sabbasattaseṭṭhaṃ sammāsambuddhamāha. Etthāti etasmiṃ saḷāyatanavibhaṅgasutte (ma. ni. 3.311). Suttekadesena hi suttaṃ dasseti. Tattha hi –

    ‘‘തയോ സതിപട്ഠാനാ യദരിയോ…പേ॰… മരഹതീതി ഇതി ഖോ പനേതം വുത്തം, കിഞ്ചേതം പടിച്ച വുത്തം. ഇധ, ഭിക്ഖവേ, സത്ഥാ സാവകാനം ധമ്മം ദേസേതി അനുകമ്പകോ ഹിതേസീ അനുകമ്പം ഉപാദായ ‘‘ഇദം വോ ഹിതായ ഇദം വോ സുഖായാ’തി. തസ്സ സാവകാ ന സുസ്സൂസന്തി, ന സോതം ഓദഹന്തി, ന അഞ്ഞാ ചിത്തം ഉപട്ഠപേന്തി, വോക്കമ്മ ച സത്ഥുസാസനാ വത്തന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ന ചേവ അനത്തമനോ ഹോതി, ന ച അനത്തമനതം പടിസംവേദേതി, അനവസ്സുതോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, പഠമം സതിപട്ഠാനം, യദരിയോ…പേ॰… അരഹതി.

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo…pe… marahatīti iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Idha, bhikkhave, satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ upādāya ‘‘idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā’ti. Tassa sāvakā na sussūsanti, na sotaṃ odahanti, na aññā cittaṃ upaṭṭhapenti, vokkamma ca satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ, yadariyo…pe… arahati.

    പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, സത്ഥാ…പേ॰… ഇദം വോ സുഖായാതി. തസ്സ ഏകച്ചേ സാവകാ ന സുസ്സൂസന്തി…പേ॰… വത്തന്തി. ഏകച്ചേ സാവകാ സുസ്സൂസന്തി…പേ॰… ന ച വോക്കമ്മ സത്ഥുസാസനാ വത്തന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ന ചേവ അനത്തമനോ ഹോതി, ന ച അനത്തമനതം പടിസംവേദേതി, ന ചേവ അത്തമനോ ഹോതി, ന ച അത്തമനതം പടിസംവേദേതി. അനത്തമനതഞ്ച അത്തമനതഞ്ച തദുഭയം അഭിനിവജ്ജേത്വാ ഉപേക്ഖതോ വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയം സതിപട്ഠാനം…പേ॰… അരഹതി.

    Puna caparaṃ, bhikkhave, satthā…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce sāvakā na sussūsanti…pe… vattanti. Ekacce sāvakā sussūsanti…pe… na ca vokkamma satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, na ceva attamano hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Anattamanatañca attamanatañca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhato viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dutiyaṃ satipaṭṭhānaṃ…pe… arahati.

    പുന ചപരം…പേ॰… സുഖായാതി. തസ്സ സാവകാ സുസ്സൂസന്തി…പേ॰… വത്തന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ അത്തമനോ ചേവ ഹോതി, അത്തമനതഞ്ച പടിസംവേദേതി, അനവസ്സുതോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ . ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, തതിയം സതിപട്ഠാനം…പേ॰… അരഹതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൩൧൧) –

    Puna caparaṃ…pe… sukhāyāti. Tassa sāvakā sussūsanti…pe… vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno . Idaṃ vuccati, bhikkhave, tatiyaṃ satipaṭṭhānaṃ…pe… arahatī’’ti (ma. ni. 3.311) –

    ഏവം പടിഘാനുനയേഹി അനവസ്സുതതാ, നിച്ചം ഉപട്ഠിതസ്സതിതായ തദുഭയവീതിവത്തതാ ‘‘സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുത്താ. ബുദ്ധാനംയേവ ഹി നിച്ചം ഉപട്ഠിതസ്സതിതാ ഹോതി ആവേണികധമ്മഭാവതോ, ന പച്ചേകബുദ്ധാദീനം. -സദ്ദോ ആരമ്ഭം ജോതേതി, ആരമ്ഭോ ച പവത്തീതി കത്വാ ആഹ ‘‘പവത്തയിതബ്ബതോതി അത്ഥോ’’തി. സതിയാ കരണഭൂതായ പട്ഠാനം പട്ഠപേതബ്ബം സതിപട്ഠാനം. അന-സദ്ദോ ഹി ബഹുലവചനേന കമ്മത്ഥോപി ഹോതീതി.

    Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā, niccaṃ upaṭṭhitassatitāya tadubhayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Buddhānaṃyeva hi niccaṃ upaṭṭhitassatitā hoti āveṇikadhammabhāvato, na paccekabuddhādīnaṃ. Pa-saddo ārambhaṃ joteti, ārambho ca pavattīti katvā āha ‘‘pavattayitabbatoti attho’’ti. Satiyā karaṇabhūtāya paṭṭhānaṃ paṭṭhapetabbaṃ satipaṭṭhānaṃ. Ana-saddo hi bahulavacanena kammatthopi hotīti.

    തഥാസ്സ കത്തുഅത്ഥോപി ലബ്ഭതീതി ‘‘പതിട്ഠാതീതി പട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ -സദ്ദോ ഭൂസത്ഥവിസിട്ഠം പക്ഖന്ധനം ദീപേതീതി ‘‘ഓക്കന്തിത്വാ പക്ഖന്ദിത്വാ പവത്തതീതി അത്ഥോ’’തി ആഹ. പുന ഭാവത്ഥം സതി-സദ്ദം പട്ഠാന-സദ്ദഞ്ച വണ്ണേന്തോ ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. തേന പുരിമവികപ്പേ സതി-സദ്ദോ പട്ഠാന-സദ്ദോ ച കത്ഥുഅത്ഥോതി വിഞ്ഞായതി. സരണട്ഠേനാതി ചിരകതസ്സ ചിരഭാസിതസ്സ ച അനുസ്സരണട്ഠേന. ഇദന്തി യം ‘‘സതിയേവ സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം, ഇദം ഇധ ഇമസ്മിം സുത്തപദേസേ അധിപ്പേതം.

    Tathāssa kattuatthopi labbhatīti ‘‘patiṭṭhātīti paṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Tattha pa-saddo bhūsatthavisiṭṭhaṃ pakkhandhanaṃ dīpetīti ‘‘okkantitvā pakkhanditvā pavattatīti attho’’ti āha. Puna bhāvatthaṃ sati-saddaṃ paṭṭhāna-saddañca vaṇṇento ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tena purimavikappe sati-saddo paṭṭhāna-saddo ca katthuatthoti viññāyati. Saraṇaṭṭhenāti cirakatassa cirabhāsitassa ca anussaraṇaṭṭhena. Idanti yaṃ ‘‘satiyeva satipaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, idaṃ idha imasmiṃ suttapadese adhippetaṃ.

    യദി ഏവന്തി യദി സതി ഏവ സതിപട്ഠാനം, സതി നാമ ഏകോ ധമ്മോ, ഏവം സന്തേ കസ്മാ ‘‘സതിപട്ഠാനാ’’തി ബഹുവചനന്തി ആഹ ‘‘സതിബഹുത്താ’’തിആദി. യദി ബഹുകാ ഏതാ സതിയോ, അഥ കസ്മാ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി ഏകവചനന്തി യോജനാ. മഗ്ഗട്ഠേനാതി നിയ്യാനട്ഠേന. നിയ്യാനികോ ഹി മഗ്ഗധമ്മോ, തേനേവ നിയ്യാനികഭാവേന ഏകത്തുപഗതോ ഏകന്തതോ നിബ്ബാനം ഗച്ഛതി, അത്ഥികേഹി ച തദത്ഥം മഗ്ഗീയതീതി അത്തനാവ പുബ്ബേ വുത്തം പച്ചാഹരതി ‘‘വുത്തഞ്ചേത’’ന്തി. തത്ഥ ചതസ്സോപി ചേതാതി കായാനുപസ്സനാദിവസേന ചതുബ്ബിധാപി ച ഏതാ സതിയോ. അപരഭാഗേതി അരിയമഗ്ഗക്ഖണേ. കിച്ചം സാധയമാനാതി പുബ്ബഭാഗേ കായാദീസു ആരമ്മണേസു സുഭസഞ്ഞാദിവിധമനേന വിസും വിസും പവത്തിത്വാ മഗ്ഗക്ഖണേ സകിംയേവ തത്ഥ ചതുബ്ബിധസ്സപി വിപല്ലാസസ്സ സമുച്ഛേദവസേന പഹാനകിച്ചം സാധയമാനാ ആരമ്മണകരണവസേന നിബ്ബാനം ഗച്ഛന്തി. ചതുബ്ബിധകിച്ചസാധനേനേവ ഹേത്ഥ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ. ഏവഞ്ച സതീതി മഗ്ഗട്ഠേന ഏകത്തം ഉപാദായ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി ഏകവചനേന ആരമ്മണഭേദേന ചതുബ്ബിധതം ഉപാദായ ‘‘ചത്താരോ’’തി ച വത്തബ്ബതായ സതിവിജ്ജമാനത്താ. വചനാനുസന്ധിനാ ‘‘ഏകായനോ അയ’’ന്തിആദികാ ദേസനാ സാനുസന്ധികാവ, ന അനനുസന്ധികാതി അധിപ്പായോ. വുത്തമേവത്ഥം നിദസ്സനേന പടിപാദേതും ‘‘മാരസേനപ്പമദ്ദന’’ന്തി സുത്തപദം (സം॰ നി॰ ൫.൨൨൪) ആനേത്വാ ‘‘യഥാ’’തിആദിനാ നിദസ്സനം സംസന്ദേതി. തസ്മാതിആദി നിഗമനം.

    Yadi evanti yadi sati eva satipaṭṭhānaṃ, sati nāma eko dhammo, evaṃ sante kasmā ‘‘satipaṭṭhānā’’ti bahuvacananti āha ‘‘satibahuttā’’tiādi. Yadi bahukā etā satiyo, atha kasmā ‘‘maggo’’ti ekavacananti yojanā. Maggaṭṭhenāti niyyānaṭṭhena. Niyyāniko hi maggadhammo, teneva niyyānikabhāvena ekattupagato ekantato nibbānaṃ gacchati, atthikehi ca tadatthaṃ maggīyatīti attanāva pubbe vuttaṃ paccāharati ‘‘vuttañceta’’nti. Tattha catassopi cetāti kāyānupassanādivasena catubbidhāpi ca etā satiyo. Aparabhāgeti ariyamaggakkhaṇe. Kiccaṃ sādhayamānāti pubbabhāge kāyādīsu ārammaṇesu subhasaññādividhamanena visuṃ visuṃ pavattitvā maggakkhaṇe sakiṃyeva tattha catubbidhassapi vipallāsassa samucchedavasena pahānakiccaṃ sādhayamānā ārammaṇakaraṇavasena nibbānaṃ gacchanti. Catubbidhakiccasādhaneneva hettha bahuvacananiddeso. Evañca satīti maggaṭṭhena ekattaṃ upādāya ‘‘maggo’’ti ekavacanena ārammaṇabhedena catubbidhataṃ upādāya ‘‘cattāro’’ti ca vattabbatāya sativijjamānattā. Vacanānusandhinā ‘‘ekāyano aya’’ntiādikā desanā sānusandhikāva, na ananusandhikāti adhippāyo. Vuttamevatthaṃ nidassanena paṭipādetuṃ ‘‘mārasenappamaddana’’nti suttapadaṃ (saṃ. ni. 5.224) ānetvā ‘‘yathā’’tiādinā nidassanaṃ saṃsandeti. Tasmātiādi nigamanaṃ.

    വിസേസതോ കായോ ച വേദനാ ച അസ്സാദസ്സകാരണന്തി തപ്പഹാനത്ഥം തേസു തണ്ഹാവത്ഥൂസു ഓളാരികസുഖുമേസു അസുഭദുക്ഖഭാവദസ്സനാനി മന്ദതിക്ഖപഞ്ഞേഹി തണ്ഹാചരിതേഹി സുകരാനീതി താനി തേസം ‘‘വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി വുത്താനി തഥാ ‘‘നിച്ചം അത്താ’’തി അഭിനിവേസവത്ഥുതായ ദിട്ഠിയാ വിസേസകാരണേസു ചിത്തധമ്മേസു അനിച്ചാനത്തതാദസ്സനാനി സരാഗാദിവസേന സഞ്ഞാഫസ്സാദിവസേന നീവരണാദിവസേന ച നാതിപ്പഭേദഅതിപ്പഭേദഗതേസു തേസു തപ്പഹാനത്ഥം മന്ദതിക്ഖപഞ്ഞാനം ദിട്ഠിചരിതാനം സുകരാനീതി തേസം താനി ‘‘വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി വുത്താനി. ഏത്ഥ ച യഥാ ചിത്തധമ്മാനമ്പി തണ്ഹായ വത്ഥുഭാവോ സമ്ഭവതി, തഥാ കായവേദനാനമ്പി ദിട്ഠിയാതി സതിപി നേസം ചതുന്നമ്പി തണ്ഹാദിട്ഠിയാ വത്ഥുഭാവേ യോ യസ്സ സാതിസയപച്ചയോ, തംദസ്സനത്ഥം വിസേസഗ്ഗഹണം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. തിക്ഖപഞ്ഞസമഥയാനികോ ഓളാരികാരമ്മണം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ തത്ഥ അട്ഠത്വാ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ വേദനം പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി വുത്തം. ‘‘ഓളാരികാരമ്മണേ അസണ്ഠഹനതോ’’തി. വിപസ്സനായാനികസ്സ പന സുഖുമേ ചിത്തേ ധമ്മേസു ച ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതി ചിത്തധമ്മാനുപസ്സനാനം മന്ദതിക്ഖപഞ്ഞാവിപസ്സനായാനികാനം വിസുദ്ധിമഗ്ഗതാ വുത്താ.

    Visesato kāyo ca vedanā ca assādassakāraṇanti tappahānatthaṃ tesu taṇhāvatthūsu oḷārikasukhumesu asubhadukkhabhāvadassanāni mandatikkhapaññehi taṇhācaritehi sukarānīti tāni tesaṃ ‘‘visuddhimaggo’’ti vuttāni tathā ‘‘niccaṃ attā’’ti abhinivesavatthutāya diṭṭhiyā visesakāraṇesu cittadhammesu aniccānattatādassanāni sarāgādivasena saññāphassādivasena nīvaraṇādivasena ca nātippabhedaatippabhedagatesu tesu tappahānatthaṃ mandatikkhapaññānaṃ diṭṭhicaritānaṃ sukarānīti tesaṃ tāni ‘‘visuddhimaggo’’ti vuttāni. Ettha ca yathā cittadhammānampi taṇhāya vatthubhāvo sambhavati, tathā kāyavedanānampi diṭṭhiyāti satipi nesaṃ catunnampi taṇhādiṭṭhiyā vatthubhāve yo yassa sātisayapaccayo, taṃdassanatthaṃ visesaggahaṇaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Tikkhapaññasamathayāniko oḷārikārammaṇaṃ pariggaṇhanto tattha aṭṭhatvā jhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vedanaṃ pariggaṇhātīti vuttaṃ. ‘‘Oḷārikārammaṇe asaṇṭhahanato’’ti. Vipassanāyānikassa pana sukhume citte dhammesu ca cittaṃ pakkhandatīti cittadhammānupassanānaṃ mandatikkhapaññāvipassanāyānikānaṃ visuddhimaggatā vuttā.

    തേസം തത്ഥാതി ഏത്ഥ തത്ഥ-സദ്ദസ്സ ‘‘പഹാനത്ഥ’’ന്തി ഏതേന യോജനാ. പരതോ തേസം തത്ഥാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവനയോ. പഞ്ച കാമഗുണാ സവിസേസാ കായേ ലബ്ഭന്തീതി വിസേസേന കായോ കാമോഘസ്സ വത്ഥു, ഭവേസു സുഖഗ്ഗഹണവസേന ഭവസ്സാദോ ഹോതി ഭവോഘസ്സ വേദനാ വത്ഥു, സന്തതിഘനഗഹണവസേന വിസേസതോ ചിത്തേ അത്താഭിനിവേസോ ഹോതീതി ദിട്ഠോഘസ്സ ചിത്തം വത്ഥു, ധമ്മേസു വിനിബ്ഭോഗസ്സ ദുക്കരത്താ ധമ്മാനം ധമ്മമത്തതായ ദുപ്പടിവിജ്ഝത്താ സമ്മോഹോ ഹോതീതി അവിജ്ജോഘസ്സ ധമ്മാ വത്ഥു, തസ്മാ തേസം പഹാനത്ഥം ചത്താരോവ വുത്താ.

    Tesaṃ tatthāti ettha tattha-saddassa ‘‘pahānattha’’nti etena yojanā. Parato tesaṃ tatthāti etthāpi esevanayo. Pañca kāmaguṇā savisesā kāye labbhantīti visesena kāyo kāmoghassa vatthu, bhavesu sukhaggahaṇavasena bhavassādo hoti bhavoghassa vedanā vatthu, santatighanagahaṇavasena visesato citte attābhiniveso hotīti diṭṭhoghassa cittaṃ vatthu, dhammesu vinibbhogassa dukkarattā dhammānaṃ dhammamattatāya duppaṭivijjhattā sammoho hotīti avijjoghassa dhammā vatthu, tasmā tesaṃ pahānatthaṃ cattārova vuttā.

    യദഗ്ഗേന ച കായോ കാമോഘസ്സ വത്ഥു, തദഗ്ഗേന അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥസ്സ വത്ഥു, ദുക്ഖായ വേദനായ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീതി ദുക്ഖദുക്ഖവിപരിണാമദുക്ഖസങ്ഖാരദുക്ഖഭൂതാ വേദനാ വിസേസേന ബ്യാപാദകായഗന്ഥസ്സ വത്ഥു, ചിത്തേ നിച്ചഗ്ഗഹണവസേന സസ്സതസ്സ അത്തനോ സീലേന സുദ്ധീതിആദി പരാമസനം ഹോതീതി സീലബ്ബതപരാമാസസ്സ ചിത്തം വത്ഥു, നാമരൂപപരിച്ഛേദേന ഭൂതം ഭൂതതോ അപസ്സന്തസ്സ ഭവവിഭവദിട്ഠിസങ്ഖാതോ ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ ഹോതീതി തസ്സ ധമ്മാ വത്ഥു, സുഖവേദനാസ്സാദവസേന പരലോകനിരപേക്ഖോ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദികം പരാമാസം ഉപ്പാദേതീതി ദിട്ഠുപാദാനസ്സ വേദനാ വത്ഥു സന്തതിഘനഗഹണവസേന സരാഗാദിചിത്തേ സമ്മോഹോ ഹോതീതി മോഹാഗതിയാ ചിത്തം വത്ഥു, ധമ്മസഭാവാനവബോധേന ഭയം ഹോതീതി ഭയാഗതിയാ ധമ്മാ വത്ഥു. യേ പനേത്ഥ അവുത്താ, തേസം വുത്തനയേന വത്ഥുഭാവോ യോജേതബ്ബോ. തഥാ ഹി ഓഘേസു വുത്തനയാ ഏവ യോഗാസവേസുപി യോജനാ അത്ഥതോ അഭിന്നത്താ. തഥാ പഠമോഘതതിയചതുത്ഥഗന്ഥയോജനായ വുത്തനയാ ഏവ കായചിത്തധമ്മാനം ഇതരൂപാദാനവത്ഥുതാ യോജനാ, തഥാ കാമോഘബ്യാപാദകായഗന്ഥയോജനായ വുത്തനയാ ഏവ കായവേദനാനം ഛന്ദദോസാഗതി വത്ഥുതാ യോജനാ വാ.

    Yadaggena ca kāyo kāmoghassa vatthu, tadaggena abhijjhākāyaganthassa vatthu, dukkhāya vedanāya paṭighānusayo anusetīti dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhabhūtā vedanā visesena byāpādakāyaganthassa vatthu, citte niccaggahaṇavasena sassatassa attano sīlena suddhītiādi parāmasanaṃ hotīti sīlabbataparāmāsassa cittaṃ vatthu, nāmarūpaparicchedena bhūtaṃ bhūtato apassantassa bhavavibhavadiṭṭhisaṅkhāto idaṃsaccābhiniveso hotīti tassa dhammā vatthu, sukhavedanāssādavasena paralokanirapekkho ‘‘natthi dinna’’ntiādikaṃ parāmāsaṃ uppādetīti diṭṭhupādānassa vedanā vatthu santatighanagahaṇavasena sarāgādicitte sammoho hotīti mohāgatiyā cittaṃ vatthu, dhammasabhāvānavabodhena bhayaṃ hotīti bhayāgatiyā dhammā vatthu. Ye panettha avuttā, tesaṃ vuttanayena vatthubhāvo yojetabbo. Tathā hi oghesu vuttanayā eva yogāsavesupi yojanā atthato abhinnattā. Tathā paṭhamoghatatiyacatutthaganthayojanāya vuttanayā eva kāyacittadhammānaṃ itarūpādānavatthutā yojanā, tathā kāmoghabyāpādakāyaganthayojanāya vuttanayā eva kāyavedanānaṃ chandadosāgati vatthutā yojanā vā.

    ‘‘ആഹാരസമുദയാ കായസമുദയോ, ഫസ്സസമുദയാ വേദനാസമുദയോ, (സം॰ നി॰ ൫.൪൦൮) സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൩.൧൨൬; ഉദാ॰ ൧; വിഭ॰ ൨൨൫) വചനതോ കായാദീനം സമുദയഭൂതാ കബളീകാരാഹാരഫസ്സമനോസഞ്ചേതനാവിഞ്ഞാണാഹാരാ കായാദിപരിജാനനേന പരിഞ്ഞാതാ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ചതുബ്ബിധാഹാരപരിഞ്ഞത്ഥ’’ന്തി പകരണനയോതി നേത്തിപകരണവസേന സുത്തന്തസംവണ്ണനാനയോ.

    ‘‘Āhārasamudayā kāyasamudayo, phassasamudayā vedanāsamudayo, (saṃ. ni. 5.408) saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti (ma. ni. 3.126; udā. 1; vibha. 225) vacanato kāyādīnaṃ samudayabhūtā kabaḷīkārāhāraphassamanosañcetanāviññāṇāhārā kāyādiparijānanena pariññātā hontīti āha ‘‘catubbidhāhārapariññattha’’nti pakaraṇanayoti nettipakaraṇavasena suttantasaṃvaṇṇanānayo.

    സരണവസേനാതി കായാദീനം കുസലാദിധമ്മാനഞ്ച ഉപധാരണവസേന. സരന്തി ഗച്ഛന്തി നിബ്ബാനം ഏതായാതി സതീതി ഇമസ്മിം അത്ഥേ ഏകത്തേ ഏകസഭാവേ നിബ്ബാനേ സമോസരണം സമാഗമോ ഏകത്തസമോസരണം. ഏതദേവ ഹി ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ഏകനിബ്ബാനപവേസഹേതുഭൂതാ വാ സമാനതാ ഏകോ സതിപട്ഠാനസ്സ ഭാവോ ഏകത്തം, തത്ഥ സമോസരണം തംസഭാഗതാ ഏകത്തസമോസരണം. ഏകനിബ്ബാനപവേസഹേതുഭാവം പന ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദിമാഹ. ഏതസ്മിം അത്ഥേ സരണേകത്തസമോസരണാനി സഹേവ സതിപട്ഠാനേകഭാവസ്സ കാരണത്ഥേന വുത്താനീതി ദട്ഠബ്ബാനി, പുരിമസ്മിം വിസും. സരണവസേനാതി വാ ‘‘ഗമനവസേനാ’’തി അത്ഥേ സതി തദേവ ഗമനം സമോസരണന്തി, സമോസരണേ വാ സതിസദ്ദത്ഥവസേന അവുച്ചമാനേ ധാരണതാവ സതീതി സതിസദ്ദത്ഥന്തരാഭാവാ പുരിമം സതിഭാവസ്സ കാരണം, പച്ഛിമം ഏകഭാവസ്സാതി നിബ്ബാനസമോസരണേപി സഹിതാനേവ താനി സതിപട്ഠാനേകഭാവസ്സ കാരണാനി വുത്താനി ഹോന്തി. ചുദ്ദസവിധേന, നവവിധേന, സോളസവിധേന, പഞ്ചവിധേനാതി ഇദം ഉപരി പാളിയം (മ॰ നി॰ ൧.൧൦൭) ആഗതാനം ആനാപാനപബ്ബാദീനം വസേന വുത്തം, തേസം പന അന്തരഭേദവസേന തദനുഗതഭേദവസേന ച ഭാവനായ അനേകവിധതാ ലബ്ഭതിയേവ. ചതൂസു ദിസാസു ഉട്ഠാനകഭണ്ഡസദിസതാ കായാനുപസ്സനാദിതംതംസതിപട്ഠാനഭാവനാനുഭാവസ്സ ദട്ഠബ്ബാ.

    Saraṇavasenāti kāyādīnaṃ kusalādidhammānañca upadhāraṇavasena. Saranti gacchanti nibbānaṃ etāyāti satīti imasmiṃ atthe ekatte ekasabhāve nibbāne samosaraṇaṃ samāgamo ekattasamosaraṇaṃ. Etadeva hi dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Ekanibbānapavesahetubhūtā vā samānatā eko satipaṭṭhānassa bhāvo ekattaṃ, tattha samosaraṇaṃ taṃsabhāgatā ekattasamosaraṇaṃ. Ekanibbānapavesahetubhāvaṃ pana dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Etasmiṃ atthe saraṇekattasamosaraṇāni saheva satipaṭṭhānekabhāvassa kāraṇatthena vuttānīti daṭṭhabbāni, purimasmiṃ visuṃ. Saraṇavasenāti vā ‘‘gamanavasenā’’ti atthe sati tadeva gamanaṃ samosaraṇanti, samosaraṇe vā satisaddatthavasena avuccamāne dhāraṇatāva satīti satisaddatthantarābhāvā purimaṃ satibhāvassa kāraṇaṃ, pacchimaṃ ekabhāvassāti nibbānasamosaraṇepi sahitāneva tāni satipaṭṭhānekabhāvassa kāraṇāni vuttāni honti. Cuddasavidhena,navavidhena, soḷasavidhena, pañcavidhenāti idaṃ upari pāḷiyaṃ (ma. ni. 1.107) āgatānaṃ ānāpānapabbādīnaṃ vasena vuttaṃ, tesaṃ pana antarabhedavasena tadanugatabhedavasena ca bhāvanāya anekavidhatā labbhatiyeva. Catūsu disāsu uṭṭhānakabhaṇḍasadisatā kāyānupassanāditaṃtaṃsatipaṭṭhānabhāvanānubhāvassa daṭṭhabbā.

    ‘‘ഗോചരേ, ഭിക്ഖവേ, ചരഥ സകേ പേത്തികേ വിസയേ’’തിആദിവചനതോ (ദീ॰ നി॰ ൩.൮൦; സം॰ നി॰ ൫.൩൭൨) ഭിക്ഖുഗോചരാ ഏതേ ധമ്മാ, യദിദം കായാനുപസ്സനാദയോ. തത്ഥ യസ്മാ കായാനുപസ്സനാദിപടിപത്തിയാ ഭിക്ഖു ഹോതി, തസ്മാ ‘‘കായാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദിനാ ഭിക്ഖും ദസ്സേതി, ഭിക്ഖുമ്ഹി തം നിയമതോതി ആഹ ‘‘പടിപത്തിയാ ഭിക്ഖുഭാവദസ്സനതോ’’തി. സത്ഥു ചരിയാനുവിധായകത്താ സകലസാസനസമ്പടിഗ്ഗാഹകത്താ ച സബ്ബപ്പകാരായ അനുസാസനിയാ ഭാജനഭാവോ.

    ‘‘Gocare, bhikkhave, caratha sake pettike visaye’’tiādivacanato (dī. ni. 3.80; saṃ. ni. 5.372) bhikkhugocarā ete dhammā, yadidaṃ kāyānupassanādayo. Tattha yasmā kāyānupassanādipaṭipattiyā bhikkhu hoti, tasmā ‘‘kāyānupassī viharatī’’tiādinā bhikkhuṃ dasseti, bhikkhumhi taṃ niyamatoti āha ‘‘paṭipattiyā bhikkhubhāvadassanato’’ti. Satthu cariyānuvidhāyakattā sakalasāsanasampaṭiggāhakattā ca sabbappakārāya anusāsaniyā bhājanabhāvo.

    സമം ചരേയ്യാതി കായാദിവിസമചരിയം പഹായ കായാദീഹി സമം ചരേയ്യ. രാഗാദിവൂപസമേന സന്തോ. ഇന്ദ്രിയദമേന ദന്തോ. ചതുമഗ്ഗനിയാമേന നിയതോ. സേട്ഠചരിതായ ബ്രഹ്മചാരീ. കായദണ്ഡാദിഓരോപനേന നിധായ ദണ്ഡം. അരിയഭാവേ ഠിതോ സോ ഏവരൂപോ ബാഹിതപാപസമിതപാപഭിന്നകിലേസതാഹി ബ്രാഹ്മണോ സമണോ ഭിക്ഖൂതി വേദിതബ്ബോ.

    Samaṃ careyyāti kāyādivisamacariyaṃ pahāya kāyādīhi samaṃ careyya. Rāgādivūpasamena santo. Indriyadamena danto. Catumagganiyāmena niyato. Seṭṭhacaritāya brahmacārī. Kāyadaṇḍādioropanena nidhāya daṇḍaṃ. Ariyabhāve ṭhito so evarūpo bāhitapāpasamitapāpabhinnakilesatāhi brāhmaṇo samaṇo bhikkhūti veditabbo.

    ‘‘അയഞ്ചേവ കായോ ബഹിദ്ധോ ച നാമരൂപ’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൭൩) ഖന്ധപഞ്ചകം, ‘‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൭൧, ൨൮൭; പാരാ॰ ൧൧) നാമകായോ കായോതി വുച്ചതീതി തതോ വിസേസനത്ഥം ‘‘കായേതി രൂപകായേ’’തി ആഹ.

    ‘‘Ayañceva kāyo bahiddho ca nāmarūpa’’ntiādīsu (dī. ni. ṭī. 2.373) khandhapañcakaṃ, ‘‘sukhañca kāyena paṭisaṃvedetī’’tiādīsu (ma. ni. 1.271, 287; pārā. 11) nāmakāyo kāyoti vuccatīti tato visesanatthaṃ ‘‘kāyeti rūpakāye’’ti āha.

    അസമ്മിസ്സതോതി ‘‘വേദനാദയോപി ഏത്ഥ സിതാ ഏത്ഥ പടിബദ്ധാ’’തി കായേ വേദനാദിഅനുപസ്സനാപസങ്ഗേപി ആപന്നേ തതോ അസമ്മിസ്സതോതി അത്ഥോ. സമൂഹവിസയതായ ചസ്സ കായ-സദ്ദസ്സ സമുദായുപാദാനതായ ച അസുഭാകാരസ്സ ‘‘കായേ’’തി ഏകവചനം, തഥാ ആരമ്മണാദിവിഭാഗേന അനേകഭേദഭിന്നമ്പി ചിത്തം ചിത്തഭാവസാമഞ്ഞേന ഏകജ്ഝം ഗഹേത്വാ ‘‘ചിത്തേ’’തി ഏകവചനം, വേദനാ പന സുഖാദിഭേദഭിന്നാ വിസും വിസും അനുപസ്സിതബ്ബാതി ദസ്സേന്തേന ‘‘വേദനാസൂ’’തി ബഹുവചനേന വുത്താ, തഥേവ ച നിദ്ദേസോ പവത്തിതോ, ധമ്മാ ച പരോപണ്ണാസഭേദാ അനുപസ്സിതബ്ബാകാരേന ച അനേകഭേദാ ഏവാതി തേപി ബഹുവചനവസേനേവ വുത്താ. അവയവീഗാഹ-സമഞ്ഞാതിധാവന-സാരാദാനാഭിനിവേസനിസേധനത്ഥം കായം അങ്ഗപച്ചങ്ഗേഹി, താനി ച കേസാദീഹി, കേസാദികേ ച ഭൂതുപാദായരൂപേഹി വിനിബ്ഭുജ്ജന്തോ ‘‘തഥാ ന കായേ’’തിആദിമാഹ. പാസാദാദിനഗരാവയവസമൂഹേ അവയവീവാദിനോപി അവയവീഗാഹം ന കരോന്തി, നഗരം നാമ കോചി അത്ഥോ അത്ഥീതി പന കേസഞ്ചി സമഞ്ഞാതിധാവനം സിയാതി ഇത്ഥിപുരിസാദിസമഞ്ഞാതിധാവനേ നഗരനിദസ്സനം വുത്തം. അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമൂഹോ, കേസലോമാദിസമൂഹോ ഭൂതുപാദായസമൂഹോ ച യഥാവുത്തസമൂഹേ തബ്ബിനിമുത്തോ കായോപി നാമ കോചി നത്ഥി, പഗേവ ഇത്ഥിആദയോതി ആഹ ‘‘കായോ വാ…പേ॰… ദിസ്സതീ’’തി. കോചി ധമ്മോതി ഇമിനാ സത്തജീവാദിം പടിക്ഖിപതി, അവയവീ പന കായപടിക്ഖേപേനേവ പടിക്ഖിത്തോതി. യദി ഏവം കഥം കായാദിസഞ്ഞാഭിധാനാനീതിആഹ ‘‘യഥാവുത്ത…പേ॰… കരോന്തീ’’തി.

    Asammissatoti ‘‘vedanādayopi ettha sitā ettha paṭibaddhā’’ti kāye vedanādianupassanāpasaṅgepi āpanne tato asammissatoti attho. Samūhavisayatāya cassa kāya-saddassa samudāyupādānatāya ca asubhākārassa ‘‘kāye’’ti ekavacanaṃ, tathā ārammaṇādivibhāgena anekabhedabhinnampi cittaṃ cittabhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā ‘‘citte’’ti ekavacanaṃ, vedanā pana sukhādibhedabhinnā visuṃ visuṃ anupassitabbāti dassentena ‘‘vedanāsū’’ti bahuvacanena vuttā, tatheva ca niddeso pavattito, dhammā ca paropaṇṇāsabhedā anupassitabbākārena ca anekabhedā evāti tepi bahuvacanavaseneva vuttā. Avayavīgāha-samaññātidhāvana-sārādānābhinivesanisedhanatthaṃ kāyaṃ aṅgapaccaṅgehi, tāni ca kesādīhi, kesādike ca bhūtupādāyarūpehi vinibbhujjanto ‘‘tathā na kāye’’tiādimāha. Pāsādādinagarāvayavasamūhe avayavīvādinopi avayavīgāhaṃ na karonti, nagaraṃ nāma koci attho atthīti pana kesañci samaññātidhāvanaṃ siyāti itthipurisādisamaññātidhāvane nagaranidassanaṃ vuttaṃ. Aṅgapaccaṅgasamūho, kesalomādisamūho bhūtupādāyasamūho ca yathāvuttasamūhe tabbinimutto kāyopi nāma koci natthi, pageva itthiādayoti āha ‘‘kāyo vā…pe… dissatī’’ti. Koci dhammoti iminā sattajīvādiṃ paṭikkhipati, avayavī pana kāyapaṭikkhepeneva paṭikkhittoti. Yadi evaṃ kathaṃ kāyādisaññābhidhānānītiāha ‘‘yathāvutta…pe… karontī’’ti.

    യം പസ്സതി ഇത്ഥിം പുരിസം വാ. നനു ചക്ഖുനാ ഇത്ഥിപുരിസദസ്സനം നത്ഥീതി? സച്ചമേതം, ‘‘ഇത്ഥിം പസ്സാമി, പുരിസം പസ്സാമീ’’തി പന പവത്തസഞ്ഞായ വസേന ‘‘യം പസ്സതീ’’തി വുത്തം. മിച്ഛാദസ്സനേന വാ ദിട്ഠിയാ യം പസ്സതി, ന തം ദിട്ഠം, തം രൂപായതനം ന ഹോതീതി അത്ഥോ വിപരീതഗ്ഗാഹവസേന മിച്ഛാപരികപ്പിതരൂപത്താ. അഥ വാ തം കേസാദിഭൂതുപാദായസമൂഹസങ്ഖാതം ദിട്ഠം ന ഹോതി അചക്ഖുവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞേയ്യത്താ, ദിട്ഠം വാ തം ന ഹോതി. യം ദിട്ഠം തം ന പസ്സതീതി യം രൂപായതനം കേസാദിഭൂതുപാദായസമൂഹസങ്ഖാതം ദിട്ഠം, തം പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ഭൂതതോ ന പസ്സതീതി അത്ഥോ. അപസ്സം ബജ്ഝതേതി ഇമം അത്തഭാവം യഥാഭൂതം പഞ്ഞാചക്ഖുനാ അപസ്സന്തോ ‘‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്തോ’’തി കിലേസബന്ധനേന ബജ്ഝതി.

    Yaṃ passati itthiṃ purisaṃ vā. Nanu cakkhunā itthipurisadassanaṃ natthīti? Saccametaṃ, ‘‘itthiṃ passāmi, purisaṃ passāmī’’ti pana pavattasaññāya vasena ‘‘yaṃ passatī’’ti vuttaṃ. Micchādassanena vā diṭṭhiyā yaṃ passati, na taṃ diṭṭhaṃ, taṃ rūpāyatanaṃ na hotīti attho viparītaggāhavasena micchāparikappitarūpattā. Atha vā taṃ kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ diṭṭhaṃ na hoti acakkhuviññāṇaviññeyyattā, diṭṭhaṃ vā taṃ na hoti. Yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passatīti yaṃ rūpāyatanaṃ kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ diṭṭhaṃ, taṃ paññācakkhunā bhūtato na passatīti attho. Apassaṃ bajjhateti imaṃ attabhāvaṃ yathābhūtaṃ paññācakkhunā apassanto ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me atto’’ti kilesabandhanena bajjhati.

    അഞ്ഞധമ്മാനുപസ്സീതി ന അഞ്ഞസഭാവാനുപസ്സീ, അസുഭാദിതോ അഞ്ഞാകാരാനുപസ്സീ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. കിം വുത്തം ഹോതീതിആദിനാ തമേവത്ഥം പാകടം കരോതി. പഥവീകായന്തി കേസാദികോട്ഠാസപഥവിം ധമ്മസമൂഹത്താ ‘‘കായോ’’തി വദതി, ലക്ഖണപഥവിമേവ വാ അനേകപ്പഭേദം സകലസരീരഗതം പുബ്ബാപരിയഭാവേന ച പവത്തമാനം സമൂഹവസേന ഗഹേത്വാ ‘‘കായോ’’തി വദതി. ആപോകായന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

    Naaññadhammānupassīti na aññasabhāvānupassī, asubhādito aññākārānupassī na hotīti attho. Kiṃ vuttaṃ hotītiādinā tamevatthaṃ pākaṭaṃ karoti. Pathavīkāyanti kesādikoṭṭhāsapathaviṃ dhammasamūhattā ‘‘kāyo’’ti vadati, lakkhaṇapathavimeva vā anekappabhedaṃ sakalasarīragataṃ pubbāpariyabhāvena ca pavattamānaṃ samūhavasena gahetvā ‘‘kāyo’’ti vadati. Āpokāyantiādīsupi eseva nayo.

    ഏവം ഗഹേതബ്ബസ്സാതി ‘‘അഹം മമ’’ന്തി ഏവം അത്തത്തനിയഭാവേന അന്ധബാലേഹി ഗഹേതബ്ബസ്സ. ഇദാനി സത്തന്നം അനുപസ്സനാകാരാനമ്പി വസേന കായാനുപസ്സനം ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ അനിച്ചതോ അനുപസ്സതീതി ചതുസമുട്ഠാനികകായം ‘‘അനിച്ച’’ന്തി അനുപസ്സതി, ഏവം പസ്സന്തോ ഏവം ചസ്സ അനിച്ചാകാരമ്പി അനുപസ്സതീതി വുച്ചതി. തഥാഭൂതസ്സ ചസ്സ നിച്ചഗ്ഗാഹസ്സ ലേസോപി ന ഹോതീതി വുത്തം ‘‘നോ നിച്ചതോ’’തി തഥാഹേസ ‘‘നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതീ’’തി (പടി॰ മ॰ ൩.൩൫) വുത്തോ. ഏത്ഥ ച ‘‘അനിച്ചതോ ഏവ അനുപസ്സതീ’’തി ഏവ-കാരോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി തേന നിവത്തിതമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘നോ നിച്ചതോ’’തി വുത്തം. ന ചേത്ഥ ദുക്ഖതോ അനുപസ്സനാദിനിവത്തനമാസങ്കിതബ്ബം പടിയോഗീനിവത്തനപരത്താ ഏവ-കാരസ്സ, ഉപരിദേസനാരുള്ഹത്താ ച താസം.

    Evaṃ gahetabbassāti ‘‘ahaṃ mama’’nti evaṃ attattaniyabhāvena andhabālehi gahetabbassa. Idāni sattannaṃ anupassanākārānampi vasena kāyānupassanaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha aniccato anupassatīti catusamuṭṭhānikakāyaṃ ‘‘anicca’’nti anupassati, evaṃ passanto evaṃ cassa aniccākārampi anupassatīti vuccati. Tathābhūtassa cassa niccaggāhassa lesopi na hotīti vuttaṃ ‘‘no niccato’’ti tathāhesa ‘‘niccasaññaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 3.35) vutto. Ettha ca ‘‘aniccato eva anupassatī’’ti eva-kāro luttaniddiṭṭhoti tena nivattitamatthaṃ dassetuṃ ‘‘no niccato’’ti vuttaṃ. Na cettha dukkhato anupassanādinivattanamāsaṅkitabbaṃ paṭiyogīnivattanaparattā eva-kārassa, uparidesanāruḷhattā ca tāsaṃ.

    ദുക്ഖതോ അനുപസ്സതീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – അനിച്ചസ്സ ദുക്ഖത്താ തമേവ കായം ദുക്ഖതോ അനുപസ്സതി, ദുക്ഖസ്സ അനത്തത്താ അനത്തതോ അനുപസ്സതി. യസ്മാ പന യം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ, തം അനഭിനന്ദിതബ്ബം, ന തത്ഥ രജ്ജിതബ്ബം, തസ്മാ വുത്തം ‘‘നിബ്ബിന്ദതി നോ നന്ദതി, വിരജ്ജതി നോ രജ്ജതീ’’തി. സോ ഏവം അരജ്ജന്തോ രാഗം നിരോധേതി നോ സമുദേതി, സമുദയം ന കരോതീതി അത്ഥോ. ഏവം പടിപന്നോ ച പടിനിസ്സജ്ജതി നോ ആദിയതി. അയഞ്ഹി അനിച്ചാദിഅനുപസ്സനാ തദങ്ഗവസേന സദ്ധിം കായതന്നിസ്സയഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേഹി കിലേസാനം പരിച്ചജനതോ, സങ്ഖതദോസദസ്സനേന തബ്ബിപരീതേ നിബ്ബാനേ തന്നിന്നതായ പക്ഖന്ദനതോ ‘‘പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചേവ പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചാ’’തി വുച്ചതി, തസ്മാ തായ സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു വുത്തനയേന കിലേസേ ച പരിച്ചജതി, നിബ്ബാനേ ച പക്ഖന്ദതി , തഥാഭൂതോ ച നിബ്ബത്തനവസേന കിലേസേ ന ആദിയതി, നാപി അദോസദസ്സിതാവസേന സങ്ഖതാരമ്മണം. തേന വുത്തം ‘‘പടിനിസ്സജ്ജതി നോ ആദിയതീ’’തി. ഇദാനിസ്സ താഹി അനുപസ്സനാഹി യേസം ധമ്മാനം പഹാനം ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘സോ തം അനിച്ചതോ അനുപസ്സന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതീ’’തി. തത്ഥ നിച്ചസഞ്ഞന്തി ‘‘സങ്ഖാരാ നിച്ചാ’’തി ഏവം പവത്തവിപരീതസഞ്ഞം. ദിട്ഠിചിത്തവിപല്ലാസപഹാനമുഖേനേവ സഞ്ഞാവിപല്ലാസപ്പഹാനന്തി സഞ്ഞാഗഹണം, സഞ്ഞാസീസേന വാ തേസമ്പി ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. നന്ദിന്തി സപ്പീതികതണ്ഹം. സേസം വുത്തനയേമേവ.

    Dukkhato anupassatītiādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – aniccassa dukkhattā tameva kāyaṃ dukkhato anupassati, dukkhassa anattattā anattato anupassati. Yasmā pana yaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, taṃ anabhinanditabbaṃ, na tattha rajjitabbaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘nibbindati no nandati,virajjati no rajjatī’’ti. So evaṃ arajjanto rāgaṃ nirodheti no samudeti, samudayaṃ na karotīti attho. Evaṃ paṭipanno ca paṭinissajjati no ādiyati. Ayañhi aniccādianupassanā tadaṅgavasena saddhiṃ kāyatannissayakhandhābhisaṅkhārehi kilesānaṃ pariccajanato, saṅkhatadosadassanena tabbiparīte nibbāne tanninnatāya pakkhandanato ‘‘pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cā’’ti vuccati, tasmā tāya samannāgato bhikkhu vuttanayena kilese ca pariccajati, nibbāne ca pakkhandati , tathābhūto ca nibbattanavasena kilese na ādiyati, nāpi adosadassitāvasena saṅkhatārammaṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘paṭinissajjati no ādiyatī’’ti. Idānissa tāhi anupassanāhi yesaṃ dhammānaṃ pahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘so taṃ aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahatī’’ti. Tattha niccasaññanti ‘‘saṅkhārā niccā’’ti evaṃ pavattaviparītasaññaṃ. Diṭṭhicittavipallāsapahānamukheneva saññāvipallāsappahānanti saññāgahaṇaṃ, saññāsīsena vā tesampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Sesaṃ vuttanayemeva.

    വിഹരതീതി ഇമിനാ കായാനുപസ്സനാസമങ്ഗിനോ ഇരിയാപഥവിഹാരോ വുത്തോതി ആഹ ‘‘ഇരിയതീ’’തി ഇരിയാപഥം പവത്തേതീതി അത്ഥോ. ആരമ്മണകരണവസേന അഭിബ്യാപനതോ ‘‘തീസു ഭവേസൂ’’തി വുത്തം, ഉപ്പജ്ജനവസേന പന കിലേസാ പരിത്തഭൂമകാ ഏവാതി. യദിപി കിലേസാനം പഹാനം ആതാപനന്തി തം സമ്മാദിട്ഠിആദീനമ്പി അത്ഥേവ, ആതാപ-സദ്ദോ പന വീരിയേയേവ നിരുള്ഹോതി വുത്തം ‘‘വീരിയസ്സേതം നാമ’’ന്തി. അഥ വാ പടിപക്ഖപഹാനേ സമ്പയുത്തധമ്മാനം അബ്ഭുസ്സഹനവസേന പവത്തമാനസ്സ വീരിയസ്സ സാതിസയം തദാതാപനന്തി വീരിയമേവ തഥാ വുച്ചതി, ന അഞ്ഞേ ധമ്മാ. ആതാപീതി ചായമീകാരോ പസംസായ, അതിസയസ്സ വാ ദീപകോതി ആതാപീഗഹണേന സമ്മപ്പധാനസമങ്ഗിതം ദസ്സേതി. സമ്മാ, സമന്തതോ, സാമഞ്ച പജാനന്തോ സമ്പജാനോ, അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനേ അഞ്ഞധമ്മാനുപസ്സിതാഭാവേന സമ്മാ അവിപരീതം, സബ്ബാകാരപജാനനേന സമന്തതോ, ഉപരൂപരി വിസേസാവഹഭാവേന പവത്തിയാ സയം പജാനന്തോതി അത്ഥോ. യദി പഞ്ഞായ അനുപസ്സതി, കഥം സതിപട്ഠാനതാതി ആഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. സബ്ബത്ഥികന്തി സബ്ബത്ഥ ഭവം സബ്ബത്ഥ ലീനേ ഉദ്ധതേ ച ചിത്തേ ഇച്ഛിതബ്ബത്താ, സബ്ബേ വാ ലീനേ ഉദ്ധതേ ച ഭാവേതബ്ബാ ബോജ്ഝങ്ഗാ അത്ഥികാ ഏതായാതി സബ്ബത്ഥികാ. സതിയാ ലദ്ധൂപകാരായ ഏവ പഞ്ഞായ ഏത്ഥ യഥാവുത്തേ കായേ കമ്മട്ഠാനികോ ഭിക്ഖു കായാനുപസ്സീ വിഹരതി. അന്തോസങ്ഖേപോ അന്തോ ഓലീയനോ, കോസജ്ജന്തി അത്ഥോ. ഉപായപരിഗ്ഗഹേതി ഏത്ഥ സീലവിസോധനാദി ഗണനാദി ഉഗ്ഗഹകോസല്ലാദി ച ഉപായോ, തബ്ബിപരിയായതോ അനുപായോ വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ ച ഉപട്ഠിതസ്സതി യഥാവുത്തഉപായം ന പരിച്ചജതി, അനുപായഞ്ച ന ഉപാദിയതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘മുട്ഠസ്സതി…പേ॰… അസമത്ഥോ ഹോതീ’’തി. തേനാതി ഉപായാനുപായാനം പരിഗ്ഗഹപരിവജ്ജനേസു അപരിച്ചാഗാപരിഗ്ഗഹേസു ച അസമത്ഥഭാവേന അസ്സ യോഗിനോ.

