| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
५. सतोकारिञाणनिद्देसवण्णना
5. Satokāriñāṇaniddesavaṇṇanā
१६३. सतोकारिञाणनिद्देसे मातिकायं इध भिक्खूति इमस्मिं सासने भिक्खु। अयञ्हि एत्थ इध-सद्दो सब्बप्पकारआनापानस्सतिसमाधिनिब्बत्तकस्स पुग्गलस्स सन्निस्सयभूतसासनपरिदीपनो, अञ्ञसासनस्स तथाभावपटिसेधनो च। वुत्तञ्हेतं – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे॰… सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म॰ नि॰ १.१३९; अ॰ नि॰ ४.२४१)।
163. Satokāriñāṇaniddese mātikāyaṃ idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane bhikkhu. Ayañhi ettha idha-saddo sabbappakāraānāpānassatisamādhinibbattakassa puggalassa sannissayabhūtasāsanaparidīpano, aññasāsanassa tathābhāvapaṭisedhano ca. Vuttañhetaṃ – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo…pe… suññā parappavādā samaṇebhi aññehī’’ti (ma. ni. 1.139; a. ni. 4.241).
अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वाति इदमस्स आनापानस्सतिसमाधि भावनानुरूपसेनासनपरिग्गहपरिदीपनं। इमस्स हि भिक्खुनो दीघरत्तं रूपादीसु आरम्मणेसु अनुविसटं चित्तं आनापानस्सतिसमाधिआरम्मणं अभिरुहितुं न इच्छति, कूटगोणयुत्तरथो विय उप्पथमेव धावति। तस्मा सेय्यथापि नाम गोपो कूटधेनुया सब्बं खीरं पिवित्वा वड्ढितं कूटवच्छं दमेतुकामो धेनुतो अपनेत्वा एकमन्ते महन्तं थम्भं निखणित्वा तत्थ योत्तेन बन्धेय्य, अथस्स सो वच्छो इतो चितो च विप्फन्दित्वा पलायितुं असक्कोन्तो तमेव थम्भं उपनिसीदेय्य वा उपनिपज्जेय्य वा, एवमेव इमिनापि भिक्खुना दीघरत्तं रूपारम्मणादिरसपानवड्ढितं दुट्ठचित्तं दमेतुकामेन रूपादिआरम्मणतो अपनेत्वा अरञ्ञं वा रुक्खमूलं वा सुञ्ञागारं वा पवेसेत्वा तत्थ अस्सासपस्सासथम्भे सतियोत्तेन बन्धितब्बं। एवमस्स तं चित्तं इतो चितो च विप्फन्दित्वापि पुब्बे आचिण्णारम्मणं अलभमानं सतियोत्तं छिन्दित्वा पलायितुं असक्कोन्तं तमेवारम्मणं उपचारप्पनावसेन उपनिसीदति चेव उपनिपज्जति च। तेनाहु पोराणा –
Araññagato vā rukkhamūlagato vā suññāgāragato vāti idamassa ānāpānassatisamādhi bhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpanaṃ. Imassa hi bhikkhuno dīgharattaṃ rūpādīsu ārammaṇesu anuvisaṭaṃ cittaṃ ānāpānassatisamādhiārammaṇaṃ abhiruhituṃ na icchati, kūṭagoṇayuttaratho viya uppathameva dhāvati. Tasmā seyyathāpi nāma gopo kūṭadhenuyā sabbaṃ khīraṃ pivitvā vaḍḍhitaṃ kūṭavacchaṃ dametukāmo dhenuto apanetvā ekamante mahantaṃ thambhaṃ nikhaṇitvā tattha yottena bandheyya, athassa so vaccho ito cito ca vipphanditvā palāyituṃ asakkonto tameva thambhaṃ upanisīdeyya vā upanipajjeyya vā, evameva imināpi bhikkhunā dīgharattaṃ rūpārammaṇādirasapānavaḍḍhitaṃ duṭṭhacittaṃ dametukāmena rūpādiārammaṇato apanetvā araññaṃ vā rukkhamūlaṃ vā suññāgāraṃ vā pavesetvā tattha assāsapassāsathambhe satiyottena bandhitabbaṃ. Evamassa taṃ cittaṃ ito cito ca vipphanditvāpi pubbe āciṇṇārammaṇaṃ alabhamānaṃ satiyottaṃ chinditvā palāyituṃ asakkontaṃ tamevārammaṇaṃ upacārappanāvasena upanisīdati ceva upanipajjati ca. Tenāhu porāṇā –
‘‘यथा थम्भे निबन्धेय्य, वच्छं दमं नरो इध।
‘‘Yathā thambhe nibandheyya, vacchaṃ damaṃ naro idha;
बन्धेय्येवं सकं चित्तं, सतियारम्मणे दळ्ह’’न्ति॥ (विसुद्धि॰ १.२१७; पारा॰ अट्ठ॰ २.१६५; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३७४; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०७) –
Bandheyyevaṃ sakaṃ cittaṃ, satiyārammaṇe daḷha’’nti. (visuddhi. 1.217; pārā. aṭṭha. 2.165; dī. ni. aṭṭha. 2.374; ma. ni. aṭṭha. 1.107) –
एवमस्स तं सेनासनं भावनानुरूपं होति। अथ वा यस्मा इदं कम्मट्ठानप्पभेदे मुद्धभूतं सब्बबुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं विसेसाधिगमदिट्ठधम्मसुखविहारपदट्ठानं आनापानस्सतिकम्मट्ठानं इत्थिपुरिसहत्थिअस्सादिसद्दसमाकुलं गामन्तं अपरिच्चजित्वा न सुकरं भावेतुं सद्दकण्टकत्ता झानस्स। अगामके पन अरञ्ञे सुकरं योगावचरेन इदं कम्मट्ठानं परिग्गहेत्वा आनापानचतुक्कज्झानं निब्बत्तेत्वा तदेव पादकं कत्वा सङ्खारे सम्मसित्वा अग्गफलं अरहत्तं पापुणितुं। तस्मा तस्स अनुरूपं सेनासनं उपदिसन्तो भगवा ‘‘अरञ्ञगतो वा’’तिआदिमाह, तथेव थेरो।
Evamassa taṃ senāsanaṃ bhāvanānurūpaṃ hoti. Atha vā yasmā idaṃ kammaṭṭhānappabhede muddhabhūtaṃ sabbabuddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ visesādhigamadiṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānaṃ ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ itthipurisahatthiassādisaddasamākulaṃ gāmantaṃ apariccajitvā na sukaraṃ bhāvetuṃ saddakaṇṭakattā jhānassa. Agāmake pana araññe sukaraṃ yogāvacarena idaṃ kammaṭṭhānaṃ pariggahetvā ānāpānacatukkajjhānaṃ nibbattetvā tadeva pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇituṃ. Tasmā tassa anurūpaṃ senāsanaṃ upadisanto bhagavā ‘‘araññagato vā’’tiādimāha, tatheva thero.
वत्थुविज्जाचरियो विय हि भगवा, सो यथा वत्थुविज्जाचरियो नगरभूमिं पस्सित्वा सुट्ठु उपपरिक्खित्वा ‘‘एत्थ नगरं मापेथा’’ति उपदिसति, सोत्थिना च नगरे निट्ठिते राजकुलतो महासक्कारं लभति, एवमेवं योगावचरस्स अनुरूपं सेनासनं उपपरिक्खित्वा ‘‘एत्थ कम्मट्ठानं अनुयुञ्जितब्ब’’न्ति उपदिसति, ततो तत्थ कम्मट्ठानमनुयुत्तेन योगिना कमेन अरहत्ते पत्ते ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा’’ति महन्तं सक्कारं लभति। अयं पन भिक्खु ‘‘दीपिसदिसो’’ति वुच्चति। यथा हि महादीपिराजा अरञ्ञे तिणगहनं वा वनगहनं वा पब्बतगहनं वा निस्साय निलीयित्वा वनमहिंसगोकण्णसूकरादयो मिगे गण्हाति, एवमेवं अयं अरञ्ञादीसु कम्मट्ठानमनुयुञ्जन्तो भिक्खु यथाक्कमेन सोतापत्तिसकदागामिअनागामिअरहत्तमग्गे चेव अरियफलानि च गण्हातीति वेदितब्बो। तेनाहु पोराणा –
Vatthuvijjācariyo viya hi bhagavā, so yathā vatthuvijjācariyo nagarabhūmiṃ passitvā suṭṭhu upaparikkhitvā ‘‘ettha nagaraṃ māpethā’’ti upadisati, sotthinā ca nagare niṭṭhite rājakulato mahāsakkāraṃ labhati, evamevaṃ yogāvacarassa anurūpaṃ senāsanaṃ upaparikkhitvā ‘‘ettha kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabba’’nti upadisati, tato tattha kammaṭṭhānamanuyuttena yoginā kamena arahatte patte ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti mahantaṃ sakkāraṃ labhati. Ayaṃ pana bhikkhu ‘‘dīpisadiso’’ti vuccati. Yathā hi mahādīpirājā araññe tiṇagahanaṃ vā vanagahanaṃ vā pabbatagahanaṃ vā nissāya nilīyitvā vanamahiṃsagokaṇṇasūkarādayo mige gaṇhāti, evamevaṃ ayaṃ araññādīsu kammaṭṭhānamanuyuñjanto bhikkhu yathākkamena sotāpattisakadāgāmianāgāmiarahattamagge ceva ariyaphalāni ca gaṇhātīti veditabbo. Tenāhu porāṇā –
‘‘यथापि दीपिको नाम, निलीयित्वा गण्हते मिगे।
‘‘Yathāpi dīpiko nāma, nilīyitvā gaṇhate mige;
तथेवायं बुद्धपुत्तो, युत्तयोगो विपस्सको।
Tathevāyaṃ buddhaputto, yuttayogo vipassako;
अरञ्ञं पविसित्वान, गण्हाति फलमुत्तम’’न्ति॥ (मि॰ प॰ ६.१.५)।
Araññaṃ pavisitvāna, gaṇhāti phalamuttama’’nti. (mi. pa. 6.1.5);
तेनस्स परक्कमजवयोग्गभूमिं अरञ्ञसेनासनं दस्सेन्तो ‘‘अरञ्ञगतो वा’’तिआदिमाह।
Tenassa parakkamajavayoggabhūmiṃ araññasenāsanaṃ dassento ‘‘araññagato vā’’tiādimāha.