    Viharatīti iminā kāyānupassanāsamaṅgino iriyāpathavihāro vuttoti āha ‘‘iriyatī’’ti iriyāpathaṃ pavattetīti attho. Ārammaṇakaraṇavasena abhibyāpanato ‘‘tīsu bhavesū’’ti vuttaṃ, uppajjanavasena pana kilesā parittabhūmakā evāti. Yadipi kilesānaṃ pahānaṃ ātāpananti taṃ sammādiṭṭhiādīnampi attheva, ātāpa-saddo pana vīriyeyeva niruḷhoti vuttaṃ ‘‘vīriyassetaṃ nāma’’nti. Atha vā paṭipakkhapahāne sampayuttadhammānaṃ abbhussahanavasena pavattamānassa vīriyassa sātisayaṃ tadātāpananti vīriyameva tathā vuccati, na aññe dhammā. Ātāpīti cāyamīkāro pasaṃsāya, atisayassa vā dīpakoti ātāpīgahaṇena sammappadhānasamaṅgitaṃ dasseti. Sammā, samantato, sāmañca pajānanto sampajāno, asammissato vavatthāne aññadhammānupassitābhāvena sammā aviparītaṃ, sabbākārapajānanena samantato, uparūpari visesāvahabhāvena pavattiyā sayaṃ pajānantoti attho. Yadi paññāya anupassati, kathaṃ satipaṭṭhānatāti āha ‘‘na hī’’tiādi. Sabbatthikanti sabbattha bhavaṃ sabbattha līne uddhate ca citte icchitabbattā, sabbe vā līne uddhate ca bhāvetabbā bojjhaṅgā atthikā etāyāti sabbatthikā. Satiyā laddhūpakārāya eva paññāya ettha yathāvutte kāye kammaṭṭhāniko bhikkhu kāyānupassī viharati. Antosaṅkhepo anto olīyano, kosajjanti attho. Upāyapariggaheti ettha sīlavisodhanādi gaṇanādi uggahakosallādi ca upāyo, tabbipariyāyato anupāyo veditabbo. Yasmā ca upaṭṭhitassati yathāvuttaupāyaṃ na pariccajati, anupāyañca na upādiyati, tasmā vuttaṃ ‘‘muṭṭhassati…pe… asamatthohotī’’ti. Tenāti upāyānupāyānaṃ pariggahaparivajjanesu apariccāgāpariggahesu ca asamatthabhāvena assa yogino.

    യസ്മാ സതിയേവേത്ഥ സതിപട്ഠാനം വുത്താ, തസ്മാസ്സ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ വീരിയാദയോ അങ്ഗന്തി ആഹ ‘‘സമ്പയോഗങ്ഗഞ്ചസ്സ ദസ്സേത്വാ’’തി. അങ്ഗ-സദ്ദോ ചേത്ഥ കാരണപരിയായോ ദട്ഠബ്ബോ, സതിഗ്ഗഹണേനേവ ചേത്ഥ സമാധിസ്സതി ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം തസ്സാ സമാധിക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതത്താ. യസ്മാ വാ സതിസീസേനായം ദേസനാ. ന ഹി കേവലായ സതിയാ കിലേസപ്പഹാനം ഹോതി, നിബ്ബാനാധിഗമോ വാ, ന ച കേവലാ സതി പവത്തതി, തസ്മാസ്സ ഝാനദേസനായം സവിതക്കാദിവചനസ്സ വിയ സമ്പയോഗങ്ഗദസ്സനതാതി അങ്ഗ-സദ്ദസ്സ അവയവപരിയായതാ ദട്ഠബ്ബാ. പഹാനങ്ഗന്തി ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൨൬; മ॰ നി॰ ൧.൨൭൧, ൨൮൭; സം॰ നി॰ ൨.൧൫൨; അ॰ നി॰ ൪.൧൨൩; പാരാ॰ ൧൧) വിയ പഹാതബ്ബങ്ഗം ദസ്സേതും. യസ്മാ ഏത്ഥ ലോകിയമഗ്ഗോ അധിപ്പേതോ, ന ലോകുത്തരമഗ്ഗോ, തസ്മാ പുബ്ബഭാഗിയമേവ വിനയം ദസ്സേന്തോ ‘‘തദങ്ഗവിനയേന വാ വിക്ഖമ്ഭനവിനയേന വാ’’തി ആഹ. തേസം ധമ്മാനന്തി വേദനാദിധമ്മാനം. തേസഞ്ഹി തത്ഥ അനധിപ്പേതത്താ ‘‘അത്ഥുദ്ധാരനയേനേതം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

    Yasmā satiyevettha satipaṭṭhānaṃ vuttā, tasmāssa sampayuttā dhammā vīriyādayo aṅganti āha ‘‘sampayogaṅgañcassa dassetvā’’ti. Aṅga-saddo cettha kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo, satiggahaṇeneva cettha samādhissati gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ tassā samādhikkhandhe saṅgahitattā. Yasmā vā satisīsenāyaṃ desanā. Na hi kevalāya satiyā kilesappahānaṃ hoti, nibbānādhigamo vā, na ca kevalā sati pavattati, tasmāssa jhānadesanāyaṃ savitakkādivacanassa viya sampayogaṅgadassanatāti aṅga-saddassa avayavapariyāyatā daṭṭhabbā. Pahānaṅganti ‘‘vivicceva kāmehī’’tiādīsu (dī. ni. 1.226; ma. ni. 1.271, 287; saṃ. ni. 2.152; a. ni. 4.123; pārā. 11) viya pahātabbaṅgaṃ dassetuṃ. Yasmā ettha lokiyamaggo adhippeto, na lokuttaramaggo, tasmā pubbabhāgiyameva vinayaṃ dassento ‘‘tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā’’ti āha. Tesaṃ dhammānanti vedanādidhammānaṃ. Tesañhi tattha anadhippetattā ‘‘atthuddhāranayenetaṃ vutta’’nti vuttaṃ.

    അവിസേസേന ദ്വീഹിപി നീവരണപ്പഹാനം വുത്തന്തി കത്വാ പുന ഏകേകേന വുത്തം പഹാനവിസേസം ദസ്സേതും ‘‘വിസേസേനാ’’തി ആഹ. അഥ വാ ‘‘വിനേയ്യ നീവരണാനീ’’തി അവത്വാ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സവചനസ്സ പയോജനം ദസ്സേന്തോ ‘‘വിസേസേനാ’’തിആദിമാഹ. കായാനുപസ്സനാഭാവനായ ഹി ഉജുവിപച്ചനീകാനം അനുരോധാദീനം പഹാനം ദസ്സനം ഏതസ്സ പയോജനന്തി. കായസമ്പത്തിമൂലകസ്സാതി രൂപ-ബല-യോബ്ബനാരോഗ്യാദി-സരീരസമ്പദാ-നിമിത്തസ്സ. വുത്തവിപരിയായതോ കായവിപത്തിമൂലകോ വിരോധോ വേദിതബ്ബോ. കായഭാവനായാതി കായാനുപസ്സനാഭാവനായ. സാ ഹി ഇധ ‘‘കായഭാവനാ’’തി അധിപ്പേതാ. തേനാതി അനുരോധാദിപ്പഹാനവചനേന. യോഗാനുഭാവോ ഹീതിആദി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പാകടകരണം.

    Avisesena dvīhipi nīvaraṇappahānaṃ vuttanti katvā puna ekekena vuttaṃ pahānavisesaṃ dassetuṃ ‘‘visesenā’’ti āha. Atha vā ‘‘vineyya nīvaraṇānī’’ti avatvā abhijjhādomanassavacanassa payojanaṃ dassento ‘‘visesenā’’tiādimāha. Kāyānupassanābhāvanāya hi ujuvipaccanīkānaṃ anurodhādīnaṃ pahānaṃ dassanaṃ etassa payojananti. Kāyasampattimūlakassāti rūpa-bala-yobbanārogyādi-sarīrasampadā-nimittassa. Vuttavipariyāyato kāyavipattimūlako virodho veditabbo. Kāyabhāvanāyāti kāyānupassanābhāvanāya. Sā hi idha ‘‘kāyabhāvanā’’ti adhippetā. Tenāti anurodhādippahānavacanena. Yogānubhāvo hītiādi vuttassevatthassa pākaṭakaraṇaṃ.

    സതിസമ്പജഞ്ഞേനാതി അതിസമ്പജഞ്ഞഗ്ഗഹണേന. സബ്ബത്ഥികകമ്മട്ഠാനന്തി ബുദ്ധാനുസ്സതി മേത്താ മരണസ്സതി അസുഭഭാവനാ ച. ഇദഞ്ഹി ചതുക്കം യോഗിനാ പരിഹരിയമാനം ‘‘സബ്ബത്ഥികകമ്മട്ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി അതിസമ്പജഞ്ഞബലേന അവിച്ഛിന്നസ്സ തസ്സ പരിഹരിതബ്ബത്താ, സതിയാ വാ സമഥോ വുത്തോ തസ്സാ സമാദ്ധിക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതത്താ.

    Satisampajaññenāti atisampajaññaggahaṇena. Sabbatthikakammaṭṭhānanti buddhānussati mettā maraṇassati asubhabhāvanā ca. Idañhi catukkaṃ yoginā parihariyamānaṃ ‘‘sabbatthikakammaṭṭhāna’’nti vuccati atisampajaññabalena avicchinnassa tassa pariharitabbattā, satiyā vā samatho vutto tassā samāddhikkhandhena saṅgahitattā.

    തേനാതി സദ്ദത്ഥം അനാദിയിത്വാ ഭാവത്ഥസ്സേവ വിഭജനവസേന പവത്തേന വിഭങ്ഗപാഠേന സഹ. അട്ഠകഥാനയോതി സദ്ദത്ഥസ്സപി വിവരണവസേന യഥാരഹം വുത്തോ അത്ഥസംവണ്ണനാനയോ. യഥാ സംസന്ദതീതി യഥാ അത്ഥതോ അധിപ്പായതോ ച അവിലോമേന്തോ അഞ്ഞദത്ഥു സംസന്ദതി സമേതി, ഏവം വേദിതബ്ബോ.

    Tenāti saddatthaṃ anādiyitvā bhāvatthasseva vibhajanavasena pavattena vibhaṅgapāṭhena saha. Aṭṭhakathānayoti saddatthassapi vivaraṇavasena yathārahaṃ vutto atthasaṃvaṇṇanānayo. Yathā saṃsandatīti yathā atthato adhippāyato ca avilomento aññadatthu saṃsandati sameti, evaṃ veditabbo.

    വേദനാദീനം പുന വചനേതി ഏത്ഥ നിസ്സയപച്ചയഭാവവസേന ചിത്തധമ്മാനം വേദനാസന്നിസ്സിതത്താ പഞ്ചവോകാരഭവേ അരൂപധമ്മാനം രൂപപടിബദ്ധവുത്തിതോ ച വേദനായ കായാദിഅനുപസ്സനാപസങ്ഗേപി ആപന്നേ തദസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനദസ്സനത്ഥം ഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥഞ്ച ദുതിയവേദനാഗഹണം. തേന ന വേദനായം കായാനുപസ്സീ, ചിത്തധമ്മാനുപസ്സീ വാ, അഥ ഖോ വേദനാനുപസ്സീയേവാതി വേദനാസങ്ഖാതേ വത്ഥുസ്മിം വേദനാനുപസ്സനാകാരസ്സേവ ദസ്സനേന അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനം ദസ്സിതം ഹോതി. തഥാ ‘‘യസ്മിം സമയേ സുഖാ വേദനാ, ന തസ്മിം സമയേ ദുക്ഖാ അദുക്ഖമസുഖാ വാ വേദനാ. യസ്മിം വാ പന സമയേ ദുക്ഖാ അദുക്ഖമസുഖാ വാ വേദനാ, ന തസ്മിം സമയേ ഇതരാ വേദനാ’’തി വേദനാഭാവസാമഞ്ഞേ അട്ഠത്വാ തം തം വേദനം വിനിബ്ഭുജിത്വാ ദസ്സനേന ഘനവിനിബ്ഭോഗോ ധുവഭാവവിവേകോ ദസ്സിതോ ഹോതി. തേന താസം ഖണമത്താവട്ഠാനദസ്സനേന അനിച്ചതായ തതോ ഏവ ദുക്ഖതായ അനത്തതായ ച ദസ്സനം വിഭാവിതം ഹോതി. ഘനവിനിബ്ഭോഗാദീതി ആദി-സദ്ദേന അയമ്പി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അയഞ്ഹി വേദനായം വേദനാനുപസ്സീയേവ, ന അഞ്ഞധമ്മാനുപസ്സീ. കിം വുത്തം ഹോതി – യഥാ നാമ ബാലോ അമണിസഭാവേപി ഉദകബുബ്ബുളകേ മണിആകാരാനുപസ്സീ ഹോതി, ന ഏവമയം ഠിതിരമണീയേപി വേദയിതേ, പഗേവ ഇതരസ്മിം മനുഞ്ഞാകാരാനുപസ്സീ, അഥ ഖോ ഖണഭങ്ഗുരതായ അവസവത്തിതായ കിലേസാസുചിപഗ്ഘരണതായ ച അനിച്ചഅനത്തഅസുഭാകാരാനുപസ്സീ, വിപരിണാമദുക്ഖതായ സങ്ഖാരദുക്ഖതായ ച വിസേസതോ ദുക്ഖാനുപസ്സീയേവാതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം ചിത്തധമ്മേസുപി യഥാരഹം പുന വചനേ പയോജനം വത്തബ്ബം. ‘‘കേവലം പനിധാ’’തിആദിനാ ഇധ ‘ഏത്തകം വേദിതബ്ബ’’ന്തി വേദിതബ്ബപരിച്ഛേദം ദസ്സേതി. ഏസ നയോതി ഇമിനാ യഥാ ചിത്തം ധമ്മാ ച അനുപസ്സിതബ്ബാ, തഥാ താനി അനുപസ്സന്തോ ‘‘ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ, ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ’’തി വേദിതബ്ബോതി ഇമമത്ഥം അതിദിസതി.

    Vedanādīnaṃpuna vacaneti ettha nissayapaccayabhāvavasena cittadhammānaṃ vedanāsannissitattā pañcavokārabhave arūpadhammānaṃ rūpapaṭibaddhavuttito ca vedanāya kāyādianupassanāpasaṅgepi āpanne tadasammissato vavatthānadassanatthaṃ ghanavinibbhogādidassanatthañca dutiyavedanāgahaṇaṃ. Tena na vedanāyaṃ kāyānupassī, cittadhammānupassī vā, atha kho vedanānupassīyevāti vedanāsaṅkhāte vatthusmiṃ vedanānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā ‘‘yasmiṃ samaye sukhā vedanā, na tasmiṃ samaye dukkhā adukkhamasukhā vā vedanā. Yasmiṃ vā pana samaye dukkhā adukkhamasukhā vā vedanā, na tasmiṃ samaye itarā vedanā’’ti vedanābhāvasāmaññe aṭṭhatvā taṃ taṃ vedanaṃ vinibbhujitvā dassanena ghanavinibbhogo dhuvabhāvaviveko dassito hoti. Tena tāsaṃ khaṇamattāvaṭṭhānadassanena aniccatāya tato eva dukkhatāya anattatāya ca dassanaṃ vibhāvitaṃ hoti. Ghanavinibbhogādīti ādi-saddena ayampi attho veditabbo. Ayañhi vedanāyaṃ vedanānupassīyeva, na aññadhammānupassī. Kiṃ vuttaṃ hoti – yathā nāma bālo amaṇisabhāvepi udakabubbuḷake maṇiākārānupassī hoti, na evamayaṃ ṭhitiramaṇīyepi vedayite, pageva itarasmiṃ manuññākārānupassī, atha kho khaṇabhaṅguratāya avasavattitāya kilesāsucipaggharaṇatāya ca aniccaanattaasubhākārānupassī, vipariṇāmadukkhatāya saṅkhāradukkhatāya ca visesato dukkhānupassīyevāti vuttaṃ hoti. Evaṃ cittadhammesupi yathārahaṃ puna vacane payojanaṃ vattabbaṃ. ‘‘Kevalaṃ panidhā’’tiādinā idha ‘ettakaṃ veditabba’’nti veditabbaparicchedaṃ dasseti. Esa nayoti iminā yathā cittaṃ dhammā ca anupassitabbā, tathā tāni anupassanto ‘‘citte cittānupassī, dhammesu dhammānupassī’’ti veditabboti imamatthaṃ atidisati.

    യോ സുഖം ദുക്ഖതോ അദ്ദാതി യോ ഭിക്ഖു സുഖവേദനം വിപരിണാമദുക്ഖതായ ‘‘ദുക്ഖ’’ന്തി പഞ്ഞാചക്ഖുനാ അദ്ദക്ഖി. ദുക്ഖമദ്ദക്ഖി സല്ലതോതി ദുക്ഖവേദനം പീളാജനനതോ അന്തോതുദനതോ ദുന്നീഹരണതോ ച സല്ലന്തി അദ്ദക്ഖി പസ്സി. അദുക്ഖമസുഖന്തി ഉപേക്ഖാവേദനം. സന്തന്തി സുഖദുക്ഖാനി വിയ അനോളാരികതായ പച്ചയവസേന വൂപസന്തസഭാവതായ ച സന്തം. അനിച്ചതോതി ഹുത്വാ അഭാവതോ ഉദയബ്ബയവന്തതോ താവകാലികതോനിച്ചപടിക്ഖേപതോ ച ‘‘അനിച്ച’’ന്തി യോ അദ്ദക്ഖി. സ വേ സമ്മദ്ദസോ ഭിക്ഖു ഏകംസേന പരിബ്യത്തം വാ വേദനായ സമ്മാ പസ്സനകോതി അത്ഥോ.

    Yosukhaṃ dukkhato addāti yo bhikkhu sukhavedanaṃ vipariṇāmadukkhatāya ‘‘dukkha’’nti paññācakkhunā addakkhi. Dukkhamaddakkhi sallatoti dukkhavedanaṃ pīḷājananato antotudanato dunnīharaṇato ca sallanti addakkhi passi. Adukkhamasukhanti upekkhāvedanaṃ. Santanti sukhadukkhāni viya anoḷārikatāya paccayavasena vūpasantasabhāvatāya ca santaṃ. Aniccatoti hutvā abhāvato udayabbayavantato tāvakālikatoniccapaṭikkhepato ca ‘‘anicca’’nti yo addakkhi. Sa ve sammaddaso bhikkhu ekaṃsena paribyattaṃ vā vedanāya sammā passanakoti attho.

    ദുക്ഖാതിപീതി സങ്ഖാരദുക്ഖതായ ദുക്ഖാ ഇതിപി. സബ്ബം തം ദുക്ഖസ്മിന്തി സബ്ബം തം വേദയിതം ദുക്ഖസ്മിം അന്തോഗധം പരിയാപന്നം വദാമി സങ്ഖാരദുക്ഖതാനതിവത്തനതോ. സുഖദുക്ഖതോപി ചാതി സുഖാദീനം ഠിതിവിപരിണാമഞ്ഞാണസുഖതായ വിപരിണാമഠിതിഅഞ്ഞാണദുക്ഖതായ ച വുത്തത്താ തിസ്സോപി സുഖതോ, തിസ്സോപി ച ദുക്ഖതോ അനുപസ്സിതബ്ബാതി അത്ഥോ. രൂപാദി-ആരമ്മണഛന്ദാദി-അധിപതി-ഞാണാദി-സഹജാത- കാമാവചരാദി-ഭൂമിനാനത്തഭേദാനം കുസലാകുസല-തംവിപാകകിരിയാ-നാനത്താദിഭേദാനഞ്ച, ആദി-സദ്ദേന സങ്ഖാരികാസങ്ഖാരികസ-വത്ഥുകാവത്ഥുകാദി-നാനത്തഭേദാനഞ്ച വസേനാതി യോജേതബ്ബം. സുഞ്ഞതധമ്മസ്സാതി ‘‘ധമ്മാ ഹോന്തീ’’തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൧൨൧) സുഞ്ഞതവാരേ ആഗതസുഞ്ഞതസഭാവസ്സ വസേന. ‘‘കാമഞ്ചേത്ഥാ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ പഹീനത്താ പുന പഹാനം ന വത്തബ്ബന്തി ചോദനം ദസ്സേതി, മഗ്ഗചിത്തക്ഖണേ വാ ഏകത്ഥ പഹീനം സബ്ബത്ഥ പഹീനമേവ ഹോതീതി വിസും വിസും ന വത്തബ്ബന്തി. തത്ഥ പുരിമായ ചോദനായ നാനാപുഗ്ഗലപരിഹാരോ, പച്ഛിമായ നാനാചിത്തക്ഖണികപരിഹാരോ. ലോകിയഭാവനായ ഹി കായേ പഹീനം ന വേദനാദീസു പഹീനം ഹോതി യദിപി ന പവത്തേയ്യ, ന പടിപക്ഖഭാവനായ തത്ഥ സാ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സസ്സ അപ്പവത്തി ഹോതീതി പുന തപ്പഹാനം വത്തബ്ബമേവാതി. ഏകത്ഥ പഹീനം സേസേസുപി പഹീനം ഹോതീതി മഗ്ഗസതിപട്ഠാനഭാവനം, ലോകിയഭാവനായ വാ സബ്ബത്ഥ അപ്പവത്തിമത്തം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘പഞ്ചപി ഖന്ധാ ലോകോ’’തി ഹി വിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൩൬൨, ൩൬൪, ൩൬൬, ൩൭൩) ചതൂസുപി ഠാനേസു വുത്തന്തി.

    Dukkhātipīti saṅkhāradukkhatāya dukkhā itipi. Sabbaṃ taṃ dukkhasminti sabbaṃ taṃ vedayitaṃ dukkhasmiṃ antogadhaṃ pariyāpannaṃ vadāmi saṅkhāradukkhatānativattanato. Sukhadukkhatopi cāti sukhādīnaṃ ṭhitivipariṇāmaññāṇasukhatāya vipariṇāmaṭhitiaññāṇadukkhatāya ca vuttattā tissopi sukhato, tissopi ca dukkhato anupassitabbāti attho. Rūpādi-ārammaṇachandādi-adhipati-ñāṇādi-sahajāta- kāmāvacarādi-bhūminānattabhedānaṃ kusalākusala-taṃvipākakiriyā-nānattādibhedānañca, ādi-saddena saṅkhārikāsaṅkhārikasa-vatthukāvatthukādi-nānattabhedānañca vasenāti yojetabbaṃ. Suññatadhammassāti ‘‘dhammā hontī’’tiādinā (dha. sa. 121) suññatavāre āgatasuññatasabhāvassa vasena. ‘‘Kāmañcetthā’’tiādinā pubbe pahīnattā puna pahānaṃ na vattabbanti codanaṃ dasseti, maggacittakkhaṇe vā ekattha pahīnaṃ sabbattha pahīnameva hotīti visuṃ visuṃ na vattabbanti. Tattha purimāya codanāya nānāpuggalaparihāro, pacchimāya nānācittakkhaṇikaparihāro. Lokiyabhāvanāya hi kāye pahīnaṃ na vedanādīsu pahīnaṃ hoti yadipi na pavatteyya, na paṭipakkhabhāvanāya tattha sā abhijjhādomanassassa appavatti hotīti puna tappahānaṃ vattabbamevāti. Ekattha pahīnaṃ sesesupi pahīnaṃ hotīti maggasatipaṭṭhānabhāvanaṃ, lokiyabhāvanāya vā sabbattha appavattimattaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Pañcapi khandhā loko’’ti hi vibhaṅge (vibha. 362, 364, 366, 373) catūsupi ṭhānesu vuttanti.

    ഉദ്ദേസവാരവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.

    Uddesavāravaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.

    കായാനുപസ്സനാവണ്ണനാ

    Kāyānupassanāvaṇṇanā

    ആനാപാനപബ്ബവണ്ണനാ

    Ānāpānapabbavaṇṇanā

    ൧൦൭. ബാഹിരകേസുപി ഇതോ ഏകദേസസ്സ സമ്ഭവതോ സബ്ബപ്പകാരഗ്ഗഹണം കതം ‘‘സബ്ബപ്പകാരകായാനുപസ്സനാനിബ്ബത്തകസ്സാ’’തി. തേന യേ ഇമേ ആനാപാനപബ്ബാദിവസേന ആഗതാ ചുദ്ദസപ്പകാരാ, തദന്തോഗധാ ച അജ്ഝത്താദിഅനുപസ്സനാ പകാരാ, തഥാ കായഗതാസതിസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൩.൧൫൪) വുത്താ കേസാദിവണ്ണസണ്ഠാനകസിണാരമ്മണചതുക്കജ്ഝാനപ്പകാരാ, ലോകിയാദിപ്പകാരാ ച, തേ സബ്ബേപി അനവസേസതോ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഇമേ ച പകാരാ ഇമസ്മിംയേവ സാസനേ, ന ഇതോ ബഹിദ്ധാതി വുത്തം ‘‘സബ്ബപ്പകാര…പേ॰… പടിസേധനോ ചാ’’തി. തത്ഥ തഥാഭാവപടിസേധനോതി സബ്ബപ്പകാരകായാനുപസ്സനാനിബ്ബത്തകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അഞ്ഞസാസനസ്സ നിസ്സയഭാവപടിസേധനോ. ഏതേന ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ’’തി ഏത്ഥ ഇധ-സദ്ദോ അന്തോഗധഏവസദ്ദത്ഥോതി ദസ്സേതി . സന്തി ഹി ഏകപദാനിപി സാവധാരണാനി യഥാ ‘‘വായുഭക്ഖോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൭൪). തേനാഹ ‘‘ഇധേവ സമണോ’’തിആദി. പരിപുണ്ണസമണകരണധമ്മോ ഹി സോ, യോ സബ്ബപ്പകാരകായാനുപസ്സനാനിബ്ബത്തകോ. പരപ്പവാദാതി പരേസം അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം നാനപ്പകാരാ വാദാ തിത്ഥായതനാനി.

    107. Bāhirakesupi ito ekadesassa sambhavato sabbappakāraggahaṇaṃ kataṃ ‘‘sabbappakārakāyānupassanānibbattakassā’’ti. Tena ye ime ānāpānapabbādivasena āgatā cuddasappakārā, tadantogadhā ca ajjhattādianupassanā pakārā, tathā kāyagatāsatisutte (ma. ni. 3.154) vuttā kesādivaṇṇasaṇṭhānakasiṇārammaṇacatukkajjhānappakārā, lokiyādippakārā ca, te sabbepi anavasesato saṅgaṇhāti. Ime ca pakārā imasmiṃyeva sāsane, na ito bahiddhāti vuttaṃ ‘‘sabbappakāra…pe… paṭisedhano cā’’ti. Tattha tathābhāvapaṭisedhanoti sabbappakārakāyānupassanānibbattakassa puggalassa aññasāsanassa nissayabhāvapaṭisedhano. Etena ‘‘idha, bhikkhave’’ti ettha idha-saddo antogadhaevasaddatthoti dasseti . Santi hi ekapadānipi sāvadhāraṇāni yathā ‘‘vāyubhakkho’’ti (dī. ni. ṭī. 2.374). Tenāha ‘‘idheva samaṇo’’tiādi. Paripuṇṇasamaṇakaraṇadhammo hi so, yo sabbappakārakāyānupassanānibbattako. Parappavādāti paresaṃ aññatitthiyānaṃ nānappakārā vādā titthāyatanāni.

    അരഞ്ഞാദികസ്സേവ ഭാവനാനുരൂപസേനാസനതം ദസ്സേതും ‘‘ഇമസ്സ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ദുദ്ദമോ ദമഥം അനുപഗതോ ഗോണോ കൂടഗോണോ. ദോഹനകാലേ യഥാ ഥനേഹി അനവസേസതോ ഖീരം ന പഗ്ഘരതി, ഏവം ദോഹപടിബന്ധിനീ കൂടധേനു. രൂപസദ്ദാദികേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജനകഅസ്സാദോ രൂപാരമ്മണാദിരസോ. പുബ്ബേ ആചിണ്ണാരമ്മണന്തി പബ്ബജ്ജാതോ പുബ്ബേ, അനാദിമതി വാ സംസാരേ പരിചിതാരമ്മണം.

    Araññādikasseva bhāvanānurūpasenāsanataṃ dassetuṃ ‘‘imassa hī’’tiādi vuttaṃ. Duddamo damathaṃ anupagato goṇo kūṭagoṇo. Dohanakāle yathā thanehi anavasesato khīraṃ na paggharati, evaṃ dohapaṭibandhinī kūṭadhenu. Rūpasaddādike paṭicca uppajjanakaassādo rūpārammaṇādiraso. Pubbe āciṇṇārammaṇanti pabbajjāto pubbe, anādimati vā saṃsāre paricitārammaṇaṃ.

    നിബന്ധേയ്യാതി ബന്ധേയ്യ. സതിയാതി സമ്മദേവ കമ്മട്ഠാനസ്സ സല്ലക്ഖണവസേന പവത്തായ സതിയാ. ആരമ്മണേതി കമ്മട്ഠാനാരമ്മണേ. ദള്ഹന്തി ഥിരം, യഥാ സതോകാരിസ്സ ഉപചാരപ്പനാഭേദോ സമാധി ഇജ്ഝതി, തഥാ ഥാമഗതം കത്വാതി അത്ഥോ.

    Nibandheyyāti bandheyya. Satiyāti sammadeva kammaṭṭhānassa sallakkhaṇavasena pavattāya satiyā. Ārammaṇeti kammaṭṭhānārammaṇe. Daḷhanti thiraṃ, yathā satokārissa upacārappanābhedo samādhi ijjhati, tathā thāmagataṃ katvāti attho.

    വിസേസാധിഗമദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരപദട്ഠാനന്തി സബ്ബേസം ബുദ്ധാനം, ഏകച്ചാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം, ബുദ്ധസാവകാനഞ്ച വിസേസാധിഗമസ്സ, അഞ്ഞേന കമ്മട്ഠാനേന അധിഗതവിസേസാനം ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസ്സ ച പദട്ഠാനഭൂതം. വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ വിയ ഭഗവാ യോഗീനം അനുരൂപനിവാസട്ഠാനുപദിസനതോ. ഭിക്ഖു ദീപിസദിസോ അരഞ്ഞേ ഏകാകീ വിഹരിത്വാ പടിപക്ഖനിമ്മഥനേന ഇച്ഛിതത്ഥസാധനതോ. ഫലമുത്തമന്തി സാമഞ്ഞഫലം സന്ധായാഹ. പരക്കമജവയോഗ്ഗഭൂമിന്തി ഭാവനുസ്സാഹജവസ്സ യോഗ്ഗകരണഭൂമിഭൂതം.

    Visesādhigamadiṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānanti sabbesaṃ buddhānaṃ, ekaccānaṃ paccekabuddhānaṃ, buddhasāvakānañca visesādhigamassa, aññena kammaṭṭhānena adhigatavisesānaṃ diṭṭhadhammasukhavihārassa ca padaṭṭhānabhūtaṃ. Vatthuvijjācariyo viya bhagavā yogīnaṃ anurūpanivāsaṭṭhānupadisanato. Bhikkhu dīpisadiso araññe ekākī viharitvā paṭipakkhanimmathanena icchitatthasādhanato. Phalamuttamanti sāmaññaphalaṃ sandhāyāha. Parakkamajavayoggabhūminti bhāvanussāhajavassa yoggakaraṇabhūmibhūtaṃ.

    അസ്സാസപസ്സാസാനം വസേന സിക്ഖതോതി അസ്സാസപസ്സാസാനം ദീഘരസ്സതാപജാനന-സബ്ബകായപടിസംവേദന-ഓളാരികോളാരികപടിപ്പസ്സമ്ഭനവസേന ഭാവനാനുയോഗം സിക്ഖതോ, തഥാഭൂതോ വാ ഹുത്വാ തിസ്സോ സിക്ഖാ പവത്തയതോ. അസ്സാസപസ്സാസനിമിത്തേതി അസ്സാസപസ്സാസസന്നിസ്സയേന ഉപട്ഠിതപടിഭാഗനിമിത്തേ. അസ്സാസപസ്സാസേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി രൂപമുഖേന വിപസ്സനം അഭിനിവിസന്തോ, യോ ‘‘അസ്സാസപസ്സാസകമ്മികോ’’തി വുത്തോ. ഝാനങ്ഗാനി പരിഗ്ഗണ്ഹാതി അരൂപമുഖേന വിപസ്സനം അഭിനിവിസന്തോ. വത്ഥു നാമ കരജകായോ ചിത്തചേതസികാനം പവത്തിട്ഠാനഭാവതോ. അഞ്ഞോ സത്തോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ നത്ഥീതി വിസുദ്ധദിട്ഠി ‘‘തയിദം ധമ്മമത്തം ന അഹേതുകം, നാപി ഇസ്സരാദിവിസമഹേതുകം, അഥ ഖോ അവിജ്ജാദീഹി ഏവ സഹേതുക’’ന്തി അദ്ധത്തയേപി കങ്ഖാവിതരണേന വിതിണ്ണകങ്ഖോ ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപ’’ന്തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൩൬൧; മ॰ നി॰ ൨.൧൧൩; മ॰ നി॰ ൩.൮൬; അ॰ നി॰ ൪.൧൮൧; പടി॰ മ॰ ൧.൪൮) കലാപസമ്മസനവസേന തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാദിവസേന വിപസ്സനം വഡ്ഢേന്തോ അനുക്കമേന മഗ്ഗപടിപാടിയാ.

    Assāsapassāsānaṃ vasena sikkhatoti assāsapassāsānaṃ dīgharassatāpajānana-sabbakāyapaṭisaṃvedana-oḷārikoḷārikapaṭippassambhanavasena bhāvanānuyogaṃ sikkhato, tathābhūto vā hutvā tisso sikkhā pavattayato. Assāsapassāsanimitteti assāsapassāsasannissayena upaṭṭhitapaṭibhāganimitte. Assāsapassāse pariggaṇhāti rūpamukhena vipassanaṃ abhinivisanto, yo ‘‘assāsapassāsakammiko’’ti vutto. Jhānaṅgāni pariggaṇhāti arūpamukhena vipassanaṃ abhinivisanto. Vatthu nāma karajakāyo cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato. Añño satto vā puggalo vā natthīti visuddhadiṭṭhi ‘‘tayidaṃ dhammamattaṃ na ahetukaṃ, nāpi issarādivisamahetukaṃ, atha kho avijjādīhi eva sahetuka’’nti addhattayepi kaṅkhāvitaraṇena vitiṇṇakaṅkho ‘‘yaṃ kiñci rūpa’’ntiādinā (ma. ni. 1.361; ma. ni. 2.113; ma. ni. 3.86; a. ni. 4.181; paṭi. ma. 1.48) kalāpasammasanavasena tilakkhaṇaṃ āropetvā udayabbayānupassanādivasena vipassanaṃ vaḍḍhento anukkamena maggapaṭipāṭiyā.

    പരസ്സ വാ അസ്സാസപസ്സാസകായേതി ഇദം സമ്മസനചാരവസേനായം പാളി പവത്താതി കത്വാ വുത്തം, സമഥവസേന പന പരസ്സ അസ്സാസപസ്സാസകായേ അപ്പനാനിമിത്തുപ്പത്തി ഏവ നത്ഥീതി. ഇദം ഉഭയം ന ലബ്ഭതീതി ‘‘അജ്ഝത്തം, ബഹിദ്ധാ’’തി ച വുത്തം ഇദം ധമ്മദ്വയഘടിതം ഏകതോ ആരമ്മണഭാവേന ന ലബ്ഭതി.

    Parassa vā assāsapassāsakāyeti idaṃ sammasanacāravasenāyaṃ pāḷi pavattāti katvā vuttaṃ, samathavasena pana parassa assāsapassāsakāye appanānimittuppatti eva natthīti. Idaṃ ubhayaṃ na labbhatīti ‘‘ajjhattaṃ, bahiddhā’’ti ca vuttaṃ idaṃ dhammadvayaghaṭitaṃ ekato ārammaṇabhāvena na labbhati.

    സമുദേതി ഏതസ്മാതി സമുദയോ, സോ ഏവ കാരണട്ഠേന ധമ്മോതി സമുദയധമ്മോ, അസ്സാസപസ്സാസാനം പവത്തിഹേതുകരജകായാദി. തസ്സ അനുപസ്സനസീലോ സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ. തം പന സമുദയധമ്മം ഉപമാമുഖേന ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭസ്തന്തി രുത്തിം. ഗഗ്ഗരനാളിന്തി ഉക്കാപനാളിം. തേതി കരജകായാദികേ. യഥാ അസ്സാസപസ്സാസകായോ കരജകായാദിസമ്ബന്ധീ ഫലഭാവേന, ഏവം തേപി അസ്സാസപസ്സാസകായസമ്ബന്ധിനോ ഹേതുഭാവേനാതി ‘‘സമുദയധമ്മാ കായസ്മി’’ന്തി വത്തബ്ബതം ലഭന്തീതി വുത്തം ‘‘സമുദയ…പേ॰… വുച്ചതീ’’തി. പകതിവാചീ വാ ധമ്മ-സദ്ദോ ‘‘ജാതിധമ്മാന’’ന്തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൧൩൧; മ॰ നി॰ ൩.൩൭൩; പടി॰ മ॰ ൧.൩൩) വിയാതി കായസ്സ പച്ചയസമവായേ ഉപ്പജ്ജനപകതികാനുപസ്സീ ‘‘സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ’’തി വുത്തോ. തേനാഹ – ‘‘കരജകായഞ്ചാ’’തിആദി. ഏവഞ്ച കത്വാ കായസ്മിന്തി ഭുമ്മവചനഞ്ച സമത്ഥിതം ഹോതി. വയധമ്മാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ അഹേതുകത്തേപി വിനാസസ്സ യേസം ഹേതുധമ്മാനം അഭാവേ യം ന ഹോതി, തദഭാവോ തസ്സ അഭാവസ്സ ഹോതു വിയ വോഹരീയതീതി ഉപചാരതോ കരജകായാദിഅഭാവോ അസ്സാസപസ്സാസകായസ്സ വയകാരണം വുത്തോ. തേനാഹ ‘‘യഥാ ഭസ്തായാ’’തിആദി. അയം താവേത്ഥ പഠമവികപ്പവസേന അത്ഥവിഭാവനാ. ദുതിയവികപ്പവസേന പന ഉപചാരേന വിനായേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാനുപസ്സനാ വിയ ഭിന്നവത്ഥുവിസയതായ സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സനാപി ഏകകാലേ ന ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘കാലേന സമുദയം കാലേന വയം അനുപസ്സന്തോ’’തി.

    Samudeti etasmāti samudayo, so eva kāraṇaṭṭhena dhammoti samudayadhammo, assāsapassāsānaṃ pavattihetukarajakāyādi. Tassa anupassanasīlo samudayadhammānupassī. Taṃ pana samudayadhammaṃ upamāmukhena dassento ‘‘yathā nāmā’’tiādimāha. Tattha bhastanti ruttiṃ. Gaggaranāḷinti ukkāpanāḷiṃ. Teti karajakāyādike. Yathā assāsapassāsakāyo karajakāyādisambandhī phalabhāvena, evaṃ tepi assāsapassāsakāyasambandhino hetubhāvenāti ‘‘samudayadhammā kāyasmi’’nti vattabbataṃ labhantīti vuttaṃ ‘‘samudaya…pe… vuccatī’’ti. Pakativācī vā dhamma-saddo ‘‘jātidhammāna’’ntiādīsu (ma. ni. 1.131; ma. ni. 3.373; paṭi. ma. 1.33) viyāti kāyassa paccayasamavāye uppajjanapakatikānupassī ‘‘samudayadhammānupassī’’ti vutto. Tenāha – ‘‘karajakāyañcā’’tiādi. Evañca katvā kāyasminti bhummavacanañca samatthitaṃ hoti. Vayadhammānupassīti ettha ahetukattepi vināsassa yesaṃ hetudhammānaṃ abhāve yaṃ na hoti, tadabhāvo tassa abhāvassa hotu viya voharīyatīti upacārato karajakāyādiabhāvo assāsapassāsakāyassa vayakāraṇaṃ vutto. Tenāha ‘‘yathā bhastāyā’’tiādi. Ayaṃ tāvettha paṭhamavikappavasena atthavibhāvanā. Dutiyavikappavasena pana upacārena vināyeva attho veditabbo. Ajjhattabahiddhānupassanā viya bhinnavatthuvisayatāya samudayavayadhammānupassanāpi ekakāle na labbhatīti āha ‘‘kālena samudayaṃ kālena vayaṃ anupassanto’’ti.

    അത്ഥി കായോതി ഏവ-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി ‘‘കായോവ അത്ഥീ’’തി വത്വാ അവധാരണേന നിവത്ഥിതം ദസ്സേന്തോ ‘‘ന സത്തോ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യോ രൂപാദീസു സത്തവിസത്തതായ പരേസഞ്ച സജ്ജാപനട്ഠേന, സത്വഗുണയോഗതോ വാ ‘‘സത്തോ’’തി പരേഹി പരികപ്പിതോ. തസ്സ സത്തനികായസ്സ പൂരണതോ ച ചവനുപപജ്ജനധമ്മതായ ഗലനതോ ച ‘‘പുഗ്ഗലോ’’തി. ഥീയതി സംഹഞ്ഞതി ഏത്ഥ ഗബ്ഭോതി ‘‘ഇത്ഥീ’’തി. പുരി പുരേ ഭാഗേ സേതി പവത്തതീതി ‘‘പുരിസോ’’തി. ആഹിതോ അഹംമാനോ ഏത്ഥാതി ‘‘അത്താ’’തി, അത്തനോ സന്തകഭാവേന ‘‘അത്തനിയ’’ന്തി. പരോ ന ഹോതീതി കത്വാ ‘‘അഹ’’ന്തി, മമ സന്തകന്തി കത്വാ ‘‘മമ’’ന്തി. വുത്തപ്പകാരവിനിമുത്തോ അഞ്ഞോതി കത്വാ ‘‘കോചീ’’തി, തസ്സ സന്തകഭാവേന ‘‘കസ്സചീ’’തി പരികപ്പേതബ്ബോ കോചി നത്ഥി, കേവലം കായോ ഏവ അത്ഥീതി അത്തത്തനിയസുഞ്ഞതമേവ കായസ്സ വിഭാവേതി. ഏവന്തി ‘‘കായോവ അത്ഥീ’’തിആദിനാ വുത്തപ്പകാരേന. ഞാണപമാണത്ഥായാതി കായാനുപസ്സനാഞാണപരം പമാണം പാപനത്ഥായ. സതിപമാണത്ഥായാതി കായപരിഗ്ഗാഹികസതിപവത്തം സതിപരം പമാണം പാപനത്ഥായ. ഇമസ്സ ഹി വുത്തനയേന ‘‘അത്ഥി കായോ’’തി അപരാപരുപ്പത്തിവസേന പച്ചുപട്ഠിതാ സതി ഭിയ്യോസോ മത്തായ തത്ഥ ഞാണസ്സ സതിയാ ച പരിബ്രൂഹനായ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘സതിസമ്പജഞ്ഞാനം വഡ്ഢത്ഥായാ’’തി.

    Atthi kāyoti eva-saddo luttaniddiṭṭhoti ‘‘kāyova atthī’’ti vatvā avadhāraṇena nivatthitaṃ dassento ‘‘na satto’’tiādimāha. Tassattho – yo rūpādīsu sattavisattatāya paresañca sajjāpanaṭṭhena, satvaguṇayogato vā ‘‘satto’’ti parehi parikappito. Tassa sattanikāyassa pūraṇato ca cavanupapajjanadhammatāya galanato ca ‘‘puggalo’’ti. Thīyati saṃhaññati ettha gabbhoti ‘‘itthī’’ti. Puri pure bhāge seti pavattatīti ‘‘puriso’’ti. Āhito ahaṃmāno etthāti ‘‘attā’’ti, attano santakabhāvena ‘‘attaniya’’nti. Paro na hotīti katvā ‘‘aha’’nti, mama santakanti katvā ‘‘mama’’nti. Vuttappakāravinimutto aññoti katvā ‘‘kocī’’ti, tassa santakabhāvena ‘‘kassacī’’ti parikappetabbo koci natthi, kevalaṃ kāyo eva atthīti attattaniyasuññatameva kāyassa vibhāveti. Evanti ‘‘kāyova atthī’’tiādinā vuttappakārena. Ñāṇapamāṇatthāyāti kāyānupassanāñāṇaparaṃ pamāṇaṃ pāpanatthāya. Satipamāṇatthāyāti kāyapariggāhikasatipavattaṃ satiparaṃ pamāṇaṃ pāpanatthāya. Imassa hi vuttanayena ‘‘atthi kāyo’’ti aparāparuppattivasena paccupaṭṭhitā sati bhiyyoso mattāya tattha ñāṇassa satiyā ca paribrūhanāya hoti. Tenāha ‘‘satisampajaññānaṃ vaḍḍhatthāyā’’ti.

    ഇമിസ്സാ ഭാവനായ തണ്ഹാദിട്ഠിഗാഹാനം ഉജുപടിപക്ഖത്താ വുത്തം ‘‘തണ്ഹാ…പേ॰… വിഹരതീ’’തി. തഥാഭൂതോ ച ലോകേ കിഞ്ചി ‘‘അഹ’’ന്തി വാ ‘‘മമ’’ന്തി വാ ഗഹേതബ്ബം ന പസ്സതി, കുതോ ഗണ്ഹേയ്യ. തേനാഹ ‘‘ന ച കിഞ്ചീ’’തിആദി. ഏവമ്പീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ ഹേട്ഠാ നിദ്ദിട്ഠസ്സ താദിസസ്സ അത്ഥസ്സ അഭാവതോ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉപരി അത്ഥം ഉപാദായാ’’തി ആഹ. ‘‘ഏവ’’ന്തി പന നിദ്ദിട്ഠാകാരസ്സ പച്ചാമസനം നിഗമനവസേന കതന്തി ആഹ ‘‘ഇമിനാ പന…പേ॰… ദസ്സേതീ’’തി. പുബ്ബഭാഗസതിപട്ഠാനസ്സ ഇധാധിപ്പേതത്താ വുത്തം ‘‘സതി ദുക്ഖസച്ച’’ന്തി. സാ പന സതി യസ്മിം അത്തഭാവേ, തസ്സ സമുട്ഠാപികാ തണ്ഹാ തസ്സാപി സമുട്ഠാപികാ ഏവ നാമ ഹോതി തദഭാവേ അഭാവതോതി ആഹ ‘‘തസ്സാ സമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ’’തി. അപ്പവത്തീതി അപ്പവത്തിനിമിത്തം, ന പവത്തതി ഏത്ഥാതി വാ അപ്പവത്തി. ചതുസച്ചവസേനാതി ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനവസേന. ഉസ്സക്കിത്വാതി വിസുദ്ധിപരമ്പരായ ആരുഹിത്വാ, ഭാവനം ഉപരി നേത്വാതി അത്ഥോ. നിയ്യാനമുഖന്തി വട്ടദുക്ഖതോ നിസ്സരണൂപായോ.