तत्थ अरञ्ञगतोति उपरि वुत्तलक्खणं यंकिञ्चि पविवेकसुखं अरञ्ञं गतो। रुक्खमूलगतोति रुक्खसमीपं गतो। सुञ्ञागारगतोति सुञ्ञं विवित्तोकासं गतो। एत्थ च ठपेत्वा अरञ्ञञ्च रुक्खमूलञ्च अवसेससत्तविधसेनासनं गतोपि ‘‘सुञ्ञागारगतो’’ति वत्तुं वट्टति। नवविधञ्हि सेनासनं। यथाह – ‘‘सो विवित्तं सेनासनं भजति अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्ज’’न्ति (विभ॰ ५०८)। एवमस्स उतुत्तयानुकूलं धातुचरियानुकूलञ्च आनापानस्सतिभावनानुरूपं सेनासनं उपदिसित्वा अलीनानुद्धच्चपक्खिकं सन्तमिरियापथं उपदिसन्तो निसीदतीति आह। अथस्स निसज्जाय दळ्हभावं अस्सासपस्सासानं पवत्तनसमत्थतं आरम्मणपरिग्गहूपायञ्च दस्सेन्तो पल्लङ्कं आभुजित्वातिआदिमाह। तत्थ पल्लङ्कन्ति समन्ततो ऊरुबद्धासनं। आभुजित्वाति बन्धित्वा। उजुं कायं पणिधायाति उपरिमसरीरं उजुकं ठपेत्वा अट्ठारस पिट्ठिकण्टके कोटिया कोटिं पटिपादेत्वा। एवञ्हि निसिन्नस्स धम्ममंसन्हारूनि न पणमन्ति। अथस्स या तेसं पणमनपच्चया खणे खणे वेदना उप्पज्जेय्युं, ता न उप्पज्जन्ति। तासु अनुप्पज्जमानासु चित्तं एकग्गं होति, कम्मट्ठानं न परिपतति, वुद्धिं फातिं उपगच्छति।
Tattha araññagatoti upari vuttalakkhaṇaṃ yaṃkiñci pavivekasukhaṃ araññaṃ gato. Rukkhamūlagatoti rukkhasamīpaṃ gato. Suññāgāragatoti suññaṃ vivittokāsaṃ gato. Ettha ca ṭhapetvā araññañca rukkhamūlañca avasesasattavidhasenāsanaṃ gatopi ‘‘suññāgāragato’’ti vattuṃ vaṭṭati. Navavidhañhi senāsanaṃ. Yathāha – ‘‘so vivittaṃ senāsanaṃ bhajati araññaṃ rukkhamūlaṃ pabbataṃ kandaraṃ giriguhaṃ susānaṃ vanapatthaṃ abbhokāsaṃ palālapuñja’’nti (vibha. 508). Evamassa ututtayānukūlaṃ dhātucariyānukūlañca ānāpānassatibhāvanānurūpaṃ senāsanaṃ upadisitvā alīnānuddhaccapakkhikaṃ santamiriyāpathaṃ upadisanto nisīdatīti āha. Athassa nisajjāya daḷhabhāvaṃ assāsapassāsānaṃ pavattanasamatthataṃ ārammaṇapariggahūpāyañca dassento pallaṅkaṃ ābhujitvātiādimāha. Tattha pallaṅkanti samantato ūrubaddhāsanaṃ. Ābhujitvāti bandhitvā. Ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyāti uparimasarīraṃ ujukaṃ ṭhapetvā aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭake koṭiyā koṭiṃ paṭipādetvā. Evañhi nisinnassa dhammamaṃsanhārūni na paṇamanti. Athassa yā tesaṃ paṇamanapaccayā khaṇe khaṇe vedanā uppajjeyyuṃ, tā na uppajjanti. Tāsu anuppajjamānāsu cittaṃ ekaggaṃ hoti, kammaṭṭhānaṃ na paripatati, vuddhiṃ phātiṃ upagacchati.
परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वाति कम्मट्ठानाभिमुखं सतिं ठपयित्वा। सो सतोव अस्ससति सतो पस्ससतीति सो भिक्खु एवं निसीदित्वा एवञ्च सतिं उपट्ठपेत्वा तं सतिं अविजहन्तो सतो एव अस्ससति सतो पस्ससति, सतोकारी होतीति वुत्तं होति।
Parimukhaṃsatiṃ upaṭṭhapetvāti kammaṭṭhānābhimukhaṃ satiṃ ṭhapayitvā. So satova assasati sato passasatīti so bhikkhu evaṃ nisīditvā evañca satiṃ upaṭṭhapetvā taṃ satiṃ avijahanto sato eva assasati sato passasati, satokārī hotīti vuttaṃ hoti.