    Imissā bhāvanāya taṇhādiṭṭhigāhānaṃ ujupaṭipakkhattā vuttaṃ ‘‘taṇhā…pe… viharatī’’ti. Tathābhūto ca loke kiñci ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā gahetabbaṃ na passati, kuto gaṇheyya. Tenāha ‘‘na ca kiñcī’’tiādi. Evampīti ettha pi-saddo heṭṭhā niddiṭṭhassa tādisassa atthassa abhāvato avuttasamuccayatthoti dassento ‘‘upari atthaṃ upādāyā’’ti āha. ‘‘Eva’’nti pana niddiṭṭhākārassa paccāmasanaṃ nigamanavasena katanti āha ‘‘iminā pana…pe… dassetī’’ti. Pubbabhāgasatipaṭṭhānassa idhādhippetattā vuttaṃ ‘‘sati dukkhasacca’’nti. Sā pana sati yasmiṃ attabhāve, tassa samuṭṭhāpikā taṇhā tassāpi samuṭṭhāpikā eva nāma hoti tadabhāve abhāvatoti āha ‘‘tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā’’ti. Appavattīti appavattinimittaṃ, na pavattati etthāti vā appavatti. Catusaccavasenāti catusaccakammaṭṭhānavasena. Ussakkitvāti visuddhiparamparāya āruhitvā, bhāvanaṃ upari netvāti attho. Niyyānamukhanti vaṭṭadukkhato nissaraṇūpāyo.

    ആനാപാനപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Ānāpānapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ഇരിയാപഥപബ്ബവണ്ണനാ

    Iriyāpathapabbavaṇṇanā

    ൧൦൮. ഇരിയാപഥവസേനാതി ഇരിയനം ഇരിയാ, കിരിയാ, ഇധ പന കായികപയോഗോ വേദിതബ്ബോ. ഇരിയാനം പഥോ പവത്തിമഗ്ഗോതി ഇരിയാപഥോ, ഗമനാദിസരീരാവത്ഥാ. ഗച്ഛന്തോ വാ ഹി സത്തോ കായേന കത്തബ്ബകിരിയം കരേയ്യ ഠിതോ വാ നിസിന്നോ വാ നിപന്നോ വാതി. തേസം വസേന, ഇരിയാപഥവിഭാഗേനാതി അത്ഥോ. പുന ചപരന്തി പുന ച അപരം, യഥാവുത്തആനാപാനകമ്മട്ഠാനതോ ഭിയ്യോപി അഞ്ഞം കായാനുപസ്സനാകമ്മട്ഠാനം കഥേമി, സുണാഥാതി വാ അധിപ്പായോ. ഗച്ഛന്തോ വാതിആദി ഗമനാദിമത്തജാനനസ്സ ഗമനാദിഗതവിസേസജാനനസ്സ ച സാധാരണവചനം. തത്ഥ ഗമനാദിമത്തജാനനം ഇധ നാധിപ്പേതം, ഗമനാദിഗതവിസേസജാനനം പന അധിപ്പേതന്തി തം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ കാമ’’ന്തിആദി വുത്തം. സത്തൂപലദ്ധിന്തി സത്തോ അത്ഥീതി ഉപലദ്ധിം സത്തഗ്ഗാഹം ന ജഹതി ന പരിച്ചജതി ‘‘അഹം ഗച്ഛാമി, മമ ഗമന’’ന്തി ഗാഹസബ്ഭാവതോ. തതോ ഏവ അത്തസഞ്ഞം ‘‘അത്ഥി അത്താ കാരകോ വേദകോ’’തി ഏവം പവത്തം വിപരീതസഞ്ഞം ന ഉഗ്ഘാടേതി നാപനേതി അപടിപക്ഖഭാവതോ, അനനബ്രൂഹനതോ വാ. ഏവം ഭൂതസ്സ ചസ്സ കുതോ കമ്മട്ഠാനാദിഭാവോതി ആഹ ‘‘കമ്മട്ഠാനം വാ സതിപട്ഠാനഭാവനാ വാ ന ഹോതീ’’തി. ഇമസ്സ പനാതിആദിസുക്കപക്ഖസ്സ വുത്തവിപരിയായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തമേവ ഹി അത്ഥം വിവരിതും ‘‘ഇദം ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കോ ഗച്ഛതീതി ഗമനകിരിയായ കത്തുപുച്ഛാ, സാ കത്തുഭാവവിസിട്ഠഅത്തപടിക്ഖേപത്ഥാ ധമ്മമത്തസ്സേവ ഗമനസിദ്ധിദസ്സനതോ. കസ്സ ഗമനന്തി അകത്തുതാവിസിട്ഠഅത്തഗ്ഗാഹപടിക്ഖേപത്ഥാ. കിംകാരണാതി പന പടിക്ഖിത്തകത്തുകായ ഗമനകിരിയായ അവിപരീതകാരണപുച്ഛാ ‘‘ഗമനന്തി അത്താ മനസാ സംയുജ്ജതി, മനോ ഇന്ദ്രിയേഹി, ഇന്ദ്രിയാനി അത്തേഹീ’’തി ഏവമാദിഗമനകാരണപടിക്ഖേപനതോ. തേനാഹ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി.

    108.Iriyāpathavasenāti iriyanaṃ iriyā, kiriyā, idha pana kāyikapayogo veditabbo. Iriyānaṃ patho pavattimaggoti iriyāpatho, gamanādisarīrāvatthā. Gacchanto vā hi satto kāyena kattabbakiriyaṃ kareyya ṭhito vā nisinno vā nipanno vāti. Tesaṃ vasena, iriyāpathavibhāgenāti attho. Puna caparanti puna ca aparaṃ, yathāvuttaānāpānakammaṭṭhānato bhiyyopi aññaṃ kāyānupassanākammaṭṭhānaṃ kathemi, suṇāthāti vā adhippāyo. Gacchanto vātiādi gamanādimattajānanassa gamanādigatavisesajānanassa ca sādhāraṇavacanaṃ. Tattha gamanādimattajānanaṃ idha nādhippetaṃ, gamanādigatavisesajānanaṃ pana adhippetanti taṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tattha kāma’’ntiādi vuttaṃ. Sattūpaladdhinti satto atthīti upaladdhiṃ sattaggāhaṃ na jahati na pariccajati ‘‘ahaṃ gacchāmi, mama gamana’’nti gāhasabbhāvato. Tato eva attasaññaṃ ‘‘atthi attā kārako vedako’’ti evaṃ pavattaṃ viparītasaññaṃ na ugghāṭeti nāpaneti apaṭipakkhabhāvato, ananabrūhanato vā. Evaṃ bhūtassa cassa kuto kammaṭṭhānādibhāvoti āha ‘‘kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hotī’’ti. Imassa panātiādisukkapakkhassa vuttavipariyāyena attho veditabbo. Tameva hi atthaṃ vivarituṃ ‘‘idaṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ko gacchatīti gamanakiriyāya kattupucchā, sā kattubhāvavisiṭṭhaattapaṭikkhepatthā dhammamattasseva gamanasiddhidassanato. Kassa gamananti akattutāvisiṭṭhaattaggāhapaṭikkhepatthā. Kiṃkāraṇāti pana paṭikkhittakattukāya gamanakiriyāya aviparītakāraṇapucchā ‘‘gamananti attā manasā saṃyujjati, mano indriyehi, indriyāni attehī’’ti evamādigamanakāraṇapaṭikkhepanato. Tenāha ‘‘tatthā’’tiādi.

    ന കോചി സത്തോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ ഗച്ഛതി ധമ്മമത്തസ്സേവ ഗമനസിദ്ധിതോ തബ്ബിനിമുത്തസ്സ ച കസ്സചി അഭാവതോ. ഇദാനി ധമ്മമത്തസ്സേവ ഗമനസിദ്ധിം ദസ്സേതും ‘‘ചിത്തകിരിയവായോധാതുവിപ്ഫാരേനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ചിത്തകിരിയാ ച സാ വായോധാതുയാ വിപ്ഫാരോ വിപ്ഫന്ദനഞ്ചാതി ചിത്തകിരിയവായോധാതുവിപ്ഫാരോ, തേന. ഏത്ഥ ച ചിത്തകിരിയഗ്ഗഹണേന അനിന്ദ്രിയബദ്ധവായോധാതുവിപ്ഫാരം നിവത്തേതി, വായോധാതുവിപ്ഫാരഗ്ഗഹണേന ചേതനാവചീവിഞ്ഞത്തിഭേദം ചിത്തകിരിയം നിവത്തേതി, ഉഭയേന പന കായവിഞ്ഞത്തിം വിഭാവേതി. ‘‘ഗച്ഛതീ’’തി വത്വാ യഥാ പവത്തമാനേ കായേ ‘‘ഗച്ഛതീ’’തി വോഹാരോ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘തസ്മാ’’തിആദി വുത്തം. ന്തി ഗന്തുകാമതാവസേന പവത്തചിത്തം. വായം ജനേതീതി വായോധാതുഅധികം രൂപകലാപം ജനേതി, അധികതാ ചേത്ഥ സാമത്ഥിയതോ, ന പമാണതോ. ഗമനചിത്തസമുട്ഠിതം സഹജാതരൂപകായസ്സ ഥമ്ഭനസന്ധാരണചലനാനം പച്ചയഭൂതേന ആകാരവിസേസേന പവത്തമാനം വായോധാതും സന്ധായാഹ ‘‘വായോ വിഞ്ഞത്തിം ജനേതീ’’തി. അധിപ്പായസഹഭാവീ ഹി വികാരോ വിഞ്ഞത്തി, യഥാവുത്തഅധികഭാവേനേവ ച വായോഗഹണം, ന വായോധാതുയാ ഏവ ജനകഭാവതോ, അഞ്ഞഥാ വിഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദായരൂപഭാവോ ദുരുപപാദോ സിയാ. പുരതോ അഭിനീഹാരോ പുരതോഭാഗേന കായസ്സ പവത്തനം, യോ ‘‘അഭിക്കമോ’’തി വുച്ചതി.

    Na koci satto vā puggalo vā gacchati dhammamattasseva gamanasiddhito tabbinimuttassa ca kassaci abhāvato. Idāni dhammamattasseva gamanasiddhiṃ dassetuṃ ‘‘cittakiriyavāyodhātuvipphārenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha cittakiriyā ca sā vāyodhātuyā vipphāro vipphandanañcāti cittakiriyavāyodhātuvipphāro, tena. Ettha ca cittakiriyaggahaṇena anindriyabaddhavāyodhātuvipphāraṃ nivatteti, vāyodhātuvipphāraggahaṇena cetanāvacīviññattibhedaṃ cittakiriyaṃ nivatteti, ubhayena pana kāyaviññattiṃ vibhāveti. ‘‘Gacchatī’’ti vatvā yathā pavattamāne kāye ‘‘gacchatī’’ti vohāro hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘tasmā’’tiādi vuttaṃ. Tanti gantukāmatāvasena pavattacittaṃ. Vāyaṃ janetīti vāyodhātuadhikaṃ rūpakalāpaṃ janeti, adhikatā cettha sāmatthiyato, na pamāṇato. Gamanacittasamuṭṭhitaṃ sahajātarūpakāyassa thambhanasandhāraṇacalanānaṃ paccayabhūtena ākāravisesena pavattamānaṃ vāyodhātuṃ sandhāyāha ‘‘vāyo viññattiṃ janetī’’ti. Adhippāyasahabhāvī hi vikāro viññatti, yathāvuttaadhikabhāveneva ca vāyogahaṇaṃ, na vāyodhātuyā eva janakabhāvato, aññathā viññattiyā upādāyarūpabhāvo durupapādo siyā. Purato abhinīhāro puratobhāgena kāyassa pavattanaṃ, yo ‘‘abhikkamo’’ti vuccati.

    ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി അതിദേസവസേന സങ്ഖേപതോ വത്വാ തമേവത്ഥം വിവരിതും ‘‘തത്രാപി ഹീ’’തിആദി വുത്തം. കോടിതോ പട്ഠായാതി ഹേട്ഠിമകോടിതോ പട്ഠായ. ഉസ്സിതഭാവോതി ഉബ്ബിദ്ധഭാവോ.

    ‘‘Esevanayo’’ti atidesavasena saṅkhepato vatvā tamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘tatrāpi hī’’tiādi vuttaṃ. Koṭito paṭṭhāyāti heṭṭhimakoṭito paṭṭhāya. Ussitabhāvoti ubbiddhabhāvo.

    ഏവം പജാനതോതി ഏവം ചിത്തകിരിയവായോധാതുവിപ്ഫാരേനേവ ഗമനാദിഭാവോ ഹോതീതി പജാനതോ തസ്സ ഏവം പജാനനായ നിച്ഛയഗമനത്ഥം ‘‘ഏവം ഹോതീ’’തി വിചാരണാ വുച്ചതി ലോകേ യഥാഭൂതം അജാനന്തേഹി മിച്ഛാഭിനിവേസവസേന, ലോകവോഹാരവസേന വാ. അത്ഥി പനാതി അത്തനോ ഏവ വീമംസനവസേന പുച്ഛാവചനം. നത്ഥീതി നിച്ഛയവസേന സത്തസ്സ പടിക്ഖേപവചനം. യഥാ പനാതിആദി തസ്സേവത്ഥസ്സ ഉപമായ വിഭാവനം.

    Evaṃpajānatoti evaṃ cittakiriyavāyodhātuvipphāreneva gamanādibhāvo hotīti pajānato tassa evaṃ pajānanāya nicchayagamanatthaṃ ‘‘evaṃ hotī’’ti vicāraṇā vuccati loke yathābhūtaṃ ajānantehi micchābhinivesavasena, lokavohāravasena vā. Atthi panāti attano eva vīmaṃsanavasena pucchāvacanaṃ. Natthīti nicchayavasena sattassa paṭikkhepavacanaṃ. Yathā panātiādi tassevatthassa upamāya vibhāvanaṃ.

    നാവാ മാലുതവേഗേനാതി യഥാ അചേതനാ നാവാ വാതവേഗേന ദേസന്തരം യാതി, യഥാ ച അചേതനോ തേജനം കണ്ഡോ ജിയാവേഗേന ദേസന്തരം യാതി, തഥാ അചേതനോ കായോ വാതാഹതോ യഥാവുത്തവായുനാ നീതോ ദേസന്തരം യാതീതി ഏവം ഉപമാസംസന്ദനം വേദിതബ്ബം. സചേ പന കോചി വദേയ്യ ‘‘യഥാ നാവായ തേജനസ്സ ച പേല്ലകസ്സ പുരിസസ്സ വസേന ദേസന്തരഗമനം, ഏവം കായസ്സാപീ’’തി, ഹോതു, ഏവം ഇച്ഛിതോവായമത്ഥോ. യഥാ ഹി നാവാ തേജനാനം സംഹതലക്ഖണസ്സേവ പുരിസസ്സ വസേന ഗമനം, ന അസംഹതലക്ഖണസ്സ, ഏവം കായസ്സാപീതി കാ നോ ഹാനി, ഭിയ്യോപി ധമ്മമത്തതാവ പതിട്ഠം ലഭതി, ന പുരിസവാദോ. തേനാഹ ‘‘യന്തം സുത്തവസേനാ’’തിആദി.

    Nāvā mālutavegenāti yathā acetanā nāvā vātavegena desantaraṃ yāti, yathā ca acetano tejanaṃ kaṇḍo jiyāvegena desantaraṃ yāti, tathā acetano kāyo vātāhato yathāvuttavāyunā nīto desantaraṃ yātīti evaṃ upamāsaṃsandanaṃ veditabbaṃ. Sace pana koci vadeyya ‘‘yathā nāvāya tejanassa ca pellakassa purisassa vasena desantaragamanaṃ, evaṃ kāyassāpī’’ti, hotu, evaṃ icchitovāyamattho. Yathā hi nāvā tejanānaṃ saṃhatalakkhaṇasseva purisassa vasena gamanaṃ, na asaṃhatalakkhaṇassa, evaṃ kāyassāpīti kā no hāni, bhiyyopi dhammamattatāva patiṭṭhaṃ labhati, na purisavādo. Tenāha ‘‘yantaṃ suttavasenā’’tiādi.

    തത്ഥ പയുത്തന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഗമനാദികിരിയാവസേന പയോജിതം. ഠാതീതി തിട്ഠതി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. വിനാ ഹേതുപച്ചയേതി ഗന്തുകാമതാചിത്ത-തംസമുട്ഠാന-വായോധാതു-ആദിഹേതുപച്ചയേഹി വിനാ. തിട്ഠേതി തിട്ഠേയ്യ. വജേതി വജേയ്യ ഗച്ഛേയ്യ കോ നാമാതി സമ്ബന്ധോ. പടിക്ഖേപത്ഥോ ചേത്ഥ കിം-സദ്ദോതി ഹേതുപച്ചയവിരഹേന ഠാനഗമനപടിക്ഖേപമുഖേന സബ്ബായപി ധമ്മപ്പവത്തിയാ പച്ചയാധീനവുത്തിതാവിഭാവനേന അത്തസുഞ്ഞതാ വിയ അനിച്ചദുക്ഖതാപി വിഭാവിതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

    Tattha payuttanti heṭṭhā vuttanayena gamanādikiriyāvasena payojitaṃ. Ṭhātīti tiṭṭhati. Etthāti imasmiṃ loke. Vinā hetupaccayeti gantukāmatācitta-taṃsamuṭṭhāna-vāyodhātu-ādihetupaccayehi vinā. Tiṭṭheti tiṭṭheyya. Vajeti vajeyya gaccheyya ko nāmāti sambandho. Paṭikkhepattho cettha kiṃ-saddoti hetupaccayavirahena ṭhānagamanapaṭikkhepamukhena sabbāyapi dhammappavattiyā paccayādhīnavuttitāvibhāvanena attasuññatā viya aniccadukkhatāpi vibhāvitāti daṭṭhabbā.

    പണിഹിതോതി യഥാ യഥാ പച്ചയേഹി പകാരതോ നിഹിതോ ഠപിതോ. സബ്ബസങ്ഗാഹികവചനന്തി സബ്ബേസം ചതുന്നമ്പി ഇരിയാപഥാനം സങ്ഗണ്ഹനവചനം, പുബ്ബേ വിസും വിസും ഇരിയാപഥാനം വുത്തത്താ ഇദം തേസം ഏകജ്ഝം ഗഹേത്വാ വചനന്തി അത്ഥോ. പുരിമനയോ വാ ഇരിയാപഥപ്പധാനോ വുത്തോതി തത്ഥ കായോ അപ്പധാനോ അനുനിപ്ഫാദീതി ഇധ കായം പധാനം അപ്പധാനഞ്ച ഇരിയാപഥം അനുനിപ്ഫാദം കത്വാ ദസ്സേതും ദുതിയനയോ വുത്തോതി ഏവമ്പേത്ഥ ദ്വിന്നം നയാനം വിസേസോ വേദിതബ്ബോ. ഠിതോതി പവത്തോ.

    Paṇihitoti yathā yathā paccayehi pakārato nihito ṭhapito. Sabbasaṅgāhikavacananti sabbesaṃ catunnampi iriyāpathānaṃ saṅgaṇhanavacanaṃ, pubbe visuṃ visuṃ iriyāpathānaṃ vuttattā idaṃ tesaṃ ekajjhaṃ gahetvā vacananti attho. Purimanayo vā iriyāpathappadhāno vuttoti tattha kāyo appadhāno anunipphādīti idha kāyaṃ padhānaṃ appadhānañca iriyāpathaṃ anunipphādaṃ katvā dassetuṃ dutiyanayo vuttoti evampettha dvinnaṃ nayānaṃ viseso veditabbo. Ṭhitoti pavatto.

    ഇരിയാപഥപരിഗ്ഗണ്ഹനമ്പി ഇരിയാപഥവതോ കായസ്സേവ പരിഗ്ഗണ്ഹനം തസ്സ അവത്ഥാവിസേസഭാവതോതി വുത്തം ‘‘ഇരിയാപഥപരിഗ്ഗഹണേന കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തി. തേനേവേത്ഥ രൂപക്ഖന്ധവസേനേവ സമുദയാദയോ ഉദ്ധടാ. ഏസ നയോ സേസവാരേസുപി. ആദിനാതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന യഥാ ‘‘തണ്ഹാസമുദയാ കമ്മസമുദയാ ആഹാരസമുദയാ’’തി നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സന്തോപി രുപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതീതി ഇമേ ചത്താരോ ആഹാരാ സങ്ഗയ്ഹന്തി, ഏവം ‘‘അവിജ്ജാനിരോധാ രൂപനിരോധാ’’തിആദയോപി പഞ്ച ആകാരാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബോ. സേസം വുത്തനയമേവ.

    Iriyāpathapariggaṇhanampi iriyāpathavato kāyasseva pariggaṇhanaṃ tassa avatthāvisesabhāvatoti vuttaṃ ‘‘iriyāpathapariggahaṇena kāye kāyānupassī viharatī’’ti. Tenevettha rūpakkhandhavaseneva samudayādayo uddhaṭā. Esa nayo sesavāresupi. Ādināti ettha ādi-saddena yathā ‘‘taṇhāsamudayā kammasamudayā āhārasamudayā’’ti nibbattilakkhaṇaṃ passantopi rupakkhandhassa udayaṃ passatīti ime cattāro āhārā saṅgayhanti, evaṃ ‘‘avijjānirodhā rūpanirodhā’’tiādayopi pañca ākārā saṅgahitāti daṭṭhabbo. Sesaṃ vuttanayameva.

    ഇരിയാപഥപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Iriyāpathapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ചതുസമ്പജഞ്ഞപബ്ബവണ്ണനാ

    Catusampajaññapabbavaṇṇanā

    ൧൦൯. ചതുസമ്പജഞ്ഞവസേനാതി (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൨൮൪; സം॰ നി॰ ൫.൩൬൮; ദീ॰ നി॰ അഭി॰ ടീ॰ ൨.൨൧൪) സമന്തതോ പകാരേഹി, പകട്ഠം വാ സവിസേസം ജാനാതീതി സമ്പജാനോ, സമ്പജാനസ്സ ഭാവോ സമ്പജഞ്ഞം, തഥാപവത്തം ഞാണം. ചത്താരി സമ്പജഞ്ഞാനി സമാഹടാനി ചതുസമ്പജഞ്ഞം, തസ്സ വസേന. അഭിക്കമനം അഭിക്കന്തന്തി ആഹ ‘‘അഭിക്കന്തം വുച്ചതി ഗമന’’ന്തി. തഥാ പടിക്കമനം പടിക്കന്തന്തി ആഹ ‘‘പടിക്കന്തം വുച്ചതി നിവത്തന’’ന്തി. നിവത്തനന്തി ച നിവത്തിമത്തം, നിവത്തിത്വാ പന ഗമനം ഗമനമേവ. അഭിഹരന്തോതി ഗമനവസേന കായം ഉപനേന്തോ.

    109.Catusampajaññavasenāti (dī. ni. ṭī. 1.284; saṃ. ni. 5.368; dī. ni. abhi. ṭī. 2.214) samantato pakārehi, pakaṭṭhaṃ vā savisesaṃ jānātīti sampajāno, sampajānassa bhāvo sampajaññaṃ, tathāpavattaṃ ñāṇaṃ. Cattāri sampajaññāni samāhaṭāni catusampajaññaṃ, tassa vasena. Abhikkamanaṃ abhikkantanti āha ‘‘abhikkantaṃ vuccati gamana’’nti. Tathā paṭikkamanaṃ paṭikkantanti āha ‘‘paṭikkantaṃ vuccati nivattana’’nti. Nivattananti ca nivattimattaṃ, nivattitvā pana gamanaṃ gamanameva. Abhiharantoti gamanavasena kāyaṃ upanento.

    സമ്മാ പജാനനം സമ്പജാനം, തേന അത്തനാ കാതബ്ബസ്സ കരണസീലോ സമ്പജാനകാരീതി ആഹ ‘‘സമ്പജഞ്ഞേന സബ്ബകിച്ചകാരീ’’തി. സമ്പജാനസദ്ദസ്സ സമ്പജഞ്ഞപരിയായതാ പുബ്ബേ വുത്തായേവ. സമ്പജഞ്ഞം കരോതേവാതി അഭിക്കന്താദീസു അസമ്മോഹം ഉപ്പാദേതി ഏവ. സമ്പജാനസ്സ വാ കാരോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി സമ്പജാനകാരീ. ധമ്മതോ വഡ്ഢിസങ്ഖാതേന സഹ അത്ഥേന പവത്തതീതി സാത്ഥകം, അഭിക്കന്താദി. സാത്ഥകസ്സ സമ്പജാനനം സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞം. സപ്പായസ്സ അത്തനോ ഉപകാരാവഹസ്സ ഹിതസ്സ സമ്പജാനനം സപ്പായസമ്പജഞ്ഞം അഭിക്കമാദീസു ഭിക്ഖാചാരഗോചരേ, അഞ്ഞത്ഥാപി ച പവത്തേസു അവിജഹിതേ കമ്മട്ഠാനസങ്ഖാതേ ഗോചരേ സമ്പജഞ്ഞം ഗോചരസമ്പജഞ്ഞം. അഭിക്കമാദീസു അസമ്മുയ്ഹനമേവ സമ്പജഞ്ഞം അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞം. പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാതി പടിസങ്ഖായ.

    Sammā pajānanaṃ sampajānaṃ, tena attanā kātabbassa karaṇasīlo sampajānakārīti āha ‘‘sampajaññena sabbakiccakārī’’ti. Sampajānasaddassa sampajaññapariyāyatā pubbe vuttāyeva. Sampajaññaṃ karotevāti abhikkantādīsu asammohaṃ uppādeti eva. Sampajānassa vā kāro etassa atthīti sampajānakārī. Dhammato vaḍḍhisaṅkhātena saha atthena pavattatīti sātthakaṃ, abhikkantādi. Sātthakassa sampajānanaṃ sātthakasampajaññaṃ. Sappāyassa attano upakārāvahassa hitassa sampajānanaṃ sappāyasampajaññaṃ abhikkamādīsu bhikkhācāragocare, aññatthāpi ca pavattesu avijahite kammaṭṭhānasaṅkhāte gocare sampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ. Abhikkamādīsu asammuyhanameva sampajaññaṃ asammohasampajaññaṃ. Pariggaṇhitvāti paṭisaṅkhāya.

    തസ്മിന്തി സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞവസേന പരിഗ്ഗഹിതഅത്ഥേ. അത്ഥോ നാമ ധമ്മതോ വഡ്ഢീതി യം സാത്ഥകന്തി അധിപ്പേതം ഗമനം, തം സപ്പായമേവാതി സിയാ കസ്സചി ആസങ്കാതി തന്നിവത്തനത്ഥം ‘‘ചേതിയദസ്സനം താവാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ചിത്തകമ്മരൂപകാനി വിയാതി ചിത്തകമ്മകതപടിമായോ വിയ, യന്തപയോഗേന വാ വിചിത്തകമ്മപടിമായോ വിയ. അസമപേക്ഖനം ഗേഹസിതഅഞ്ഞാണുപേക്ഖാവസേന ആരമ്മണസ്സ അയോനിസോ ഗഹണം. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ ഉപ്പജ്ജതി ഉപേക്ഖാ ബാലസ്സ മൂള്ഹസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സാ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൩.൩൦൮). ഹത്ഥിആദിസമ്മദ്ദേന ജീവിതന്തരായോ, വിസഭാഗരൂപദസ്സനാദിനാ ബ്രഹ്മചരിയന്തരായോ.

    Tasminti sātthakasampajaññavasena pariggahitaatthe. Attho nāma dhammato vaḍḍhīti yaṃ sātthakanti adhippetaṃ gamanaṃ, taṃ sappāyamevāti siyā kassaci āsaṅkāti tannivattanatthaṃ ‘‘cetiyadassanaṃ tāvā’’tiādi āraddhaṃ. Cittakammarūpakāni viyāti cittakammakatapaṭimāyo viya, yantapayogena vā vicittakammapaṭimāyo viya. Asamapekkhanaṃ gehasitaaññāṇupekkhāvasena ārammaṇassa ayoniso gahaṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā uppajjati upekkhā bālassa mūḷhassa puthujjanassā’’tiādi (ma. ni. 3.308). Hatthiādisammaddena jīvitantarāyo, visabhāgarūpadassanādinā brahmacariyantarāyo.

    പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം അനുവത്തനകഥാ ആചിണ്ണാ, അനനുവത്തനകഥാ പന തസ്സാ ദുതിയാ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ദ്വേ കഥാ നാമ ന കഥിതപുബ്ബാ’’തി.

    Pabbajitadivasato paṭṭhāya bhikkhūnaṃ anuvattanakathā āciṇṇā, ananuvattanakathā pana tassā dutiyā nāma hotīti āha ‘‘dve kathā nāma na kathitapubbā’’ti.

    ഏവന്തി ‘‘സചേ പനാ’’തിആദികം സബ്ബമ്പി വുത്താകാരം പച്ചാമസതി, ന ‘‘പുരിസസ്സ മാതുഗാമാസുഭ’’ന്തിആദികം വുച്ചമാനം. യോഗകമ്മസ്സ പവത്തിട്ഠാനതായ ഭാവനായ ആരമ്മണം കമ്മട്ഠാനന്തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘കമ്മട്ഠാനസങ്ഖാതം ഗോചര’’ന്തി. ഉഗ്ഗഹേത്വാതി യഥാ ഉഗ്ഗഹനിമിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ഉഗ്ഗഹകോസല്ലസ്സ സമ്പാദനവസേന ഉഗ്ഗഹേത്വാ. ഹരതീതി കമ്മട്ഠാനം പവത്തേതി, യാവ പിണ്ഡപാതപടിക്കമാ അനുയുഞ്ജതീതി അത്ഥോ. പച്ചാഹരതീതി ആഹാരൂപഭോഗതോ യാവ ദിവാട്ഠാനുപസങ്കമനാ കമ്മട്ഠാനം ന പടിനേതി.

    Evanti ‘‘sace panā’’tiādikaṃ sabbampi vuttākāraṃ paccāmasati, na ‘‘purisassa mātugāmāsubha’’ntiādikaṃ vuccamānaṃ. Yogakammassa pavattiṭṭhānatāya bhāvanāya ārammaṇaṃ kammaṭṭhānanti vuccatīti āha ‘‘kammaṭṭhānasaṅkhātaṃ gocara’’nti. Uggahetvāti yathā uggahanimittaṃ uppajjati, evaṃ uggahakosallassa sampādanavasena uggahetvā. Haratīti kammaṭṭhānaṃ pavatteti, yāva piṇḍapātapaṭikkamā anuyuñjatīti attho. Napaccāharatīti āhārūpabhogato yāva divāṭṭhānupasaṅkamanā kammaṭṭhānaṃ na paṭineti.

    സരീരപരികമ്മന്തി മുഖധോവനാദിസരീരപടിജഗ്ഗനം. ദ്വേ തയോ പല്ലങ്കേതി ദ്വേ തയോ നിസജ്ജാവാരേ, ദ്വേ തീണി ഉണ്ഹാസനാനി. തേനാഹ ‘‘ഉസുമം ഗാഹാപേന്തോ’’തി. കമ്മട്ഠാനസീസേനേവാതി കമ്മട്ഠാനഗ്ഗേനേവ, കമ്മട്ഠാനം പധാനം കത്വാ ഏവാതി അത്ഥോ. തേന ‘‘പത്തോപി അചേതനോ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧൦൯) വക്ഖമാനം കമ്മട്ഠാനം, യഥാപരിഹരിയമാനം വാ അവിജഹിത്വാതി ദസ്സേതി. ‘‘പരിഭോഗചേതിയതോ സരീരചേതിയം ഗരുതര’’ന്തി കത്വാ ‘‘ചേതിയം വന്ദിത്വാ’’തി പുബ്ബകാലകിരിയാവസേന വുത്തം. തഥാ ഹി അട്ഠകഥായം (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൮൦൯; മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൩.൧൨൮; അ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൨൭൫) ‘‘ചേതിയം ബാധയമാനാ ബോധിസാഖാ ഹരിതബ്ബാ’’തി വുത്താ.

    Sarīraparikammanti mukhadhovanādisarīrapaṭijagganaṃ. Dve tayo pallaṅketi dve tayo nisajjāvāre, dve tīṇi uṇhāsanāni. Tenāha ‘‘usumaṃ gāhāpento’’ti. Kammaṭṭhānasīsenevāti kammaṭṭhānaggeneva, kammaṭṭhānaṃ padhānaṃ katvā evāti attho. Tena ‘‘pattopi acetano’’tiādinā (ma. ni. aṭṭha. 1.109) vakkhamānaṃ kammaṭṭhānaṃ, yathāparihariyamānaṃ vā avijahitvāti dasseti. ‘‘Paribhogacetiyato sarīracetiyaṃ garutara’’nti katvā ‘‘cetiyaṃ vanditvā’’ti pubbakālakiriyāvasena vuttaṃ. Tathā hi aṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 809; ma. ni. aṭṭha. 3.128; a. ni. aṭṭha. 1.1.275) ‘‘cetiyaṃ bādhayamānā bodhisākhā haritabbā’’ti vuttā.

    ജനസങ്ഗഹത്ഥന്തി ‘‘മയി അകഥേന്തേ ഏതേസം കോ കഥേസ്സതീ’’തി ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ജനസങ്ഗഹത്ഥം. തസ്മാതി. യസ്മാ ‘‘ധമ്മകഥാ നാമ കഥേതബ്ബായേവാ’’തി അട്ഠകഥാചരിയാ വദന്തി, യസ്മാ ച ധമ്മകഥാ കമ്മട്ഠാനവിനിമുത്താ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ. അനുമോദനം കത്വാതി ഏത്ഥാപി ‘‘കമ്മട്ഠാനസീസേനേവാ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ. സമ്പത്തപരിച്ഛേദേനേവാതി ‘‘പരിചിതോ അപരിചിതോ’’തിആദിവിഭാഗം അകത്വാ സമ്പത്തകോടിയാവ. ഭയേതി പരചക്കാദിഭയേ.

    Janasaṅgahatthanti ‘‘mayi akathente etesaṃ ko kathessatī’’ti dhammānuggahena janasaṅgahatthaṃ. Tasmāti. Yasmā ‘‘dhammakathā nāma kathetabbāyevā’’ti aṭṭhakathācariyā vadanti, yasmā ca dhammakathā kammaṭṭhānavinimuttā nāma natthi, tasmā. Anumodanaṃ katvāti etthāpi ‘‘kammaṭṭhānasīsenevā’’ti ānetvā sambandho. Sampattaparicchedenevāti ‘‘paricito aparicito’’tiādivibhāgaṃ akatvā sampattakoṭiyāva. Bhayeti paracakkādibhaye.

    കമ്മജതേജോതി ഗഹണിം സന്ധായാഹ. കമ്മട്ഠാനവീഥിം നാരോഹതി ഖുദാപരിസ്സമേന കിലന്തകായത്താ സമാധാനാഭാവതോ. അവസേസട്ഠാനേതി യാഗുയാ അഗ്ഗഹിതട്ഠാനേ. പോങ്ഖാനുപോങ്ഖന്തി കമ്മട്ഠാനുപട്ഠാനസ്സ അവിച്ഛേദദസ്സനവചനമേതം, യഥാ പോങ്ഖാനുപോങ്ഖപവത്തായ സരപടിപാടിയാ അവിച്ഛേദോ, ഏവമേതസ്സാപീതി.

    Kammajatejoti gahaṇiṃ sandhāyāha. Kammaṭṭhānavīthiṃ nārohati khudāparissamena kilantakāyattā samādhānābhāvato. Avasesaṭṭhāneti yāguyā aggahitaṭṭhāne. Poṅkhānupoṅkhanti kammaṭṭhānupaṭṭhānassa avicchedadassanavacanametaṃ, yathā poṅkhānupoṅkhapavattāya sarapaṭipāṭiyā avicchedo, evametassāpīti.

    നിക്ഖിത്തധുരോ ഭാവനാനുയോഗേ. വത്തപടിപത്തിയാ അപൂരണേന സബ്ബവത്ഥാനി ഭിന്ദിത്വാ. ‘‘കാമേ അവീതരാഗോ ഹോതി, കായേ അവീതരാഗോ, രൂപേ അവീതരാഗോ, യാവദത്ഥം ഉദരാവദേഹകം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖം പസ്സസുഖം മിദ്ധസുഖം അനുയുത്തോ വിഹരതി, അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൨൦; മ॰ നി॰ ൧.൧൮൬) ഏവം വുത്ത പഞ്ചവിധചേതോഖിലവിനിബന്ധചിത്തോ. ചരിത്വാതി പവത്തിത്വാ.

    Nikkhittadhuro bhāvanānuyoge. Vattapaṭipattiyā apūraṇena sabbavatthāni bhinditvā. ‘‘Kāme avītarāgo hoti, kāye avītarāgo, rūpe avītarāgo, yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ bhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyaṃ caratī’’ti (dī. ni. 3.320; ma. ni. 1.186) evaṃ vutta pañcavidhacetokhilavinibandhacitto. Caritvāti pavattitvā.

    അത്തകാമാതി അത്തനോ ഹിതസുഖം ഇച്ഛന്താ, ധമ്മച്ഛന്ദവന്തോതി അത്ഥോ. ധമ്മോതി ഹി ഹിതം, തന്നിമിത്തകഞ്ച സുഖന്തി. അഥ വാ വിഞ്ഞൂനം നിബ്ബിസേസത്താ അത്തഭാവപരിയാപന്നത്താ ച അത്താ നാമ ധമ്മോ, തം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അത്തകാമാ. ഉസഭം നാമ വീസതി യട്ഠിയോ. തായ സഞ്ഞായാതി തായ പാസാണസഞ്ഞായ, ഏത്തകം ഠാനം ആഗതാതി ജാനന്താതി അധിപ്പായോ. സോയേവ നയോതി ‘‘അയം ഭിക്ഖൂ’’തിആദികോ യോ ഠാനേ വുത്തോ, സോ ഏവ നിസജ്ജായപി നയോ. പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്താനം ഛിന്നഭത്തഭാവഭയേനപി യോനിസോമനസികാരം പരിബ്രൂഹേതി.

    Attakāmāti attano hitasukhaṃ icchantā, dhammacchandavantoti attho. Dhammoti hi hitaṃ, tannimittakañca sukhanti. Atha vā viññūnaṃ nibbisesattā attabhāvapariyāpannattā ca attā nāma dhammo, taṃ kāmenti icchantīti attakāmā. Usabhaṃ nāma vīsati yaṭṭhiyo. Tāya saññāyāti tāya pāsāṇasaññāya, ettakaṃ ṭhānaṃ āgatāti jānantāti adhippāyo. Soyeva nayoti ‘‘ayaṃ bhikkhū’’tiādiko yo ṭhāne vutto, so eva nisajjāyapi nayo. Pacchato āgacchantānaṃ chinnabhattabhāvabhayenapi yonisomanasikāraṃ paribrūheti.

    ബഹാപധാനം പൂജേസ്സാമീതി അമ്ഹാകം അത്ഥായ ലോകനാഥേന ഛ വസ്സാനി കതം ദുക്കരചരിയം ഏവാഹം യഥാസത്തി പൂജേസ്സാമീതി. പടിപത്തിപൂജാ ഹി സത്ഥുപൂജാ, ന ആമിസപൂജാ. ഠാനചങ്കമനമേവാതി അധിട്ഠാതബ്ബഇരിയാപഥവസേന വുത്തം, ന ഭോജനാദികാലേസു അവസ്സം കത്തബ്ബനിസജ്ജായ പടിക്ഖേപവസേന.

    Bahāpadhānaṃ pūjessāmīti amhākaṃ atthāya lokanāthena cha vassāni kataṃ dukkaracariyaṃ evāhaṃ yathāsatti pūjessāmīti. Paṭipattipūjā hi satthupūjā, na āmisapūjā. Ṭhānacaṅkamanamevāti adhiṭṭhātabbairiyāpathavasena vuttaṃ, na bhojanādikālesu avassaṃ kattabbanisajjāya paṭikkhepavasena.

    വീഥിം ഓതരിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച അനോലോകേത്വാ പഠമമേവ വീഥിയോ സല്ലക്ഖേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘വീഥിയോ സല്ലക്ഖേത്വാ’’തി. യം സന്ധായ വുച്ചതി ‘‘പാസാദികേന അഭിക്കന്തേനാ’’തി, തം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ചാ’’തിആദി വുത്തം.

    Vīthiṃ otaritvā ito cito ca anoloketvā paṭhamameva vīthiyo sallakkhetabbāti āha ‘‘vīthiyo sallakkhetvā’’ti. Yaṃ sandhāya vuccati ‘‘pāsādikena abhikkantenā’’ti, taṃ dassetuṃ ‘‘tattha cā’’tiādi vuttaṃ.

    പച്ചേകബോധിം സച്ഛികരോതി, യദി ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏവം സബ്ബത്ഥ ഇതോ പരേസുപി. തത്ഥ പച്ചേകബോധിയാ ഉപനിസ്സയസമ്പദാ കപ്പാനം ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സതസഹസ്സഞ്ച തജ്ജം പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭരണം, സാവകബോധിയം അഗ്ഗസാവകാനം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, മഹാസാവകാനം കപ്പസതസഹസ്സമേവ, ഇതരേസം അതീതാസു ജാതീസു വിവട്ടസന്നിസ്സയവസേന നിബ്ബത്തിതം നിബ്ബേധഭാഗിയം കുസലം. ബാഹിയോ ദാരുചീരിയോതി ബഹി വിസയേ സഞ്ജാതസംവഡ്ഢതായ ബാഹിയോ, ദാരുചീരപരിഹരണേന ദാരുചീരിയോതി ച സമഞ്ഞാതോ. സോ ഹി ആയസ്മാ –

    Paccekabodhiṃ sacchikaroti, yadi upanissayasampanno hotīti sambandho. Evaṃ sabbattha ito paresupi. Tattha paccekabodhiyā upanissayasampadā kappānaṃ dve asaṅkhyeyyāni satasahassañca tajjaṃ puññañāṇasambharaṇaṃ, sāvakabodhiyaṃ aggasāvakānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ kappasatasahassañca, mahāsāvakānaṃ kappasatasahassameva, itaresaṃ atītāsu jātīsu vivaṭṭasannissayavasena nibbattitaṃ nibbedhabhāgiyaṃ kusalaṃ. Bāhiyo dārucīriyoti bahi visaye sañjātasaṃvaḍḍhatāya bāhiyo, dārucīrapariharaṇena dārucīriyoti ca samaññāto. So hi āyasmā –

    ‘‘തസ്മാ തിഹ തേ, ബാഹിയ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘ദിട്ഠേ ദിട്ഠമത്തം ഭവിസ്സതി, സുതേ… മുതേ… വിഞ്ഞാതേ വിഞ്ഞാതമത്തം ഭവിസ്സതീ’തി. യതോ ഖോ തേ, ബാഹിയ, ദിട്ഠേ ദിട്ഠമത്തം ഭവിസ്സതി, സുതേ… മുതേ… വിഞ്ഞാതേ വിഞ്ഞാതമത്തം ഭവിസ്സതി, തതോ ത്വം, ബാഹിയ, ന തേന. യതോ ത്വം, ബാഹിയ, ന തേന, തതോ ത്വം, ബാഹിയ, ന തത്ഥ. യതോ ത്വം, ബാഹിയ, ന തത്ഥ, തതോ ത്വം, ബാഹിയ, നേവിധ ന ഹുരം ന ഉഭയമന്തരേന, ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സാ’’തി (ഉദാ॰ ൧൦) – ഏത്തകായ ദേസനായ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി.

    ‘‘Tasmā tiha te, bāhiya, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissati, sute… mute… viññāte viññātamattaṃ bhavissatī’ti. Yato kho te, bāhiya, diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissati, sute… mute… viññāte viññātamattaṃ bhavissati, tato tvaṃ, bāhiya, na tena. Yato tvaṃ, bāhiya, na tena, tato tvaṃ, bāhiya, na tattha. Yato tvaṃ, bāhiya, na tattha, tato tvaṃ, bāhiya, nevidha na huraṃ na ubhayamantarena, esevanto dukkhassā’’ti (udā. 10) – ettakāya desanāya arahattaṃ sacchākāsi.

    ന്തി അസമ്മുയ്ഹനം. ഏവന്തി ഇദാനി വുച്ചമാനാകാരേന വേദിതബ്ബം. അത്താ അഭിക്കമതീതി ഇമിനാ അന്ധപുഥുജ്ജനസ്സ ദിട്ഠിഗ്ഗാഹവസേന അഭിക്കമേ സമ്മുയ്ഹനം ദസ്സേതി, അഹം അഭിക്കമാമീതി പന ഇമിനാ മാനഗ്ഗാഹവസേന, തദുഭയം പന തണ്ഹായ വിനാ ന ഹോതീതി തണ്ഹാഗ്ഗാഹവസേനപി സമ്മുയ്ഹനം ദസ്സിതമേവ ഹോതി. ‘‘തഥാ അസമ്മുയ്ഹന്തോ’’തി വത്വാ തം അസമ്മുയ്ഹനം യേന ഘനവിനിബ്ഭോഗേന ഹോതി, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘അഭിക്കമാമീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ വായോധാതുയാ അനുഗതാ തേജോധാതു ഉദ്ധരണസ്സ പച്ചയോ. ഉദ്ധരണഗതികാ ഹി തേജോധാതൂതി ഉദ്ധരണേ വായോധാതുയാ തസ്സാ അനുഗതഭാവോ, തസ്മാ ഇമാസം ദ്വിന്നമേത്ഥ സാമത്ഥിയതോ അധിമത്തതാ, ഇതരാസഞ്ച ഓമത്തതാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏകേക…പേ॰… ബലവതിയോ’’തി ആഹ. യസ്മാ പന തേജോധാതുയാ അനുഗതാ വായോധാതു അതിഹരണവീതിഹരണാനം പച്ചയോ. തിരിയഗതികായ ഹി വായോധാതുയാ അതിഹരണവീതിഹരണേസു സാതിസയോ ബ്യാപാരോതി തേജോധാതുയാ തസ്സാ അനുഗതഭാവോ, തസ്മാ ഇമാസം ദ്വിന്നമേത്ഥ സാമത്ഥിയതോ അധിമത്തതാ, ഇതരാസഞ്ച ഓമത്തതാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തഥാ അതിഹരണവീതിഹരണേസൂ’’തി ആഹ. സതിപി അനുഗമനാനുഗന്തബ്ബതാവിസേസേ തേജോധാതു-വായോധാതു-ഭാവമത്തം സന്ധായ തഥാ-സദ്ദഗ്ഗഹണം. തത്ഥ അക്കന്തട്ഠാനതോ പാദസ്സ ഉക്ഖിപനം ഉദ്ധരണം, ഠിതട്ഠാനം അതിക്കമിത്വാ പുരതോ ഹരണം അതിഹരണം ഖാണുആദിപരിഹരണത്ഥം, പതിട്ഠിതപാദഘട്ടനപരിഹരണത്ഥം വാ പസ്സേന ഹരണം വീതിഹരണം, യാവ പതിട്ഠിതപാദോ, താവ ആഹരണം അതിഹരണം, തതോ പരം ഹരണം വീതിഹരണന്തി അയം വാ ഏതേസം വിസേസോ.