इदानि येहि पकारेहि सतोकारी होति, ते पकारे दस्सेतुं दीघं वा अस्ससन्तोतिआदिमाह। तत्थ दीघं वा अस्ससन्तोति दीघं वा अस्सासं पवत्तयन्तो। तथा रस्सं। या पन नेसं दीघरस्सता, सा कालवसेन वेदितब्बा। कदाचि हि मनुस्सा हत्थिअहिआदयो विय कालवसेन दीघं अस्ससन्ति च पस्ससन्ति च, कदाचि सुनखससादयो विय रस्सं। अञ्ञथा हि चुण्णविचुण्णा अस्सासपस्सासा दीघरस्सा नाम न होन्ति । तस्मा ते दीघं कालं पविसन्ता च निक्खमन्ता च दीघा, रस्सं कालं पविसन्ता च निक्खमन्ता च रस्साति वेदितब्बा। तत्रायं भिक्खु उपरि वुत्तेहि नवहाकारेहि दीघं अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च दीघं अस्ससामि, पस्ससामीति पजानाति, तथा रस्सं।
Idāni yehi pakārehi satokārī hoti, te pakāre dassetuṃ dīghaṃ vā assasantotiādimāha. Tattha dīghaṃ vā assasantoti dīghaṃ vā assāsaṃ pavattayanto. Tathā rassaṃ. Yā pana nesaṃ dīgharassatā, sā kālavasena veditabbā. Kadāci hi manussā hatthiahiādayo viya kālavasena dīghaṃ assasanti ca passasanti ca, kadāci sunakhasasādayo viya rassaṃ. Aññathā hi cuṇṇavicuṇṇā assāsapassāsā dīgharassā nāma na honti . Tasmā te dīghaṃ kālaṃ pavisantā ca nikkhamantā ca dīghā, rassaṃ kālaṃ pavisantā ca nikkhamantā ca rassāti veditabbā. Tatrāyaṃ bhikkhu upari vuttehi navahākārehi dīghaṃ assasanto ca passasanto ca dīghaṃ assasāmi, passasāmīti pajānāti, tathā rassaṃ.
एवं पजानतो च –
Evaṃ pajānato ca –
‘‘दीघो रस्सो च अस्सासो, पस्सासोपि च तादिसो।
‘‘Dīgho rasso ca assāso, passāsopi ca tādiso;
चत्तारो वण्णा वत्तन्ति, नासिकग्गेव भिक्खुनो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२१९; पारा॰ अट्ठ॰ २.१६५)।
Cattāro vaṇṇā vattanti, nāsikaggeva bhikkhuno’’ti. (visuddhi. 1.219; pārā. aṭṭha. 2.165);
नवन्नञ्चस्स आकारानं एकेनाकारेन कायानुपस्सनासतिपट्ठानभावना सम्पज्जतीति वेदितब्बा। सब्बकायपटिसंवेदी अस्ससिस्सामीति सिक्खति। सब्बकायपटिसंवेदी पस्ससिस्सामीति सिक्खतीति सकलस्स अस्सासकायस्सादिमज्झपरियोसानं विदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो अस्ससिस्सामीति सिक्खति। सकलस्स पस्सासकायस्सादिमज्झपरियोसानं विदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो पस्ससिस्सामीति सिक्खति। एवं विदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो ञाणसम्पयुत्तचित्तेन अस्ससति चेव पस्ससति च। तस्मा ‘‘अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वुच्चति। एकस्स हि भिक्खुनो चुण्णविचुण्णविसटे (विसुद्धि॰ १.२१९; पारा॰ २.१६५) अस्सासकाये, पस्सासकाये वा आदि पाकटो होति, न मज्झपरियोसानं। सो आदिमेव परिग्गहेतुं सक्कोति, मज्झपरियोसाने किलमति। एकस्स मज्झं पाकटं होति, न आदिपरियोसानं। सो मज्झमेव परिग्गहेतुं सक्कोति, आदिपरियोसाने किलमति। एकस्स परियोसानं पाकटं होति, न आदिमज्झं। सो परियोसानंयेव परिग्गहेतुं सक्कोति, आदिमज्झे किलमति। एकस्स सब्बं पाकटं होति, सो सब्बम्पि परिग्गहेतुं सक्कोति , न कत्थचि किलमति। तादिसेन भवितब्बन्ति दस्सेन्तो आह – ‘‘सब्बकायपटिसंवेदी’’तिआदि।
Navannañcassa ākārānaṃ ekenākārena kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā sampajjatīti veditabbā. Sabbakāyapaṭisaṃvedī assasissāmīti sikkhati. Sabbakāyapaṭisaṃvedī passasissāmīti sikkhatīti sakalassa assāsakāyassādimajjhapariyosānaṃ viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto assasissāmīti sikkhati. Sakalassa passāsakāyassādimajjhapariyosānaṃ viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto passasissāmīti sikkhati. Evaṃ viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto ñāṇasampayuttacittena assasati ceva passasati ca. Tasmā ‘‘assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti vuccati. Ekassa hi bhikkhuno cuṇṇavicuṇṇavisaṭe (visuddhi. 1.219; pārā. 2.165) assāsakāye, passāsakāye vā ādi pākaṭo hoti, na majjhapariyosānaṃ. So ādimeva pariggahetuṃ sakkoti, majjhapariyosāne kilamati. Ekassa majjhaṃ pākaṭaṃ hoti, na ādipariyosānaṃ. So majjhameva pariggahetuṃ sakkoti, ādipariyosāne kilamati. Ekassa pariyosānaṃ pākaṭaṃ hoti, na ādimajjhaṃ. So pariyosānaṃyeva pariggahetuṃ sakkoti, ādimajjhe kilamati. Ekassa sabbaṃ pākaṭaṃ hoti, so sabbampi pariggahetuṃ sakkoti , na katthaci kilamati. Tādisena bhavitabbanti dassento āha – ‘‘sabbakāyapaṭisaṃvedī’’tiādi.
तत्थ सिक्खतीति एवं घटति वायमति। यो वा तथाभूतस्स संवरो, अयमेत्थ अधिसीलसिक्खा। यो तथाभूतस्स समाधि, अयं अधिचित्तसिक्खा। या तथाभूतस्स पञ्ञा, अयं अधिपञ्ञासिक्खाति इमा तिस्सो सिक्खायो तस्मिं आरम्मणे ताय सतिया तेन मनसिकारेन सिक्खति आसेवति भावेति बहुलीकरोतीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। तत्थ यस्मा पुरिमनयेन केवलं अस्ससितब्बं पस्ससितब्बमेव च, न अञ्ञं किञ्चि कातब्बं, इतो पट्ठाय पन ञाणुप्पादनादीसु योगो करणीयो। तस्मा तत्थ ‘‘अस्ससामीति पजानाति पस्ससामीति पजानाति’’च्चेव वत्तमानकालवसेन पाळिं वत्वा इतो पट्ठाय कत्तब्बस्स ञाणुप्पादनादिनो आ-कारस्स दस्सनत्थं ‘‘सब्बकायपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’’तिआदिना नयेन अनागतकालवसेन पाळि आरोपिताति वेदितब्बा।
Tattha sikkhatīti evaṃ ghaṭati vāyamati. Yo vā tathābhūtassa saṃvaro, ayamettha adhisīlasikkhā. Yo tathābhūtassa samādhi, ayaṃ adhicittasikkhā. Yā tathābhūtassa paññā, ayaṃ adhipaññāsikkhāti imā tisso sikkhāyo tasmiṃ ārammaṇe tāya satiyā tena manasikārena sikkhati āsevati bhāveti bahulīkarotīti evamettha attho daṭṭhabbo. Tattha yasmā purimanayena kevalaṃ assasitabbaṃ passasitabbameva ca, na aññaṃ kiñci kātabbaṃ, ito paṭṭhāya pana ñāṇuppādanādīsu yogo karaṇīyo. Tasmā tattha ‘‘assasāmīti pajānāti passasāmīti pajānāti’’cceva vattamānakālavasena pāḷiṃ vatvā ito paṭṭhāya kattabbassa ñāṇuppādanādino ā-kārassa dassanatthaṃ ‘‘sabbakāyapaṭisaṃvedī assasissāmī’’tiādinā nayena anāgatakālavasena pāḷi āropitāti veditabbā.
पस्सम्भयं कायसङ्खारं…पे॰… सिक्खतीति ओळारिकं अस्सासपस्साससङ्खातं कायसङ्खारं पस्सम्भेन्तो पटिप्पस्सम्भेन्तो निरोधेन्तो वूपसमेन्तो अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खति।
Passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ…pe… sikkhatīti oḷārikaṃ assāsapassāsasaṅkhātaṃ kāyasaṅkhāraṃ passambhento paṭippassambhento nirodhento vūpasamento assasissāmi passasissāmīti sikkhati.