    Tanti asammuyhanaṃ. Evanti idāni vuccamānākārena veditabbaṃ. Attā abhikkamatīti iminā andhaputhujjanassa diṭṭhiggāhavasena abhikkame sammuyhanaṃ dasseti, ahaṃ abhikkamāmīti pana iminā mānaggāhavasena, tadubhayaṃ pana taṇhāya vinā na hotīti taṇhāggāhavasenapi sammuyhanaṃ dassitameva hoti. ‘‘Tathā asammuyhanto’’ti vatvā taṃ asammuyhanaṃ yena ghanavinibbhogena hoti, taṃ dassento ‘‘abhikkamāmī’’tiādimāha. Tattha yasmā vāyodhātuyā anugatā tejodhātu uddharaṇassa paccayo. Uddharaṇagatikā hi tejodhātūti uddharaṇe vāyodhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā imāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento ‘‘ekeka…pe… balavatiyo’’ti āha. Yasmā pana tejodhātuyā anugatā vāyodhātu atiharaṇavītiharaṇānaṃ paccayo. Tiriyagatikāya hi vāyodhātuyā atiharaṇavītiharaṇesu sātisayo byāpāroti tejodhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā imāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento ‘‘tathā atiharaṇavītiharaṇesū’’ti āha. Satipi anugamanānugantabbatāvisese tejodhātu-vāyodhātu-bhāvamattaṃ sandhāya tathā-saddaggahaṇaṃ. Tattha akkantaṭṭhānato pādassa ukkhipanaṃ uddharaṇaṃ, ṭhitaṭṭhānaṃ atikkamitvā purato haraṇaṃ atiharaṇaṃ khāṇuādipariharaṇatthaṃ, patiṭṭhitapādaghaṭṭanapariharaṇatthaṃ vā passena haraṇaṃ vītiharaṇaṃ, yāva patiṭṭhitapādo, tāva āharaṇaṃ atiharaṇaṃ, tato paraṃ haraṇaṃ vītiharaṇanti ayaṃ vā etesaṃ viseso.

    യസ്മാ പഥവീധാതുയാ അനുഗതാ ആപോധാതു വോസ്സജ്ജനസ്സ പച്ചയോ. ഗരുതരസഭാവാ ഹി ആപോധാതൂതി വോസ്സജ്ജനേ പഥവീധാതുയാ തസ്സാ അനുഗതഭാവോ, തസ്മാ താസം ദ്വിന്നമേത്ഥ സാമത്ഥിയതോ അധിമത്തതാ, ഇതരാസഞ്ച ഓമത്തതാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വോസ്സജ്ജനേ…പേ॰… ബലവതിയോ’’തി. യസ്മാ പന ആപോധാതുയാ അനുഗതാ പഥവീധാതു സന്നിക്ഖേപനസ്സ പച്ചയോ, പതിട്ഠാഭാവേ വിയ പതിട്ഠാപനേപി തസ്സാ സാതിസയകിച്ചത്താ ആപോധാതുയാ തസ്സാ അനുഗതഭാവോ, തഥാ ഘട്ടനകിരിയായ പഥവീധാതുയാ വസേന സന്നിരുമ്ഭനസ്സ സിജ്ഝനതോ തത്ഥാപി പഥവീധാതുയാ ആപോധാതുഅനുഗതഭാവോ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘തഥാ സന്നിക്ഖേപനസന്നിരുമ്ഭനേസൂ’’തി. തത്ഥാതി തസ്മിം അഭിക്കമനേ, തേസു വാ വുത്തേസു ഉദ്ധരണാദീസു ഛസു കോട്ഠാസേസു. ഉദ്ധരണേതി ഉദ്ധരണക്ഖണേ. രൂപാരൂപധമ്മാതി ഉദ്ധരണാകാരേന പവത്താ രൂപധമ്മാ, തംസമുട്ഠാപകാ അരൂപധമ്മാ ച അതിഹരണം ന പാപുണന്തി ഖണമത്താവട്ഠാനതോ. തത്ഥ തത്ഥേവാതി യത്ഥ യത്ഥ ഉപ്പന്നാ, തത്ഥ തത്ഥേവ. ന ഹി ധമ്മാനം ദേസന്തരസങ്കമനം അത്ഥി. പബ്ബം പബ്ബന്തിആദി ഉദ്ധരണാദികോട്ഠാസേ സന്ധായ വുത്തം, തം സഭാഗസന്തതിവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അതിഇത്തരോ ഹി രൂപധമ്മാനമ്പി പവത്തിക്ഖണോ ഗമനസ്സാദാനം ദേവപുത്താനം ഹേട്ഠുപരിയേന പടിമുഖം ധാവന്താനം സിരസി പാദേ ച ബദ്ധധുരധാരാസമാഗമതോപി സീഘതരോ. യഥാ തിലാനം ഭജ്ജിയമാനാനം പടപടായനേന ഭേദോ ലക്ഖീയതി, ഏവം സങ്ഖതധമ്മാനം ഉപ്പാദേനാതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘പടപടായന്താ’’തി വുത്തം. ഉപ്പന്നാ ഹി ഏകന്തതോ ഭിജ്ജന്തീതി.

    Yasmā pathavīdhātuyā anugatā āpodhātu vossajjanassa paccayo. Garutarasabhāvā hi āpodhātūti vossajjane pathavīdhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā tāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento āha ‘‘vossajjane…pe… balavatiyo’’ti. Yasmā pana āpodhātuyā anugatā pathavīdhātu sannikkhepanassa paccayo, patiṭṭhābhāve viya patiṭṭhāpanepi tassā sātisayakiccattā āpodhātuyā tassā anugatabhāvo, tathā ghaṭṭanakiriyāya pathavīdhātuyā vasena sannirumbhanassa sijjhanato tatthāpi pathavīdhātuyā āpodhātuanugatabhāvo, tasmā vuttaṃ ‘‘tathā sannikkhepanasannirumbhanesū’’ti. Tatthāti tasmiṃ abhikkamane, tesu vā vuttesu uddharaṇādīsu chasu koṭṭhāsesu. Uddharaṇeti uddharaṇakkhaṇe. Rūpārūpadhammāti uddharaṇākārena pavattā rūpadhammā, taṃsamuṭṭhāpakā arūpadhammā ca atiharaṇaṃ na pāpuṇanti khaṇamattāvaṭṭhānato. Tattha tatthevāti yattha yattha uppannā, tattha tattheva. Na hi dhammānaṃ desantarasaṅkamanaṃ atthi. Pabbaṃ pabbantiādi uddharaṇādikoṭṭhāse sandhāya vuttaṃ, taṃ sabhāgasantativasena vuttanti veditabbaṃ. Atiittaro hi rūpadhammānampi pavattikkhaṇo gamanassādānaṃ devaputtānaṃ heṭṭhupariyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi pāde ca baddhadhuradhārāsamāgamatopi sīghataro. Yathā tilānaṃ bhajjiyamānānaṃ paṭapaṭāyanena bhedo lakkhīyati, evaṃ saṅkhatadhammānaṃ uppādenāti dassanatthaṃ ‘‘paṭapaṭāyantā’’ti vuttaṃ. Uppannā hi ekantato bhijjantīti.

    സദ്ധിം രൂപേനാതി ഇദം തസ്സ തസ്സ ചിത്തസ്സ നിരോധേന സദ്ധിം നിരുജ്ഝനകരൂപധമ്മാനം വസേന വുത്തം, യം തതോ സത്തരസമചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ ഉപ്പന്നം. അഞ്ഞഥാ യദി രൂപാരൂപധമ്മാ സമാനക്ഖണാ സിയും, ‘‘രൂപം ഗരുപരിണാമം ദന്ധനിരോധ’’ന്തിആദിവചനേഹി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൬) വിരോധോ സിയാ, തഥാ ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം ലഹുപരിവത്തം, യഥയിദം ചിത്ത’’ന്തി ഏവമാദിപാളിയാ (അ॰ നി॰ ൧.൪൮). ചിത്തചേതസികാ ഹി സാരമ്മണസഭാവാ യഥാബലം അത്തനോ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതമത്ഥം വിഭാവേന്തോ ഏവ ഉപ്പജ്ജന്തീതി തേസം തംസഭാവനിപ്ഫത്തിഅനന്തരം നിരോധോ, രൂപധമ്മാ പന അനാരമ്മണാ പകാസേതബ്ബാ, ഏവം തേസം പകാസേതബ്ബഭാവനിവത്തി സോളസഹി ചിത്തേഹി ഹോതീതി തങ്ഖണായുകതാ തേസം ഇച്ഛിതാ, ലഹുവിഞ്ഞാണവിസയസങ്ഗതിമത്തപച്ചയതായ തിണ്ണം ഖന്ധാനം, വിസയസങ്ഗതിമത്തതായ ച വിഞ്ഞാണസ്സ ലഹുപരിവത്തിതാ, ദന്ധമഹാഭൂതപച്ചയതായ രൂപധമ്മാനം ദന്ധപരിവത്തിതാ, നാനാധാതുയാ യഥാഭൂതഞാണം ഖോ പന തഥാഗതസ്സേവ, തേന ച പുരേജാതപച്ചയോ രൂപധമ്മോവ വുത്തോ, പച്ഛാജാതപച്ചയോ ച തസ്സേവാതി രൂപാരൂപധമ്മാനം സമാനക്ഖണതാ ന യുജ്ജതേവ, തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

    Saddhiṃ rūpenāti idaṃ tassa tassa cittassa nirodhena saddhiṃ nirujjhanakarūpadhammānaṃ vasena vuttaṃ, yaṃ tato sattarasamacittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ. Aññathā yadi rūpārūpadhammā samānakkhaṇā siyuṃ, ‘‘rūpaṃ garupariṇāmaṃ dandhanirodha’’ntiādivacanehi (vibha. aṭṭha. 26) virodho siyā, tathā ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ lahuparivattaṃ, yathayidaṃ citta’’nti evamādipāḷiyā (a. ni. 1.48). Cittacetasikā hi sārammaṇasabhāvā yathābalaṃ attano ārammaṇapaccayabhūtamatthaṃ vibhāvento eva uppajjantīti tesaṃ taṃsabhāvanipphattianantaraṃ nirodho, rūpadhammā pana anārammaṇā pakāsetabbā, evaṃ tesaṃ pakāsetabbabhāvanivatti soḷasahi cittehi hotīti taṅkhaṇāyukatā tesaṃ icchitā, lahuviññāṇavisayasaṅgatimattapaccayatāya tiṇṇaṃ khandhānaṃ, visayasaṅgatimattatāya ca viññāṇassa lahuparivattitā, dandhamahābhūtapaccayatāya rūpadhammānaṃ dandhaparivattitā, nānādhātuyā yathābhūtañāṇaṃ kho pana tathāgatasseva, tena ca purejātapaccayo rūpadhammova vutto, pacchājātapaccayo ca tassevāti rūpārūpadhammānaṃ samānakkhaṇatā na yujjateva, tasmā vuttanayenevettha attho veditabbo.

    അഞ്ഞം ഉപ്പജ്ജതേ ചിത്തം, അഞ്ഞം ചിത്തം നിരുജ്ഝതീതി യം പുരിമുപ്പന്നം ചിത്തം, തം അഞ്ഞം, തം പന നിരുജ്ഝന്തം അപരസ്സ അനന്തരാദിപച്ചയഭാവേനേവ നിരുജ്ഝതീതി തതോ ലദ്ധപച്ചയം അഞ്ഞം ഉപ്പജ്ജതേ ചിത്തം. യദി ഏവം തേസം അന്തരോ ലബ്ഭേയ്യാതി നോതി ആഹ ‘‘അവീചിമനുസമ്ബന്ധോ’’തി, യഥാ വീചി അന്തരോ ന ലബ്ഭതി, തദേവേതന്തി അവിസേസവിദു മഞ്ഞന്തി, ഏവം അനു അനു സമ്ബന്ധോ ചിത്തസന്താനോ രൂപസന്താനോ ച നദീസോതോവ നദിയം ഉദകപ്പവാഹോ വിയ വത്തതി.

    Aññaṃ uppajjate cittaṃ,aññaṃ cittaṃ nirujjhatīti yaṃ purimuppannaṃ cittaṃ, taṃ aññaṃ, taṃ pana nirujjhantaṃ aparassa anantarādipaccayabhāveneva nirujjhatīti tato laddhapaccayaṃ aññaṃ uppajjate cittaṃ. Yadi evaṃ tesaṃ antaro labbheyyāti noti āha ‘‘avīcimanusambandho’’ti, yathā vīci antaro na labbhati, tadevetanti avisesavidu maññanti, evaṃ anu anu sambandho cittasantāno rūpasantāno ca nadīsotova nadiyaṃ udakappavāho viya vattati.

    അഭിമുഖം ലോകിതം ആലോകിതന്തി ആഹ ‘‘പുരതോപേക്ഖന’’ന്തി. യസ്മാ യംദിസാഭിമുഖോ ഗച്ഛതി തിട്ഠതി നിസീദതി വാ, തദഭിമുഖം പേക്ഖനം ആലോകിതം, തസ്മാ തദനുഗതം വിദിസാലോകനം വിലോകിതന്തി ആഹ ‘‘വിലോകിതം നാമ അനുദിസാപേക്ഖന’’ന്തി. സമ്മജ്ജനപരിഭണ്ഡാദികരണേ ഓലോകിതസ്സ, ഉല്ലോകഹരണാദീസു ഉല്ലോകിതസ്സ, പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തപരിസ്സയസ്സ പരിവജ്ജനാദീസു അപലോകിതസ്സ സിയാ സമ്ഭവോതി ആഹ ‘‘ഇമിനാ വാ മുഖേന സബ്ബാനിപി താനി ഗഹിതാനേവാ’’തി.

    Abhimukhaṃlokitaṃ ālokitanti āha ‘‘puratopekkhana’’nti. Yasmā yaṃdisābhimukho gacchati tiṭṭhati nisīdati vā, tadabhimukhaṃ pekkhanaṃ ālokitaṃ, tasmā tadanugataṃ vidisālokanaṃ vilokitanti āha ‘‘vilokitaṃ nāma anudisāpekkhana’’nti. Sammajjanaparibhaṇḍādikaraṇe olokitassa, ullokaharaṇādīsu ullokitassa, pacchato āgacchantaparissayassa parivajjanādīsu apalokitassa siyā sambhavoti āha ‘‘iminā vā mukhena sabbānipi tāni gahitānevā’’ti.

    കായസക്ഖിന്തി കായേന സച്ഛികതവന്തം, പച്ചക്ഖകാരിനന്തി അത്ഥോ. സോ ഹി ആയസ്മാ വിപസ്സനാകാലേ ഏവ ‘‘യമേവാഹം ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരതം നിസ്സായ സാസനേ അനഭിരതിആദിവിപ്പകാരം പത്തോ, തമേവ സുട്ഠു നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഉസ്സാഹജാതോ ബലവഹിരോത്തപ്പോ, തത്ഥ ച കതാധികാരത്താ ഇന്ദ്രിയസംവരേ ഉക്കംസപാരമിപ്പത്തോ, തേനേവ നം സത്ഥാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനം യദിദം നന്ദോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൨൩൫) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

    Kāyasakkhinti kāyena sacchikatavantaṃ, paccakkhakārinanti attho. So hi āyasmā vipassanākāle eva ‘‘yamevāhaṃ indriyesu aguttadvārataṃ nissāya sāsane anabhiratiādivippakāraṃ patto, tameva suṭṭhu niggaṇhissāmī’’ti ussāhajāto balavahirottappo, tattha ca katādhikārattā indriyasaṃvare ukkaṃsapāramippatto, teneva naṃ satthā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ indriyesu guttadvārānaṃ yadidaṃ nando’’ti (a. ni. 1.235) etadagge ṭhapesi.

    സാത്ഥകതാ ച സപ്പായതാ ച ആലോകിതവിലോകിതസ്സ വേദിതബ്ബാ. തസ്മാതി ‘‘കമ്മട്ഠാനാവിജഹനസ്സേവ ഗോചരസമ്പജഞ്ഞഭാവതോ’’തി വുത്തമേവത്ഥം ഹേതുഭാവേന പച്ചാമസതി. അത്തനോ കമ്മട്ഠാനവസേനേവ ആലോകനവിലോകനം കാതബ്ബം, ഖന്ധാദികമ്മട്ഠാനാ അഞ്ഞോ ഉപായോ ന ഗവേസിതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. ആലോകിതാദിസമഞ്ഞാപി യസ്മാ ധമ്മമത്തസ്സേവ പവത്തിവിസേസോ, തസ്മാ തസ്സ യാഥാവതോ ജാനനം അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞന്തി ദസ്സേതും ‘‘അബ്ഭന്തരേ’’തിആദി വുത്തം.

    Sātthakatā ca sappāyatā ca ālokitavilokitassa veditabbā. Tasmāti ‘‘kammaṭṭhānāvijahanasseva gocarasampajaññabhāvato’’ti vuttamevatthaṃ hetubhāvena paccāmasati. Attano kammaṭṭhānavaseneva ālokanavilokanaṃ kātabbaṃ, khandhādikammaṭṭhānā añño upāyo na gavesitabboti adhippāyo. Ālokitādisamaññāpi yasmā dhammamattasseva pavattiviseso, tasmā tassa yāthāvato jānanaṃ asammohasampajaññanti dassetuṃ ‘‘abbhantare’’tiādi vuttaṃ.

    ‘‘പഠമജവനേപി …പേ॰… ന ഹോതീ’’തി ഇദം പഞ്ചദ്വാരവിഞ്ഞാണവീഥിയം ‘‘ഇത്ഥീ പുരിസോ’’തി രജ്ജനാദീനം അഭാവം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഹി ആവജ്ജനവോട്ഠബ്ബനാനം അയോനിസോ ആവജ്ജനവോട്ഠബ്ബനവസേന ഇട്ഠേ ഇത്ഥിരൂപാദിമ്ഹി ലോഭോ, അനിട്ഠേ ച പടിഘോ ഉപ്പജ്ജതി, മനോദ്വാരേ പന ‘‘ഇത്ഥീ പുരിസോ’’തി രജ്ജനാദി ഹോതി, തസ്സ പഞ്ചദ്വാരജവനം മൂലം, യഥാവുത്തം വാ സബ്ബം ഭവങ്ഗാദി, ഏവം മനോദ്വാരജവനസ്സ മൂലവസേന മൂലപരിഞ്ഞാ വുത്താ. ആഗന്തുകതാവകാലികതാ പന പഞ്ചദ്വാരജവനസ്സേവ അപുബ്ബഭാവവസേന ഇത്തരഭാവവസേന ച വുത്താ. ഹേട്ഠുപരിയവസേന ഭിജ്ജിത്വാ പതിതേസൂതി ഹേട്ഠിമസ്സ ഉപരിമസ്സ ച അപരാപരം ഭങ്ഗപ്പത്തിമാഹ. ന്തി ജവനം. തസ്സ ന യുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ആഗന്തുകോ അബ്ഭാഗതോ. ഉദയബ്ബയപരിച്ഛിന്നോ താവതകോ കാലോ ഏതേസന്തി താവകാലികാനി.

    ‘‘Paṭhamajavanepi…pe… na hotī’’ti idaṃ pañcadvāraviññāṇavīthiyaṃ ‘‘itthī puriso’’ti rajjanādīnaṃ abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha hi āvajjanavoṭṭhabbanānaṃ ayoniso āvajjanavoṭṭhabbanavasena iṭṭhe itthirūpādimhi lobho, aniṭṭhe ca paṭigho uppajjati, manodvāre pana ‘‘itthī puriso’’ti rajjanādi hoti, tassa pañcadvārajavanaṃ mūlaṃ, yathāvuttaṃ vā sabbaṃ bhavaṅgādi, evaṃ manodvārajavanassa mūlavasena mūlapariññā vuttā. Āgantukatāvakālikatā pana pañcadvārajavanasseva apubbabhāvavasena ittarabhāvavasena ca vuttā. Heṭṭhupariyavasena bhijjitvā patitesūti heṭṭhimassa uparimassa ca aparāparaṃ bhaṅgappattimāha. Tanti javanaṃ. Tassa na yuttanti sambandho. Āgantuko abbhāgato. Udayabbayaparicchinno tāvatako kālo etesanti tāvakālikāni.

    ഏതം അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞം. തത്ഥാതി പഞ്ചക്ഖന്ധവസേന ആലോകനവിലോകനേ പഞ്ഞായമാനേ തബ്ബിനിമുത്തോ കോ ഏകോ ആലോകേതി, കോ വിലോകേതി. ഉപനിസ്സയപച്ചയോതി ഇദം സുത്തന്തനയേന പരിയായതോ വുത്തം. സഹജാതപച്ചയോതി നിദസ്സനമത്തമേതം അഞ്ഞമഞ്ഞ-സമ്പയുത്ത-അത്ഥിഅവിഗതാദിപച്ചയാനമ്പി ലബ്ഭനതോ.

    Etaṃ asammohasampajaññaṃ. Tatthāti pañcakkhandhavasena ālokanavilokane paññāyamāne tabbinimutto ko eko āloketi, ko viloketi. Upanissayapaccayoti idaṃ suttantanayena pariyāyato vuttaṃ. Sahajātapaccayoti nidassanamattametaṃ aññamañña-sampayutta-atthiavigatādipaccayānampi labbhanato.

    മണിസപ്പോ നാമ ഏകാ സപ്പജാതീതി വദന്തി. ലളനന്തി കമ്പനന്തി വദന്തി, ലീളാകരണം വാ ലളനം.

    Maṇisappo nāma ekā sappajātīti vadanti. Laḷananti kampananti vadanti, līḷākaraṇaṃ vā laḷanaṃ.

    ഉണ്ഹപകതികോ പരിളാഹബഹുലോ. സീലസ്സ വിദൂസനേന അഹിതാവഹത്താ മിച്ഛാജീവവസേന ഉപ്പന്നം അസപ്പായം. ചീവരമ്പി അചേതനന്തിആദിനാ ചീവരസ്സ വിയ ‘‘കായോപി അചേതനോ’’തി കായസ്സ അത്തസുഞ്ഞതാവിഭാവനേന ‘‘അബ്ഭന്തരേ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേന്തോ ഇതരീതരസന്തോസസ്സ കാരണം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി. ചതുപഞ്ചഗണ്ഠികാഹതോതി ആഹതചതുപഞ്ചഗണ്ഠികോ, ചതുപഞ്ചഗണ്ഠികാഹി വാ ഹതസോഭോ.

    Uṇhapakatiko pariḷāhabahulo. Sīlassa vidūsanena ahitāvahattā micchājīvavasena uppannaṃ asappāyaṃ. Cīvarampi acetanantiādinā cīvarassa viya ‘‘kāyopi acetano’’ti kāyassa attasuññatāvibhāvanena ‘‘abbhantare’’tiādinā vuttamevatthaṃ vibhāvento itarītarasantosassa kāraṇaṃ dasseti. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Catupañcagaṇṭhikāhatoti āhatacatupañcagaṇṭhiko, catupañcagaṇṭhikāhi vā hatasobho.

    അട്ഠവിധോപി അത്ഥോതി അട്ഠവിധോപി പയോജനവിസേസോ. പഥവീസന്ധാരകജലസ്സ തംസന്ധാരകവായുനാ വിയ പരിഭുത്തസ്സ ആഹാരസ്സ വായോധാതുനാവ ആസയേ അവട്ഠാനന്തി ആഹ ‘‘വായോധാതുവസേനേവ തിട്ഠതീ’’തി. അതിഹരതീതി യാവ മുഖാ അഭിഹരതി. വീതിഹരതീതി തതോ യാവ കുച്ഛി, താവ ഹരതി. അതിഹരതീതി വാ മുഖദ്വാരം അതിക്കാമേന്തോ ഹരതി. വീതിഹരതീതി കുച്ഛിഗതം പസ്സതോ ഹരതി. പരിവത്തേതീതി അപരാപരം ചാരേതി. ഏത്ഥ ച ആഹാരസ്സ ധാരണപരിവത്തനസംചുണ്ണനവിസോസനാനി പഥവീധാതുസഹിതാ ഏവ വായോധാതു കരോതി, ന കേവലാതി താനി പഥവീധാതുയാപി കിച്ചഭാവേന വുത്താനി. അല്ലത്തഞ്ച അനുപാലേതീതി വായുആദീഹി അതിസോസനം യഥാ ന ഹോതി, തഥാ അനുപാലേതി അല്ലആദീഹി അതിസോസനം യഥാ ന ഹോതി, തഥാ അനുപാലേതി അല്ലഭാവം. തേജോധാതൂതി ഗഹണീസങ്ഖാതാ തേജോധാതു. സാ ഹി അന്തോ പവിട്ഠം ആഹാരം പരിപാചേതി. അഞ്ജസോ ഹോതീതി ആഹാരസ്സ പവേസനാദീനം മഗ്ഗോ ഹോതി. ആഭുജതീതി പരിയേസനജ്ഝോഹരണജിണ്ണാജിണ്ണതാദിം ആവജ്ജേതി, വിജാനാതീതി അത്ഥോ. തംതംവിജാനനനിപ്ഫാദകോയേവ ഹി പയോഗോ ‘‘സമ്മാപയോഗോ’’തി വുത്തോ. യേന ഹി പയോഗേന പരിയേസനാദി നിപ്ഫജ്ജതി, സോ തബ്ബിസയവിജാനനമ്പി നിപ്ഫാദേതി നാമ തദവിനാഭാവതോ. അഥ വാ സമ്മാപയോഗം സമ്മാപടിപത്തിം അന്വായ ആഗമ്മ ആഭുജതി സമന്നാഹരതി. ആഭോഗപുബ്ബകോ ഹി സബ്ബോപി വിഞ്ഞാണബ്യാപാരോതി തഥാ വുത്തം.

    Aṭṭhavidhopi atthoti aṭṭhavidhopi payojanaviseso. Pathavīsandhārakajalassa taṃsandhārakavāyunā viya paribhuttassa āhārassa vāyodhātunāva āsaye avaṭṭhānanti āha ‘‘vāyodhātuvaseneva tiṭṭhatī’’ti. Atiharatīti yāva mukhā abhiharati. Vītiharatīti tato yāva kucchi, tāva harati. Atiharatīti vā mukhadvāraṃ atikkāmento harati. Vītiharatīti kucchigataṃ passato harati. Parivattetīti aparāparaṃ cāreti. Ettha ca āhārassa dhāraṇaparivattanasaṃcuṇṇanavisosanāni pathavīdhātusahitā eva vāyodhātu karoti, na kevalāti tāni pathavīdhātuyāpi kiccabhāvena vuttāni. Allattañca anupāletīti vāyuādīhi atisosanaṃ yathā na hoti, tathā anupāleti allaādīhi atisosanaṃ yathā na hoti, tathā anupāleti allabhāvaṃ. Tejodhātūti gahaṇīsaṅkhātā tejodhātu. Sā hi anto paviṭṭhaṃ āhāraṃ paripāceti. Añjaso hotīti āhārassa pavesanādīnaṃ maggo hoti. Ābhujatīti pariyesanajjhoharaṇajiṇṇājiṇṇatādiṃ āvajjeti, vijānātīti attho. Taṃtaṃvijānananipphādakoyeva hi payogo ‘‘sammāpayogo’’ti vutto. Yena hi payogena pariyesanādi nipphajjati, so tabbisayavijānanampi nipphādeti nāma tadavinābhāvato. Atha vā sammāpayogaṃ sammāpaṭipattiṃ anvāya āgamma ābhujati samannāharati. Ābhogapubbako hi sabbopi viññāṇabyāpāroti tathā vuttaṃ.

    ഗമനതോതി ഭിക്ഖാചാരവസേന ഗോചരഗാമം ഉദ്ദിസ്സ ഗമനതോ. പരിയേസനതോതി ഗോചരഗാമേ ഭിക്ഖത്ഥം ആഹിണ്ഡനതോ. പരിഭോഗതോതി ആഹാരസ്സ പരിഭുഞ്ജനതോ. ആസയതോതി പിത്താദിആസയതോ. ആസയതി ഏത്ഥ ഏകജ്ഝം പവത്തമാനോപി കമ്മബലവത്ഥിതോ ഹുത്വാ മരിയാദവസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം അസങ്കരതോ സയതി തിട്ഠതി പവത്തതീതി ആസയോ, ആമാസയസ്സ ഉപരി തിട്ഠനകോ പിത്താദികോ. മരിയാദത്ഥോ ഹി അയമാകാരോ. നിധേതി യഥാഭുത്തോ ആഹാരോ നിചിതോ ഹുത്വാ തിട്ഠതി ഏത്ഥാതി നിധാനം, ആമാസയോ. തതോ നിധാനതോ. അപരിപക്കതോതി ഗഹണീസങ്ഖാതേന കമ്മജതേജേന അവിപക്കതോ. പരിപക്കതോതി യഥാഭുത്തസ്സ ആഹാരസ്സ വിപക്കഭാവതോ. ഫലതോതി നിപ്ഫത്തിതോ. നിസ്സന്ദതോതി ഇതോ ചിതോ ച വിസ്സന്ദനതോ. സമ്മക്ഖനതോതി സബ്ബസോ മക്ഖനതോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗസംവണ്ണനായ (വിസുദ്ധി॰ മഹാടീ॰ ൧.൨൯൪) ഗഹേതബ്ബോ.

    Gamanatoti bhikkhācāravasena gocaragāmaṃ uddissa gamanato. Pariyesanatoti gocaragāme bhikkhatthaṃ āhiṇḍanato. Paribhogatoti āhārassa paribhuñjanato. Āsayatoti pittādiāsayato. Āsayati ettha ekajjhaṃ pavattamānopi kammabalavatthito hutvā mariyādavasena aññamaññaṃ asaṅkarato sayati tiṭṭhati pavattatīti āsayo, āmāsayassa upari tiṭṭhanako pittādiko. Mariyādattho hi ayamākāro. Nidheti yathābhutto āhāro nicito hutvā tiṭṭhati etthāti nidhānaṃ, āmāsayo. Tato nidhānato. Aparipakkatoti gahaṇīsaṅkhātena kammajatejena avipakkato. Paripakkatoti yathābhuttassa āhārassa vipakkabhāvato. Phalatoti nipphattito. Nissandatoti ito cito ca vissandanato. Sammakkhanatoti sabbaso makkhanato. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanāya (visuddhi. mahāṭī. 1.294) gahetabbo.

    അഞ്ഞേ ച രോഗാ കണ്ണസൂലഭഗന്ദരാദയോ. അട്ഠാനേതി മനുസ്സാമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതേ അയുത്തേ ഠാനേ ഖേത്തദേവായതനാദികേ. നിസ്സട്ഠത്താ നേവ അത്തനോ കസ്സചി അനിസ്സജ്ജിതത്താ ജിഗുച്ഛനീയത്താ ച ന പരസ്സ. ഉദകതുമ്ബതോതി വേളുനാളിആദിഉദകഭാജനതോ. ന്തി ഛഡ്ഡിതഉദകം.

    Aññe ca rogā kaṇṇasūlabhagandarādayo. Aṭṭhāneti manussāmanussapariggahite ayutte ṭhāne khettadevāyatanādike. Nissaṭṭhattā neva attano kassaci anissajjitattā jigucchanīyattā ca na parassa. Udakatumbatoti veḷunāḷiādiudakabhājanato. Tanti chaḍḍitaudakaṃ.

    അദ്ധാനഇരിയാപഥാ ചിരപ്പവത്തികാ ദീഘകാലികാ ഇരിയാപഥാ. മജ്ഝിമാ ഭിക്ഖാചരണാദിവസേന പവത്താ. ചുണ്ണികഇരിയാപഥാ വിഹാരേ അഞ്ഞത്ഥാപി ഇതോ ചിതോ ച പരിവത്തനാദിവസേന പവത്താതി വദന്തി. ‘‘ഗതേതി ഗമനേ’’തി പുബ്ബേ അഭിക്കമപടിക്കമഗ്ഗഹണേന ഗമനേനപി പുരതോ പച്ഛതോ ച കായസ്സ അതിഹരണം വുത്തന്തി ഇധ ഗമനമേവ ഗഹിതന്തി കേചി.

    Addhānairiyāpathā cirappavattikā dīghakālikā iriyāpathā. Majjhimā bhikkhācaraṇādivasena pavattā. Cuṇṇikairiyāpathā vihāre aññatthāpi ito cito ca parivattanādivasena pavattāti vadanti. ‘‘Gateti gamane’’ti pubbe abhikkamapaṭikkamaggahaṇena gamanenapi purato pacchato ca kāyassa atiharaṇaṃ vuttanti idha gamanameva gahitanti keci.

    യസ്മാ മഹാസീവത്ഥേരവാദേ അനന്തരേ അനന്തരേ ഇരിയാപഥേ പവത്തരൂപാരൂപധമ്മാനം തത്ഥ തത്ഥേവ നിരോധദസ്സനവസേന സമ്പജാനകാരിതാ ഗഹിതാ, ഇദഞ്ചേത്ഥ സമ്പജഞ്ഞവിപസ്സനാചാരവസേന ആഗതം, തസ്മാ വുത്തം ‘‘തയിദം മഹാസീവത്ഥേരേന വുത്തം അസമ്മോഹധുരം ഇമസ്മിം സതിപട്ഠാനഭുത്തേ അധിപ്പേത’’ന്തി. സാമഞ്ഞഫലേ (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൧൪; ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൨൧൪; ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൨൧൪) പന സബ്ബമ്പി ചതുബ്ബിധം സമ്പജഞ്ഞം ലബ്ഭതി യാവദേവ സാമഞ്ഞഫലവിസേസദസ്സനപരത്താ തസ്സാ ദേസനായ. സതിസമ്പയുത്തസ്സേവാതി ഇദം യഥാ സമ്പജഞ്ഞകിച്ചസ്സ പധാനതാ, ഏവം സതികിച്ചസ്സാപീതി ദസ്സനത്ഥം, ന സതിയാ സബ്ഭാവമത്തദസ്സനത്ഥം. ന ഹി കദാചി സതിരഹിതാ ഞാണപ്പവത്തി അത്ഥി. ഏതാനി പദാനീതി സമ്പജഞ്ഞപദാനി. വിഭത്താനേവാതി വിസും വിഭത്താനേവ. ഇമിനാപി സമ്പജഞ്ഞസ്സ വിയ സതിയാപി പധാനതംയേവ വിഭാവേതി.

    Yasmā mahāsīvattheravāde anantare anantare iriyāpathe pavattarūpārūpadhammānaṃ tattha tattheva nirodhadassanavasena sampajānakāritā gahitā, idañcettha sampajaññavipassanācāravasena āgataṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘tayidaṃ mahāsīvattherena vuttaṃ asammohadhuraṃ imasmiṃ satipaṭṭhānabhutte adhippeta’’nti. Sāmaññaphale (dī. ni. 1.214; dī. ni. aṭṭha. 1.214; dī. ni. ṭī. 1.214) pana sabbampi catubbidhaṃ sampajaññaṃ labbhati yāvadeva sāmaññaphalavisesadassanaparattā tassā desanāya. Satisampayuttassevāti idaṃ yathā sampajaññakiccassa padhānatā, evaṃ satikiccassāpīti dassanatthaṃ, na satiyā sabbhāvamattadassanatthaṃ. Na hi kadāci satirahitā ñāṇappavatti atthi. Etāni padānīti sampajaññapadāni. Vibhattānevāti visuṃ vibhattāneva. Imināpi sampajaññassa viya satiyāpi padhānataṃyeva vibhāveti.

    അപരോ നയോ – ഏകോ ഭിക്ഖു ഗച്ഛന്തോ അഞ്ഞം ചിന്തേന്തോ അഞ്ഞം വിതക്കേന്തോ ഗച്ഛതി, ഏകോ കമ്മട്ഠാനം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ ഗച്ഛതി, തഥാ ഏകോ തിട്ഠന്തോ നിസീദന്തോ സയന്തോ അഞ്ഞം ചിന്തേന്തോ അഞ്ഞം വിതക്കേന്തോ സയതി, ഏകോ കമ്മട്ഠാനം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ സയതി, ഏത്ഥകേന പന ന പാകടം ഹോതീതി ചങ്കമനേന ദീപേന്തി. യോ ഹി ഭിക്ഖു ചങ്കമനം ഓതരിത്വാ ചങ്കമനകോടിയം ഠിതോ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി ‘‘പാചീനചങ്കമനകോടിയം പവത്താ രൂപാരൂപധമ്മാ പച്ഛിമചങ്കമനകോടിം അപ്പത്വാ ഏത്ഥേവ നിരുദ്ധാ, പച്ഛിമചങ്കമനകോടിയം പവത്താപി പാചീനചങ്കമനകോടിം അപ്പത്വാ ഏത്ഥേവ നിരുദ്ദാ, ചങ്കമനമജ്ഝേ പവത്താ ഉഭോ കോടിയോ അപ്പത്വാ ഏത്ഥേവ നിരുദ്ധാ, ചങ്കമേ പവത്താ രൂപാരൂപധമ്മാ ഠാനം അപ്പത്വാ ഏത്ഥേവ നിരുദ്ധാ, ഠാനേ പവത്താ നിസജ്ജം, നിസജ്ജായ പവത്താ സയനം അപ്പത്വാ ഏത്ഥേവനിരുദ്ധാ’’തി, ഏവം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോയേവ ചിത്തം ഭവങ്ഗം ഓതാരേതി, ഉട്ഠഹന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാവ ഉട്ഠഹതി, അയം ഭിക്ഖു ഗതാദീസു സമ്പജാനകാരീ നാമ ഹോതി, ഏവമ്പി സുത്തേ കമ്മട്ഠാനം അവിഭൂതം ഹോതി, തസ്മാ യോ ഭിക്ഖു യാവ സക്കോതി, താവ ചങ്കമിത്വാ ഠത്വാ നിസീദിത്വാ സയമാനോ ഏവം പരിഗ്ഗഹേത്വാ സയതി ‘‘കായോ അചേതനോ, മഞ്ചോ അചേതനോ, കായോ ന ജാനാതി ‘‘അഹം മഞ്ചേ സയിതോ’തി, മഞ്ചോ ന ജാനാതി ‘‘മയി കായോ സയിതോ’’തി, അചേതനോ കായോ അചേതനേ മഞ്ചേ സയിതോ’’തി, ഏവം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോയേവ ചിത്തം ഭവങ്ഗം ഓതാരേതി, പബുജ്ഝന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാവ പബുജ്ഝതി, അയം സുത്തേ സമ്പജാനകാരീ നാമ ഹോതീതി.

    Aparo nayo – eko bhikkhu gacchanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento gacchati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva gacchati, tathā eko tiṭṭhanto nisīdanto sayanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento sayati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva sayati, etthakena pana na pākaṭaṃ hotīti caṅkamanena dīpenti. Yo hi bhikkhu caṅkamanaṃ otaritvā caṅkamanakoṭiyaṃ ṭhito pariggaṇhāti ‘‘pācīnacaṅkamanakoṭiyaṃ pavattā rūpārūpadhammā pacchimacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddhā, pacchimacaṅkamanakoṭiyaṃ pavattāpi pācīnacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddā, caṅkamanamajjhe pavattā ubho koṭiyo appatvā ettheva niruddhā, caṅkame pavattā rūpārūpadhammā ṭhānaṃ appatvā ettheva niruddhā, ṭhāne pavattā nisajjaṃ, nisajjāya pavattā sayanaṃ appatvā etthevaniruddhā’’ti, evaṃ pariggaṇhanto pariggaṇhantoyeva cittaṃ bhavaṅgaṃ otāreti, uṭṭhahanto kammaṭṭhānaṃ gahetvāva uṭṭhahati, ayaṃ bhikkhu gatādīsu sampajānakārī nāma hoti, evampi sutte kammaṭṭhānaṃ avibhūtaṃ hoti, tasmā yo bhikkhu yāva sakkoti, tāva caṅkamitvā ṭhatvā nisīditvā sayamāno evaṃ pariggahetvā sayati ‘‘kāyo acetano, mañco acetano, kāyo na jānāti ‘‘ahaṃ mañce sayito’ti, mañco na jānāti ‘‘mayi kāyo sayito’’ti, acetano kāyo acetane mañce sayito’’ti, evaṃ pariggaṇhantoyeva cittaṃ bhavaṅgaṃ otāreti, pabujjhanto kammaṭṭhānaṃ gahetvāva pabujjhati, ayaṃ sutte sampajānakārī nāma hotīti.

    കായാദികിരിയാനിബ്ബത്തനേന തമ്മയത്താ ആവജ്ജനകിരിയാസമുട്ഠിതത്താ ച ജവനം, സബ്ബമ്പി വാ ഛദ്വാരപ്പവത്തം കിരിയാമയപവത്തം നാമ, തസ്മിം സതി ജാഗരിതം നാമ ഹോതീതി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ജാഗരിതേ സമ്പജാനകാരീ നാമ. അപിച രത്തിന്ദിവം ഛ കോട്ഠാസേ കത്വാ പഞ്ച കോട്ഠാസേ ജഗ്ഗന്തോപി ജാഗരിതേ സമ്പജാനകാരീ നാമ ഹോതി. വിമുത്തായതനസീസേന ധമ്മം ദേസേന്തോപി ബാത്തിംസതിരച്ഛാനകഥം പഹായ ദസകഥാവത്ഥുനിസ്സിതം സപ്പായകഥം കഥേന്തോപി ഭാസിതേ സമ്പജാനകാരീ നാമ. അട്ഠതിംസായ ആരമ്മണേസു ചിത്തരുചിയം മനസികാരം പവത്തേന്തോപി ദുതിയം ഝാനം സമാപന്നോപി തുണ്ഹീഭാവേ സമ്പജാനകാരീ നാമ. ദുതിയഞ്ഹി ഝാനം വചീസങ്ഖാരവിരഹതോ വിസേസതോ തുണ്ഹീഭാവോ നാമ. രൂപധമ്മസ്സേവ പവത്തിആകാരവിസേസാ അഭിക്കമാദയോതി വുത്തം ‘‘രൂപക്ഖന്ധസ്സേവ സമുദയോ ച വയോ ച നീഹരിതബ്ബോ’’തി. സേസം വുത്തനയമേവ.

    Kāyādikiriyānibbattanena tammayattā āvajjanakiriyāsamuṭṭhitattā ca javanaṃ, sabbampi vā chadvārappavattaṃ kiriyāmayapavattaṃ nāma, tasmiṃ sati jāgaritaṃ nāma hotīti pariggaṇhanto jāgarite sampajānakārī nāma. Apica rattindivaṃ cha koṭṭhāse katvā pañca koṭṭhāse jaggantopi jāgarite sampajānakārī nāma hoti. Vimuttāyatanasīsena dhammaṃ desentopi bāttiṃsatiracchānakathaṃ pahāya dasakathāvatthunissitaṃ sappāyakathaṃ kathentopi bhāsite sampajānakārī nāma. Aṭṭhatiṃsāya ārammaṇesu cittaruciyaṃ manasikāraṃ pavattentopi dutiyaṃ jhānaṃ samāpannopi tuṇhībhāve sampajānakārī nāma. Dutiyañhi jhānaṃ vacīsaṅkhāravirahato visesato tuṇhībhāvo nāma. Rūpadhammasseva pavattiākāravisesā abhikkamādayoti vuttaṃ ‘‘rūpakkhandhasseva samudayo ca vayo ca nīharitabbo’’ti. Sesaṃ vuttanayameva.

    ചതുസമ്പജഞ്ഞപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Catusampajaññapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    പടികൂലമനസികാരപബ്ബവണ്ണനാ

    Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā

    ൧൧൦. പടികൂലമനസികാരവസേനാതി (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൭൭) ജിഗുച്ഛനീയതായ. പടികൂലമേവ പടികൂലം യോ പടികൂലസഭാവോ പടികൂലാകാരോ, തസ്സ മനസികരണവസേന. അന്തരേനപി ഹി ഭാവവാചിനം സദ്ദം ഭാവത്ഥോ വിഞ്ഞായതി യഥാ ‘‘പടസ്സ സുക്ക’’ന്തി. യസ്മാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൮൨-൧൮൩) വുത്തം, തസ്മാ തത്ഥ തംസംവണ്ണനായഞ്ച വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. വത്ഥാദീഹി പസിബ്ബകാകാരേന ബന്ധിത്വാ കതം ആവടനം പുതോളി. വിഭൂതാകാരോതി പണ്ണത്തിം സമതിക്കമിത്വാ അസുഭഭാവസ്സ ഉപട്ഠിതാകാരോ. ഇതി-സദ്ദസ്സ ആകാരത്ഥതം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവ’’ന്തി വത്വാ തം കാരണം സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘കേസാദിപരിഗ്ഗഹണേനാ’’തി ആഹ.

    110.Paṭikūlamanasikāravasenāti (dī. ni. ṭī. 2.377) jigucchanīyatāya. Paṭikūlameva paṭikūlaṃ yo paṭikūlasabhāvo paṭikūlākāro, tassa manasikaraṇavasena. Antarenapi hi bhāvavācinaṃ saddaṃ bhāvattho viññāyati yathā ‘‘paṭassa sukka’’nti. Yasmā visuddhimagge (visuddhi. 1.182-183) vuttaṃ, tasmā tattha taṃsaṃvaṇṇanāyañca vuttanayena veditabbaṃ. Vatthādīhi pasibbakākārena bandhitvā kataṃ āvaṭanaṃ putoḷi. Vibhūtākāroti paṇṇattiṃ samatikkamitvā asubhabhāvassa upaṭṭhitākāro. Iti-saddassa ākāratthataṃ dassento ‘‘eva’’nti vatvā taṃ kāraṇaṃ sarūpato dassento ‘‘kesādipariggahaṇenā’’ti āha.

    പടികൂലമനസികാരപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ധാതുമനസികാരപബ്ബവണ്ണനാ

    Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā

    ൧൧൧. ധാതുമനസികാരവസേനാതി പഥവീധാതുആദികാ ചതസ്സോ ധാതുയോ ആരബ്ഭ പവത്തഭാവനാമനസികാരവസേന, ചതുധാതുവവത്ഥാനവസേനാതി അത്ഥോ. ധാതുമനസികാരോ ധാതുകമ്മട്ഠാനം ചതുധാതുവവത്ഥാനന്തി ഹി അത്ഥതോ ഏകം. ഗോഘാതകോതി ജീവികത്ഥായ ഗുന്നം ഘാതകോ. അന്തേവാസികോതി കമ്മകരണവസേന തസ്സ സമീപവാസീ. ഠിത-സദ്ദോ ‘‘ഠിതോ വാ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൬൩; അ॰ നി॰ ൫.൨൮) ഠാനസങ്ഖാതഇരിയാപഥസമങ്ഗിതായ, ഠാ-സദ്ദസ്സ വാ ഗതിവിനിവത്തിഅത്ഥതായ അഞ്ഞത്ഥ ഠപേത്വാ ഗമനം സേസഇരിയാപഥസമങ്ഗിതായ ബോധകോ, ഇധ പന യഥാ തഥാ രൂപകായസ്സ പവത്തിആകാരബോധകോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ചതുന്നം ഇരിയാപഥാനം യേന കേനചി ആകാരേന ഠിതത്താ യഥാഠിത’’ന്തി. തത്ഥ ആകാരേനാതി ഠാനാദിനാ രൂപകായസ്സ പവത്തിആകാരേന. ഠാനാദയോ ഹി ഇരിയാപഥസങ്ഖാതായ കായികകിരിയായ പഥോ പവത്തിമഗ്ഗോതി ‘‘ഇരിയാപഥോ’’തി വുച്ചന്തി. യഥാഠിതന്തി യഥാപവത്തം. യഥാവുത്തട്ഠാനമേവേത്ഥ ‘‘പണിധാന’’ന്തി അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘യഥാഠിതത്താ ച യഥാപണിഹിത’’ന്തി. ഠിതന്തി വാ കായസ്സ ഠാനസങ്ഖാതഇരിയാപഥസമായോഗപരിദീപനം. പണിഹിതന്തി തദഞ്ഞഇരിയാപഥസമായോഗപരിദീപനം. ഠിതന്തി വാ കായസങ്ഖാതാനം രൂപധമ്മാനം തസ്മിം തസ്മിം ഖണേ സകിച്ചവസേന അവട്ഠാനപരിദീപനം. പണിഹിതന്തി പച്ചയകിച്ചവസേന തേഹി തേഹി പച്ചയേഹി പകാരതോ നിഹിതം പണിഹിതന്തി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പച്ചവേക്ഖതീതി പതി പതി അവേക്ഖതി, ഞാണചക്ഖുനാ വിനിബ്ഭുജിത്വാ വിസും വിസും പസ്സതി.

    111.Dhātumanasikāravasenāti pathavīdhātuādikā catasso dhātuyo ārabbha pavattabhāvanāmanasikāravasena, catudhātuvavatthānavasenāti attho. Dhātumanasikāro dhātukammaṭṭhānaṃ catudhātuvavatthānanti hi atthato ekaṃ. Goghātakoti jīvikatthāya gunnaṃ ghātako. Antevāsikoti kammakaraṇavasena tassa samīpavāsī. Ṭhita-saddo ‘‘ṭhito vā’’tiādīsu (dī. ni. 1.263; a. ni. 5.28) ṭhānasaṅkhātairiyāpathasamaṅgitāya, ṭhā-saddassa vā gativinivattiatthatāya aññattha ṭhapetvā gamanaṃ sesairiyāpathasamaṅgitāya bodhako, idha pana yathā tathā rūpakāyassa pavattiākārabodhako adhippetoti āha ‘‘catunnaṃ iriyāpathānaṃ yena kenaci ākārena ṭhitattā yathāṭhita’’nti. Tattha ākārenāti ṭhānādinā rūpakāyassa pavattiākārena. Ṭhānādayo hi iriyāpathasaṅkhātāya kāyikakiriyāya patho pavattimaggoti ‘‘iriyāpatho’’ti vuccanti. Yathāṭhitanti yathāpavattaṃ. Yathāvuttaṭṭhānamevettha ‘‘paṇidhāna’’nti adhippetanti āha ‘‘yathāṭhitattā ca yathāpaṇihita’’nti. Ṭhitanti vā kāyassa ṭhānasaṅkhātairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ. Paṇihitanti tadaññairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ. Ṭhitanti vā kāyasaṅkhātānaṃ rūpadhammānaṃ tasmiṃ tasmiṃ khaṇe sakiccavasena avaṭṭhānaparidīpanaṃ. Paṇihitanti paccayakiccavasena tehi tehi paccayehi pakārato nihitaṃ paṇihitanti evampettha attho veditabbo. Paccavekkhatīti pati pati avekkhati, ñāṇacakkhunā vinibbhujitvā visuṃ visuṃ passati.

    ഇദാനി വുത്തമേവത്ഥം ഭാവത്ഥവിഭാവനവസേന ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ഗോഘാതകസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ പോസേന്തസ്സാതി മംസൂപചയപരിബ്രൂഹനായ കുണ്ഡകഭത്തകപ്പാസട്ഠിആദീഹി സംവഡ്ഢേന്തസ്സ. വധിതം മതന്തി ഹിംസിതം ഹുത്വാ മതം. മതന്തി ച മതമത്തം. തേനേവാഹ ‘‘താവദേവാ’’തി. ഗാവീതി സഞ്ഞാ ന അന്തരധായതി യാനി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനി യഥാസന്നിവിട്ഠാനി ഉപാദായ ഗാവീസമഞ്ഞാ മതമത്തായപി ഗാവിയാ, തേസം തംസന്നിവേസസ്സ അവിനട്ഠത്താ. വിലീയന്തി ഭിജ്ജന്തി വിഭുജ്ജന്തീതി ബീലാ ഭാഗാ വ-കാരസ്സ ബ-കാരം, ഇ-കാരസ്സ ഈ-കാരം കത്വാ. ബീലസോതി ബീലം ബീലം കത്വാ. വിഭജിത്വാതി അട്ഠിസങ്ഘാടതോ മംസം വിവേചേത്വാ, തതോ വാ വിവേചിതമംസം ഭാഗസോ കത്വാ. തേനേവാഹ ‘‘മംസസഞ്ഞാ പവത്തതീ’’തി. പബ്ബജിതസ്സപി അപരിഗ്ഗഹിതകമ്മട്ഠാനസ്സ. ഘനവിനിബ്ഭോഗന്തി സന്തതിസമൂഹകിച്ചഘനാനം വിനിബ്ഭുജനം വിവേചനം. ധാതുസോ പച്ചവേക്ഖതോതി ഘനവിനിബ്ഭോഗകരണേന ധാതും ധാതും പഥവീആദിധാതും വിസും വിസും കത്വാ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ. സത്തസഞ്ഞാതി അത്താനുദിട്ഠിവസേന പവത്താ സഞ്ഞാതി വദന്തി, വോഹാരവസേന പവത്തസത്തസഞ്ഞായപി തദാ അന്തരധാനം യുത്തമേവ യാഥാവതോ ഘനവിനിബ്ഭോഗസ്സ സമ്പാദനതോ. ഏവഞ്ഹി സതി യഥാവുത്തഓപമ്മത്ഥേന ഉപമേയ്യത്ഥോ അഞ്ഞദത്ഥു സംസന്ദതി സമേതി. തേനേവാഹ ‘‘ധാതുവസേനേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതീ’’തി. ദക്ഖോതി ഛേകോ തംതംസമഞ്ഞായ കുസലോ, യഥാജാതേ സൂനസ്മിം നങ്ഗുട്ഠഖുരവിസാണാദിവന്തേ അട്ഠിമംസാദിഅവയവസമുദായേ അവിഭത്തേ ഗാവീസമഞ്ഞാ, ന വിഭത്തേ, വിഭത്തേ പന അട്ടിംമംസാദിഅവയവസമഞ്ഞാതി ജാനനകോ. ചതുമഹാപഥോ വിയ ചതുഇരിയാപഥോതി ഗാവിയാ ഠിതചതുമഹാപഥോ വിയ കായസ്സ പവത്തിമഗ്ഗഭൂതോ ചതുബ്ബിധോ ഇരിയാപഥോ. യസ്മാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൩൦൬) വിത്ഥാരിതാ, തസ്മാ തത്ഥ തംസംവണ്ണനായഞ്ച (വിസുദ്ധി॰ മഹാടീ॰ ൧.൩൦൬) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.

    Idāni vuttamevatthaṃ bhāvatthavibhāvanavasena dassetuṃ ‘‘yathā goghātakassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha posentassāti maṃsūpacayaparibrūhanāya kuṇḍakabhattakappāsaṭṭhiādīhi saṃvaḍḍhentassa. Vadhitaṃ matanti hiṃsitaṃ hutvā mataṃ. Matanti ca matamattaṃ. Tenevāha ‘‘tāvadevā’’ti. Gāvīti saññā na antaradhāyati yāni aṅgapaccaṅgāni yathāsanniviṭṭhāni upādāya gāvīsamaññā matamattāyapi gāviyā, tesaṃ taṃsannivesassa avinaṭṭhattā. Vilīyanti bhijjanti vibhujjantīti bīlā bhāgā va-kārassa ba-kāraṃ, i-kārassa ī-kāraṃ katvā. Bīlasoti bīlaṃ bīlaṃ katvā. Vibhajitvāti aṭṭhisaṅghāṭato maṃsaṃ vivecetvā, tato vā vivecitamaṃsaṃ bhāgaso katvā. Tenevāha ‘‘maṃsasaññā pavattatī’’ti. Pabbajitassapi apariggahitakammaṭṭhānassa. Ghanavinibbhoganti santatisamūhakiccaghanānaṃ vinibbhujanaṃ vivecanaṃ. Dhātuso paccavekkhatoti ghanavinibbhogakaraṇena dhātuṃ dhātuṃ pathavīādidhātuṃ visuṃ visuṃ katvā paccavekkhantassa. Sattasaññāti attānudiṭṭhivasena pavattā saññāti vadanti, vohāravasena pavattasattasaññāyapi tadā antaradhānaṃ yuttameva yāthāvato ghanavinibbhogassa sampādanato. Evañhi sati yathāvuttaopammatthena upameyyattho aññadatthu saṃsandati sameti. Tenevāha ‘‘dhātuvaseneva cittaṃ santiṭṭhatī’’ti. Dakkhoti cheko taṃtaṃsamaññāya kusalo, yathājāte sūnasmiṃ naṅguṭṭhakhuravisāṇādivante aṭṭhimaṃsādiavayavasamudāye avibhatte gāvīsamaññā, na vibhatte, vibhatte pana aṭṭiṃmaṃsādiavayavasamaññāti jānanako. Catumahāpatho viya catuiriyāpathoti gāviyā ṭhitacatumahāpatho viya kāyassa pavattimaggabhūto catubbidho iriyāpatho. Yasmā visuddhimagge (visuddhi. 1.306) vitthāritā, tasmā tattha taṃsaṃvaṇṇanāyañca (visuddhi. mahāṭī. 1.306) vuttanayeneva veditabbā.

    ധാതുമനസികാരപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    നവസിവഥികപബ്ബവണ്ണനാ

    Navasivathikapabbavaṇṇanā

    ൧൧൨. സിവഥികായ അപവിദ്ധഉദ്ധുമാതകാദിപടിസംയുത്താനം ഓധിസോ പവത്താനം കഥാനം തദഭിധേയ്യാനഞ്ച ഉദ്ധുമാതകാദിഅസുഭഭാഗാനം സിവഥികപബ്ബാനീതി സങ്ഗീതികാരേഹി ഗഹിതസമഞ്ഞാ. തേനാഹ ‘‘സിവഥികപബ്ബേഹി വിഭജിതു’’ന്തി. ഉദ്ധം ജീവിതപരിയാദാനാതി ജീവിതക്ഖയതോ ഉപരി മരണതോ പരം. സമുഗ്ഗതേനാതി ഉട്ഠിതേന. ഉദ്ധുമാതത്താതി ഉദ്ധം ഉദ്ധം ധുമാതത്താ സൂനത്താ. സേതരത്തേഹി വിപരിഭിന്നം വിമിസ്സിതം നീലം വിനീലം, പുരിമവണ്ണവിപരിണാമഭൂതം വാ നീലംവിനീലം, വിനീലമേവ വിനീലകന്തി ക-കാരേന പദവഡ്ഢനമാഹ അനത്ഥന്തരതോ യഥാ ‘‘പീതകം ലോഹിതക’’ന്തി (ധ॰ സ॰ ൬൧൬). പടികൂലകത്താതി ജിഗുച്ഛനീയത്താ. കുച്ഛിതം വിനീലം വിനീലകന്തി കുച്ഛനത്ഥോ വാ അയം ക-കാരോതി ദസ്സേതും വുത്തം യഥാ ‘‘പാപകോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൧൬; അ॰ നി॰ ൫.൨൧൩; മഹാവ॰ ൨൮൫). പരിഭിന്നട്ഠാനേഹി കാകകങ്കാദീഹി. വിസ്സന്ദമാനം പുബ്ബന്തി വിസ്സവന്തം പുബ്ബം, തഹം തഹം പഗ്ഘരന്തപുബ്ബന്തി അത്ഥോ. തഥാഭാവന്തി വിസ്സന്ദമാനപുബ്ബഭാവം.

    112. Sivathikāya apaviddhauddhumātakādipaṭisaṃyuttānaṃ odhiso pavattānaṃ kathānaṃ tadabhidheyyānañca uddhumātakādiasubhabhāgānaṃ sivathikapabbānīti saṅgītikārehi gahitasamaññā. Tenāha ‘‘sivathikapabbehi vibhajitu’’nti. Uddhaṃ jīvitapariyādānāti jīvitakkhayato upari maraṇato paraṃ. Samuggatenāti uṭṭhitena. Uddhumātattāti uddhaṃ uddhaṃ dhumātattā sūnattā. Setarattehi viparibhinnaṃ vimissitaṃ nīlaṃ vinīlaṃ, purimavaṇṇavipariṇāmabhūtaṃ vā nīlaṃvinīlaṃ, vinīlameva vinīlakanti ka-kārena padavaḍḍhanamāha anatthantarato yathā ‘‘pītakaṃ lohitaka’’nti (dha. sa. 616). Paṭikūlakattāti jigucchanīyattā. Kucchitaṃ vinīlaṃ vinīlakanti kucchanattho vā ayaṃ ka-kāroti dassetuṃ vuttaṃ yathā ‘‘pāpako kittisaddo abbhuggacchatī’’ti (dī. ni. 3.316; a. ni. 5.213; mahāva. 285). Paribhinnaṭṭhānehi kākakaṅkādīhi. Vissandamānaṃ pubbanti vissavantaṃ pubbaṃ, tahaṃ tahaṃ paggharantapubbanti attho. Tathābhāvanti vissandamānapubbabhāvaṃ.

    സോ ഭിക്ഖൂതി യോ ‘‘പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിത’’ന്തി വുത്തോ, സോ ഭിക്ഖു. ഉപസംഹരതി സദിസതം. അയമ്പി ഖോതിആദി ഉപസംഹരണാകാരദസ്സനം . ആയൂതി രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം, അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം പനേത്ഥ വിഞ്ഞാണഗതികമേവ. ഉസ്മാതി കമ്മജതേജോ. ഏവംപൂതികസഭാവോതി ഏവം അതിവിയ പൂതികസഭാവോ, ന ആയുആദീനം അവിഗമേ വിയ മത്തസോതി അധിപ്പായോ. ഏദിസോ ഭവിസ്സതീതി ഏവംഭാവീതി ആഹ ‘‘ഏവംഉദ്ധുമാതാദിഭേദോ ഭവിസ്സതീ’’തി.

    So bhikkhūti yo ‘‘passeyya sarīraṃ sivathikāya chaḍḍita’’nti vutto, so bhikkhu. Upasaṃharati sadisataṃ. Ayampi khotiādi upasaṃharaṇākāradassanaṃ . Āyūti rūpajīvitindriyaṃ, arūpajīvitindriyaṃ panettha viññāṇagatikameva. Usmāti kammajatejo. Evaṃpūtikasabhāvoti evaṃ ativiya pūtikasabhāvo, na āyuādīnaṃ avigame viya mattasoti adhippāyo. Ediso bhavissatīti evaṃbhāvīti āha ‘‘evaṃuddhumātādibhedo bhavissatī’’ti.

    ലുഞ്ചിത്വാ ലുഞ്ചിത്വാതി ഉപ്പാടേത്വാ ഉപ്പാടേത്വാ. സേസാവസേസമംസലോഹിതയുത്തന്തി സബ്ബസോ അഖാദിതത്താ തഹം തഹം സേസേന അപ്പാവസേസേന മംസലോഹിതേന യുത്തം. അഞ്ഞേന ഹത്ഥട്ഠികന്തി അവിസേസേന ഹത്ഥട്ഠികാനം വിപ്പകിണ്ണതാ ജോതിതാതി അനവസേസതോ തേസം വിപ്പകിണ്ണതം ദസ്സേന്തോ ‘‘ചതുസട്ഠിഭേദമ്പീ’’തിആദിമാഹ. തേരോവസ്സികാനീതി തിരോവസ്സം ഗതാനി. താനി പന സംവച്ഛരം വീതിവത്താനി ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘അതിക്കന്തസംവച്ഛരാനീ’’തി. പുരാണതായ ഘനഭാവവിഗമേന വിചുണ്ണതാ ഇധ പൂതിഭാവോതി സോ യഥാ ഹോതി, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘അബ്ഭോകാസേ’’തിആദിമാഹ. ഖജ്ജമാനതാദിവസേന ദുതിയസിവഥികപബ്ബാദീനം വവത്ഥിതത്ഥാ വുത്തം ‘‘ഖജ്ജമാനാദീനം വസേന യോജനാ കാതബ്ബാ’’തി.

    Luñcitvā luñcitvāti uppāṭetvā uppāṭetvā. Sesāvasesamaṃsalohitayuttanti sabbaso akhāditattā tahaṃ tahaṃ sesena appāvasesena maṃsalohitena yuttaṃ. Aññena hatthaṭṭhikanti avisesena hatthaṭṭhikānaṃ vippakiṇṇatā jotitāti anavasesato tesaṃ vippakiṇṇataṃ dassento ‘‘catusaṭṭhibhedampī’’tiādimāha. Terovassikānīti tirovassaṃ gatāni. Tāni pana saṃvaccharaṃ vītivattāni hontīti āha ‘‘atikkantasaṃvaccharānī’’ti. Purāṇatāya ghanabhāvavigamena vicuṇṇatā idha pūtibhāvoti so yathā hoti, taṃ dassento ‘‘abbhokāse’’tiādimāha. Khajjamānatādivasena dutiyasivathikapabbādīnaṃ vavatthitatthā vuttaṃ ‘‘khajjamānādīnaṃ vasena yojanā kātabbā’’ti.

    നവസിവഥികപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Navasivathikapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ഇമാനേവ ദ്വേതി അവധാരണേന അപ്പനാകമ്മട്ഠാനം തത്ഥ നിയമേതി അഞ്ഞപബ്ബേസു തദഭാവതോ. യതോ ഹി ഏവ-കാരോ, തതോ അഞ്ഞത്ഥ നിയമേതി, തേന പബ്ബദ്വയസ്സ വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനതാപി അപ്പടിസിദ്ധാതി ദട്ഠബ്ബാ അനിച്ചാദിദസ്സനതോ. സങ്ഖാരേസു ആദീനവവിഭാവനാനി സിവഥികപബ്ബാനീതി ആഹ ‘‘സിവഥികാനം ആദീനവാനുപസ്സനാവസേന വുത്തത്താ’’തി. ഇരിയാപഥപബ്ബാദീനം അനപ്പനാവഹതാ പാകടാ ഏവാതി ‘‘സേസാനി ദ്വാദസാപീ’’തി വുത്തം. യം പനേത്ഥ അത്ഥതോ അവിഭത്തം, തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

    Imānevadveti avadhāraṇena appanākammaṭṭhānaṃ tattha niyameti aññapabbesu tadabhāvato. Yato hi eva-kāro, tato aññattha niyameti, tena pabbadvayassa vipassanākammaṭṭhānatāpi appaṭisiddhāti daṭṭhabbā aniccādidassanato. Saṅkhāresu ādīnavavibhāvanāni sivathikapabbānīti āha ‘‘sivathikānaṃ ādīnavānupassanāvasena vuttattā’’ti. Iriyāpathapabbādīnaṃ anappanāvahatā pākaṭā evāti ‘‘sesāni dvādasāpī’’ti vuttaṃ. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyamevāti.

    കായാനുപസ്സനാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Kāyānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    വേദനാനുപസ്സനാവണ്ണനാ

    Vedanānupassanāvaṇṇanā

    ൧൧൩. സുഖം വേദനന്തി ഏത്ഥ സുഖയതീതി സുഖാ, സമ്പയുത്തധമ്മേ കായഞ്ച ലദ്ധസ്സാദേ കരോതീതി അത്ഥോ. സുട്ഠു വാ ഖാദതി, ഖനതി വാ കായികം ചേതസികഞ്ച ആബാധന്തി സുഖാ. സുകരം ഓകാസദാനം ഏതിസ്സാതി സുഖാതി അപരേ. വേദയതി ആരമ്മണരസം അനുഭവതീതി വേദനാ. വേദയമാനോതി അനുഭവമാനോ. കാമന്തിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം ഇരിയാപഥപബ്ബേ വുത്തമേവ. സമ്പജാനസ്സ വേദിയനം സമ്പജാനവേദിയനം.

    113.Sukhaṃ vedananti ettha sukhayatīti sukhā, sampayuttadhamme kāyañca laddhassāde karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca ābādhanti sukhā. Sukaraṃ okāsadānaṃ etissāti sukhāti apare. Vedayati ārammaṇarasaṃ anubhavatīti vedanā. Vedayamānoti anubhavamāno. Kāmantiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ iriyāpathapabbe vuttameva. Sampajānassa vediyanaṃ sampajānavediyanaṃ.

    ‘‘വോഹാരമത്തം ഹോതീ’’തി ഏതേന ‘‘സുഖം വേദനം വേദയമാനോ സുഖം വേദനം വേദയാമീ’’തി ഇദം വോഹാരമത്തന്തി ദസ്സേതി. വത്ഥുആരമ്മണാതി രൂപാദിആരമ്മണാ. രൂപാദിആരമ്മണഞ്ഹി വേദനായ പവത്തിട്ഠാനതായ ‘‘വത്ഥൂ’’തി അധിപ്പേതം. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. ധമ്മവിനിമുത്തസ്സ അഞ്ഞസ്സ കത്തു അഭാവതോ ധമ്മസ്സേവ കത്തുഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘വേദനാവ വേദയതീ’’തി ആഹ. നിത്ഥുനന്തോതി. ബലവതോ വേദനാവേഗസ്സ നിരോധനേ ആദീനവം ദിസ്വാ തസ്സ അവസരദാനവസേന നിത്ഥുനന്തോ. വീരിയസമതം യോജേത്വാതി അധിവാസനവീരിയസ്സ അധിമത്തത്താ തസ്സ ഹാപനവസേന സമാധിനാ സമരസതാപാദനേന വീരിയസമതം യോജേത്വാ. സഹ പടിസമ്ഭിദാഹീതി ലോകുത്തരപടിസമ്ഭിദാഹി സഹ. ലോകിയാനമ്പി വാ സതി ഉപ്പത്തികാലേ തത്ഥ സമത്ഥതം സന്ധായാഹ ‘‘സഹ പടിസമ്ഭിദാഹീ’’തി. സമസീസീതി വാരസമസീസീ ഹുത്വാ, പച്ചവേക്ഖണവാരസ്സ അനന്തരവാരേ പരിനിബ്ബായീതി അത്ഥോ.

    ‘‘Vohāramattaṃ hotī’’ti etena ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vedayamāno sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’’ti idaṃ vohāramattanti dasseti. Vatthuārammaṇāti rūpādiārammaṇā. Rūpādiārammaṇañhi vedanāya pavattiṭṭhānatāya ‘‘vatthū’’ti adhippetaṃ. Assāti bhaveyya. Dhammavinimuttassa aññassa kattu abhāvato dhammasseva kattubhāvaṃ dassento ‘‘vedanāva vedayatī’’ti āha. Nitthunantoti. Balavato vedanāvegassa nirodhane ādīnavaṃ disvā tassa avasaradānavasena nitthunanto. Vīriyasamataṃ yojetvāti adhivāsanavīriyassa adhimattattā tassa hāpanavasena samādhinā samarasatāpādanena vīriyasamataṃ yojetvā. Saha paṭisambhidāhīti lokuttarapaṭisambhidāhi saha. Lokiyānampi vā sati uppattikāle tattha samatthataṃ sandhāyāha ‘‘saha paṭisambhidāhī’’ti. Samasīsīti vārasamasīsī hutvā, paccavekkhaṇavārassa anantaravāre parinibbāyīti attho.

    യഥാ ച സുഖം, ഏവം ദുക്ഖന്തി യഥാ ‘‘സുഖം വേദയതീ’’തിആദിനാ സമ്പജാനവേദിയനം സന്ധായ വുത്തം, ഏവം ദുക്ഖമ്പി. തത്ഥ ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖാ, സമ്പയുത്തധമ്മേ കായഞ്ച പീളേതി വിബാധതീതി അത്ഥോ. ദുട്ഠും വാ ഖാദതി, ഖനതി വാ കായികം ചേതസികഞ്ച സാതന്തി ദുക്ഖാ. ദുക്കരം ഓകാസദാനം ഏതിസ്സാതി ദുക്ഖാതി അപരേ. അരൂപകമ്മട്ഠാനന്തി അരൂപപരിഗ്ഗഹം, അരൂപധമ്മമുഖേന വിപസ്സനാഭിനിവേസന്തി അത്ഥോ. രൂപകമ്മട്ഠാനേന പന സമഥാഭിനിവേസോപി സങ്ഗയ്ഹതി, വിപസ്സനാഭിനിവേസോ പന ഇധാധിപ്പേതോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ. ‘‘രൂപപരിഗ്ഗഹോ അരൂപപരിഗ്ഗഹോതിപി ഏതദേവ വുച്ചതീ’’തി. ചതുധാതുവവത്ഥാനം കഥേസീതി ഏത്ഥാപി ‘‘യേഭുയ്യേനാ’’തി പദം ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. തദുഭയന്തി ചതുധാതുവവത്ഥാനസ്സ സങ്ഖേപവിത്ഥാരദ്വയമാഹ. സങ്ഖേപമനസികാരവസേന മഹാസതിപട്ഠാനേ, വിത്ഥാരമനസികാരവസേന രാഹുലോവാദ- (മ॰ നി॰ ൨.൧൧൫-൧൧൭) ധാതുവിഭങ്ഗാദീസു (വിഭ॰ ൧൭൪-൧൭൫).

    Yathā ca sukhaṃ, evaṃ dukkhanti yathā ‘‘sukhaṃ vedayatī’’tiādinā sampajānavediyanaṃ sandhāya vuttaṃ, evaṃ dukkhampi. Tattha dukkhayatīti dukkhā, sampayuttadhamme kāyañca pīḷeti vibādhatīti attho. Duṭṭhuṃ vā khādati, khanati vā kāyikaṃ cetasikañca sātanti dukkhā. Dukkaraṃ okāsadānaṃ etissāti dukkhāti apare. Arūpakammaṭṭhānanti arūpapariggahaṃ, arūpadhammamukhena vipassanābhinivesanti attho. Rūpakammaṭṭhānena pana samathābhinivesopi saṅgayhati, vipassanābhiniveso pana idhādhippetoti dassento āha. ‘‘Rūpapariggaho arūpapariggahotipi etadeva vuccatī’’ti. Catudhātuvavatthānaṃ kathesīti etthāpi ‘‘yebhuyyenā’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Tadubhayanti catudhātuvavatthānassa saṅkhepavitthāradvayamāha. Saṅkhepamanasikāravasena mahāsatipaṭṭhāne, vitthāramanasikāravasena rāhulovāda- (ma. ni. 2.115-117) dhātuvibhaṅgādīsu (vibha. 174-175).

    യേഭുയ്യഗ്ഗഹണേന തദഞ്ഞധമ്മവസേനപി അരൂപകമ്മട്ഠാനകഥായ അത്ഥിതാ ദീപിതാതി തം വിഭാഗേന ദസ്സേതും ‘‘തിവിധോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അഭിനിവേസോതി അനുപ്പവേസോ, ആരമ്ഭോതി അത്ഥോ. ആരമ്ഭേ ഏവ ഹി അയം വിഭാഗോ, സമ്മസനം പന അനവസേസതോവ ധമ്മേ പരിഗ്ഗഹേത്വാ വത്തതി. പരിഗ്ഗഹിതേ രൂപകമ്മട്ഠാനേതി ഇദം രൂപമുഖേന വിപസ്സനാഭിനിവേസം സന്ധായ വുത്തം, അരൂപമുഖേന പന വിപസ്സനാഭിനിവേസോ യേഭൂയ്യേന സമഥയാനികസ്സ ഇച്ഛിതബ്ബോ, സോ ച പഠമം ഝാനങ്ഗാനി പരിഗ്ഗഹേത്വാ തതോ പരം സേസധമ്മേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി. പഠമാഭിനിപാതോതി സബ്ബേ ചേതസികാ ചിത്തായത്താ ചിത്തകിരിയഭാവേന വുച്ചന്തീതി ഫസ്സോ ചിത്തസ്സ പഠമാഭിനിപാതോ വുത്തോ, ഉപ്പന്നഫസ്സോ പുഗ്ഗലോ, ചിത്തചേതസികരാസി വാ ആരമ്മണേന ഫുട്ഠോ ഫസ്സസഹജാതായ വേദനായ തംസമകാലമേവ വേദേതി, ഫസ്സോ പന ഓഭാസസ്സ വിയ പദീപോ വേദനാദീനം പച്ചയവിസേസോ ഹോതീതി പുരിമകാലോ വിയ വുച്ചതി, യാ തസ്സ ആരമ്മണാഭിനിരോപനലക്ഖണതാ വുച്ചതി. ഫുസന്തോതി ആരമ്മണസ്സ ഫുസനാകാരേന. അയഞ്ഹി അരൂപധമ്മതാ ഏകദേസേന അനല്ലീയമാനോപി രൂപം വിയ ചക്ഖു, സദ്ദോ വിയ ച സോതം ചിത്തം ആരമ്മണഞ്ച ഫുസന്തോ വിയ സങ്ഘട്ടേന്തോ വിയ ച പവത്തതി. തഥാഹേസ ‘‘സങ്ഘട്ടനരസോ’’തി വുച്ചതി.

    Yebhuyyaggahaṇena tadaññadhammavasenapi arūpakammaṭṭhānakathāya atthitā dīpitāti taṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘tividho hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha abhinivesoti anuppaveso, ārambhoti attho. Ārambhe eva hi ayaṃ vibhāgo, sammasanaṃ pana anavasesatova dhamme pariggahetvā vattati. Pariggahite rūpakammaṭṭhāneti idaṃ rūpamukhena vipassanābhinivesaṃ sandhāya vuttaṃ, arūpamukhena pana vipassanābhiniveso yebhūyyena samathayānikassa icchitabbo, so ca paṭhamaṃ jhānaṅgāni pariggahetvā tato paraṃ sesadhamme pariggaṇhāti. Paṭhamābhinipātoti sabbe cetasikā cittāyattā cittakiriyabhāvena vuccantīti phasso cittassa paṭhamābhinipāto vutto, uppannaphasso puggalo, cittacetasikarāsi vā ārammaṇena phuṭṭho phassasahajātāya vedanāya taṃsamakālameva vedeti, phasso pana obhāsassa viya padīpo vedanādīnaṃ paccayaviseso hotīti purimakālo viya vuccati, yā tassa ārammaṇābhiniropanalakkhaṇatā vuccati. Phusantoti ārammaṇassa phusanākārena. Ayañhi arūpadhammatā ekadesena anallīyamānopi rūpaṃ viya cakkhu, saddo viya ca sotaṃ cittaṃ ārammaṇañca phusanto viya saṅghaṭṭento viya ca pavattati. Tathāhesa ‘‘saṅghaṭṭanaraso’’ti vuccati.

    ആരമ്മണം അനുഭവന്തീതി ഇസ്സരവതായ വിസവിതായ സാമിഭാവേന ആരമ്മണരസം അനുഭവന്തീ. ഫസ്സാദീനഞ്ഹി സമ്പയുത്തധമ്മാനം ആരമ്മണേ ഏകദേസേനേവ പവത്തി ഫുസനാദിമത്തഭാവതോ, വേദനായ പന ഇട്ഠാകാരസമ്ഭോഗാദിവസേന പവത്തനതോ ആരമ്മണേ നിപ്പദേസതോ പവത്തി. ഫുസനാദിഭാവേന ഹി ആരമ്മണഗ്ഗഹണം ഏകദേസാനുഭവനം, വേദയിതാഭാവേന ഗഹണം യഥാകാമം സബ്ബാനുഭവനം ഏവസഭാവാനേവ താനി ഗഹണാനീതി ന വേദനായ വിയ ഫസ്സാദീനമ്പി യഥാസകം കിച്ചകരണേന സാമിഭാവാനുഭവനം ചോദേതബ്ബം. വിജാനന്തന്തി പരിച്ഛിന്ദനവസേന വിസേസതോ ജാനന്തം. വിഞ്ഞാണഞ്ഹി മിനിതബ്ബവത്ഥും നാളിയാ മിനന്തോ പുരിസോ വിയ ആരമ്മണം പരിച്ഛിജ്ജ വിഭാവേന്തം പവത്തതി, ന സഞ്ഞാ വിയ സഞ്ജാനനമത്തം ഹുത്വാ. തഥാ ഹി അനേന കദാചി ലക്ഖണത്തയവിഭാവനാപി ഹോതി. ഇമേസം പന ഫസ്സാദീനം തസ്സ തസ്സ പാകടഭാവോ പച്ചയവിസേസസിദ്ധസ്സ പുബ്ബാഭോഗസ്സ വസേന വേദിതബ്ബാ.

    Ārammaṇaṃ anubhavantīti issaravatāya visavitāya sāmibhāvena ārammaṇarasaṃ anubhavantī. Phassādīnañhi sampayuttadhammānaṃ ārammaṇe ekadeseneva pavatti phusanādimattabhāvato, vedanāya pana iṭṭhākārasambhogādivasena pavattanato ārammaṇe nippadesato pavatti. Phusanādibhāvena hi ārammaṇaggahaṇaṃ ekadesānubhavanaṃ, vedayitābhāvena gahaṇaṃ yathākāmaṃ sabbānubhavanaṃ evasabhāvāneva tāni gahaṇānīti na vedanāya viya phassādīnampi yathāsakaṃ kiccakaraṇena sāmibhāvānubhavanaṃ codetabbaṃ. Vijānantanti paricchindanavasena visesato jānantaṃ. Viññāṇañhi minitabbavatthuṃ nāḷiyā minanto puriso viya ārammaṇaṃ paricchijja vibhāventaṃ pavattati, na saññā viya sañjānanamattaṃ hutvā. Tathā hi anena kadāci lakkhaṇattayavibhāvanāpi hoti. Imesaṃ pana phassādīnaṃ tassa tassa pākaṭabhāvo paccayavisesasiddhassa pubbābhogassa vasena veditabbā.

    ഏവം തസ്സ തസ്സേവ പാകടഭാവേപി ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, അഭിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൪.൪൬; പടി॰ മ॰ ൧.൩) ‘‘സബ്ബഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഭിജാന’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൪.൨൬) ച ഏവമാദിവചനതോ സബ്ബേ സമ്മസനുപഗാ ധമ്മാ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ യസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഫസ്സപഞ്ചമകേയേവാതി അവധാരണം തദന്തോഗധത്താ തഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതത്താ ചതുന്നം അരൂപക്ഖന്ധാനം. ഫസ്സപഞ്ചമകഗ്ഗഹണഞ്ഹി തസ്സ സബ്ബചിത്തുപ്പാദസാധാരണഭാവതോ, തത്ഥ ച ഫസ്സചേതനാഗ്ഗഹണേന സബ്ബസങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മസങ്ഗഹോ ചേതനാപധാനത്താ തേസം. തഥാ ഹി സുത്തന്തഭാജനീയേ സങ്ഖാരക്ഖന്ധവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൧൨) ‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ ചേതനാ’’തിആദിനാ ചേതനാവ വിഭത്താ, ഇതരേ പന ഖന്ധാ സരൂപേനേവ ഗഹിതാ.

    Evaṃ tassa tasseva pākaṭabhāvepi ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46; paṭi. ma. 1.3) ‘‘sabbañca kho, bhikkhave, abhijāna’’nti (saṃ. ni. 4.26) ca evamādivacanato sabbe sammasanupagā dhammā pariggahetabbāti dassento ‘‘tattha yassā’’tiādimāha. Tattha phassapañcamakeyevāti avadhāraṇaṃ tadantogadhattā taggahaṇeneva gahitattā catunnaṃ arūpakkhandhānaṃ. Phassapañcamakaggahaṇañhi tassa sabbacittuppādasādhāraṇabhāvato, tattha ca phassacetanāggahaṇena sabbasaṅkhārakkhandhadhammasaṅgaho cetanāpadhānattā tesaṃ. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge (vibha. 12) ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā cetanāva vibhattā, itare pana khandhā sarūpeneva gahitā.

    വത്ഥും നിസ്സിതാതി ഏത്ഥ വത്ഥു-സദ്ദോ കരജകായവിസയോതി കഥമിദം വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘യം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തിആദി. കത്ഥ പന വുത്തം? സാമഞ്ഞഫലേ. സോതി കരജകായോ. പഞ്ചക്ഖന്ധവിനിമുത്തം നാമരൂപം നത്ഥീതി ഇദം അധികാരവസേന വുത്തം. അഞ്ഞഥാ ഹി ഖന്ധവിനിമുത്തമ്പി നാമം അത്ഥേവാതി. അവിജ്ജാദിഹേതുകാതി അവിജ്ജാതണ്ഹുപാദാനാദിഹേതുകാ. വിപസ്സനാപടിപാടിയാ…പേ॰… വിചരതീതി ഇമിനാ ബലവവിപസ്സനം വത്വാ പുന തസ്സ ഉസ്സുക്കാപനം വിസേസാധിഗമനഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ’’തിആദിമാഹ.

    Vatthuṃ nissitāti ettha vatthu-saddo karajakāyavisayoti kathamidaṃ viññāyatīti āha ‘‘yaṃ sandhāya vutta’’ntiādi. Kattha pana vuttaṃ? Sāmaññaphale. Soti karajakāyo. Pañcakkhandhavinimuttaṃ nāmarūpaṃ natthīti idaṃ adhikāravasena vuttaṃ. Aññathā hi khandhavinimuttampi nāmaṃ atthevāti. Avijjādihetukāti avijjātaṇhupādānādihetukā. Vipassanāpaṭipāṭiyā…pe… vicaratīti iminā balavavipassanaṃ vatvā puna tassa ussukkāpanaṃ visesādhigamanañca dassento ‘‘so’’tiādimāha.

    ഇധാതി ഇമിസ്സം ദുതിയസതിപട്ഠാനദേസനായം, തസ്സാ പന വേദനാനുപസ്സനാവസേന കഥേതബ്ബത്താ ഭഗവാ വേദനാവസേന കഥേസി. യഥാവുത്തേസു ച തീസു കമ്മട്ഠാനാഭിനിവേസേസു വേദനാവസേന കമ്മട്ഠാനാഭിനിവേസോ സുകരോ വേദനാനം വിഭൂതഭാവതോതി ദസ്സേതും ‘‘ഫസ്സവസേന ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ന പാകടം ഹോതീതി ഇദം താദിസേ പുഗ്ഗലേ സന്ധായ വുത്തം, യേസം ആദിതോ വേദനാവ വിഭൂതതരാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി. ഏവഞ്ഹി യം വുത്തം ‘‘ഫസ്സോ പാകടോ ഹോതി, വിഞ്ഞാണം പാകടം ഹോതീ’’തി, തം അവിരോധിതം ഹോതി. വേദനാനം ഉപ്പത്തിപാകടതായാതി ച ഇദം സുഖദുക്ഖവേദനാനം വസേന വുത്തം. താസഞ്ഹി പവത്തി ഓളാരികാ, ന ഇതരായ. തദുഭയഗ്ഗഹണമുഖേന വാ ഗഹേതബ്ബത്താ ഇതരായപി പവത്തി വിഞ്ഞൂനം പാകടാ ഏവാതി ‘‘വേദനാന’’ന്തി അവിസേസഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. യദാ സുഖം ഉപ്പജ്ജതീതിആദി സുഖവേദനായ പാകടഭാവവിഭാവനം. നേവ തസ്മിം സമയേ ദുക്ഖം വേദനം വേദേതീതി തസ്മിം സുഖവേദനാസമങ്ഗിസമയേ നേവ ദുക്ഖം വേദനം വേദേതി നിരുദ്ധത്താ, അനുപ്പന്നത്താ ച യഥാക്കമം അതീതാനാഗതാനം , പച്ചുപ്പന്നായ പന അസമ്ഭവോ വുത്തോയേവ. സകിച്ചക്ഖണമത്താവട്ഠാനതോ അനിച്ചാ. സമേച്ചസമ്ഭുയ്യ പച്ചയേഹി കതത്താ സങ്ഖതാ. വത്ഥാരമ്മണാദിപച്ചയം പടിച്ച ഉപ്പന്നത്താ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ. ഖയവയപലുജ്ജനനിരുജ്ഝനപകതിതായ ഖയധമ്മാ…പേ॰… നിരോധധമ്മാതി ദട്ഠബ്ബാ.

    Idhāti imissaṃ dutiyasatipaṭṭhānadesanāyaṃ, tassā pana vedanānupassanāvasena kathetabbattā bhagavā vedanāvasena kathesi. Yathāvuttesu ca tīsu kammaṭṭhānābhinivesesu vedanāvasena kammaṭṭhānābhiniveso sukaro vedanānaṃ vibhūtabhāvatoti dassetuṃ ‘‘phassavasena hī’’tiādi vuttaṃ. Na pākaṭaṃ hotīti idaṃ tādise puggale sandhāya vuttaṃ, yesaṃ ādito vedanāva vibhūtatarā hutvā upaṭṭhāti. Evañhi yaṃ vuttaṃ ‘‘phasso pākaṭo hoti, viññāṇaṃ pākaṭaṃ hotī’’ti, taṃ avirodhitaṃ hoti. Vedanānaṃ uppattipākaṭatāyāti ca idaṃ sukhadukkhavedanānaṃ vasena vuttaṃ. Tāsañhi pavatti oḷārikā, na itarāya. Tadubhayaggahaṇamukhena vā gahetabbattā itarāyapi pavatti viññūnaṃ pākaṭā evāti ‘‘vedanāna’’nti avisesaggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Yadā sukhaṃ uppajjatītiādi sukhavedanāya pākaṭabhāvavibhāvanaṃ. Neva tasmiṃ samaye dukkhaṃ vedanaṃ vedetīti tasmiṃ sukhavedanāsamaṅgisamaye neva dukkhaṃ vedanaṃ vedeti niruddhattā, anuppannattā ca yathākkamaṃ atītānāgatānaṃ , paccuppannāya pana asambhavo vuttoyeva. Sakiccakkhaṇamattāvaṭṭhānato aniccā. Sameccasambhuyya paccayehi katattā saṅkhatā. Vatthārammaṇādipaccayaṃ paṭicca uppannattā paṭiccasamuppannā. Khayavayapalujjananirujjhanapakatitāya khayadhammā…pe… nirodhadhammāti daṭṭhabbā.

    കിലേസേഹി ആമസിതബ്ബതോ ആമിസം നാമ പഞ്ച കാമഗുണാ, ആരമ്മണകരണവസേന സഹ ആമിസേഹീതി ആമിസാ. തേനാഹ ‘‘പഞ്ചകാമഗുണാമിസനിസ്സിതാ’’തി. ഇതോ പരന്തി ‘‘അത്ഥി വേദനാ’’തി ഏവമാദിപാളിം സന്ധായാഹ ‘‘കായാനുപസ്സനായം വുത്തനയമേവാ’’തി.

    Kilesehi āmasitabbato āmisaṃ nāma pañca kāmaguṇā, ārammaṇakaraṇavasena saha āmisehīti āmisā. Tenāha ‘‘pañcakāmaguṇāmisanissitā’’ti. Ito paranti ‘‘atthi vedanā’’ti evamādipāḷiṃ sandhāyāha ‘‘kāyānupassanāyaṃ vuttanayamevā’’ti.

    വേദനാനുപസ്സനാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Vedanānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    ചിത്താനുപസ്സനാവണ്ണനാ

    Cittānupassanāvaṇṇanā

    ൧൧൪. സമ്പയോഗവസേന (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൮൧) പവത്തമാനേന സഹ രാഗേനാതി സരാഗം. തേനാഹ ‘‘ലോഭസഹഗത’’ന്തി. വീതരാഗന്തി. ഏത്ഥ കാമം സരാഗപദപടിയോഗിനാ വീതരാഗവസേന ഭവിതബ്ബം, സമ്മസനചാരസ്സ പന ഇധാധിപ്പേതത്താ തേഭൂമകസ്സേവ ഗഹണന്തി ‘‘ലോകിയകുസലാബ്യാകത’’ന്തി വത്വാ ‘‘ഇദം പനാ’’തിആദിനാ തമേവ അധിപ്പായം വിവരതി. സേസാനി ദ്വേ ദോസമൂലാനി, ദ്വേ മോഹമൂലാനീതി ചത്താരി അകുസലചിത്താനി. തേസഞ്ഹി രാഗേന സമ്പയോഗാഭാവതോ നത്ഥേവ സരാഗതാ, തന്നിമിത്തകതായ പന സിയാ തംസഹിതതാലേസോതി നത്ഥേവ വീതരാഗതാപീതി ദുകവിനിമുത്തതാ ഏവേത്ഥ ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘നേവ പുരിമപദം, ന പച്ഛിമപദം ഭജന്തീ’’തി. യദി ഏവം പദേസികം പജാനനം ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി ദുകന്തരപരിയാപന്നത്താ തേസം. അകുസലമൂലേസു സഹ മോഹേനേവ വത്തതീതി സമോഹന്തി ആഹ ‘‘വിചികിച്ഛാസഹഗതഞ്ചേവ ഉദ്ധച്ചസഹഗതഞ്ചാ’’തി. യസ്മാ ചേത്ഥ സഹേവ മോഹേനാതി സമോഹന്തി പുരിമപദാവധാരണമ്പി ലബ്ഭതിയേവ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘യസ്മാ പനാ’’തിആദി. യഥാ പന അതിമൂള്ഹതായ പാടിപുഗ്ഗലികനയേന സവിസേസം മോഹവന്തതായ മോമൂഹചിത്തന്തി വത്തബ്ബതോ വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസഹഗതദ്വയം വിസേസതോ ‘‘സമോഹ’’ന്തി വുച്ചതി, ന തഥാ സേസാകുസലചിത്താനീതി ‘‘വട്ടന്തിയേവാ’’തി വുത്തം. സമ്പയോഗവസേന ഥിനമിദ്ധേന അനുപതിതം അനുഗതന്തി ഥിനമിദ്ധാനുപതിതം പഞ്ചവിധം സസങ്ഖാരികാകുസലചിത്തം സങ്കുടിതചിത്തം. സങ്കുടിതചിത്തം നാമ ആരമ്മണേ സങ്കോചനവസേന പവത്തനതോ. പച്ചയവിസേസവസേന ഥാമജാതേന ഉദ്ധച്ചേന സഹഗതം പവത്തം സംസട്ഠന്തി ഉദ്ധച്ചസഹഗതം, അഞ്ഞഥാ സബ്ബമ്പി അകുസലചിത്തം ഉദ്ധച്ചസഹഗതമേവാതി. പസടചിത്തം നാമ സാതിസയം വിക്ഖേപവസേന പവത്തനതോ.