तत्रेवं ओळारिकसुखुमता च पस्सद्धि च वेदितब्बा – इमस्स हि भिक्खुनो पुब्बे अपरिग्गहितकाले कायो च चित्तञ्च सदरथा होन्ति ओळारिका। कायचित्तानं ओळारिकत्ते अवूपसन्ते अस्सासपस्सासापि ओळारिका होन्ति, बलवतरा हुत्वा पवत्तन्ति, नासिका नप्पहोति, मुखेन अस्ससन्तोपि पस्ससन्तोपि तिट्ठति। यदा पनस्स कायोपि चित्तम्पि परिग्गहिता होन्ति, तदा ते सन्ता होन्ति वूपसन्ता। तेसु वूपसन्तेसु अस्सासपस्सासा सुखुमा हुत्वा पवत्तन्ति, ‘‘अत्थि नु खो, नत्थी’’ति विचेतब्बाकारप्पत्ता होन्ति। सेय्यथापि पुरिसस्स धावित्वा पब्बता वा ओरोहित्वा महाभारं वा सीसतो ओरोपेत्वा ठितस्स ओळारिका अस्सासपस्सासा होन्ति, नासिका नप्पहोति, मुखेन अस्ससन्तोपि पस्ससन्तोपि तिट्ठति। यदा पनेस तं परिस्समं विनोदेत्वा न्हत्वा च पिवित्वा च अल्लसाटकं हदये कत्वा सीताय छायाय निपन्नो होति, अथस्स ते अस्सासपस्सासा सुखुमा होन्ति ‘‘अत्थि नु खो, नत्थी’’ति विचेतब्बाकारप्पत्ता, एवमेवं इमस्स भिक्खुनो अपरिग्गहितकालेति वित्थारेतब्बं। तथा हिस्स पुब्बे अपरिग्गहितकाले ‘‘ओळारिकोळारिके कायसङ्खारे पस्सम्भेमी’’ति आभोगसमन्नाहारमनसिकारो नत्थि, परिग्गहितकाले पन अत्थि। तेनस्स अपरिग्गहितकालतो परिग्गहितकाले कायसङ्खारो सुखुमो होति। तेनाहु पोराणा –
Tatrevaṃ oḷārikasukhumatā ca passaddhi ca veditabbā – imassa hi bhikkhuno pubbe apariggahitakāle kāyo ca cittañca sadarathā honti oḷārikā. Kāyacittānaṃ oḷārikatte avūpasante assāsapassāsāpi oḷārikā honti, balavatarā hutvā pavattanti, nāsikā nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiṭṭhati. Yadā panassa kāyopi cittampi pariggahitā honti, tadā te santā honti vūpasantā. Tesu vūpasantesu assāsapassāsā sukhumā hutvā pavattanti, ‘‘atthi nu kho, natthī’’ti vicetabbākārappattā honti. Seyyathāpi purisassa dhāvitvā pabbatā vā orohitvā mahābhāraṃ vā sīsato oropetvā ṭhitassa oḷārikā assāsapassāsā honti, nāsikā nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiṭṭhati. Yadā panesa taṃ parissamaṃ vinodetvā nhatvā ca pivitvā ca allasāṭakaṃ hadaye katvā sītāya chāyāya nipanno hoti, athassa te assāsapassāsā sukhumā honti ‘‘atthi nu kho, natthī’’ti vicetabbākārappattā, evamevaṃ imassa bhikkhuno apariggahitakāleti vitthāretabbaṃ. Tathā hissa pubbe apariggahitakāle ‘‘oḷārikoḷārike kāyasaṅkhāre passambhemī’’ti ābhogasamannāhāramanasikāro natthi, pariggahitakāle pana atthi. Tenassa apariggahitakālato pariggahitakāle kāyasaṅkhāro sukhumo hoti. Tenāhu porāṇā –
‘‘सारद्धे काये चित्ते च, अधिमत्तं पवत्तति।
‘‘Sāraddhe kāye citte ca, adhimattaṃ pavattati;
असारद्धम्हि कायम्हि, सुखुमं सम्पवत्तती’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२२०; पारा॰ अट्ठ॰ २.१६५)।
Asāraddhamhi kāyamhi, sukhumaṃ sampavattatī’’ti. (visuddhi. 1.220; pārā. aṭṭha. 2.165);
परिग्गहेपि ओळारिको, पठमज्झानूपचारे सुखुमो। तस्मिम्पि ओळारिको, पठमज्झाने सुखुमो। पठमज्झाने च दुतियज्झानूपचारे च ओळारिको, दुतियज्झाने सुखुमो। दुतियज्झाने च ततियज्झानूपचारे च ओळारिको, ततियज्झाने सुखुमो। ततियज्झाने च चतुत्थज्झानूपचारे च ओळारिको, चतुत्थज्झाने अतिसुखुमो अप्पवत्तिमेव पापुणाति। इदं ताव दीघभाणकसंयुत्तभाणकानं मतं।
Pariggahepi oḷāriko, paṭhamajjhānūpacāre sukhumo. Tasmimpi oḷāriko, paṭhamajjhāne sukhumo. Paṭhamajjhāne ca dutiyajjhānūpacāre ca oḷāriko, dutiyajjhāne sukhumo. Dutiyajjhāne ca tatiyajjhānūpacāre ca oḷāriko, tatiyajjhāne sukhumo. Tatiyajjhāne ca catutthajjhānūpacāre ca oḷāriko, catutthajjhāne atisukhumo appavattimeva pāpuṇāti. Idaṃ tāva dīghabhāṇakasaṃyuttabhāṇakānaṃ mataṃ.
मज्झिमभाणका पन ‘‘पठमज्झाने ओळारिको, दुतियज्झानूपचारे सुखुमो’’ति एवं हेट्ठिमहेट्ठिमज्झानतो उपरूपरिज्झानूपचारेपि सुखुमतरं इच्छन्ति। सब्बेसंयेव पन मतेन अपरिग्गहितकाले पवत्तकायसङ्खारो परिग्गहितकाले पटिप्पस्सम्भति, परिग्गहितकाले पवत्तकायसङ्खारो पठमज्झानूपचारे…पे॰… चतुत्थज्झानूपचारे पवत्तकायसङ्खारो चतुत्थज्झाने पटिप्पस्सम्भति। अयं ताव समथे नयो।
Majjhimabhāṇakā pana ‘‘paṭhamajjhāne oḷāriko, dutiyajjhānūpacāre sukhumo’’ti evaṃ heṭṭhimaheṭṭhimajjhānato uparūparijjhānūpacārepi sukhumataraṃ icchanti. Sabbesaṃyeva pana matena apariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro pariggahitakāle paṭippassambhati, pariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro paṭhamajjhānūpacāre…pe… catutthajjhānūpacāre pavattakāyasaṅkhāro catutthajjhāne paṭippassambhati. Ayaṃ tāva samathe nayo.
विपस्सनायं पन अपरिग्गहितकाले पवत्तकायसङ्खारो ओळारिको, महाभूतपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, उपादारूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, सकलरूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, अरूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, रूपारूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, पच्चयपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, सप्पच्चयनामरूपदस्सने सुखुमो। सोपि ओळारिको, लक्खणारम्मणिक विपस्सनाय सुखुमो। सोपि दुब्बलविपस्सनाय ओळारिको, बलवविपस्सनाय सुखुमो। तत्थ पुब्बे वुत्तनयेनेव पुरिमस्स पुरिमस्स पच्छिमेन पच्छिमेन पटिप्पस्सद्धि वेदितब्बा। एवमेत्थ ओळारिकसुखुमता पटिप्पस्सद्धि च वेदितब्बा। अयं तावेत्थ कायानुपस्सनावसेन वुत्तस्स पठमचतुक्कस्स अनुपुब्बपदवण्णना।
Vipassanāyaṃ pana apariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro oḷāriko, mahābhūtapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, upādārūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, sakalarūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, arūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, rūpārūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, paccayapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, sappaccayanāmarūpadassane sukhumo. Sopi oḷāriko, lakkhaṇārammaṇika vipassanāya sukhumo. Sopi dubbalavipassanāya oḷāriko, balavavipassanāya sukhumo. Tattha pubbe vuttanayeneva purimassa purimassa pacchimena pacchimena paṭippassaddhi veditabbā. Evamettha oḷārikasukhumatā paṭippassaddhi ca veditabbā. Ayaṃ tāvettha kāyānupassanāvasena vuttassa paṭhamacatukkassa anupubbapadavaṇṇanā.
यस्मा पनेत्थ इदमेव चतुक्कं आदिकम्मिकस्स कम्मट्ठानवसेन वुत्तं, इतरानि पन तीणि चतुक्कानि एत्थ पत्तज्झानस्स वेदनाचित्तधम्मानुपस्सनावसेन, तस्मा इमं कम्मट्ठानं भावेत्वा आनापानचतुक्कज्झानपदट्ठानाय विपस्सनाय सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणितुकामेन आदिकम्मिकेन कुलपुत्तेन विसुद्धिमग्गे वुत्तनयेन सीलपरिसोधनादीनि सब्बकिच्चानि कत्वा सत्तङ्गसमन्नागतस्स आचरियस्स सन्तिके पञ्चसन्धिकं कम्मट्ठानं उग्गहेतब्बं। तत्रिमे पञ्च सन्धयो उग्गहो परिपुच्छा उपट्ठानं अप्पना लक्खणन्ति। तत्थ उग्गहो नाम कम्मट्ठानस्स उग्गण्हनं। परिपुच्छा नाम कम्मट्ठानस्स परिपुच्छनं। उपट्ठानं नाम कम्मट्ठानस्स उपट्ठानं। अप्पना नाम कम्मट्ठानस्स अप्पना। लक्खणं नाम कम्मट्ठानस्स लक्खणं, ‘‘एवं लक्खणमिदं कम्मट्ठान’’न्ति कम्मट्ठानसभावूपधारणन्ति वुत्तं होति।
Yasmā panettha idameva catukkaṃ ādikammikassa kammaṭṭhānavasena vuttaṃ, itarāni pana tīṇi catukkāni ettha pattajjhānassa vedanācittadhammānupassanāvasena, tasmā imaṃ kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā ānāpānacatukkajjhānapadaṭṭhānāya vipassanāya saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇitukāmena ādikammikena kulaputtena visuddhimagge vuttanayena sīlaparisodhanādīni sabbakiccāni katvā sattaṅgasamannāgatassa ācariyassa santike pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggahetabbaṃ. Tatrime pañca sandhayo uggaho paripucchā upaṭṭhānaṃ appanā lakkhaṇanti. Tattha uggaho nāma kammaṭṭhānassa uggaṇhanaṃ. Paripucchā nāma kammaṭṭhānassa paripucchanaṃ. Upaṭṭhānaṃ nāma kammaṭṭhānassa upaṭṭhānaṃ. Appanā nāma kammaṭṭhānassa appanā. Lakkhaṇaṃ nāma kammaṭṭhānassa lakkhaṇaṃ, ‘‘evaṃ lakkhaṇamidaṃ kammaṭṭhāna’’nti kammaṭṭhānasabhāvūpadhāraṇanti vuttaṃ hoti.