    114. Sampayogavasena (dī. ni. ṭī. 2.381) pavattamānena saha rāgenāti sarāgaṃ. Tenāha ‘‘lobhasahagata’’nti. Vītarāganti. Ettha kāmaṃ sarāgapadapaṭiyoginā vītarāgavasena bhavitabbaṃ, sammasanacārassa pana idhādhippetattā tebhūmakasseva gahaṇanti ‘‘lokiyakusalābyākata’’nti vatvā ‘‘idaṃ panā’’tiādinā tameva adhippāyaṃ vivarati. Sesāni dve dosamūlāni, dve mohamūlānīti cattāri akusalacittāni. Tesañhi rāgena sampayogābhāvato nattheva sarāgatā, tannimittakatāya pana siyā taṃsahitatālesoti nattheva vītarāgatāpīti dukavinimuttatā evettha labbhatīti āha ‘‘neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajantī’’ti. Yadi evaṃ padesikaṃ pajānanaṃ āpajjatīti? Nāpajjati dukantarapariyāpannattā tesaṃ. Akusalamūlesu saha moheneva vattatīti samohanti āha ‘‘vicikicchāsahagatañceva uddhaccasahagatañcā’’ti. Yasmā cettha saheva mohenāti samohanti purimapadāvadhāraṇampi labbhatiyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘yasmā panā’’tiādi. Yathā pana atimūḷhatāya pāṭipuggalikanayena savisesaṃ mohavantatāya momūhacittanti vattabbato vicikicchuddhaccasahagatadvayaṃ visesato ‘‘samoha’’nti vuccati, na tathā sesākusalacittānīti ‘‘vaṭṭantiyevā’’ti vuttaṃ. Sampayogavasena thinamiddhena anupatitaṃ anugatanti thinamiddhānupatitaṃ pañcavidhaṃ sasaṅkhārikākusalacittaṃ saṅkuṭitacittaṃ. Saṅkuṭitacittaṃ nāma ārammaṇe saṅkocanavasena pavattanato. Paccayavisesavasena thāmajātena uddhaccena sahagataṃ pavattaṃ saṃsaṭṭhanti uddhaccasahagataṃ, aññathā sabbampi akusalacittaṃ uddhaccasahagatamevāti. Pasaṭacittaṃ nāma sātisayaṃ vikkhepavasena pavattanato.

    കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥതായ വിപുലഫലതായ ദീഘസന്താനതായ ച മഹന്തഭാവം ഗതം, മഹന്തേഹി വാ ഉളാരച്ഛന്ദാദീഹി ഗതം പടിപന്നന്തി മഹഗ്ഗതം. തം പന രൂപാരൂപഭൂമികം തതോ മഹന്തസ്സ ലോകേ അഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘രൂപാരൂപാവചര’’ന്തി. തസ്സ ചേത്ഥ പടിയോഗീ പരിത്തമേവാതി ആഹ ‘‘അമഹഗ്ഗതന്തി കാമാവചര’’ന്തി. അത്താനം ഉത്തരിതും സമത്ഥേഹി സഹ ഉത്തരേഹീതി സഉത്തരം, തപ്പടിപക്ഖേന അനുത്തരം, തദുഭയം ഉപാദായ വേദിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സഉത്തരന്തി കാമാവചര’’ന്തിആദി. പടിപക്ഖവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥേന സമാധിനാ സമ്മദേവ ആഹിതം സമാഹിതം. തേനാഹ ‘‘യസ്സാ’’തിആദി. യസ്സാതി യസ്സ ചിത്തസ്സ. യഥാവുത്തേന സമാധിനാ ന സമാഹിതന്തി അസമാഹിതം. തേനാഹ ‘‘ഉഭയസമാധിരഹിത’’ന്തി. തദങ്ഗവിമുത്തിയാ വിമുത്തം, കാമാവചരം കുസലം. വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിയാ വിമുത്തം, മഹഗ്ഗതന്തി തദുഭയം സന്ധായാഹ ‘‘തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തീഹി വിമുത്ത’’ന്തി. യത്ഥ തദുഭയവിമുത്തി നത്ഥി, തം ഉഭയവിമുത്തിരഹിതന്തി ഗയ്ഹമാനേ ലോകുത്തരചിത്തേപി സിയാ ആസങ്കാതി തന്നിവത്തനത്ഥം ‘‘സമുച്ഛേദ…പേ॰… ഓകാസോവ നത്ഥീ’’തി ആഹ. ഓകാസാഭാവോ ച സമ്മസനചാരസ്സ അധിപ്പേതത്താ വേദിതബ്ബോ. യം പനേത്ഥ അത്ഥതോ അവിഭത്തം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവാതി.

    Kilesavikkhambhanasamatthatāya vipulaphalatāya dīghasantānatāya ca mahantabhāvaṃ gataṃ, mahantehi vā uḷāracchandādīhi gataṃ paṭipannanti mahaggataṃ. Taṃ pana rūpārūpabhūmikaṃ tato mahantassa loke abhāvato. Tenāha ‘‘rūpārūpāvacara’’nti. Tassa cettha paṭiyogī parittamevāti āha ‘‘amahaggatanti kāmāvacara’’nti. Attānaṃ uttarituṃ samatthehi saha uttarehīti sauttaraṃ, tappaṭipakkhena anuttaraṃ, tadubhayaṃ upādāya veditabbanti āha ‘‘sauttaranti kāmāvacara’’ntiādi. Paṭipakkhavikkhambhanasamatthena samādhinā sammadeva āhitaṃ samāhitaṃ. Tenāha ‘‘yassā’’tiādi. Yassāti yassa cittassa. Yathāvuttena samādhinā na samāhitanti asamāhitaṃ. Tenāha ‘‘ubhayasamādhirahita’’nti. Tadaṅgavimuttiyā vimuttaṃ, kāmāvacaraṃ kusalaṃ. Vikkhambhanavimuttiyā vimuttaṃ, mahaggatanti tadubhayaṃ sandhāyāha ‘‘tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimutta’’nti. Yattha tadubhayavimutti natthi, taṃ ubhayavimuttirahitanti gayhamāne lokuttaracittepi siyā āsaṅkāti tannivattanatthaṃ ‘‘samuccheda…pe… okāsova natthī’’ti āha. Okāsābhāvo ca sammasanacārassa adhippetattā veditabbo. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayamevāti.

    ചിത്താനുപസ്സനാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Cittānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    ധമ്മാനുപസ്സനാവണ്ണനാ

    Dhammānupassanāvaṇṇanā

    നീവരണപബ്ബവണ്ണനാ

    Nīvaraṇapabbavaṇṇanā

    ൧൧൫. പഹാതബ്ബാദിധമ്മവിഭാഗദസ്സനവസേന പഞ്ചധാ ധമ്മാനുപസ്സനാ നിദ്ദിട്ഠാതി അയമത്ഥോ പാളിതോ ഏവ വിഞ്ഞായതീതി തമത്ഥം ഉല്ലിങ്ഗേന്തോ ‘‘പഞ്ചവിധേന ധമ്മാനുപസ്സനം കഥേതു’’ന്തി വുത്തം. യദി ഏവം കസ്മാ നീവരണാദിവസേനേവ നിദ്ദിട്ഠന്തി? വേനേയ്യജ്ഝാസയതോ. യേസഞ്ഹി വേനേയ്യാനം പഹാതബ്ബധമ്മേസു പഠമം നീവരണാനി വിഭാഗേന വത്തബ്ബാനി, തേസം വസേനേത്ഥ ഭഗവതാ പഠമം നീവരണേസു ധമ്മാനുപസ്സനാ കഥിതാ. തഥാ ഹി കായാനുപസ്സനാപി സമഥപുബ്ബങ്ഗമാ ദേസിതാ, തതോ പരിഞ്ഞേയ്യേസു ഖന്ധേസു ആയതനേസു, ഭാവേതബ്ബേസു ബോജ്ഝങ്ഗേസു പരിഞ്ഞേയാദിവിഭാഗേസു സച്ചേസു ച ഉത്തരാ ദേസനാ ദേസിതാ, തസ്മാ ചേത്ഥ സമഥഭാവനാപി യാവദേവ വിപസ്സനത്ഥം ഇച്ഛിതാ, വിപസ്സനാപധാനാ വിപസ്സനാബഹുലാ ച സതിപട്ഠാനദേസനാതി തസ്സാ വിപസ്സനാഭിനിവേസവിഭാഗേന ദേസിതഭാവം വിഭാവേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഖന്ധായതനദുക്ഖസച്ചവസേന മിസ്സകപരിഗ്ഗഹകഥനം ദട്ഠബ്ബം. സഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിഗ്ഗഹമ്പീതി പി-സദ്ദേന സകലപഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധപരിഗ്ഗഹം സമ്പിണ്ഡേതി ഇതരേസം തദന്തോഗധത്താ. ‘‘കണ്ഹസുക്കാനം യുഗന്ധതാ നത്ഥീ’’തി പജാനനകാലേ അഭാവാ ‘‘അഭിണ്ഹസമുദാചാരവസേനാ’’തി വുത്തം. യഥാതി യേനാകാരേന. സോ പന ‘‘കാമച്ഛന്ദസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ കാമച്ഛന്ദസ്സ കാരണാകാരോവ, അത്ഥതോ കാരണമേവാതി ആഹ ‘‘യേന കാരണേനാ’’തി. -സദ്ദോ വക്ഖമാനത്ഥസമുച്ചയത്ഥോ.

    115. Pahātabbādidhammavibhāgadassanavasena pañcadhā dhammānupassanā niddiṭṭhāti ayamattho pāḷito eva viññāyatīti tamatthaṃ ulliṅgento ‘‘pañcavidhenadhammānupassanaṃ kathetu’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ kasmā nīvaraṇādivaseneva niddiṭṭhanti? Veneyyajjhāsayato. Yesañhi veneyyānaṃ pahātabbadhammesu paṭhamaṃ nīvaraṇāni vibhāgena vattabbāni, tesaṃ vasenettha bhagavatā paṭhamaṃ nīvaraṇesu dhammānupassanā kathitā. Tathā hi kāyānupassanāpi samathapubbaṅgamā desitā, tato pariññeyyesu khandhesu āyatanesu, bhāvetabbesu bojjhaṅgesu pariññeyādivibhāgesu saccesu ca uttarā desanā desitā, tasmā cettha samathabhāvanāpi yāvadeva vipassanatthaṃ icchitā, vipassanāpadhānā vipassanābahulā ca satipaṭṭhānadesanāti tassā vipassanābhinivesavibhāgena desitabhāvaṃ vibhāvento ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha khandhāyatanadukkhasaccavasena missakapariggahakathanaṃ daṭṭhabbaṃ. Saññāsaṅkhārakkhandhapariggahampīti pi-saddena sakalapañcupādānakkhandhapariggahaṃ sampiṇḍeti itaresaṃ tadantogadhattā. ‘‘Kaṇhasukkānaṃ yugandhatā natthī’’ti pajānanakāle abhāvā ‘‘abhiṇhasamudācāravasenā’’ti vuttaṃ. Yathāti yenākārena. So pana ‘‘kāmacchandassa uppādo hotī’’ti vuttattā kāmacchandassa kāraṇākārova, atthato kāraṇamevāti āha ‘‘yena kāraṇenā’’ti. Ca-saddo vakkhamānatthasamuccayattho.

    തത്ഥാതി ‘‘യഥാ ചാ’’തിആദിനാ വുത്തപദേ. സുഭമ്പീതി കാമച്ഛന്ദോപി. സോ ഹി അത്തനോ ഗഹണാകാരേന ‘‘സുഭ’’ന്തി വുച്ചതി, തേനാകാരേന പവത്തനകസ്സ അഞ്ഞസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സ നിമിത്തത്താ ‘‘സുഭനിമിത്ത’’ന്തി ച. ഇട്ഠം, ഇട്ഠാകാരേന വാ ഗയ്ഹമാനം രൂപാദി സുഭാരമ്മണം. ആകങ്ഖിതസ്സ ഹിതസുഖസ്സ അനുപായഭൂതോ മനസികാരോ അനുപായമനസികാരോ. തന്തി അയോനിസോമനസികാരം. തത്ഥാതി നിപ്ഫാദേതബ്ബേ ആരമ്മണഭൂതേ ച ദുവിധേപി സുഭനിമിത്തേ. ആഹാരോതി പച്ചയോ.

    Tatthāti ‘‘yathā cā’’tiādinā vuttapade. Subhampīti kāmacchandopi. So hi attano gahaṇākārena ‘‘subha’’nti vuccati, tenākārena pavattanakassa aññassa kāmacchandassa nimittattā ‘‘subhanimitta’’nti ca. Iṭṭhaṃ, iṭṭhākārena vā gayhamānaṃ rūpādi subhārammaṇaṃ. Ākaṅkhitassa hitasukhassa anupāyabhūto manasikāro anupāyamanasikāro. Tanti ayonisomanasikāraṃ. Tatthāti nipphādetabbe ārammaṇabhūte ca duvidhepi subhanimitte. Āhāroti paccayo.

    അസുഭമ്പീതി അസുഭജ്ഝാനമ്പി ഉത്തരപദലോപേന. തം പന ദസസു അവിഞ്ഞാണകാസുഭേസു, കേസാദീസു ച പവത്തം ദട്ഠബ്ബം. കേസാദീസു ഹി സഞ്ഞാ അസുഭസഞ്ഞാതി ഗിരിമാനന്ദസുത്തേ (അ॰ നി॰ ൧൦.൬൦) വുത്താതി. ഏത്ഥ ച ചതുബ്ബിധസ്സ അയോനിസോമനസികാരസ്സ യോനിസോമനസികാരസ്സ ച ഗഹണം നിരവസേസദസ്സനത്ഥം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. തേസു പന അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി, ‘‘അസുഭ’’ന്തി ച മനസികാരോ ഇധാധിപ്പേതോ, തദനുകൂലത്താ വാ ഇതരേപീതി.

    Asubhampīti asubhajjhānampi uttarapadalopena. Taṃ pana dasasu aviññāṇakāsubhesu, kesādīsu ca pavattaṃ daṭṭhabbaṃ. Kesādīsu hi saññā asubhasaññāti girimānandasutte (a. ni. 10.60) vuttāti. Ettha ca catubbidhassa ayonisomanasikārassa yonisomanasikārassa ca gahaṇaṃ niravasesadassanatthaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Tesu pana asubhe ‘‘subha’’nti, ‘‘asubha’’nti ca manasikāro idhādhippeto, tadanukūlattā vā itarepīti.

    ഏകാദസസു (അ॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൧.൧൬) അസുഭേസു പടികൂലാകാരസ്സ ഉഗ്ഗണ്ഹനം, യഥാ വാ തത്ഥ ഉഗ്ഗഹനിമിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തഥാ പടിപത്തി അസുഭനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹോ. ഉപചാരപ്പനാവഹായ അസുഭഭാവനായ അനുയുഞ്ജനം അസുഭഭാവനാനുയോഗോ. ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുനോ ഥിനമിദ്ധാഭിഭവാഭാവാ ഓതാരം അലഭമാനോ കാമച്ഛന്ദോ പഹീയതീതി വദന്തി. ഭോജനനിസ്സിതം പന ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞം, തബ്ബിപരിണാമസ്സ, തദാധാരസ്സ, തസ്സ ച ഉദരിയഭൂതസ്സ അസുഭതാദസ്സനം, കായസ്സ ആഹാരട്ഠിതികതാദസ്സനഞ്ച യോ സമ്മദേവ ജാനാതി, സോ വിസേസതോ ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ നാമ, തസ്സ ച കാമച്ഛന്ദോ പഹീയതേവ. അസുഭകമ്മികതിസ്സത്ഥേരോ ദന്തട്ഠിദസ്സാവീ. അഭിധമ്മപരിയായേന (ധ॰ സ॰ ൧൧൫൯, ൧൫൦൩) സബ്ബോപി ലോഭോ കാമച്ഛന്ദനീവരണന്തി ആഹ ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗേനാ’’തി.

    Ekādasasu (a. ni. ṭī. 1.1.16) asubhesu paṭikūlākārassa uggaṇhanaṃ, yathā vā tattha uggahanimittaṃ uppajjati, tathā paṭipatti asubhanimittassa uggaho. Upacārappanāvahāya asubhabhāvanāya anuyuñjanaṃ asubhabhāvanānuyogo. Bhojane mattaññuno thinamiddhābhibhavābhāvā otāraṃ alabhamāno kāmacchando pahīyatīti vadanti. Bhojananissitaṃ pana āhāre paṭikūlasaññaṃ, tabbipariṇāmassa, tadādhārassa, tassa ca udariyabhūtassa asubhatādassanaṃ, kāyassa āhāraṭṭhitikatādassanañca yo sammadeva jānāti, so visesato bhojane mattaññū nāma, tassa ca kāmacchando pahīyateva. Asubhakammikatissatthero dantaṭṭhidassāvī. Abhidhammapariyāyena (dha. sa. 1159, 1503) sabbopi lobho kāmacchandanīvaraṇanti āha ‘‘arahattamaggenā’’ti.

    പടിഘമ്പി പുരിമുപ്പന്നം പടിഘനിമിത്തം പരതോ ഉപ്പജ്ജനകപടിഘസ്സ കാരണന്തി കത്വാ. മേജ്ജതി ഹിതഫരണവസേന സിനിയ്ഹതീതി മിത്തോ, തസ്മിം മിത്തേ ഭവാ, മിത്തസ്സ വാ ഏസാതി മേത്താ, തസ്സാ മേത്തായ.

    Paṭighampi purimuppannaṃ paṭighanimittaṃ parato uppajjanakapaṭighassa kāraṇanti katvā. Mejjati hitapharaṇavasena siniyhatīti mitto, tasmiṃ mitte bhavā, mittassa vā esāti mettā, tassā mettāya.

    മേത്തായനസ്സ സത്തേസു ഹിതഫരണസ്സ ഉപ്പാദനം പവത്തനം മേത്താനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹോ. ഓധിസകഅനോധിസകദിസാഫരണാനന്തി അത്തഅതിപിയസഹായമജ്ഝത്തവേരീവസേന ഓധിസകതാ, സീമാസമ്ഭേദേ കതേ അനോധിസകതാ, ഏകാദിദിസാഫരണവസേന ദിസാഫരണതാ മേത്തായ ഉഗ്ഗഹണേ വേദിതബ്ബാ. വിഹാരരച്ഛാഗാമാദിവസേന വാ ഓധിസകദിസാഫരണം, വിഹാരാദിഉദ്ദേസരഹിതം പുരത്ഥിമാദിദിസാവസേന അനോധിസകദിസാഫരണന്തി ഏവം വാ ദ്വിധാ ഉഗ്ഗഹണം സന്ധായ ‘‘ഓധിസകഅനോധിസകദിസാഫരണാന’’ന്തി വുത്തം. ഉഗ്ഗഹോ ച യാവ ഉപചാരാ ദട്ഠബ്ബോ, ഉഗ്ഗഹിതായ ആസേവനാ ഭാവനാ. തത്ഥ ‘‘സബ്ബേ സത്താ, പാണാ, ഭൂതാ, പുഗ്ഗലാ, അത്തഭാവപരിയാപന്നാ’’തി ഏതേസം വസേന പഞ്ചവിധാ, ഏകേകസ്മിം ‘‘അവേരാ ഹോന്തു, അബ്യാപജ്ജാ, അനീഘാ, സുഖീ അത്താനം പരിഹരന്തൂ’’തി ചതുധാ പവത്തിതോ വീസതിവിധാ അനോധിസകഫരണാ മേത്താ, ‘‘സബ്ബാ ഇത്ഥിയോ, പുരിസാ, അരിയാ, അനരിയാ, ദേവാ, മനുസ്സാ, വിനിപാതികാ’’തി സത്തോധികരണവസേന പവത്താ സത്തവിധാ അട്ഠവീസതിവിധാ വാ, ദസഹി ദിസാഹി ദിസോധികരണവസേന പവത്താ ദസവിധാ ച, ഏകേകായ വാ ദിസായ സത്താദിഇത്ഥാദിഅവേരാദിഭേദേന അസീതാധികചതുസതപ്പഭേദാ ച ഓധിഭോഫരണാ വേദിതബ്ബാ.

    Mettāyanassa sattesu hitapharaṇassa uppādanaṃ pavattanaṃ mettānimittassa uggaho. Odhisakaanodhisakadisāpharaṇānanti attaatipiyasahāyamajjhattaverīvasena odhisakatā, sīmāsambhede kate anodhisakatā, ekādidisāpharaṇavasena disāpharaṇatā mettāya uggahaṇe veditabbā. Vihāraracchāgāmādivasena vā odhisakadisāpharaṇaṃ, vihārādiuddesarahitaṃ puratthimādidisāvasena anodhisakadisāpharaṇanti evaṃ vā dvidhā uggahaṇaṃ sandhāya ‘‘odhisakaanodhisakadisāpharaṇāna’’nti vuttaṃ. Uggaho ca yāva upacārā daṭṭhabbo, uggahitāya āsevanā bhāvanā. Tattha ‘‘sabbe sattā, pāṇā, bhūtā, puggalā, attabhāvapariyāpannā’’ti etesaṃ vasena pañcavidhā, ekekasmiṃ ‘‘averā hontu, abyāpajjā, anīghā, sukhī attānaṃ pariharantū’’ti catudhā pavattito vīsatividhā anodhisakapharaṇā mettā, ‘‘sabbā itthiyo, purisā, ariyā, anariyā, devā, manussā, vinipātikā’’ti sattodhikaraṇavasena pavattā sattavidhā aṭṭhavīsatividhā vā, dasahi disāhi disodhikaraṇavasena pavattā dasavidhā ca, ekekāya vā disāya sattādiitthādiaverādibhedena asītādhikacatusatappabhedā ca odhibhopharaṇā veditabbā.

    യേന അയോനിസോമനസികാരേന അരതിആദികാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, സോ അരതിആദീസു അയോനിസോമനസികാരോ, തേന. നിപ്ഫാദേതബ്ബേ ഹി ഇദം ഭുമ്മം. ഏസ നയോ ഇതോ പരേസുപി. ഉക്കണ്ഠിതാ പന്തസേനാസനേസു അധികുസലേസു ധമ്മേസു ച ഉപ്പജ്ജനഭാവരിഞ്ചനാ. കായവിനാമനാതി കായസ്സ വിരൂപേനാകാരേന നാമനാ.

    Yena ayonisomanasikārena aratiādikāni uppajjanti, so aratiādīsu ayonisomanasikāro, tena. Nipphādetabbe hi idaṃ bhummaṃ. Esa nayo ito paresupi. Ukkaṇṭhitā pantasenāsanesu adhikusalesu dhammesu ca uppajjanabhāvariñcanā. Kāyavināmanāti kāyassa virūpenākārena nāmanā.

    കുസലധമ്മസമ്പടിപത്തിയാ പട്ഠപനസഭാവതായ, തപ്പടിപക്ഖാനം വിസോസനസഭാവതായ ച ആരമ്ഭധാതുആദിതോ പവത്തവീരിയന്തി ആഹ ‘‘പഠമാരമ്ഭവീരിയ’’ന്തി. യസ്മാ പഠമാരമ്ഭമത്തസ്സ കോസജ്ജവിധമനം ഥാമഗമനഞ്ച നത്ഥി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘കോസജ്ജതോ നിക്ഖന്തതായ തതോ ബലവതര’’ന്തി. യസ്മാ പന അപരാപരുപ്പത്തിയാ ലദ്ധാസേവനം ഉപരൂപരിവിസേസം ആവഹന്തം അതിവിയ ഥാമഗതമേവ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പരം പരം ഠാനം അക്കമനതോ തതോപി ബലവതര’’ന്തി.

    Kusaladhammasampaṭipattiyā paṭṭhapanasabhāvatāya, tappaṭipakkhānaṃ visosanasabhāvatāya ca ārambhadhātuādito pavattavīriyanti āha ‘‘paṭhamārambhavīriya’’nti. Yasmā paṭhamārambhamattassa kosajjavidhamanaṃ thāmagamanañca natthi, tasmā vuttaṃ ‘‘kosajjato nikkhantatāya tato balavatara’’nti. Yasmā pana aparāparuppattiyā laddhāsevanaṃ uparūparivisesaṃ āvahantaṃ ativiya thāmagatameva hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato tatopi balavatara’’nti.

    അതിഭോജനേ നിമിത്തഗ്ഗാഹോതി അതിഭോജനേ ഥിനമിദ്ധസ്സ നിമിത്തഗ്ഗാഹോ, ‘‘ഏത്തകേ ഭുത്തേ ഥിനമിദ്ധസ്സ കാരണം ഹോതി, ഏത്തകേ ന ഹോതീ’’തി ഥിനമിദ്ധസ്സ കാരണാകാരണഗ്ഗാഹോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ദിവാ സൂരിയാലോകന്തി ദിവാ ഗഹിതനിമിത്തം സൂരിയാലോകം രത്തിയം മനസികരോന്തസ്സപീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ധുതങ്ഗാനം വീരിയനിസ്സിതത്താ വുത്തം ‘‘ധുതങ്ഗനിസ്സിതസപ്പായകഥായപീ’’തി.

    Atibhojane nimittaggāhoti atibhojane thinamiddhassa nimittaggāho, ‘‘ettake bhutte thinamiddhassa kāraṇaṃ hoti, ettake na hotī’’ti thinamiddhassa kāraṇākāraṇaggāho hotīti attho. Divā sūriyālokanti divā gahitanimittaṃ sūriyālokaṃ rattiyaṃ manasikarontassapīti evamettha attho veditabbo. Dhutaṅgānaṃ vīriyanissitattā vuttaṃ ‘‘dhutaṅganissitasappāyakathāyapī’’ti.

    കുക്കുച്ചമ്പി കതാകതാനുസോചനവസേന പവത്തമാനം ചേതസോ അവൂപസമാവഹതായ ഉദ്ധച്ചേന സമാനലക്ഖണമേവാതി ‘‘അവൂപസമോ നാമ അവൂപസന്താകാരോ, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചമേവേതം അത്ഥതോ’’തി വുത്തം.

    Kukkuccampi katākatānusocanavasena pavattamānaṃ cetaso avūpasamāvahatāya uddhaccena samānalakkhaṇamevāti ‘‘avūpasamo nāma avūpasantākāro, uddhaccakukkuccamevetaṃ atthato’’ti vuttaṃ.

    ബഹുസ്സുതസ്സ ഗന്ഥതോ അത്ഥതോ ച സുത്താദീനി വിചാരേന്തസ്സ അത്ഥവേദാദിപടിലാഭസബ്ഭാവതോ വിക്ഖേപോ ന ഹോതി, യഥാവിധിപടിപത്തിയാ യഥാനുരൂപപടികാരപ്പവത്തിയാ ച കതാകതാനുസോചനഞ്ച ന ഹോതീതി ‘‘ബാഹുസച്ചേനപി…പേ॰… ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം പഹീയതീ’’തി ആഹ. യദഗ്ഗേന ബാഹുസച്ചേന ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം പഹീയതി, തദഗ്ഗേന പരിപുച്ഛകതാവിനയപകതഞ്ഞുതാഹിപി തം പഹീയതീതി ദട്ഠബ്ബം. ബുദ്ധസേവിതാ ച ബുദ്ധസീലിതം ആവഹതീതി ചേതസോ വൂപസമകരത്താ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചപഹാനകാരീ വുത്താ. ബുദ്ധത്തം പന അനപേക്ഖിത്വാ വിനയധരാ കുക്കുച്ചവിനോദകാ കല്യാണമിത്താ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബാ. വിക്ഖേപോ ച ഭിക്ഖുനോ യേഭുയ്യേന കുക്കുച്ചഹേതുകോ ഹോതീതി ‘‘കപ്പിയാകപ്പിയപരിപുച്ഛാമഹുലസ്സാ’’തിആദിനാ വിനയനയേനേവ പരിപുച്ഛകതാദയോ നിദ്ദിട്ഠാ. പഹീനേ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചേതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. കുക്കുച്ചസ്സ ദോമനസ്സസഹഗതത്താ അനാഗാമിമഗ്ഗേന ആയതിം അനുപ്പാദോ വുത്തോ.

    Bahussutassa ganthato atthato ca suttādīni vicārentassa atthavedādipaṭilābhasabbhāvato vikkhepo na hoti, yathāvidhipaṭipattiyā yathānurūpapaṭikārappavattiyā ca katākatānusocanañca na hotīti ‘‘bāhusaccenapi…pe… uddhaccakukkuccaṃ pahīyatī’’ti āha. Yadaggena bāhusaccena uddhaccakukkuccaṃ pahīyati, tadaggena paripucchakatāvinayapakataññutāhipi taṃ pahīyatīti daṭṭhabbaṃ. Buddhasevitā ca buddhasīlitaṃ āvahatīti cetaso vūpasamakarattā uddhaccakukkuccapahānakārī vuttā. Buddhattaṃ pana anapekkhitvā vinayadharā kukkuccavinodakā kalyāṇamittā vuttāti daṭṭhabbā. Vikkhepo ca bhikkhuno yebhuyyena kukkuccahetuko hotīti ‘‘kappiyākappiyaparipucchāmahulassā’’tiādinā vinayanayeneva paripucchakatādayo niddiṭṭhā. Pahīne uddhaccakukkucceti niddhāraṇe bhummaṃ. Kukkuccassa domanassasahagatattā anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo vutto.

    തിട്ഠതി പവത്തതി ഏത്ഥാതി ഠാനീയാ, വിചികിച്ഛായ ഠാനീയാ വിചികിച്ഛാട്ഠാനീയാ, വിചികിച്ഛായ കാരണഭൂതാ ധമ്മാ. തിട്ഠതീതി വാ ഠാനീയാ, വിചികിച്ഛാ ഠാനീയാ ഏതിസ്സാതി വിചികിച്ഛാട്ഠാനീയാ, അത്ഥതോ വിചികിച്ഛാ ഏവ. സാ ഹി പുരിമുപ്പന്നാ പരതോ ഉപ്പജ്ജനകവിചികിച്ഛായ സഭാഗഹേതുതായ അസാധാരണം.

    Tiṭṭhati pavattati etthāti ṭhānīyā, vicikicchāya ṭhānīyā vicikicchāṭṭhānīyā, vicikicchāya kāraṇabhūtā dhammā. Tiṭṭhatīti vā ṭhānīyā, vicikicchā ṭhānīyā etissāti vicikicchāṭṭhānīyā, atthato vicikicchā eva. Sā hi purimuppannā parato uppajjanakavicikicchāya sabhāgahetutāya asādhāraṇaṃ.

    കുസലാകുസലാതി കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന കുസലാ, തപ്പടിപക്ഖതോ അകുസലാ. യേ അകുസലാ, തേ സാവജ്ജാ അസേവിതബ്ബാ ഹീനാ ച. യേ കുസലാ, തേ അനവജ്ജാ സേവിതബ്ബാ പണീതാ ച. കുസലാപി വാ ഹീനേഹി ഛന്ദാദീഹി ആരദ്ധാ ഹീനാ, പണീതേഹി പണീതാ. കണ്ഹാതി കാളകാ, ചിത്തസ്സ അപഭസ്സരഭാവകരണാ. സുക്കാതി ഓദാതാ, ചിത്തസ്സ പഭസ്സരഭാവകരണാ. കണ്ഹാഭിജാതിഹേതുതോ വാ കണ്ഹാ, സുക്കാഭിജാതിഹേതുതോ സുക്കാ. തേ ഏവ സപ്പടിഭാഗാ. കണ്ഹാ ഹി ഉജുവിപച്ചനീകതായ സുക്കേഹി സപ്പടിഭാഗാ, തഥാ സുക്കാപി ഇതരേഹി. അഥ വാ കണ്ഹസുക്കാ ച സപ്പടിഭാഗാ ച കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗാ. സുഖാ ഹി വേദനാ ദുക്ഖായവേദനായ സപ്പടിഭാഗാ, ദുക്ഖാ ച വേദനാ സുഖായ വേദനായ സപ്പടിഭാഗാതി.

    Kusalākusalāti kosallasambhūtaṭṭhena kusalā, tappaṭipakkhato akusalā. Ye akusalā, te sāvajjā asevitabbā hīnā ca. Ye kusalā, te anavajjā sevitabbā paṇītā ca. Kusalāpi vā hīnehi chandādīhi āraddhā hīnā, paṇītehi paṇītā. Kaṇhāti kāḷakā, cittassa apabhassarabhāvakaraṇā. Sukkāti odātā, cittassa pabhassarabhāvakaraṇā. Kaṇhābhijātihetuto vā kaṇhā, sukkābhijātihetuto sukkā. Te eva sappaṭibhāgā. Kaṇhā hi ujuvipaccanīkatāya sukkehi sappaṭibhāgā, tathā sukkāpi itarehi. Atha vā kaṇhasukkā ca sappaṭibhāgā ca kaṇhasukkasappaṭibhāgā. Sukhā hi vedanā dukkhāyavedanāya sappaṭibhāgā, dukkhā ca vedanā sukhāya vedanāya sappaṭibhāgāti.

    കാമം ബാഹുസച്ചപരിപുച്ഛകതാഹി അട്ഠവത്ഥുകാപി വിചികിച്ഛാ പഹീയതി, തഥാപി രതനത്തയവിചികിച്ഛാമൂലികാ സേസവിചികിച്ഛാതി കത്വാ ആഹ ‘‘തീണി രതനാനി ആരബ്ഭാ’’തി. രതനത്തയഗുണാവബോധേ ഹി ‘‘സത്ഥരി കങ്ഖതീ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൦൦൮, ൧൧൨൩, ൧൧൬൭, ൧൨൪൧, ൧൨൬൩, ൧൨൭൦; വിഭ॰ ൯൧൫) ആദിവിചികിച്ഛായ അസമ്ഭവോതി. വിനയേ പകതഞ്ഞുതാ ‘‘സിക്ഖായ കങ്ഖതീ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൦൦൮, ൧൧൨൩, ൧൧൬൭, ൧൨൪൧, ൧൨൬൩, ൧൨൭൦; വിഭ॰ ൯൧൫) വുത്തായ വിചികിച്ഛായ പഹാനം കരോതീതി ആഹ ‘‘വിനയേ ചിണ്ണവസീഭാവസ്സപീ’’തി. ഓകപ്പനീയസദ്ധാസങ്ഖാതഅധിമോക്ഖബഹുലസ്സാതി സദ്ധേയ്യവത്ഥുനോ അനുപവിസനസദ്ധാസങ്ഖാതഅധിമോക്ഖേന അധിമുച്ചനബഹുലസ്സ . അധിമുച്ചനഞ്ച അധിമോക്ഖുപ്പാദനമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. സദ്ധായ വാ നിന്നപോണതാ അധിമുത്തി അധിമോക്ഖോ.

    Kāmaṃ bāhusaccaparipucchakatāhi aṭṭhavatthukāpi vicikicchā pahīyati, tathāpi ratanattayavicikicchāmūlikā sesavicikicchāti katvā āha ‘‘tīṇi ratanāni ārabbhā’’ti. Ratanattayaguṇāvabodhe hi ‘‘satthari kaṅkhatī’’ti (dha. sa. 1008, 1123, 1167, 1241, 1263, 1270; vibha. 915) ādivicikicchāya asambhavoti. Vinaye pakataññutā ‘‘sikkhāya kaṅkhatī’’ti (dha. sa. 1008, 1123, 1167, 1241, 1263, 1270; vibha. 915) vuttāya vicikicchāya pahānaṃ karotīti āha ‘‘vinaye ciṇṇavasībhāvassapī’’ti. Okappanīyasaddhāsaṅkhātaadhimokkhabahulassāti saddheyyavatthuno anupavisanasaddhāsaṅkhātaadhimokkhena adhimuccanabahulassa . Adhimuccanañca adhimokkhuppādanamevāti daṭṭhabbaṃ. Saddhāya vā ninnapoṇatā adhimutti adhimokkho.

    സുഭനിമിത്തഅസുഭനിമിത്താദീസൂതി ‘‘സുഭനിമിത്താദീസു അസുഭനിമിത്താദീസൂ’’തി ആദി-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. തത്ഥ പഠമേന ആദി-സദ്ദേന പടിഘനിമിത്താദീനം സങ്ഗഹോ, ദുതിയേന മേത്താചേതോവിമുത്തിആദീനം. സേസമേത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം വുത്തനയമേവാതി.

    Subhanimittaasubhanimittādīsūti ‘‘subhanimittādīsu asubhanimittādīsū’’ti ādi-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha paṭhamena ādi-saddena paṭighanimittādīnaṃ saṅgaho, dutiyena mettācetovimuttiādīnaṃ. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ vuttanayamevāti.

    നീവരണപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Nīvaraṇapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ഖന്ധപബ്ബവണ്ണനാ

    Khandhapabbavaṇṇanā

    ൧൧൬. ഉപാദാനേഹി ആരമ്മണകരണാദിവസേന ഉപാദാതബ്ബാ വാ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ദാ. ഇതി രൂപന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ഇദം-സദ്ദേന സമാനത്ഥോതി അധിപ്പായേനാഹ ‘‘ഇദം രൂപ’’ന്തി. തയിദം സരൂപതോ അനവസേസപരിയാദാനം ഹോതീതി ആഹ – ‘‘ഏത്തകം രൂപം, ന ഇതോ പരം രൂപം അത്ഥീ’’തി. ഇതീതി വാ പകാരത്ഥേ നിപാതോ, തസ്മാ ‘‘ഇതി രൂപ’’ന്തി ഇമിനാ ഭൂതുപാദാദിവസേന യത്തകോ രൂപസ്സ ഭേദോ, തേന സദ്ധിം രൂപം അനവസേസതോ പരിയാദിയിത്വാ ദസ്സേതി. സഭാവതോതി രുപ്പനസഭാവതോ ചക്ഖാദിവണ്ണാദിസഭാവതോ ച. വേദനാദീസുപീതി ഏത്ഥ ‘‘അയം വേദനാ, ഏത്തകാ വേദനാ, ന ഇതോ പരം വേദനാ അത്ഥീതി സഭാവതോ വേദനം പജാനാതീ’’തിആദിനാ, സഭാവതോതി ച അനുഭവനസഭാവതോ സാതാദിസഭാവതോ ചാതി ഏവമാദിനാ യോജേതബ്ബം.

    116. Upādānehi ārammaṇakaraṇādivasena upādātabbā vā khandhā upādānakkhandā. Iti rūpanti ettha iti-saddo idaṃ-saddena samānatthoti adhippāyenāha ‘‘idaṃ rūpa’’nti. Tayidaṃ sarūpato anavasesapariyādānaṃ hotīti āha – ‘‘ettakaṃ rūpaṃ, na ito paraṃ rūpaṃ atthī’’ti. Itīti vā pakāratthe nipāto, tasmā ‘‘iti rūpa’’nti iminā bhūtupādādivasena yattako rūpassa bhedo, tena saddhiṃ rūpaṃ anavasesato pariyādiyitvā dasseti. Sabhāvatoti ruppanasabhāvato cakkhādivaṇṇādisabhāvato ca. Vedanādīsupīti ettha ‘‘ayaṃ vedanā, ettakā vedanā, na ito paraṃ vedanā atthīti sabhāvato vedanaṃ pajānātī’’tiādinā, sabhāvatoti ca anubhavanasabhāvato sātādisabhāvato cāti evamādinā yojetabbaṃ.

    ഖന്ധപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Khandhapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ആയതനപബ്ബവണ്ണനാ

    Āyatanapabbavaṇṇanā

    ൧൧൭. ഛസു അജ്ഝത്തികബാഹിരേസൂതി (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൮൪) ‘‘ഛസു അജ്ഝത്തികേസു ഛസു ബാഹിരേസു’’തി ‘‘ഛസൂ’’തി പദം പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. കസ്മാ പനേതാനി ഉഭയാനി ഛളേവ വുത്താനി? ഛവിഞ്ഞാണകായുപ്പത്തിദ്വാരാരമ്മണവവത്ഥാനതോ. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവീഥിയാ പരിയാപന്നസ്സ ഹി വിഞ്ഞാണകായസ്സ ചക്ഖായതനമേവ ഉപ്പത്തിദ്വാരം, രൂപായതനമേവ ച ആരമ്മണം, തഥാ ഇതരാനി ഇതരേസം, ഛട്ഠസ്സ പന ഭവങ്ഗമനസങ്ഖാതോ മനായതനേകദേസോ ഉപ്പത്തിദ്വാരം, അസാധാരണഞ്ച ധമ്മായതനം ആരമ്മണം. ചക്ഖതീതി ചക്ഖു, രൂപം അസ്സാദേതി വിഭാവേതി ചാതി അത്ഥോ. സുണാതീതി സോതം. ഘായതീതി ഘാനം. ജീവിതനിമിത്തതായ രസോ ജീവിതം, തം ജീവിതമവ്ഹായതീതി ജിവ്ഹാ. കുച്ഛിതാനം സാസവധമ്മാനം ആയോ ഉപ്പത്തിദേസോതി കായോ. മുനാതി ആരമ്മണം വിജാനാതീതി മനോ. രൂപയതി വണ്ണവികാരം ആപജ്ജമാനം ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേതീതി രൂപം. സപ്പതി അത്തനോ പച്ചയേഹി ഹരീയതി സോതവിഞ്ഞേയ്യഭാവം ഗമീയതീതി സദ്ദോ. ഗന്ധയതി അത്തനോ വത്ഥും സൂചേതീതി ഗന്ധോ. രസന്തി തം സത്താ അസ്സാദേന്തീതി രസോ. ഫുസീയതീതി ഫോട്ഠബ്ബം. അത്തനോ ലക്ഖണം ധാരേന്തീതി ധമ്മാ. സബ്ബാനി പന ആയാനം തനനാദിഅത്ഥേന ആയതനാനി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൨.൫൧൦-൫൧൨) തംസംവണ്ണനായ (വിസുദ്ധി॰ മഹാടീ॰ ൨.൫൧൦) ച വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.

    117.Chasu ajjhattikabāhiresūti (dī. ni. ṭī. 2.384) ‘‘chasu ajjhattikesu chasu bāhiresu’’ti ‘‘chasū’’ti padaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ. Kasmā panetāni ubhayāni chaḷeva vuttāni? Chaviññāṇakāyuppattidvārārammaṇavavatthānato. Cakkhuviññāṇavīthiyā pariyāpannassa hi viññāṇakāyassa cakkhāyatanameva uppattidvāraṃ, rūpāyatanameva ca ārammaṇaṃ, tathā itarāni itaresaṃ, chaṭṭhassa pana bhavaṅgamanasaṅkhāto manāyatanekadeso uppattidvāraṃ, asādhāraṇañca dhammāyatanaṃ ārammaṇaṃ. Cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti vibhāveti cāti attho. Suṇātīti sotaṃ. Ghāyatīti ghānaṃ. Jīvitanimittatāya raso jīvitaṃ, taṃ jīvitamavhāyatīti jivhā. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyo uppattidesoti kāyo. Munāti ārammaṇaṃ vijānātīti mano. Rūpayati vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti rūpaṃ. Sappati attano paccayehi harīyati sotaviññeyyabhāvaṃ gamīyatīti saddo. Gandhayati attano vatthuṃ sūcetīti gandho. Rasanti taṃ sattā assādentīti raso. Phusīyatīti phoṭṭhabbaṃ. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti dhammā. Sabbāni pana āyānaṃ tananādiatthena āyatanāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 2.510-512) taṃsaṃvaṇṇanāya (visuddhi. mahāṭī. 2.510) ca vuttanayena veditabbo.

    ചക്ഖുഞ്ച പജാനാതീതി ഏത്ഥ ചക്ഖു നാമ പസാദചക്ഖു, ന സസമ്ഭാരചക്ഖു, നാപി ദിബ്ബചക്ഖുആദികന്തി ആഹ ‘‘ചക്ഖുപസാദ’’ന്തി. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘യം ചക്ഖു ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ പസാദോ’’തി (ധ॰ സ॰ ൫൯൬-൫൯൯). -സദ്ദോ വക്ഖമാനത്ഥസമുച്ചയത്ഥോ. യാഥാവസരസലക്ഖണവസേനാതി അവിപരീതസ്സ അത്തനോ രസസ്സ ചേവ ലക്ഖണസ്സ ച വസേന, രൂപേസു ആവിഞ്ഛനകിച്ചസ്സ ചേവ രൂപാഭിഘാതാരഹഭൂതപസാദലക്ഖണസ്സ ച വസേനാതി അത്ഥോ. ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ചാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫-൪൨൬; സം॰ നി॰ ൨.൪൩-൪൫; ൪.൫൪-൫൫; കഥാ॰ ൪൬൫, ൪൬൭) സമുദിതാനിയേവ രൂപായതനാനി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണുപ്പത്തിഹേതു, ന വിസും വിസുന്തി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദസ്സനത്ഥം ‘‘രൂപേ ചാ’’തി പുഥുവചനഗ്ഗഹണം, തായ ഏവ ച ദേസനാഗതിയാ കാമം ഇധാപി ‘‘രൂപേ ച പജാനാതീ’’തി വുത്തം, രൂപഭാവസാമഞ്ഞേന പന സബ്ബം ഏകജ്ഝം ഗഹേത്വാ ‘‘ബഹിദ്ധാ ചതുസമുട്ഠാനികരൂപഞ്ചാ’’തി ഏകവചനവസേന അത്ഥോ വുത്തോ. സരസലക്ഖണവസേനാതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ വിസയഭാവകിച്ചസ്സ ചേവ ചക്ഖുപടിഹനനലക്ഖണസ്സ ച വസേനാതി യോജേതബ്ബം.

    Cakkhuñcapajānātīti ettha cakkhu nāma pasādacakkhu, na sasambhāracakkhu, nāpi dibbacakkhuādikanti āha ‘‘cakkhupasāda’’nti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘yaṃ cakkhu catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo’’ti (dha. sa. 596-599). Ca-saddo vakkhamānatthasamuccayattho. Yāthāvasarasalakkhaṇavasenāti aviparītassa attano rasassa ceva lakkhaṇassa ca vasena, rūpesu āviñchanakiccassa ceva rūpābhighātārahabhūtapasādalakkhaṇassa ca vasenāti attho. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe cā’’tiādīsu (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425-426; saṃ. ni. 2.43-45; 4.54-55; kathā. 465, 467) samuditāniyeva rūpāyatanāni cakkhuviññāṇuppattihetu, na visuṃ visunti imassa atthassa dassanatthaṃ ‘‘rūpe cā’’ti puthuvacanaggahaṇaṃ, tāya eva ca desanāgatiyā kāmaṃ idhāpi ‘‘rūpe ca pajānātī’’ti vuttaṃ, rūpabhāvasāmaññena pana sabbaṃ ekajjhaṃ gahetvā ‘‘bahiddhā catusamuṭṭhānikarūpañcā’’ti ekavacanavasena attho vutto. Sarasalakkhaṇavasenāti cakkhuviññāṇassa visayabhāvakiccassa ceva cakkhupaṭihananalakkhaṇassa ca vasenāti yojetabbaṃ.

    ഉഭയം പടിച്ചാതി ചക്ഖും ഉപനിസ്സയപച്ചയവസേന പച്ചയഭൂതം, രൂപേ ആരമ്മണാധിപതിആരമ്മണൂപനിസ്സയവസേന പച്ചയഭൂതേ ച പടിച്ച. കാമഞ്ചായം സുത്തന്തസംവണ്ണനാ , നിപ്പരിയായകഥാ നാമ അഭിധമ്മസന്നിസ്സിതാ ഏവാതി അഭിധമ്മനയേനേവ സംയോജനാനി ദസ്സേന്തോ ‘‘കാമരാഗ…പേ॰… അവിജ്ജാസംയോജന’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ കാമേസു രാഗോ, കാമോ ച സോ രാഗോ ചാതി കാമരാഗോ, സോ ഏവ ബന്ധനട്ഠേന സംയോജനം. അയഞ്ഹി യസ്സ സംവിജ്ജതി, തം പുഗ്ഗലം വട്ടസ്മിം സംയോജേതി ബന്ധതി, ഇതി ദുക്ഖേന സത്തം, ഭവാദികേ വാ ഭവന്തരാദീഹി, കമ്മുനാ വാ വിപാകം സംയോജേതി ബന്ധതീതി സംയോജനം. ഏവം പടിഘസംയോജനാദീനമ്പി യഥാരഹം അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. സരസലക്ഖണവസേനാതി ഏത്ഥ പന സത്തസ്സ വട്ടതോ അനിസ്സജ്ജനസങ്ഖാതസ്സ അത്തനോ കിച്ചസ്സ ചേവ യഥാവുത്തബന്ധനസങ്ഖാതസ്സ ലക്ഖണസ്സ ച വസേനാതി യോജേതബ്ബം.