एवं पञ्चसन्धिकं कम्मट्ठानं उग्गण्हन्तो अत्तनापि न किलमति, आचरियम्पि न विहेसेति। तस्मा थोकं उद्दिसापेत्वा बहुं कालं सज्झायित्वा एवं पञ्चसन्धिकं कम्मट्ठानं उग्गहेत्वा आचरियस्स सन्तिके वा अञ्ञत्थ वा अट्ठारस दोसयुत्ते विहारे वज्जेत्वा पञ्चङ्गसमन्नागते सेनासने वसन्तेन उपच्छिन्नखुद्दकपलिबोधेन कतभत्तकिच्चेन भत्तसम्मदं पटिविनोदेत्वा सुखनिसिन्नेन रतनत्तयगुणानुस्सरणेन चित्तं सम्पहंसेत्वा आचरियुग्गहतो एकपदम्पि अपरिहापेन्तेन इदं आनापानस्सतिकम्मट्ठानं मनसि कातब्बं। तत्रायं मनसिकारविधि –
Evaṃ pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggaṇhanto attanāpi na kilamati, ācariyampi na viheseti. Tasmā thokaṃ uddisāpetvā bahuṃ kālaṃ sajjhāyitvā evaṃ pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggahetvā ācariyassa santike vā aññattha vā aṭṭhārasa dosayutte vihāre vajjetvā pañcaṅgasamannāgate senāsane vasantena upacchinnakhuddakapalibodhena katabhattakiccena bhattasammadaṃ paṭivinodetvā sukhanisinnena ratanattayaguṇānussaraṇena cittaṃ sampahaṃsetvā ācariyuggahato ekapadampi aparihāpentena idaṃ ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ manasi kātabbaṃ. Tatrāyaṃ manasikāravidhi –
‘‘गणना अनुबन्धना, फुसना ठपना सल्लक्खणा।
‘‘Gaṇanā anubandhanā, phusanā ṭhapanā sallakkhaṇā;
विवट्टना पारिसुद्धि, तेसञ्च पटिपस्सना’’ति॥
Vivaṭṭanā pārisuddhi, tesañca paṭipassanā’’ti.
तत्थ गणनाति गणनायेव। अनुबन्धनाति अनुगमना। फुसनाति फुट्ठट्ठानं। ठपनाति अप्पना। सल्लक्खणाति विपस्सना। विवट्टनाति मग्गो। पारिसुद्धीति फलं। तेसञ्च पटिपस्सनाति पच्चवेक्खणा। तत्थ इमिना आदिकम्मिकेन कुलपुत्तेन पठमं गणनाय इदं कम्मट्ठानं मनसि कातब्बं। गणेन्तेन पन पञ्चन्नं हेट्ठा न ठपेतब्बं, दसन्नं उपरि न नेतब्बं, अन्तरा खण्डं न दस्सेतब्बं। पञ्चन्नं हेट्ठा ठपेन्तस्स हि सम्बाधे ओकासे चित्तुप्पादो विप्फन्दति सम्बाधे वजे सन्निरुद्धगोगणो विय। दसन्नं उपरि नेन्तस्स गणननिस्सितोव चित्तुप्पादो होति। अन्तरा खण्डं दस्सेन्तस्स ‘‘सिखाप्पत्तं नु खो मे कम्मट्ठानं, नो’’ति चित्तं विकम्पति, तस्मा एते दोसे वज्जेत्वा गणेतब्बं।
Tattha gaṇanāti gaṇanāyeva. Anubandhanāti anugamanā. Phusanāti phuṭṭhaṭṭhānaṃ. Ṭhapanāti appanā. Sallakkhaṇāti vipassanā. Vivaṭṭanāti maggo. Pārisuddhīti phalaṃ. Tesañca paṭipassanāti paccavekkhaṇā. Tattha iminā ādikammikena kulaputtena paṭhamaṃ gaṇanāya idaṃ kammaṭṭhānaṃ manasi kātabbaṃ. Gaṇentena pana pañcannaṃ heṭṭhā na ṭhapetabbaṃ, dasannaṃ upari na netabbaṃ, antarā khaṇḍaṃ na dassetabbaṃ. Pañcannaṃ heṭṭhā ṭhapentassa hi sambādhe okāse cittuppādo vipphandati sambādhe vaje sanniruddhagogaṇo viya. Dasannaṃ upari nentassa gaṇananissitova cittuppādo hoti. Antarā khaṇḍaṃ dassentassa ‘‘sikhāppattaṃ nu kho me kammaṭṭhānaṃ, no’’ti cittaṃ vikampati, tasmā ete dose vajjetvā gaṇetabbaṃ.
गणेन्तेन च पठमं दन्धगणनाय धञ्ञमापकगणनाय गणेतब्बं। धञ्ञमापको