    Ubhayaṃ paṭiccāti cakkhuṃ upanissayapaccayavasena paccayabhūtaṃ, rūpe ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayavasena paccayabhūte ca paṭicca. Kāmañcāyaṃ suttantasaṃvaṇṇanā , nippariyāyakathā nāma abhidhammasannissitā evāti abhidhammanayeneva saṃyojanāni dassento ‘‘kāmarāga…pe… avijjāsaṃyojana’’nti āha. Tattha kāmesu rāgo, kāmo ca so rāgo cāti kāmarāgo, so eva bandhanaṭṭhena saṃyojanaṃ. Ayañhi yassa saṃvijjati, taṃ puggalaṃ vaṭṭasmiṃ saṃyojeti bandhati, iti dukkhena sattaṃ, bhavādike vā bhavantarādīhi, kammunā vā vipākaṃ saṃyojeti bandhatīti saṃyojanaṃ. Evaṃ paṭighasaṃyojanādīnampi yathārahaṃ attho vattabbo. Sarasalakkhaṇavasenāti ettha pana sattassa vaṭṭato anissajjanasaṅkhātassa attano kiccassa ceva yathāvuttabandhanasaṅkhātassa lakkhaṇassa ca vasenāti yojetabbaṃ.

    ഭവസ്സാദ-ദിട്ഠിസ്സാദ-നിവത്തനത്ഥം കാമസ്സാദഗ്ഗഹണം. അസ്സാദയതോതി അഭിരമന്തസ്സ. അഭിനന്ദതോതി സപ്പ്പീതികതണ്ഹാവസേന നന്ദന്തസ്സ. പദദ്വയേനപി ബലവതോ കാമരാഗസ്സ പച്ചയഭൂതാ കാമരാഗുപ്പത്തി വുത്താ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ഏതം ആരമ്മണന്തി ഏതം ഏവംസുഖുമം ഏവംദുബ്ബിഭാഗം ആരമ്മണം. നിച്ചം ധുവന്തി ഏതം നിദസ്സനമത്തം, ‘‘ഉച്ഛിജ്ജിസ്സതി വിനസ്സിസ്സതീതി ഗണ്ഹതോ’’തി ഏവമാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ ഇച്ഛിതബ്ബോ. ഭവം പത്ഥേന്തസ്സാതി ‘‘ഈദിസേ സമ്പത്തിഭവേ യസ്മാ അമ്ഹാകം ഇദം ഇട്ഠാരമ്മണം സുലഭം ജാതം, തസ്മാ ആയതിമ്പി സമ്പത്തിഭവോ ഭവേയ്യാ’’തി ഭവം നികാമേന്തസ്സ. ഏവരൂപം സക്കാ ലദ്ധുന്തി യോജനാ. ഉസൂയതോതി ഉസൂയം ഇസ്സം ഉപ്പാദയതോ. അഞ്ഞസ്സ മച്ഛരായതോതി അഞ്ഞേന അസാധാരണഭാവകരണേന മച്ഛരിയം കരോതോ. സബ്ബേഹേവ യഥാവുത്തേഹി നവഹി സംയോജനേഹി.

    Bhavassāda-diṭṭhissāda-nivattanatthaṃ kāmassādaggahaṇaṃ. Assādayatoti abhiramantassa. Abhinandatoti sapppītikataṇhāvasena nandantassa. Padadvayenapi balavato kāmarāgassa paccayabhūtā kāmarāguppatti vuttā. Esa nayo sesesupi. Etaṃ ārammaṇanti etaṃ evaṃsukhumaṃ evaṃdubbibhāgaṃ ārammaṇaṃ. Niccaṃ dhuvanti etaṃ nidassanamattaṃ, ‘‘ucchijjissati vinassissatīti gaṇhato’’ti evamādīnampi saṅgaho icchitabbo. Bhavaṃ patthentassāti ‘‘īdise sampattibhave yasmā amhākaṃ idaṃ iṭṭhārammaṇaṃ sulabhaṃ jātaṃ, tasmā āyatimpi sampattibhavo bhaveyyā’’ti bhavaṃ nikāmentassa. Evarūpaṃ sakkā laddhunti yojanā. Usūyatoti usūyaṃ issaṃ uppādayato. Aññassa maccharāyatoti aññena asādhāraṇabhāvakaraṇena macchariyaṃ karoto. Sabbeheva yathāvuttehi navahi saṃyojanehi.

    തഞ്ച കാരണന്തി സുഭനിമിത്തപടിഘനിമിത്താദിവിഭാവം ഇട്ഠാനിട്ഠാദിരൂപാരമ്മണഞ്ചേവ തജ്ജായോനിസോമനസികാരഞ്ചാതി തസ്സ തസ്സ സംയോജനസ്സ കാരണം. അവിക്ഖമ്ഭിതഅസമൂഹതഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നതം സന്ധായ ‘‘അപ്പഹീനട്ഠേന ഉപ്പന്നസ്സാ’’തി വുത്തം. വത്തമാനുപ്പന്നതാ സമുദാചാരഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതാ. യേന കാരണേനാതി യേന വിപസ്സനാസമഥഭാവനാസങ്ഖാതേന കാരണേന. ഞ്ഹി തസ്സ തദങ്ഗവസേന ചേവ വിക്ഖമ്ഭനവസേന ച പഹാനകാരണം. ഇസ്സാമച്ഛരിയാനം അപായഗമനീയതായ പഠമമഗ്ഗവജ്ഝതാ വുത്താ. യദി ഏവം ‘‘തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ സോതാപന്നോ ഹോതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൪൧) സുത്തപദം കഥന്തി? തം സുത്തന്തപരിയായേന വുത്തം. യഥാനുലോമസാസനഞ്ഹി സുത്തന്തദേസനാ, അയം പന അഭിധമ്മനയേന സംവണ്ണനാതി നായം ദോസോ. ഓളാരികസ്സാതി ഥൂലസ്സ, യതോ അഭിണ്ഹസമുപ്പത്തിപരിയുട്ഠാനതിബ്ബതാവ ഹോതി. അണുസഹഗതസ്സാതി വുത്തപ്പകാരഓളാരികാഭാവേന അണുഭാവം സുഖുമഭാവം ഗതസ്സ. ഉദ്ധച്ചസംയോജനസ്സപേത്ഥ അനുപ്പാദോ വുത്തോയേവ യഥാവുത്തസംയോജനേഹി അവിനാഭാവതോ. സോതാദീനം സഭാവസരസലക്ഖണവസേന പജാനനാ, തപ്പച്ചയാനം സംയോജനാനം ഉപ്പാദാദിപജാനനാ ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി അതിദിസതി.

    Tañca kāraṇanti subhanimittapaṭighanimittādivibhāvaṃ iṭṭhāniṭṭhādirūpārammaṇañceva tajjāyonisomanasikārañcāti tassa tassa saṃyojanassa kāraṇaṃ. Avikkhambhitaasamūhatabhūmiladdhuppannataṃ sandhāya ‘‘appahīnaṭṭhena uppannassā’’ti vuttaṃ. Vattamānuppannatā samudācāraggahaṇeneva gahitā. Yena kāraṇenāti yena vipassanāsamathabhāvanāsaṅkhātena kāraṇena. Tañhi tassa tadaṅgavasena ceva vikkhambhanavasena ca pahānakāraṇaṃ. Issāmacchariyānaṃ apāyagamanīyatāya paṭhamamaggavajjhatā vuttā. Yadi evaṃ ‘‘tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hotī’’ti (a. ni. 4.241) suttapadaṃ kathanti? Taṃ suttantapariyāyena vuttaṃ. Yathānulomasāsanañhi suttantadesanā, ayaṃ pana abhidhammanayena saṃvaṇṇanāti nāyaṃ doso. Oḷārikassāti thūlassa, yato abhiṇhasamuppattipariyuṭṭhānatibbatāva hoti. Aṇusahagatassāti vuttappakāraoḷārikābhāvena aṇubhāvaṃ sukhumabhāvaṃ gatassa. Uddhaccasaṃyojanassapettha anuppādo vuttoyeva yathāvuttasaṃyojanehi avinābhāvato. Sotādīnaṃ sabhāvasarasalakkhaṇavasena pajānanā, tappaccayānaṃ saṃyojanānaṃ uppādādipajānanā ca vuttanayeneva veditabbāti dassento ‘‘eseva nayo’’ti atidisati.

    അത്തനോ വാ ധമ്മേസൂതി അത്തനോ അജ്ഝത്തികായതനധമ്മേസു, അത്തനോ ഉഭയധമ്മേസു വാ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ അജ്ഝത്തികായതനപരിഗ്ഗഹണേനാതി അജ്ഝത്തികായതനപരിഗ്ഗണ്ഹനമുഖേനാതി അത്ഥോ, ഏവഞ്ച അനവസേസതോ സപരസന്താനേസു ആയതനാനം പരിഗ്ഗഹോ സിദ്ധോ ഹോതി. പരസ്സ വാ ധമ്മേസൂതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. രൂപായതനസ്സാതി അഡ്ഢേകാദസപഭേദരൂപസഭാവസ്സ ആയതനസ്സ. രൂപക്ഖന്ധേ വുത്തനയേന നീഹരിതബ്ബാതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. സേസഖന്ധേസൂതി വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധേസു. വുത്തനയേനാതി ഇമിനാ അതിദേസേന രൂപക്ഖന്ധേ ആഹാരസമുദയാതി, വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേ നാമരൂപസമുദയാതി, സേസക്ഖന്ധേസു ഫസ്സസമുദയാതി ഇമം വിസേസം വിഭാവേതി, ഇതരം പന സബ്ബത്ഥ സമാനന്തി. ഖന്ധപബ്ബേ വിയ ആയതനപബ്ബേപി ലോകുത്തരനിവത്തനം പാളിയം ഗഹിതം നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ലോകുത്തരധമ്മാ ന ഗഹേതബ്ബാ’’തി.

    Attano vā dhammesūti attano ajjhattikāyatanadhammesu, attano ubhayadhammesu vā. Imasmiṃ pakkhe ajjhattikāyatanapariggahaṇenāti ajjhattikāyatanapariggaṇhanamukhenāti attho, evañca anavasesato saparasantānesu āyatanānaṃ pariggaho siddho hoti. Parassa vā dhammesūti etthāpi eseva nayo. Rūpāyatanassāti aḍḍhekādasapabhedarūpasabhāvassa āyatanassa. Rūpakkhandhe vuttanayena nīharitabbāti ānetvā sambandhitabbaṃ. Sesakhandhesūti vedanāsaññāsaṅkhārakkhandhesu. Vuttanayenāti iminā atidesena rūpakkhandhe āhārasamudayāti, viññāṇakkhandhe nāmarūpasamudayāti, sesakkhandhesu phassasamudayāti imaṃ visesaṃ vibhāveti, itaraṃ pana sabbattha samānanti. Khandhapabbe viya āyatanapabbepi lokuttaranivattanaṃ pāḷiyaṃ gahitaṃ natthīti āha ‘‘lokuttaradhammā na gahetabbā’’ti.

    ആയതനപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Āyatanapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബവണ്ണനാ

    Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā

    ൧൧൮. ബുജ്ഝനകസത്തസ്സാതി കിലേസനിദ്ദായ പടിബുജ്ഝനകസത്തസ്സ, അരിയസച്ചാനം വാ പടിവിജ്ഝനകസത്തസ്സ. അങ്ഗേസൂതി കാരണേസു, അവയവേസു വാ. ഉദയബ്ബയഞാണുപ്പാദതോ പട്ഠായ സമ്ബോധിപടിപദായം ഠിതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ആരദ്ധവിപസ്സകതോ പട്ഠായ യോഗാവചരോതി സമ്ബോധീ’’തി.

    118.Bujjhanakasattassāti kilesaniddāya paṭibujjhanakasattassa, ariyasaccānaṃ vā paṭivijjhanakasattassa. Aṅgesūti kāraṇesu, avayavesu vā. Udayabbayañāṇuppādato paṭṭhāya sambodhipaṭipadāyaṃ ṭhito nāma hotīti āha ‘‘āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhī’’ti.

    ‘‘സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ’’തി പദസ്സ അത്ഥോ ‘‘വിചികിച്ഛട്ഠാനീയാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.ന്തി യോനിസോമനസികാരം. തത്ഥാതി സതിയം. നിപ്ഫാദേതബ്ബേ ചേതം ഭുമ്മം.

    ‘‘Satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā’’ti padassa attho ‘‘vicikicchaṭṭhānīyā’’ti ettha vuttanayena veditabbo. Tanti yonisomanasikāraṃ. Tatthāti satiyaṃ. Nipphādetabbe cetaṃ bhummaṃ.

    സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച സതിസമ്പജഞ്ഞം (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൩൮൫; സം॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൫.൨൩൨; അ॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൧.൪൧൮). അഥ വാ സതിപധാനം അഭിക്കന്താദിസാത്ഥകഭാവപരിഗ്ഗണ്ഹനഞാണം സതിസമ്പജഞ്ഞം. തം സബ്ബത്ഥ സതോകാരിഭാവാവഹത്താ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ ഹോതി. യഥാ പച്ചനീകധമ്മാനം പഹാനം അനുരൂപധമ്മസേവനാ ച അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ ഹോതി, ഏവം സതിരഹിതപുഗ്ഗലവിവജ്ഝനാ, സതോകാരീപുഗ്ഗലസേവനാ, തത്ഥ ച യുത്തപയുത്തതാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ ഹോതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘സതിസമ്പജഞ്ഞ’’ന്തിആദിനാ.

    Sati ca sampajaññañca satisampajaññaṃ (dī. ni. ṭī. 2.385; saṃ. ni. ṭī. 2.5.232; a. ni. ṭī. 1.1.418). Atha vā satipadhānaṃ abhikkantādisātthakabhāvapariggaṇhanañāṇaṃ satisampajaññaṃ. Taṃ sabbattha satokāribhāvāvahattā satisambojjhaṅgassa uppādāya hoti. Yathā paccanīkadhammānaṃ pahānaṃ anurūpadhammasevanā ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya hoti, evaṃ satirahitapuggalavivajjhanā, satokārīpuggalasevanā, tattha ca yuttapayuttatā satisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti imamatthaṃ dasseti ‘‘satisampajañña’’ntiādinā.

    ധമ്മാനം, ധമ്മേസു വാ വിചയോ ധമ്മവിചയോ, സോ ഏവ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, തസ്സ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ. ‘‘കുസലാകുസലാ ധമ്മാ’’തിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോതി കുസലാദീസു തംതംസഭാവരസലക്ഖണാദികസ്സ യാഥാവതോ അവബുജ്ഝനവസേന ഉപ്പന്നോ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തുപ്പാദോ. സോ ഹി അവിപരീതമനസികാരതായ ‘‘യോനിസോമനസികാരോ’’തി വുത്തോ, തദാഭോഗതായ ആവജ്ജനാപി തഗ്ഗതികാവ, തസ്സ അഭിണ്ഹപവത്തനം ബഹുലീകാരോ. ഭിയ്യോഭാവായാതി പുനപ്പുനഭാവായ. വേപുല്ലായാതി വിപുലഭാവായ. പാരിപൂരിയാതി പരിബ്രൂഹനായ.

    Dhammānaṃ, dhammesu vā vicayo dhammavicayo, so eva sambojjhaṅgo, tassa dhammavicayasambojjhaṅgassa. ‘‘Kusalākusalā dhammā’’tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Tattha yonisomanasikārabahulīkāroti kusalādīsu taṃtaṃsabhāvarasalakkhaṇādikassa yāthāvato avabujjhanavasena uppanno ñāṇasampayuttacittuppādo. So hi aviparītamanasikāratāya ‘‘yonisomanasikāro’’ti vutto, tadābhogatāya āvajjanāpi taggatikāva, tassa abhiṇhapavattanaṃ bahulīkāro. Bhiyyobhāvāyāti punappunabhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Pāripūriyāti paribrūhanāya.

    പരിപുച്ഛകതാതി പരിയോഗാഹേത്വാ പുച്ഛകഭാവോ. ആചരിയേ പയിരുപാസിത്വാ പഞ്ചപി നികായേ സഹ അട്ഠകഥായ പരിയോഗാഹേത്വാ യം യം തത്ഥ ഗണ്ഠിട്ഠാനഭൂതം, തം തം ‘‘ഇദം ഭന്തേ കഥം, ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി ഖന്ധായതനാദിഅത്ഥം പുച്ഛന്തസ്സ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി. തേനാഹ ‘‘ഖന്ധധാതു…പേ॰… ബഹുലതാ’’തി.

    Paripucchakatāti pariyogāhetvā pucchakabhāvo. Ācariye payirupāsitvā pañcapi nikāye saha aṭṭhakathāya pariyogāhetvā yaṃ yaṃ tattha gaṇṭhiṭṭhānabhūtaṃ, taṃ taṃ ‘‘idaṃ bhante kathaṃ, imassa ko attho’’ti khandhāyatanādiatthaṃ pucchantassa dhammavicayasambojjhaṅgo uppajjati. Tenāha ‘‘khandhadhātu…pe… bahulatā’’ti.

    വത്ഥുവിസദകിരിയാതി ഏത്ഥ ചിത്തചേതസികാനം പവത്തിട്ഠാനഭാവതോ സരീരം, തപ്പടിബദ്ധാനി ചീവരാദീനി ച ഇധ ‘‘വത്ഥൂനീ’’തി അധിപ്പേതാനി. താനി യഥാ ചിത്തസ്സ സുഖാവഹാനി ഹോന്തി, തഥാ കരണം തേസം വിസദഭാവകരണം. തേന വുത്തം ‘‘അജ്ഝത്തികബാഹിരാന’’ന്തിആദി. ഉസ്സന്നദോസന്തി വാതാദിഉസ്സന്നദോസം. സേദമലമക്ഖിതന്തി സേദേന ചേവ ജല്ലികാസങ്ഖാതേന സരീരമലേന ച മക്ഖിതം. -സദ്ദേന അഞ്ഞമ്പി സരീരസ്സ പീളാവഹം സങ്ഗണ്ഹാതി. സേനാസനം വാതി വാ-സദ്ദേന പത്താദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. അവിസദേ സതി, വിസയഭൂതേ വാ. കഥം ഭാവനമനുയുത്തസ്സ താനി വിസയോ? അന്തരന്തരാ പവത്തനകചിത്തുപ്പാദവസേനേവം വുത്തം. തേ ഹി ചിത്തുപ്പാദാ ചിത്തേകഗ്ഗതായ അപരിസുദ്ധഭാവായ സംവത്തന്തി. ചിത്തചേതസികേസു നിസ്സയാദിപച്ചയഭൂതേസു. ഞാണമ്പീതി പി-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. തേന ന കേവലം തം വത്ഥുയേവ, അഥ ഖോ തസ്മിം അപരിസുദ്ധേ ഞാണമ്പി അപരിസുദ്ധം ഹോതീതി നിസ്സയാപരിസുദ്ധിയാ തംനിസ്സിതാപരിസുദ്ധി വിയ വിസയസ്സ അപരിസുദ്ധതായ വിസയീനം അപരിസുദ്ധിം ദസ്സേതി.

    Vatthuvisadakiriyāti ettha cittacetasikānaṃ pavattiṭṭhānabhāvato sarīraṃ, tappaṭibaddhāni cīvarādīni ca idha ‘‘vatthūnī’’ti adhippetāni. Tāni yathā cittassa sukhāvahāni honti, tathā karaṇaṃ tesaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘ajjhattikabāhirāna’’ntiādi. Ussannadosanti vātādiussannadosaṃ. Sedamalamakkhitanti sedena ceva jallikāsaṅkhātena sarīramalena ca makkhitaṃ. Ca-saddena aññampi sarīrassa pīḷāvahaṃ saṅgaṇhāti. Senāsanaṃ vāti -saddena pattādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Avisade sati, visayabhūte vā. Kathaṃ bhāvanamanuyuttassa tāni visayo? Antarantarā pavattanakacittuppādavasenevaṃ vuttaṃ. Te hi cittuppādā cittekaggatāya aparisuddhabhāvāya saṃvattanti. Cittacetasikesu nissayādipaccayabhūtesu. Ñāṇampīti pi-saddo sampiṇḍanattho. Tena na kevalaṃ taṃ vatthuyeva, atha kho tasmiṃ aparisuddhe ñāṇampi aparisuddhaṃ hotīti nissayāparisuddhiyā taṃnissitāparisuddhi viya visayassa aparisuddhatāya visayīnaṃ aparisuddhiṃ dasseti.

    സമഭാവകരണന്തി കിച്ചതോ അനൂനാധികഭാവകരണം. യഥാപച്ചയം സദ്ധേയ്യവത്ഥുസ്മിം അധിമോക്ഖകിച്ചസ്സ പടുതരഭാവേന പഞ്ഞായ അവിസദതായ വീരിയാദീനഞ്ച സിഥിലതാദിനാ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘ഇതരാനി മന്ദാനീ’’തി. തതോതി തസ്മാ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ബലവഭാവതോ ഇതരേസഞ്ച മന്ദത്താ. കോസജ്ജപക്ഖേ പതിതും അദത്വാ സമ്പയുത്തധമ്മാനം പഗ്ഗണ്ഹനം അനുബലപ്പദാനം പഗ്ഗഹോ, പഗ്ഗഹോവ കിച്ചം പഗ്ഗഹകിച്ചം. ‘‘കാതും ന സക്കോതീ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം, അനിസ്സജ്ജനം വാ ഉപട്ഠാനം. വിക്ഖേപപടിപക്ഖോ, യേന വാ സമ്പയുത്താ അവിക്ഖിത്താ ഹോന്തി, സോ അവിക്ഖേപോ. രൂപഗതം വിയ ചക്ഖുനാ യേന യാഥാവതോ വിസയസഭാവം പസ്സതി, തം ദസ്സനകിച്ചം കാതും ന സക്കോതി ബലവതാ സദ്ധിന്ദ്രിയേന അഭിഭൂതത്താ. സഹജാതധമ്മേസു ഇന്ദട്ഠം കാരേന്താനം സഹപവത്തമാനാനം ധമ്മാനം ഏകരസതാവസേനേവ അത്ഥസിദ്ധി, ന അഞ്ഞഥാ.

    Samabhāvakaraṇanti kiccato anūnādhikabhāvakaraṇaṃ. Yathāpaccayaṃ saddheyyavatthusmiṃ adhimokkhakiccassa paṭutarabhāvena paññāya avisadatāya vīriyādīnañca sithilatādinā saddhindriyaṃ balavaṃ hoti. Tenāha ‘‘itarāni mandānī’’ti. Tatoti tasmā saddhindriyassa balavabhāvato itaresañca mandattā. Kosajjapakkhe patituṃ adatvā sampayuttadhammānaṃ paggaṇhanaṃ anubalappadānaṃ paggaho, paggahova kiccaṃ paggahakiccaṃ. ‘‘Kātuṃ na sakkotī’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ. Ārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā upaṭṭhānaṃ. Vikkhepapaṭipakkho, yena vā sampayuttā avikkhittā honti, so avikkhepo. Rūpagataṃ viya cakkhunā yena yāthāvato visayasabhāvaṃ passati, taṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti balavatā saddhindriyena abhibhūtattā. Sahajātadhammesu indaṭṭhaṃ kārentānaṃ sahapavattamānānaṃ dhammānaṃ ekarasatāvaseneva atthasiddhi, na aññathā.

    തസ്മാതി വുത്തമേവത്ഥം കാരണഭാവേന പച്ചാമസതി. ന്തി സദ്ധിന്ദ്രിയം. ധമ്മസഭാവപച്ചവേക്ഖണേനാതി യസ്സ സദ്ധേയ്യവത്ഥുനോ ഉളാരതാദിഗുണേ അധിമുച്ചനസ്സ സാതിസയപ്പവത്തിയാ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ജാതം, തസ്സ പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നതാദിവിഭാഗതോ യാഥാവതോ വീമംസനേന. ഏവഞ്ഹി ഏവംധമ്മതാനയേന സഭാവസരസതോ പരിഗ്ഗയ്ഹമാനേ സവിപ്ഫാരോ അധിമോക്ഖോ ന ഹോതി ‘‘അയം ഇമേസം ധമ്മാനം സഭാവോ’’തി പരിജാനനവസേന പഞ്ഞാബ്യാപാരസ്സ സാതിസയത്താ. ധുരിയധമ്മേസു ഹി യഥാ സദ്ധായ ബലവഭാവേ പഞ്ഞായ മന്ദഭാവോ ഹോതി, ഏവം പഞ്ഞായ ബലവഭാവേ സദ്ധായ മന്ദഭാവോ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘തം ധമ്മസഭാവപച്ചവേക്ഖണേന…പേ॰… ഹാപേതബ്ബ’’ന്തി. തഥാ അമനസികാരേനാതി യേനാകാരേന ഭാവനമനുയുഞ്ജന്തസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ജാതം, തേനാകാരേന ഭാവനായ അനനുയുഞ്ജനതോതി വുത്തം ഹോതി. ഇധ ദുവിധേന സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ബലവഭാവോ അത്തനോ വാ പച്ചയവിസേസവസേന കിച്ചുത്തരിയതോ വീരിയാദീനം വാ മന്ദകിച്ചതായ. തത്ഥ പഠമവികപ്പേ ഹാപനവിധി ദസ്സിതോ, ദുതിയവികപ്പേ പന യഥാ മനസികരോതോ വീരിയാദീനം മന്ദകിച്ചതായ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ജാതം, തഥാ അമനസികാരേന, വീരിയാദീനം പടുകിച്ചഭാവാവഹേന മനസികാരേന സദ്ധിന്ദ്രിയം തേഹി സമരസം കരോന്തേന ഹാപേതബ്ബം. ഇമിനാ നയേന സേസിന്ദ്രിയേസുപി ഹാപനവിധി വേദിതബ്ബോ.

    Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Tanti saddhindriyaṃ. Dhammasabhāvapaccavekkhaṇenāti yassa saddheyyavatthuno uḷāratādiguṇe adhimuccanassa sātisayappavattiyā saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tassa paccayapaccayuppannatādivibhāgato yāthāvato vīmaṃsanena. Evañhi evaṃdhammatānayena sabhāvasarasato pariggayhamāne savipphāro adhimokkho na hoti ‘‘ayaṃ imesaṃ dhammānaṃ sabhāvo’’ti parijānanavasena paññābyāpārassa sātisayattā. Dhuriyadhammesu hi yathā saddhāya balavabhāve paññāya mandabhāvo hoti, evaṃ paññāya balavabhāve saddhāya mandabhāvo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena…pe… hāpetabba’’nti. Tathāamanasikārenāti yenākārena bhāvanamanuyuñjantassa saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tenākārena bhāvanāya ananuyuñjanatoti vuttaṃ hoti. Idha duvidhena saddhindriyassa balavabhāvo attano vā paccayavisesavasena kiccuttariyato vīriyādīnaṃ vā mandakiccatāya. Tattha paṭhamavikappe hāpanavidhi dassito, dutiyavikappe pana yathā manasikaroto vīriyādīnaṃ mandakiccatāya saddhindriyaṃ balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena, vīriyādīnaṃ paṭukiccabhāvāvahena manasikārena saddhindriyaṃ tehi samarasaṃ karontena hāpetabbaṃ. Iminā nayena sesindriyesupi hāpanavidhi veditabbo.

    വക്കലിത്ഥേരവത്ഥൂതി സോ ഹി ആയസ്മാ സദ്ധാധിമുത്തായ കതാധികാരോ സത്ഥു രൂപകായദസ്സനപസുതോ ഏവ ഹുത്വാ വിഹരന്തോ സത്ഥാരാ ‘‘കിം തേ, വക്കലി, ഇമിനാ പൂതികായേന ദിട്ഠേന, യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതീ’’തിആദിനാ (സം॰ നി॰ ൩.൮൭) ഓവദിത്വാ കമ്മട്ഠാനേ നിയോജിതോപി തം അനനുയുഞ്ജന്തോ പണാമിതോ അത്താനം വിനിപാതേതും പപാതട്ഠാനം അഭിരുഹി. അഥ നം സത്ഥാ യഥാനിസിന്നോവ ഓഭാസഗിസ്സജ്ജനേന അത്ഥാനം ദസ്സേത്വാ –

    Vakkalittheravatthūti so hi āyasmā saddhādhimuttāya katādhikāro satthu rūpakāyadassanapasuto eva hutvā viharanto satthārā ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 3.87) ovaditvā kammaṭṭhāne niyojitopi taṃ ananuyuñjanto paṇāmito attānaṃ vinipātetuṃ papātaṭṭhānaṃ abhiruhi. Atha naṃ satthā yathānisinnova obhāsagissajjanena atthānaṃ dassetvā –

    ‘‘പാമോജ്ജബഹുലോ ഭിക്ഖു, പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേ;

    ‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;

    അധിഗച്ഛേ പദം സന്തം, സങ്ഖാരൂപസമം സുഖ’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൩൮൧);

    Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381);

    ഗാഥം വത്വാ ‘‘ഏഹിവക്കലീ’’തി ആഹ. സോ തേന അമതേനേവ അഭിസിത്തോ ഹട്ഠതുട്ഠോ ഹുത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേസി, സദ്ധായ പന ബലവഭാവതോ വിപസ്സനാവീഥിം ന ഓതരതി. തം ഞത്വാ ഭഗവാ തസ്സ ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനായ കമ്മട്ഠാനം സോധേത്വാ അദാസി. സോ സത്ഥാരാ ദിന്നനയേന വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം ‘‘വക്കലിത്ഥേരവത്ഥു ചേത്ഥ നിദസ്സന’’ന്തി.

    Gāthaṃ vatvā ‘‘ehivakkalī’’ti āha. So tena amateneva abhisitto haṭṭhatuṭṭho hutvā vipassanaṃ paṭṭhapesi, saddhāya pana balavabhāvato vipassanāvīthiṃ na otarati. Taṃ ñatvā bhagavā tassa indriyasamattapaṭipādanāya kammaṭṭhānaṃ sodhetvā adāsi. So satthārā dinnanayena vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ ‘‘vakkalittheravatthu cettha nidassana’’nti.

    ഇതരകിച്ചഭേദന്തി ഉപട്ഠാനാദികിച്ചവിസേസം. പസ്സദ്ധാദീതി ആദി-സദ്ദേന സമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം സങ്ഗഹോ. ഹാപേതബ്ബന്തി യഥാ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ബലവഭാവോ ധമ്മസഭാവപച്ചവേക്ഖണേന ഹായതി, ഏവം വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തതാ പസ്സദ്ധിആദിഭാവനായ ഹായതി സമാധിപക്ഖിയത്താ തസ്സാ. തഥാഹി സാ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തതം കോസജ്ജപാതതോ രക്ഖന്തീ വീരിയാദിഭാവനാ വിയ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തതം ഉദ്ധച്ചപാതതോ രക്ഖന്തീ ഏകംസതോ ഹാപേതി. തേന വുത്തം ‘‘പസ്സദ്ധാദിഭാവനായ ഹാപേതബ്ബ’’ന്തി. സോണത്ഥേരസ്സ വത്ഥൂതി സുഖുമാലസോണത്ഥേരസ്സ വത്ഥു. സോ ഹി ആയസ്മാ, സത്ഥു, സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ സീതവനേ വിഹരന്തോ ‘‘മമ സരീരം സുഖുമാലം, ന ച സക്കാ സുഖേനേവ സുഖം അധിഗന്തും, കായം കിലമേത്വാപി സമണധമ്മോ കാതബ്ബോ’’തി ഠാനചങ്കമമേവ അധിട്ഠായ പധാനമനുയുഞ്ജന്തോ പാദതലേസു ഫോടേസു ഉട്ഠിതേസുപി വേദനം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ ദള്ഹവീരിയം കരോന്തോ അച്ചാരദ്ധവീരിയതായ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും നാസക്ഖി. സത്ഥാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വീണൂപമോവാദേന ഓവദിത്വാ വീരിയസമതായോജനവിധിം ദസ്സേന്തോ കമ്മട്ഠാനം സോധേത്വാ ഗിജ്ഝകൂടം ഗതോ. ഥേരോപി സത്ഥാരാ ദിന്നനയേന വീരിയസമതം യോജേത്വാ ഭാവേന്തോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം ‘‘സോണത്ഥേരസ്സ വത്ഥു ദസ്സേതബ്ബ’’ന്തി. സേസേസുപീതി സതിസമാധിപഞ്ഞിന്ദ്രിയേസുപി.

    Itarakiccabhedanti upaṭṭhānādikiccavisesaṃ. Passaddhādīti ādi-saddena samādhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ saṅgaho. Hāpetabbanti yathā saddhindriyassa balavabhāvo dhammasabhāvapaccavekkhaṇena hāyati, evaṃ vīriyindriyassa adhimattatā passaddhiādibhāvanāya hāyati samādhipakkhiyattā tassā. Tathāhi sā samādhindriyassa adhimattataṃ kosajjapātato rakkhantī vīriyādibhāvanā viya vīriyindriyassa adhimattataṃ uddhaccapātato rakkhantī ekaṃsato hāpeti. Tena vuttaṃ ‘‘passaddhādibhāvanāya hāpetabba’’nti. Soṇattherassa vatthūti sukhumālasoṇattherassa vatthu. So hi āyasmā, satthu, santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā sītavane viharanto ‘‘mama sarīraṃ sukhumālaṃ, na ca sakkā sukheneva sukhaṃ adhigantuṃ, kāyaṃ kilametvāpi samaṇadhammo kātabbo’’ti ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāya padhānamanuyuñjanto pādatalesu phoṭesu uṭṭhitesupi vedanaṃ ajjhupekkhitvā daḷhavīriyaṃ karonto accāraddhavīriyatāya visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi. Satthā tattha gantvā vīṇūpamovādena ovaditvā vīriyasamatāyojanavidhiṃ dassento kammaṭṭhānaṃ sodhetvā gijjhakūṭaṃ gato. Theropi satthārā dinnanayena vīriyasamataṃ yojetvā bhāvento vipassanaṃ ussukkāpetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘soṇattherassa vatthu dassetabba’’nti. Sesesupīti satisamādhipaññindriyesupi.

    സമതന്തി സദ്ധാപഞ്ഞാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അനൂനാനധികഭാവം, തഥാ സമാധിവീരിയാനം. യഥാ ഹി സദ്ധാപഞ്ഞാനം വിസും വിസും ധുരിയധമ്മഭൂതാനം കിച്ചതോ അഞ്ഞമഞ്ഞാനാതിവത്തനം വിസേസതോ ഇച്ഛിതബ്ബം, യതോ നേസം സമധുരതായ അപ്പനാ സമ്പജ്ജതി, ഏവം സമാധിവീരിയാനം കോസജ്ജുദ്ധച്ചപക്ഖികാനം സമരസതായ സതി അഞ്ഞമഞ്ഞൂപത്ഥമ്ഭനതോ സമ്പയുത്തധമ്മാനം അന്തദ്വയപാതാഭാവേന സമ്മദേവ അപ്പനാ ഇജ്ഝതീതി. ബലവസദ്ധോതിആദി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ ബ്യതിരേകമുഖേന സമത്ഥനം. തസ്സത്ഥോ – യോ ബലവതിയാ സദ്ധായ സമന്നാഗതോ അവിസദഞാണോ, സോ മുധാപസന്നോ ഹോതി, അവേച്ചപ്പസന്നോ. തഥാ ഹി സോ അവത്ഥുസ്മിം പസീദതി സേയ്യഥാപി തിത്ഥിയസാവകാ. കേരാടികപക്ഖന്തി സാഠേയ്യപക്ഖം ഭജതി. സദ്ധാഹീനായ പഞ്ഞായ അതിധാവന്തോ ‘‘ദേയ്യവത്ഥുപരിച്ചാഗേന വിനാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേനപി ദാനമയം പുഞ്ഞം ഹോതീ’’തിആദീനി പരികപ്പേതി ഹേതുപതിരൂപകേഹി വഞ്ചിതോ, ഏവംഭൂതോ ച സുക്ഖതക്കവിലുത്തചിത്തോ പണ്ഡിതാനം വചനം നാദിയതി, സഞ്ഞത്തിം ന ഗച്ഛതി. തേനാഹ ‘‘ഭേസജ്ജസമുട്ഠിതോ വിയ രോഗോ അതേകിച്ഛോ ഹോതീ’’തി. യഥാ ചേത്ഥ സദ്ധാപഞ്ഞാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമഭാവോ അത്ഥാവഹോ, അനത്ഥാവഹോ വിസമഭാവോ, ഏവം സമാധിവീരിയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അവിക്ഖേപാവഹോ സമഭാവോ, ഇതരോ വിക്ഖേപാവഹോ ചാതി. കോസജ്ജം അധിഭവതി, തേന അപ്പനം ന പാപുണാതീതി അധിപ്പായോ . ഉദ്ധച്ചം അധിഭവതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തദുഭയന്തി സദ്ധാപഞ്ഞാദ്വയം സമാധിവീരിയദ്വയഞ്ച. സമം കാതബ്ബന്തി സമരസം കാതബ്ബം.

    Samatanti saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ anūnānadhikabhāvaṃ, tathā samādhivīriyānaṃ. Yathā hi saddhāpaññānaṃ visuṃ visuṃ dhuriyadhammabhūtānaṃ kiccato aññamaññānātivattanaṃ visesato icchitabbaṃ, yato nesaṃ samadhuratāya appanā sampajjati, evaṃ samādhivīriyānaṃ kosajjuddhaccapakkhikānaṃ samarasatāya sati aññamaññūpatthambhanato sampayuttadhammānaṃ antadvayapātābhāvena sammadeva appanā ijjhatīti. Balavasaddhotiādi vuttassevatthassa byatirekamukhena samatthanaṃ. Tassattho – yo balavatiyā saddhāya samannāgato avisadañāṇo, so mudhāpasanno hoti,na aveccappasanno. Tathā hi so avatthusmiṃ pasīdati seyyathāpi titthiyasāvakā. Kerāṭikapakkhanti sāṭheyyapakkhaṃ bhajati. Saddhāhīnāya paññāya atidhāvanto ‘‘deyyavatthupariccāgena vinā cittuppādamattenapi dānamayaṃ puññaṃ hotī’’tiādīni parikappeti hetupatirūpakehi vañcito, evaṃbhūto ca sukkhatakkaviluttacitto paṇḍitānaṃ vacanaṃ nādiyati, saññattiṃ na gacchati. Tenāha ‘‘bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hotī’’ti. Yathā cettha saddhāpaññānaṃ aññamaññaṃ samabhāvo atthāvaho, anatthāvaho visamabhāvo, evaṃ samādhivīriyānaṃ aññamaññaṃ avikkhepāvaho samabhāvo, itaro vikkhepāvaho cāti. Kosajjaṃ adhibhavati, tena appanaṃ na pāpuṇātīti adhippāyo . Uddhaccaṃ adhibhavatīti etthāpi eseva nayo. Tadubhayanti saddhāpaññādvayaṃ samādhivīriyadvayañca. Samaṃ kātabbanti samarasaṃ kātabbaṃ.

    സമാധികമ്മികസ്സാതി സമഥകമ്മട്ഠാനികസ്സ. ഏവന്തി ഏവം സന്തേ, സദ്ധായ ഥോകം ബലവഭാവേ സതീതി അത്ഥോ. സദ്ദഹന്തോതി ‘‘പഥവീതി മനസികാരമത്തേന കഥം ഝാനുപ്പത്തീ’’തി അചിന്തേത്വാ ‘‘അദ്ധാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന വുത്തവിധി ഇജ്ഝിസ്സതീ’’തി സദ്ദഹന്തോ സദ്ധം ജനേന്തോ. ഓകപ്പേന്തോതി ആരമ്മണം അനുപവിസിത്വാ വിയ അധിമുച്ചനവസേന അവകപ്പേന്തോ പക്ഖന്ദന്തോ. ഏകഗ്ഗതാ ബലവതീ വട്ടതി സമാധിപ്പധാനത്താ ഝാനസ്സ. ഉഭിന്നന്തി സമാധിപഞ്ഞാനം. സമാധികമ്മികസ്സ സമാധിനോ അധിമത്തതായ പഞ്ഞായ അധിമത്തതാപി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ആഹ ‘‘സമതായപീ’’തി, സമഭാവേനപീതി അത്ഥോ. അപ്പനാതി ലോകിയഅപ്പനാ. തഥാ ഹി ‘‘ഹോതിയേവാ’’തി സാസങ്കം വദതി. ലോകുത്തരപ്പനാ പന തേസം സമഭാവേനേവ ഇച്ഛിതാ. യഥാഹ ‘‘സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം ഭാവേതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൭; പടി॰ മ॰ ൨.൫). യദി വിസേസതോ സദ്ധാപഞ്ഞാനം സമാധിവീരിയാനഞ്ച സമതാ ഇച്ഛിതാ, കഥം സതീതി ആഹ ‘‘സതി പന സബ്ബത്ഥ ബലവതീ വട്ടതീ’’തി. സബ്ബത്ഥാതി ലീനുദ്ധച്ചപക്ഖികേസു പഞ്ചസു ഇന്ദ്രിയേസു. ഉദ്ധച്ചപക്ഖികേകദേസേ ഗണ്ഹന്തോ ‘‘സദ്ധാവീരിയപഞ്ഞാന’’ന്തി ആഹ. അഞ്ഞഥാ പീതി ച ഗഹേതബ്ബാ സിയാ. തഥാ ഹി ‘‘കോസജ്ജപക്ഖികേന സമാധിനാ’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ന ‘‘പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാഹീ’’തി. സാതി സതി. സബ്ബേസു രാജകമ്മേസു നിയുത്തോ സബ്ബകമ്മികോ. തേനാതി തേനാ സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബത്ഥേന കാരണേന. ആഹ അട്ഠകഥായം. സബ്ബത്ഥ നിയുത്താ സബ്ബത്ഥികാ, സബ്ബേന വാ ലീനുദ്ധച്ചപക്ഖിയേന ബോജ്ഝങ്ഗേന അത്ഥേതബ്ബാ സബ്ബത്ഥിയാ, സബ്ബത്ഥിയാവ സബ്ബത്ഥികാ. ചിത്തന്തി കുസലചിത്തം. തസ്സ ഹി സതി പടിസരണം പരായണം അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ. തേനാഹ ‘‘ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ’’തിആദി.

    Samādhikammikassāti samathakammaṭṭhānikassa. Evanti evaṃ sante, saddhāya thokaṃ balavabhāve satīti attho. Saddahantoti ‘‘pathavīti manasikāramattena kathaṃ jhānuppattī’’ti acintetvā ‘‘addhā sammāsambuddhena vuttavidhi ijjhissatī’’ti saddahanto saddhaṃ janento. Okappentoti ārammaṇaṃ anupavisitvā viya adhimuccanavasena avakappento pakkhandanto. Ekaggatā balavatī vaṭṭati samādhippadhānattā jhānassa. Ubhinnanti samādhipaññānaṃ. Samādhikammikassa samādhino adhimattatāya paññāya adhimattatāpi icchitabbāti āha ‘‘samatāyapī’’ti, samabhāvenapīti attho. Appanāti lokiyaappanā. Tathā hi ‘‘hotiyevā’’ti sāsaṅkaṃ vadati. Lokuttarappanā pana tesaṃ samabhāveneva icchitā. Yathāha ‘‘samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti (a. ni. 4.17; paṭi. ma. 2.5). Yadi visesato saddhāpaññānaṃ samādhivīriyānañca samatā icchitā, kathaṃ satīti āha ‘‘sati pana sabbattha balavatī vaṭṭatī’’ti. Sabbatthāti līnuddhaccapakkhikesu pañcasu indriyesu. Uddhaccapakkhikekadese gaṇhanto ‘‘saddhāvīriyapaññāna’’nti āha. Aññathā pīti ca gahetabbā siyā. Tathā hi ‘‘kosajjapakkhikena samādhinā’’icceva vuttaṃ, na ‘‘passaddhisamādhiupekkhāhī’’ti. ti sati. Sabbesu rājakammesu niyutto sabbakammiko. Tenāti tenā sabbattha icchitabbatthena kāraṇena. Āha aṭṭhakathāyaṃ. Sabbattha niyuttā sabbatthikā, sabbena vā līnuddhaccapakkhiyena bojjhaṅgena atthetabbā sabbatthiyā, sabbatthiyāva sabbatthikā. Cittanti kusalacittaṃ. Tassa hi sati paṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya. Tenāha ‘‘ārakkhapaccupaṭṭhānā’’tiādi.

    ഖന്ധാദിഭേദേ അനോഗാള്ഹപഞ്ഞാനന്തി പരിയത്തിബാഹുസച്ചവസേനപി ഖന്ധായതനാദീസു അപ്പതിട്ഠിതബുദ്ധീനം. ബഹുസ്സുതസേവനാ ഹി സുതമയഞാണാവഹാ. തരുണവിപസ്സനാസമങ്ഗീപി ഭാവനാമയഞാണേ ഠിതത്താ ഏകംസതോ പഞ്ഞവാ ഏവ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സമപഞ്ഞാസ…പേ॰… പുഗ്ഗലസേവനാ’’തി. ഞേയ്യധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവവസേന തപ്പരിച്ഛേദകഞാണസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവഗ്ഗഹണന്തി ആഹ ‘‘ഗമ്ഭീരേസു ഖന്ധാദീസു പവത്തായ ഗമ്ഭീരപഞ്ഞായാ’’തി. തഞ്ഹി ഞേയ്യം താദിസായ പഞ്ഞായ ചരിതബ്ബതോ ഗമ്ഭീരഞാണചരിയം, തസ്സാ വാ പഞ്ഞായ തത്ഥ പഭേദതോ പവത്തി ഗമ്ഭീരഞാണചരിയാ, തസ്സാ പച്ചവേക്ഖണാതി ആഹ ‘‘ഗമ്ഭീരപഞ്ഞായ പഭേദപച്ചവേക്ഖണാ’’തി. യഥാ സതിവേപുല്ലപ്പത്തോ നാമ അരഹാ ഏവ, ഏവം സോ ഏവ പഞ്ഞാവേപുല്ലപ്പത്തോപീതി ആഹ ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗേന ഭാവനാപാരിപൂരീ ഹോതീ’’തി. വീരിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

    Khandhādibhede anogāḷhapaññānanti pariyattibāhusaccavasenapi khandhāyatanādīsu appatiṭṭhitabuddhīnaṃ. Bahussutasevanā hi sutamayañāṇāvahā. Taruṇavipassanāsamaṅgīpi bhāvanāmayañāṇe ṭhitattā ekaṃsato paññavā eva nāma hotīti āha ‘‘samapaññāsa…pe… puggalasevanā’’ti. Ñeyyadhammassa gambhīrabhāvavasena tapparicchedakañāṇassa gambhīrabhāvaggahaṇanti āha ‘‘gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāyā’’ti. Tañhi ñeyyaṃ tādisāya paññāya caritabbato gambhīrañāṇacariyaṃ, tassā vā paññāya tattha pabhedato pavatti gambhīrañāṇacariyā, tassā paccavekkhaṇāti āha ‘‘gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā’’ti. Yathā sativepullappatto nāma arahā eva, evaṃ so eva paññāvepullappattopīti āha ‘‘arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotī’’ti. Vīriyādīsupi eseva nayo.

    ‘‘തത്തം അയോഖിലം ഹത്ഥേ ഗമേന്തീ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൩.൨൫൦, ൨൬൭; അ॰ നി॰ ൩.൩൬) പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകാരണം നിരയേ നിബ്ബത്തസത്തസ്സ യേഭുയ്യേന സബ്ബപഠമം കരോന്തീതി ദേവദൂതസുത്താദീസു തസ്സാ ആദിതോ വുത്തത്താ ച ആഹ ‘‘പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകാരണതോ പട്ഠായാ’’തി. സകടവാഹനാദികാലേതി ആദി-സദ്ദേന തദഞ്ഞം മനുസ്സേഹി തിരച്ഛാനേഹി ച വിബാധിയമാനകാലം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏകം ബുദ്ധന്തരന്തി ഇദം അപരാപരം പേതേസുയേവ ഉപ്പജ്ജനകസത്തവസേന വുത്തം, ഏകച്ചാനം വാ പേതാനം ഏകച്ചതിരച്ഛാനാനം വിയ തഥാ ദീഘായുകഭാവതോ. തഥാ ഹി കാളോ നാഗരാജാ ചതുന്നം ബുദ്ധാനം അധിഗതരൂപദസ്സനോ.

    ‘‘Tattaṃ ayokhilaṃ hatthe gamentī’’tiādinā (ma. ni. 3.250, 267; a. ni. 3.36) pañcavidhabandhanakammakāraṇaṃ niraye nibbattasattassa yebhuyyena sabbapaṭhamaṃ karontīti devadūtasuttādīsu tassā ādito vuttattā ca āha ‘‘pañcavidhabandhanakammakāraṇato paṭṭhāyā’’ti. Sakaṭavāhanādikāleti ādi-saddena tadaññaṃ manussehi tiracchānehi ca vibādhiyamānakālaṃ saṅgaṇhāti. Ekaṃ buddhantaranti idaṃ aparāparaṃ petesuyeva uppajjanakasattavasena vuttaṃ, ekaccānaṃ vā petānaṃ ekaccatiracchānānaṃ viya tathā dīghāyukabhāvato. Tathā hi kāḷo nāgarājā catunnaṃ buddhānaṃ adhigatarūpadassano.

    ഏവം ആനിസംസദസ്സാവിനോതി വീരിയായത്തോ ഏവ സബ്ബോ ലോകുത്തരോ ലോകിയോ ച വിസേസാധിഗമോതി ഏവം വീരിയേ ആനിസംസദസ്സനസീലസ്സ. ഗമനവീഥിന്തി സപുബ്ബഭാഗം നിബ്ബാനഗാമിനിം അരിയമഗ്ഗപടിപദം. സാ ഹി ഭിക്ഖുനോ വട്ടനിസ്സരണായ ഗന്തബ്ബാ പടിപജ്ജിതബ്ബാ പടിപദാതി കത്വാ ഗമനവീഥി നാമ. കായദള്ഹീബഹുലോതി യഥാ തഥാ കായസ്സ ദള്ഹീകമ്മപസുതോ. പിണ്ഡന്തി രട്ഠപിണ്ഡം. പച്ചയദായകാനം അത്തനി കാരസ്സ അത്തനോ സമ്മാപടിപത്തിയാ മഹപ്ഫലഭാവസ്സ കരണേന പിണ്ഡസ്സ ഭിക്ഖായ പടിപൂജനാ പിണ്ഡാപചായനം.

    Evaṃ ānisaṃsadassāvinoti vīriyāyatto eva sabbo lokuttaro lokiyo ca visesādhigamoti evaṃ vīriye ānisaṃsadassanasīlassa. Gamanavīthinti sapubbabhāgaṃ nibbānagāminiṃ ariyamaggapaṭipadaṃ. Sā hi bhikkhuno vaṭṭanissaraṇāya gantabbā paṭipajjitabbā paṭipadāti katvā gamanavīthi nāma. Kāyadaḷhībahuloti yathā tathā kāyassa daḷhīkammapasuto. Piṇḍanti raṭṭhapiṇḍaṃ. Paccayadāyakānaṃ attani kārassa attano sammāpaṭipattiyā mahapphalabhāvassa karaṇena piṇḍassa bhikkhāya paṭipūjanā piṇḍāpacāyanaṃ.

    നീഹരന്തോതി പത്തത്ഥവികതോ നീഹരന്തോ. തം സദ്ദം സുത്വാതി തം ഉപാസികായ വചനം പണ്ണസാലദ്വാരേ ഠിതോവ പഞ്ചാഭിഞ്ഞതായ ദിബ്ബസോതേന സുത്വാ. മനുസ്സസമ്പത്തി ദിബ്ബസമ്പത്തി അന്തേ നിബ്ബാനസമ്പത്തീതി തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ . ദാതും സക്ഖിസ്സസീതി ‘‘തയി കതേന ദാനമയേന വേയ്യാവച്ചമയേന ച പുഞ്ഞകമ്മേന ഖേത്തവിസേസഭാവൂപഗമനേന അപരാപരം ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിയോ അന്തേ നിബ്ബാനസമ്പത്തിഞ്ച ദാതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി ഥേരോ അത്താനം പുച്ഛതി. സിതം കരോന്തോവാതി ‘‘അകിച്ഛേനേവ മയാ വട്ടദുക്ഖം സമതിക്കന്ത’’ന്തി പച്ചവേക്ഖണാവസാനേ സഞ്ജാതപാമോജ്ജവസേന സിതം കരോന്തോ ഏവ.

    Nīharantoti pattatthavikato nīharanto. Taṃ saddaṃ sutvāti taṃ upāsikāya vacanaṃ paṇṇasāladvāre ṭhitova pañcābhiññatāya dibbasotena sutvā. Manussasampatti dibbasampatti ante nibbānasampattīti tisso sampattiyo. Dātuṃ sakkhissasīti ‘‘tayi katena dānamayena veyyāvaccamayena ca puññakammena khettavisesabhāvūpagamanena aparāparaṃ devamanussasampattiyo ante nibbānasampattiñca dātuṃ sakkhissasī’’ti thero attānaṃ pucchati. Sitaṃ karontovāti ‘‘akiccheneva mayā vaṭṭadukkhaṃ samatikkanta’’nti paccavekkhaṇāvasāne sañjātapāmojjavasena sitaṃ karonto eva.

    വിപ്പടിപന്നന്തി ജാതിധമ്മകുലധമ്മാദിലങ്ഘനേന അസമ്മാപടിപന്നം. ഏവം യഥാ അസമ്മാപടിപന്നോ പുത്തോ തായ ഏവ അസമ്മാപടിപത്തിയാ കുലസന്താനതോ ബാഹിരോ ഹുത്വാ പിതു സന്തികാ ദായജ്ജസ്സ ന ഭാഗീ, ഏവം കുസീതോപി തേനേവ കുസീതഭാവേന അസമ്മാപടിപന്നോ സത്ഥു സന്തികാ ലദ്ധബ്ബഅരിയധനദായജ്ജസ്സ ന ഭാഗീ. ആരദ്ധവീരിയോവ ലഭതി സമ്മാപടിപജ്ജനതോ. ഉപ്പജ്ജതി വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോതി യോജനാ. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

    Vippaṭipannanti jātidhammakuladhammādilaṅghanena asammāpaṭipannaṃ. Evaṃ yathā asammāpaṭipanno putto tāya eva asammāpaṭipattiyā kulasantānato bāhiro hutvā pitu santikā dāyajjassa na bhāgī, evaṃ kusītopi teneva kusītabhāvena asammāpaṭipanno satthu santikā laddhabbaariyadhanadāyajjassa na bhāgī. Āraddhavīriyova labhati sammāpaṭipajjanato. Uppajjati vīriyasambojjhaṅgoti yojanā. Evaṃ sabbattha.

    മഹാതി സീലാദീഹി ഗുണേഹി മഹന്തോ വിപുലോ അനഞ്ഞസാധാരണോ. തം പനസ്സ ഗുണമഹത്തം ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനേന ലോകേ പാകടന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘സത്ഥുനോ ഹീ’’തിആദിമാഹ.

    Mahāti sīlādīhi guṇehi mahanto vipulo anaññasādhāraṇo. Taṃ panassa guṇamahattaṃ dasasahassilokadhātukampanena loke pākaṭanti dassento ‘‘satthuno hī’’tiādimāha.

    യസ്മാ സത്ഥുസാസനേ പബ്ബജിതസ്സ പബ്ബജ്ജുപഗമേന സക്യപുത്തിയഭാവോ സമ്പജായതി, തസ്മാ ബുദ്ധപുത്തഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘അസമ്ഭിന്നായാ’’തിആദിമാഹ.

    Yasmā satthusāsane pabbajitassa pabbajjupagamena sakyaputtiyabhāvo sampajāyati, tasmā buddhaputtabhāvaṃ dassento ‘‘asambhinnāyā’’tiādimāha.

    അലസാനം ഭാവനായ നാമമത്തമ്പി അജാനന്താനം കായദള്ഹീബഹുലാനം യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖാദിഅനുയുഞ്ജനകാനം തിരച്ഛാനകഥികാനം പുഗ്ഗലാനം ദൂരതോ വജ്ജനാ കുസീതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനാ. ‘‘ദിവസം ചങ്കമേന നിസജ്ജായാ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൪൨൩; ൩.൭൫; സം॰ നി॰ ൪.൧൨൦; അ॰ നി॰ ൩.൧൬; വിഭ॰ ൫൧൯; മഹാനി॰ ൧൬൧) ഭാവനാരമ്ഭവസേന ആരദ്ധവീരിയാനം ദള്ഹപരക്കമാനം കാലേന കാലം ഉപസങ്കമനാ ആരദ്ധവീരിയപുഗ്ഗലസേവനാ. തേനാഹ – ‘‘കുച്ഛിം പൂരേത്വാ’’തിആദി. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ പന ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ സബ്രഹ്മചാരിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാതി ഇദം ദ്വയം ന ഗഹിതം, ഥിനമിദ്ധവിനോദനതാ സമ്മപ്പധാനപച്ചവേക്ഖണതാതി ഇദം ദ്വയം ഗഹിതം. തത്ഥ ആനിസംസദസ്സാവിതായ ഏവ സമ്മപ്പധാനപച്ചവേക്ഖണാ ഗഹിതാ ഹോതി ലോകിയലോകുത്തരവിസേസാധിഗമസ്സ വീരിയായത്തതാദസ്സനഭാവതോ. ഥിനമിദ്ധവിനോദനം തദധിമുത്തതായ ഏവ ഗഹിതം, വീരിയുപ്പാദനേ യുത്തപ്പയുത്തസ്സ ഥിനമിദ്ധവിനോദനം അത്ഥസിദ്ധമേവ. തത്ഥ ഥിനമിദ്ധവിനോദന-കുസീതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജന-ആരദ്ധവീരിയപുഗ്ഗലസേവന-തദധിമുത്തതാ പടിപക്ഖവിധമനപച്ചയൂപസംഹാരവസേന, അപായപച്ചവേക്ഖണാദയോ സമുത്തേജനവസേന വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദകാ ദട്ഠബ്ബാ.

    Alasānaṃ bhāvanāya nāmamattampi ajānantānaṃ kāyadaḷhībahulānaṃ yāvadatthaṃ bhuñjitvā seyyasukhādianuyuñjanakānaṃ tiracchānakathikānaṃ puggalānaṃ dūrato vajjanā kusītapuggalaparivajjanā. ‘‘Divasaṃ caṅkamena nisajjāyā’’tiādinā (ma. ni. 1.423; 3.75; saṃ. ni. 4.120; a. ni. 3.16; vibha. 519; mahāni. 161) bhāvanārambhavasena āraddhavīriyānaṃ daḷhaparakkamānaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamanā āraddhavīriyapuggalasevanā. Tenāha – ‘‘kucchiṃ pūretvā’’tiādi. Visuddhimagge pana jātimahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti idaṃ dvayaṃ na gahitaṃ, thinamiddhavinodanatā sammappadhānapaccavekkhaṇatāti idaṃ dvayaṃ gahitaṃ. Tattha ānisaṃsadassāvitāya eva sammappadhānapaccavekkhaṇā gahitā hoti lokiyalokuttaravisesādhigamassa vīriyāyattatādassanabhāvato. Thinamiddhavinodanaṃ tadadhimuttatāya eva gahitaṃ, vīriyuppādane yuttappayuttassa thinamiddhavinodanaṃ atthasiddhameva. Tattha thinamiddhavinodana-kusītapuggalaparivajjana-āraddhavīriyapuggalasevana-tadadhimuttatā paṭipakkhavidhamanapaccayūpasaṃhāravasena, apāyapaccavekkhaṇādayo samuttejanavasena vīriyasambojjhaṅgassa uppādakā daṭṭhabbā.

    പുരിമുപ്പന്നാ പീതി പരതോ ഉപ്പജ്ജനകപീതിയാ കാരണഭാവതോ ‘‘പീതിയേവ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ ധമ്മാ’’തി വുത്താ, തസ്സാ പന ബഹുസോ പവത്തിയാ പുഥുത്തം ഉപാദായ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ, യഥാ സാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം പടിപത്തി, തസ്സാ ഉപ്പാദകമനസികാരോ.

    Purimuppannā pīti parato uppajjanakapītiyā kāraṇabhāvato ‘‘pītiyeva pītisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā’’ti vuttā, tassā pana bahuso pavattiyā puthuttaṃ upādāya bahuvacananiddeso, yathā sā uppajjati, evaṃ paṭipatti, tassā uppādakamanasikāro.

    ബുദ്ധാനുസ്സതിയാ ഉപചാരസമാധിനിട്ഠത്താ വുത്തം ‘‘യാവ ഉപചാരാ’’തി. സകലസരീരം ഫരമാനോതി പീതിസമുട്ഠാനേഹി പണീതരൂപേഹി സകലസരീരം ഫരമാനോ. ധമ്മഗുണേ അനുസ്സരന്തസ്സപി യാവ ഉപചാരാ സകലസരീരം ഫരമാനോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതീതി. ഏവം സേസഅനുസ്സതീസു പസാദനീയസുത്തന്തപച്ചവേക്ഖണായഞ്ച യോജേതബ്ബം തസ്സാപി വിമുത്തായതനഭാവേന തഗ്ഗതികത്താ. സമാപത്തിയാ…പേ॰… സമുദാചരന്തീതി ഇദഞ്ച ഉപസമാനുസ്സതിദസ്സനം. സങ്ഖാരാനഞ്ഹി സപ്പദേസവൂപസമേപി നിപ്പദേസവൂപസമേ വിയ തഥാ പഞ്ഞായ പവത്തിതോ ഭാവനാമനസികാരോ കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥോ ഹുത്വാ ഉപചാരസമാധിം ആവഹന്തോ തഥാരൂപപീതിസോമനസ്സസമന്നാഗതോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ ഹോതീതി. പസാദനീയേസു ഠാനേസു പസാദസിനേഹാഭാവേന ഥുസസമഹദയതാ ലൂഖതാ, സാ തത്ഥ ആദരഗാരവാകരണേന വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘അസക്കച്ചകിരിയായ സംസൂചിതലൂഖഭാവേ’’തി.

    Buddhānussatiyā upacārasamādhiniṭṭhattā vuttaṃ ‘‘yāva upacārā’’ti. Sakalasarīraṃ pharamānoti pītisamuṭṭhānehi paṇītarūpehi sakalasarīraṃ pharamāno. Dhammaguṇe anussarantassapi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjatīti. Evaṃ sesaanussatīsu pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇāyañca yojetabbaṃ tassāpi vimuttāyatanabhāvena taggatikattā. Samāpattiyā…pe… samudācarantīti idañca upasamānussatidassanaṃ. Saṅkhārānañhi sappadesavūpasamepi nippadesavūpasame viya tathā paññāya pavattito bhāvanāmanasikāro kilesavikkhambhanasamattho hutvā upacārasamādhiṃ āvahanto tathārūpapītisomanassasamannāgato pītisambojjhaṅgassa uppādāya hotīti. Pasādanīyesu ṭhānesu pasādasinehābhāvena thusasamahadayatā lūkhatā, sā tattha ādaragāravākaraṇena viññāyatīti āha ‘‘asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve’’ti.

    കായചിത്തദരഥവൂപസമലക്ഖണാ പസ്സദ്ധി ഏവ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, തസ്സ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ.

    Kāyacittadarathavūpasamalakkhaṇā passaddhi eva passaddhisambojjhaṅgo, tassa passaddhisambojjhaṅgassa.

    പണീതഭോജനസേവനതാതി പണീതസപ്പായഭോജനസേവനതാ. ഉതുഇരിയാപഥസുഖഗ്ഗഹണേന സപ്പായഉതുഇരിയാപഥഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. തഞ്ഹി തിവിധം സപ്പായം സേവിയമാനം കായസ്സ കല്ലതാപാദനവസേന ചിത്തസ്സ കല്ലതം ആവഹന്തം ദുവിധായപി പസ്സദ്ധിയാ കാരണം ഹോതി. അഹേതുകം സത്തേസു ലബ്ഭമാനം സുഖം ദുക്ഖന്തി അയമേകോ അന്തോ, ഇസ്സരാദിവിസമഹേതുകന്തി പന അയം ദുതിയോ, ഏതേ ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മ യഥാസകം കമ്മുനാ ഹോതീതി അയം മജ്ഝിമാ പടിപത്തി. മജ്ഝത്തോ പയോഗോ യസ്സ ഹോതി മജ്ഝത്തപയോഗോ, തസ്സ ഭാവോ മജ്ഝത്തപയോഗതാ. അയഞ്ഹി പഹായ സാരദ്ധകായതം പസ്സദ്ധകായതായ കാരണം ഹോന്തീ പസ്സദ്ധിദ്വയം ആവഹതി, ഏതേനേവ സാരദ്ധകായപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനപസ്സദ്ധകായപുഗ്ഗലവസേനാനം തദാവഹനതാ സംവണ്ണിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

    Paṇītabhojanasevanatāti paṇītasappāyabhojanasevanatā. Utuiriyāpathasukhaggahaṇena sappāyautuiriyāpathaggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tañhi tividhaṃ sappāyaṃ seviyamānaṃ kāyassa kallatāpādanavasena cittassa kallataṃ āvahantaṃ duvidhāyapi passaddhiyā kāraṇaṃ hoti. Ahetukaṃ sattesu labbhamānaṃ sukhaṃ dukkhanti ayameko anto, issarādivisamahetukanti pana ayaṃ dutiyo, ete ubho ante anupagamma yathāsakaṃ kammunā hotīti ayaṃ majjhimā paṭipatti. Majjhatto payogo yassa hoti majjhattapayogo, tassa bhāvo majjhattapayogatā. Ayañhi pahāya sāraddhakāyataṃ passaddhakāyatāya kāraṇaṃ hontī passaddhidvayaṃ āvahati, eteneva sāraddhakāyapuggalaparivajjanapassaddhakāyapuggalavasenānaṃ tadāvahanatā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ.

    യഥാസമാഹിതാകാരസല്ലക്ഖണവസേന ഗയ്ഹമാനോ പുരിമുപ്പന്നോ സമഥോ ഏവ സമഥനിമിത്തം. നാനാരമ്മണേ പരിബ്ഭമനേന വിവിധം അഗ്ഗം ഏതസ്സാതി ബ്യഗ്ഗോ, വിക്ഖേപോ. തഥാ ഹി സോ അനവട്ഠാനരസോ ഭന്തതാപച്ചുപട്ഠാനോ ച വുത്തോ. ഏകഗ്ഗതാഭാവതോ ബ്യഗ്ഗപടിപക്ഖോതി അബ്യഗ്ഗോ, സമാധി. സോ ഏവ നിമിത്തന്തി പുബ്ബേ വിയ വത്തബ്ബം. തേനാഹ ‘‘അവിക്ഖേപട്ഠേന ച അബ്യഗ്ഗനിമിത്ത’’ന്തി.

    Yathāsamāhitākārasallakkhaṇavasena gayhamāno purimuppanno samatho eva samathanimittaṃ. Nānārammaṇe paribbhamanena vividhaṃ aggaṃ etassāti byaggo, vikkhepo. Tathā hi so anavaṭṭhānaraso bhantatāpaccupaṭṭhāno ca vutto. Ekaggatābhāvato byaggapaṭipakkhoti abyaggo, samādhi. So eva nimittanti pubbe viya vattabbaṃ. Tenāha ‘‘avikkhepaṭṭhena ca abyagganimitta’’nti.

    വത്ഥുവിസദകിരിയാ ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനാ ച പഞ്ഞാവഹാ വുത്താ, സമാധാനാവഹാപി താ ഹോന്തി സമാധാനാവഹഭാവേനേവ പഞ്ഞാവഹഭാവതോതി വുത്തം ‘‘വത്ഥുവിസദ…പേ॰… വേദിതബ്ബാ’’തി.

    Vatthuvisadakiriyā indriyasamattapaṭipādanā ca paññāvahā vuttā, samādhānāvahāpi tā honti samādhānāvahabhāveneva paññāvahabhāvatoti vuttaṃ ‘‘vatthuvisada…pe… veditabbā’’ti.

    കരണഭാവനാകോസല്ലാനം അവിനാഭാവതോ, രക്ഖണകോസല്ലസ്സ ച തമ്മൂലകത്താ ‘‘നിമിത്തകുസലതാ നാമ കസിണനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹണകുസലതാ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. കസിണനിമിത്തസ്സാതി ച നിദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം. അസുഭനിമിത്തസ്സാദികസ്സപി ഹി യസ്സ കസ്സചി ഝാനുപ്പത്തിനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹണകോസല്ലം നിമിത്തകുസലതാ ഏവാതി.

    Karaṇabhāvanākosallānaṃ avinābhāvato, rakkhaṇakosallassa ca tammūlakattā ‘‘nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahaṇakusalatā’’icceva vuttaṃ. Kasiṇanimittassāti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Asubhanimittassādikassapi hi yassa kassaci jhānuppattinimittassa uggahaṇakosallaṃ nimittakusalatā evāti.

    അതിസിഥിലവീരിയതാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതം പമോദവേകല്ലഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തസ്സ പഗ്ഗഹണന്തി തസ്സ ലീനസ്സ ചിത്തസ്സ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദിസമുട്ഠാപനേന ലയാപത്തിതോ സമുദ്ധരണം. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

    Atisithilavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogamandataṃ pamodavekallañca saṅgaṇhāti. Tassa paggahaṇanti tassa līnassa cittassa dhammavicayasambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena layāpattito samuddharaṇaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ലീനം ചിത്തം ഹോതി, കാലോ തസ്മിം സമയേ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ . തം കിസ്സ ഹേതു? ലീനം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തം ഏതേഹി ധമ്മേഹി സുസമുട്ഠാപയം ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ പരിത്തം അഗ്ഗിം ഉജ്ജാലേതുകാമോ അസ്സ, സോ തത്ഥ സുക്ഖാനി ചേവ തിണാനി പക്ഖിപേയ്യ, സുക്ഖാനി ച ഗോമയാനി പക്ഖിപേയ്യ, സുക്ഖാനി ച കട്ഠാനി പക്ഖിപേയ്യ, മുഖവാതഞ്ച ദദേയ്യ, ന ച പംസുകേന ഓകിരേയ്യ, ഭബ്ബോ നു ഖോ സോ പുരിസോ പരിത്തം അഗ്ഗിം ഉജ്ജാലേതുന്തി? ഏവം സന്തേ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൪).

    ‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāya . Taṃ kissa hetu? Līnaṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi susamuṭṭhāpayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletukāmo assa, so tattha sukkhāni ceva tiṇāni pakkhipeyya, sukkhāni ca gomayāni pakkhipeyya, sukkhāni ca kaṭṭhāni pakkhipeyya, mukhavātañca dadeyya, na ca paṃsukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso parittaṃ aggiṃ ujjāletunti? Evaṃ sante’’ti (saṃ. ni. 5.234).

    ഏത്ഥ ച യഥാസകം ആഹാരവസേന ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനം ഭാവനാ സമുട്ഠാപനാതി വേദിതബ്ബം, സാ അനന്തരം വിഭാവിതാ ഏവ.

    Ettha ca yathāsakaṃ āhāravasena dhammavicayasambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbaṃ, sā anantaraṃ vibhāvitā eva.

    അച്ചാരദ്ധവീരിയതാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന പഞ്ഞാപയോഗബലവതം പമോദുപ്പിലാവനഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തസ്സ നിഗ്ഗഹണന്തി തസ്സ ഉദ്ധതചിത്തസ്സ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദിസമുട്ഠാപനേന ഉദ്ധതാപത്തിതോ നിസേധനം. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ –

    Accāraddhavīriyatādīhīti ādi-saddena paññāpayogabalavataṃ pamoduppilāvanañca saṅgaṇhāti. Tassa niggahaṇanti tassa uddhatacittassa samādhisambojjhaṅgādisamuṭṭhāpanena uddhatāpattito nisedhanaṃ. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –

    ‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ഉദ്ധതം ചിത്തം ഹോതി, കാലോ തസ്മിം സമയേ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ, കാലോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ. തം കിസ്സ ഹേതു? ഉദ്ധതം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തം ഏതേഹി ധമ്മേഹി സുവൂപസമയം ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം നിബ്ബാപേതുകാമോ അസ്സ, സോ തത്ഥ അല്ലാനി ചേവ തിണാനി…പേ॰… പംസുകേന ച ഓകിരേയ്യ, ഭബ്ബോ നു ഖോ സോ പുരിസോ മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം നിബ്ബാപേതുന്തി? ഏവം ഭന്തേ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൪).

    ‘‘Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya. Taṃ kissa hetu? Uddhataṃ, bhikkhave, cittaṃ, taṃ etehi dhammehi suvūpasamayaṃ hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetukāmo assa, so tattha allāni ceva tiṇāni…pe… paṃsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahantaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetunti? Evaṃ bhante’’ti (saṃ. ni. 5.234).

    ഏത്ഥാപി യഥാസകം ആഹാരവസേന പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനം ഭാവനാ സമുട്ഠാപനാതി വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനാ വുത്താ ഏവ, സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വുച്ചമാനാ, ഇതരസ്സ അനന്തരം വക്ഖതി.

    Etthāpi yathāsakaṃ āhāravasena passaddhisambojjhaṅgādīnaṃ bhāvanā samuṭṭhāpanāti veditabbā. Tattha passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanā vuttā eva, samādhisambojjhaṅgassa vuccamānā, itarassa anantaraṃ vakkhati.

    പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതായാതി പഞ്ഞാബ്യാപാരസ്സ അപ്പഭാവേന. യഥാ ഹി ദാനം അലോഭപ്പധാനം, സീലം അദോസപ്പധാനം, ഏവം ഭാവനാ അമോഹപ്പധാനാ. തത്ഥ യദാ പഞ്ഞാ ന ബലവതീ ഹോതി, തദാ ഭാവനാ പുബ്ബേനാപരം വിസേസാവഹാ ന ഹോതി, അനഭിസങ്ഖതോ വിയ ആഹാരോ പുരിസസ്സ യോഗിനോ ചിത്തസ്സ അഭിരുചിം ന ജനേതി, തേന തം നിരസ്സാദം ഹോതി, തഥാ ഭാവനായ സമ്മദേവ അവീഥിപടിപത്തിയാ ഉപസമസുഖം ന വിന്ദതി, തേനാപി ചിത്തം നിരസ്സാദം ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപയോഗ…പേ॰… നിരസ്സാദം ഹോതീ’’തി. തസ്സ സംവേഗുപ്പാദനം പസാദുപ്പാദനഞ്ച തികിച്ഛനന്തി തം ദസ്സേന്തോ ‘‘അട്ഠ സംവേഗവത്ഥൂനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ജാതിജരാബ്യാധിമരണാനി യഥാരഹം സുഗതിയം ദുഗ്ഗതിയഞ്ച ഹോന്തീതി തദഞ്ഞമേവ പഞ്ചവിധബന്ധനാദി-ഖുപ്പിപാസാദി-അഞ്ഞമഞ്ഞവിബാധനാദിഹേതുകം അപായദുക്ഖം ദട്ഠബ്ബം, തയിദം സബ്ബം തേസം തേസം സത്താനം പച്ചുപ്പന്നഭവനിസ്സിതം ഗഹിതന്തി അതീതേ അനാഗതേ ച കാലേ വട്ടമൂലകദുക്ഖാനി വിസും ഗഹിതാനി. യേ പന സത്താ ആഹാരൂപജീവിനോ, തത്ഥ ച ഉട്ഠാനഫലൂപജീവിനോ, തേസം അഞ്ഞേഹി അസാധാരണം ജീവികദുക്ഖം അട്ഠമം സംവേഗവത്ഥു ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. അയം വുച്ചതി സമയേ സമ്പഹംസനതാതി അയം സമ്പഹംസിതബ്ബസമയേ വുത്തനയേന തേന സംവേജനവസേന ചേവ പസാദുപ്പാദനവസേന ച സമ്മദേവ പഹംസനാ, സംവേഗജനനപുബ്ബകപസാദുപ്പാദനേന ഭാവനാചിത്തസ്സ തോസനാതി അത്ഥോ.

    Paññāpayogamandatāyāti paññābyāpārassa appabhāvena. Yathā hi dānaṃ alobhappadhānaṃ, sīlaṃ adosappadhānaṃ, evaṃ bhāvanā amohappadhānā. Tattha yadā paññā na balavatī hoti, tadā bhāvanā pubbenāparaṃ visesāvahā na hoti, anabhisaṅkhato viya āhāro purisassa yogino cittassa abhiruciṃ na janeti, tena taṃ nirassādaṃ hoti, tathā bhāvanāya sammadeva avīthipaṭipattiyā upasamasukhaṃ na vindati, tenāpi cittaṃ nirassādaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘paññāpayoga…pe… nirassādaṃ hotī’’ti. Tassa saṃveguppādanaṃ pasāduppādanañca tikicchananti taṃ dassento ‘‘aṭṭha saṃvegavatthūnī’’tiādimāha. Tattha jātijarābyādhimaraṇāni yathārahaṃ sugatiyaṃ duggatiyañca hontīti tadaññameva pañcavidhabandhanādi-khuppipāsādi-aññamaññavibādhanādihetukaṃ apāyadukkhaṃ daṭṭhabbaṃ, tayidaṃ sabbaṃ tesaṃ tesaṃ sattānaṃ paccuppannabhavanissitaṃ gahitanti atīte anāgate ca kāle vaṭṭamūlakadukkhāni visuṃ gahitāni. Ye pana sattā āhārūpajīvino, tattha ca uṭṭhānaphalūpajīvino, tesaṃ aññehi asādhāraṇaṃ jīvikadukkhaṃ aṭṭhamaṃ saṃvegavatthu gahitanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye sampahaṃsanatāti ayaṃ sampahaṃsitabbasamaye vuttanayena tena saṃvejanavasena ceva pasāduppādanavasena ca sammadeva pahaṃsanā, saṃvegajananapubbakapasāduppādanena bhāvanācittassa tosanāti attho.

    സമ്മാപടിപത്തിം ആഗമ്മാതി ലീനുദ്ധച്ചവിരഹേന സമഥവീഥിപടിപത്തിയാ ച സമ്മാ അവിസമം സമ്മദേവ ഭാവനാപടിപത്തിം ആഗമ്മ. അലീനന്തിആദീസു കോസജ്ജപക്ഖിയാനം ധമ്മാനം അനധിമത്തതായ അലീനം, ഉദ്ധച്ചപക്ഖിയാനം അനധിമത്തതായ അനുദ്ധതം, പഞ്ഞാപയോഗസത്തിയാ ഉപസമസുഖാധിഗമേന ച അനിരസ്സാദം, തതോ ഏവ ആരമ്മണേ സമപ്പവത്തം സമഥവീഥിപടിപന്നഞ്ച. തത്ഥ അലീനതായ പഗ്ഗഹേ, അനുദ്ധതതായ നിഗ്ഗഹേ, അനിരസ്സാദതായ സമ്പഹംസനേ ന ബ്യാപാരം ആപജ്ജതി, അലീനാനുദ്ധതതാഹി ആരമ്മണേ സമപ്പവത്തം, അനിരസ്സാദതായ സമഥവീഥിപടിപന്നം. സമപ്പവത്തിയാ വാ അലീനം അനുദ്ധതം, സമഥവീഥിപടിപത്തിയാ അനിരസ്സാദന്തി ദട്ഠബ്ബം. അയം വുച്ചതി സമയേ അജ്ഝുപേക്ഖനതാതി അയം അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബസമയേ ഭാവനാചിത്തസ്സ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹസമ്പഹംസനേസു ബ്യാവടതാസങ്ഖാതം പടിപക്ഖം അഭിഭുയ്യ പേക്ഖനാ വുച്ചതി.

    Sammāpaṭipattiṃ āgammāti līnuddhaccavirahena samathavīthipaṭipattiyā ca sammā avisamaṃ sammadeva bhāvanāpaṭipattiṃ āgamma. Alīnantiādīsu kosajjapakkhiyānaṃ dhammānaṃ anadhimattatāya alīnaṃ, uddhaccapakkhiyānaṃ anadhimattatāya anuddhataṃ, paññāpayogasattiyā upasamasukhādhigamena ca anirassādaṃ, tato eva ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannañca. Tattha alīnatāya paggahe, anuddhatatāya niggahe, anirassādatāya sampahaṃsane na byāpāraṃ āpajjati, alīnānuddhatatāhi ārammaṇe samappavattaṃ, anirassādatāya samathavīthipaṭipannaṃ. Samappavattiyā vā alīnaṃ anuddhataṃ, samathavīthipaṭipattiyā anirassādanti daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ vuccati samaye ajjhupekkhanatāti ayaṃ ajjhupekkhitabbasamaye bhāvanācittassa paggahaniggahasampahaṃsanesu byāvaṭatāsaṅkhātaṃ paṭipakkhaṃ abhibhuyya pekkhanā vuccati.

    പടിപക്ഖവിക്ഖമ്ഭനതോ വിപസ്സനായ അധിട്ഠാനഭാവൂപഗമനതോ ച ഉപചാരജ്ഝാനമ്പി സമാദാനകിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ പുഗ്ഗലസ്സ സമാഹിതഭാവസാധനമേവാതി തത്ഥ സമധുരഭാവേനാഹ ‘‘ഉപചാരം വാ അപ്പനം വാ’’തി.

    Paṭipakkhavikkhambhanato vipassanāya adhiṭṭhānabhāvūpagamanato ca upacārajjhānampi samādānakiccanipphattiyā puggalassa samāhitabhāvasādhanamevāti tattha samadhurabhāvenāha ‘‘upacāraṃ vā appanaṃ vā’’ti.

    ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ ധമ്മാതി ഏത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്താനുസാരേന വേദിതബ്ബം.

    Upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammāti ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttānusārena veditabbaṃ.

    അനുരോധവിരോധവിപ്പഹാനവസേന മജ്ഝത്തഭാവോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ കാരണം തസ്മിം സതി സിജ്ഝനതോ, അസതി ച അസിജ്ഝനതോ, സോ ച മജ്ഝത്തഭാവോ വിസയവസേന ദുവിധോതി ആഹ ‘‘സത്തമജ്ഝത്തതാ സങ്ഖാരമജ്ഝത്തതാ’’തി. തദുഭയേ ച വിരുജ്ഝനം പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനായ ഏവ ദൂരീകതന്തി അനുരുജ്ഝനസ്സേവ പഹാനവിധിം ദസ്സേന്തേന ‘‘സത്തമജ്ഝത്തതാ’’തിആദി വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സത്തസങ്ഖാരകേലായനപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ’’തി. ഉപേക്ഖായ ഹി വിസേസതോ രാഗോ പടിപക്ഖോ. തഥാ ചാഹ ‘‘ഉപേക്ഖാ രാഗബഹുലസ്സ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി (വിസുദ്ധി॰ ൧.൨൬൯).

    Anurodhavirodhavippahānavasena majjhattabhāvo upekkhāsambojjhaṅgassa kāraṇaṃ tasmiṃ sati sijjhanato, asati ca asijjhanato, so ca majjhattabhāvo visayavasena duvidhoti āha ‘‘sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā’’ti. Tadubhaye ca virujjhanaṃ passaddhisambojjhaṅgabhāvanāya eva dūrīkatanti anurujjhanasseva pahānavidhiṃ dassentena ‘‘sattamajjhattatā’’tiādi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā’’ti. Upekkhāya hi visesato rāgo paṭipakkho. Tathā cāha ‘‘upekkhā rāgabahulassa visuddhimaggo’’ti (visuddhi. 1.269).

    ദ്വീഹാകാരേഹീതി കമ്മസ്സകതാപച്ചവേക്ഖണം അത്തസുഞ്ഞതാപച്ചവേക്ഖണന്തി ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി. ദ്വീഹേവാതി അവധാരണം സങ്ഖ്യാസമാനതായ. അസ്സാമികഭാവോ അനത്തനിയതാ. സതി ഹി അത്തനി തസ്സ കിഞ്ചനഭാവേന ചീവരം അഞ്ഞഞ്ച കിഞ്ചി അത്തനിയം നാമ സിയാ, സോ പന കോചി നത്ഥേവാതി അധിപ്പായോ. അനദ്ധനിയന്തി ന അദ്ധാനക്ഖമം, ന ചിരട്ഠായി ഇത്തരം അനിച്ചന്തി അത്ഥോ. താവകാലികന്തി തസ്സേവ വേവചനം.

    Dvīhākārehīti kammassakatāpaccavekkhaṇaṃ attasuññatāpaccavekkhaṇanti imehi dvīhi kāraṇehi. Dvīhevāti avadhāraṇaṃ saṅkhyāsamānatāya. Assāmikabhāvo anattaniyatā. Sati hi attani tassa kiñcanabhāvena cīvaraṃ aññañca kiñci attaniyaṃ nāma siyā, so pana koci natthevāti adhippāyo. Anaddhaniyanti na addhānakkhamaṃ, na ciraṭṭhāyi ittaraṃ aniccanti attho. Tāvakālikanti tasseva vevacanaṃ.

    മമായതീതി മമത്തം കരോതി, ‘‘മമ’’ന്തി തണ്ഹായ പരിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി. ധനായന്താതി ധനം ദ്രബ്യം കരോന്താ.

    Mamāyatīti mamattaṃ karoti, ‘‘mama’’nti taṇhāya pariggayha tiṭṭhati. Dhanāyantāti dhanaṃ drabyaṃ karontā.

    അയം സതിപട്ഠാനദേസനാ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗവസേന ദേസിതാതി പുബ്ബഭാഗിയബോജ്ഝങ്ഗേ സന്ധായാഹ ‘‘ബോജ്ഝങ്ഗപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ച’’ന്തി.

    Ayaṃ satipaṭṭhānadesanā pubbabhāgamaggavasena desitāti pubbabhāgiyabojjhaṅge sandhāyāha ‘‘bojjhaṅgapariggāhikā sati dukkhasacca’’nti.

    ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ചതുസച്ചപബ്ബവണ്ണനാ

    Catusaccapabbavaṇṇanā

    ൧൧൯. യഥാസഭാവതോതി അവിപരീതസഭാവതോ ബാധനലക്ഖണതോ, യോ യോ വാ സഭാവോ യഥാസഭാവോ, തതോ, രുപ്പനാദികക്ഖളാദിസഭാവതോതി അത്ഥോ. ജനികം സമുട്ഠാപികന്തി പവത്തലക്ഖണസ്സ ദുക്ഖസ്സ ജനികം നിമിത്തലക്ഖണസ്സ സമുട്ഠാപികം. പുരിമതണ്ഹന്തി ദുക്ഖനിബ്ബത്തിതോ പുരേതരസിദ്ധം തണ്ഹം.

    119.Yathāsabhāvatoti aviparītasabhāvato bādhanalakkhaṇato, yo yo vā sabhāvo yathāsabhāvo, tato, ruppanādikakkhaḷādisabhāvatoti attho. Janikaṃ samuṭṭhāpikanti pavattalakkhaṇassa dukkhassa janikaṃ nimittalakkhaṇassa samuṭṭhāpikaṃ. Purimataṇhanti dukkhanibbattito puretarasiddhaṃ taṇhaṃ.

    സസന്തതിപരിയാപന്നാനം ദുക്ഖസമുദയാനം അപ്പവത്തിഭാവേന പരിഗ്ഗയ്ഹമാനോ നിരോധോപി സസന്തതിപരിയാപന്നോ വിയ ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘അത്തനോ വാ ചത്താരി സച്ചാനീ’’തി. പരസ്സ വാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ഇമസ്മിംയേവ ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ സസഞ്ഞിമ്ഹി സമനകേ ലോകഞ്ച പഞ്ഞപേമി, ലോകസമുദയഞ്ച പഞ്ഞപേമി, ലോകനിരോധഞ്ച പഞ്ഞപേമി, ലോകനിരോധഗാമിനിപടിപദഞ്ച പഞ്ഞപേമീ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൧൦൭). കഥം പന ആദികമ്പികോ നിരോധസച്ചാനി പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി? അനുസ്സവാദിസിദ്ധമാകാരം പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഏവഞ്ച കത്വാ ലോകുത്തരബോജ്ഝങ്ഗേ ഉദ്ദിസ്സപി പരിഗ്ഗഹോ ന വിരുജ്ഝതി. യഥാസമ്ഭവതോതി സമ്ഭവാനുരൂപം, ഠപേത്വാ നിരോധസച്ചം സേസസച്ചവസേന സമുദയവയാ വേദിതബ്ബാതി അത്ഥോ.

    Sasantatipariyāpannānaṃ dukkhasamudayānaṃ appavattibhāvena pariggayhamāno nirodhopi sasantatipariyāpanno viya hotīti katvā vuttaṃ ‘‘attano vā cattāri saccānī’’ti. Parassa vāti etthāpi eseva nayo. Tenāha bhagavā – ‘‘imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi, lokasamudayañca paññapemi, lokanirodhañca paññapemi, lokanirodhagāminipaṭipadañca paññapemī’’ti (saṃ. ni. 1.107). Kathaṃ pana ādikampiko nirodhasaccāni pariggaṇhātīti? Anussavādisiddhamākāraṃ pariggaṇhāti, evañca katvā lokuttarabojjhaṅge uddissapi pariggaho na virujjhati. Yathāsambhavatoti sambhavānurūpaṃ, ṭhapetvā nirodhasaccaṃ sesasaccavasena samudayavayā veditabbāti attho.

    ചതുസച്ചപബ്ബവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Catusaccapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ‘‘അട്ഠികസങ്ഖലികം സമംസ’’ന്തിആദികാ സത്ത സിവഥികാ അട്ഠികകമ്മട്ഠാനതായ ഇതരാസം ഉദ്ധുമാതകാദീനം സഭാവേനേവാതി നവന്നം സിവഥികാനം അപ്പനാകമ്മട്ഠാനതാ വുത്താ. ദ്വേയേവാതി ‘‘ആനാപാനം, ദ്വത്തിംസാകാരോ’’തി ഇമാനി ദ്വേയേവ. അഭിനിവേസോതി വിപസ്സനാഭിനിവേസോ, സോ പന സമ്മസനീയധമ്മേ പരിഗ്ഗഹോ. ഇരിയാപഥാ ആലോകിതാദയോ ച രൂപധമ്മാനം അവത്ഥാവിസേസമത്തതായ ന സമ്മസനുപഗാ വിഞ്ഞത്തിആദയോ വിയ. നീവരണബോജ്ഝങ്ഗാ ആദിതോ ന പരിഗ്ഗഹേതബ്ബാതി വുത്തം ‘‘ഇരിയാപഥ…പേ॰… ന ജായതീ’’തി. കേസാദിഅപദേസേന തദുപാദാനധമ്മാ വിയ ഇരിയാപഥാദിഅപദേസേന തദവത്ഥാ രൂപധമ്മാ പരിഗ്ഗയ്ഹന്തി, നീവരണാദിമുഖേന ച തം സമ്പയുത്താ തംനിസ്സയധമ്മാതി അധിപ്പായേന മഹാസീവത്ഥേരോ ‘‘ഇരിയാപഥാദീസുപി അഭിനിവേസോ ജായതീ’’തി ആഹ. അത്ഥി നു ഖോ മേതിആദി പന സഭാവതോ ഇരിയാപഥാദീനം ആദികമ്മികസ്സ അനിച്ഛിതഭാവദസ്സനം. അപരിഞ്ഞാപുബ്ബികാ ഹി പരിഞ്ഞാതി.

    ‘‘Aṭṭhikasaṅkhalikaṃ samaṃsa’’ntiādikā satta sivathikā aṭṭhikakammaṭṭhānatāya itarāsaṃ uddhumātakādīnaṃ sabhāvenevāti navannaṃ sivathikānaṃ appanākammaṭṭhānatā vuttā. Dveyevāti ‘‘ānāpānaṃ, dvattiṃsākāro’’ti imāni dveyeva. Abhinivesoti vipassanābhiniveso, so pana sammasanīyadhamme pariggaho. Iriyāpathā ālokitādayo ca rūpadhammānaṃ avatthāvisesamattatāya na sammasanupagā viññattiādayo viya. Nīvaraṇabojjhaṅgā ādito na pariggahetabbāti vuttaṃ ‘‘iriyāpatha…pe… na jāyatī’’ti. Kesādiapadesena tadupādānadhammā viya iriyāpathādiapadesena tadavatthā rūpadhammā pariggayhanti, nīvaraṇādimukhena ca taṃ sampayuttā taṃnissayadhammāti adhippāyena mahāsīvatthero ‘‘iriyāpathādīsupiabhiniveso jāyatī’’ti āha. Atthi nu kho metiādi pana sabhāvato iriyāpathādīnaṃ ādikammikassa anicchitabhāvadassanaṃ. Apariññāpubbikā hi pariññāti.

    ൧൩൭. കാമം ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ ഉദ്ദേസനിദ്ദേസേസു തത്ഥ തത്ഥ ഭിക്ഖുഗ്ഗഹണം കതം, തം പടിപത്തിയാ ഭിക്ഖുഭാവദസ്സനത്ഥം, ദേസനാ പന സബ്ബസാധാരണാതി ദസ്സേതും ‘‘യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ന ഭിക്ഖുയേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖു വാ’’തിആദിമാഹ. ദസ്സനമഗ്ഗേന ഞാതമരിയാദം അനതിക്കമിത്വാ ജാനന്തീ സിഖാപ്പത്താ അഗ്ഗമഗ്ഗപഞ്ഞാ അഞ്ഞാ നാമ, തസ്സ ഫലഭാവതോ അഗ്ഗഫലമ്പീതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞാതി അരഹത്ത’’ന്തി. അപ്പതരേപി കാലേ സാസനസ്സ നിയ്യാനികഭാവം ദസ്സേന്തോതി യോജനാ.

    137. Kāmaṃ ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhū’’tiādinā uddesaniddesesu tattha tattha bhikkhuggahaṇaṃ kataṃ, taṃ paṭipattiyā bhikkhubhāvadassanatthaṃ, desanā pana sabbasādhāraṇāti dassetuṃ ‘‘yo hi koci, bhikkhave’’icceva vuttaṃ, na bhikkhuyevāti dassento ‘‘yo hi koci, bhikkhu vā’’tiādimāha. Dassanamaggena ñātamariyādaṃ anatikkamitvā jānantī sikhāppattā aggamaggapaññā aññā nāma, tassa phalabhāvato aggaphalampīti āha ‘‘aññāti arahatta’’nti. Appatarepi kāle sāsanassa niyyānikabhāvaṃ dassentoti yojanā.

    ൧൩൮. നിയ്യാതേന്തോതി നിഗമേന്തോ.

    138.Niyyātentoti nigamento.

    പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

    Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya

    സതിപട്ഠാനസുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.

    Satipaṭṭhānasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.

    നിട്ഠിതാ ച മൂലപരിയായവഗ്ഗവണ്ണനാ.

    Niṭṭhitā ca mūlapariyāyavaggavaṇṇanā.

    പഠമോ ഭാഗോ നിട്ഠിതോ.

    Paṭhamo bhāgo niṭṭhito.

    നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    മജ്ഝിമനികായേ

    Majjhimanikāye







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / മജ്ഝിമനികായ • Majjhimanikāya / ൧൦. മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തം • 10. Mahāsatipaṭṭhānasuttaṃ

    അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / മജ്ഝിമനികായ (അട്ഠകഥാ) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ൧൦. സതിപട്ഠാനസുത്തവണ്ണനാ • 10. Satipaṭṭhānasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact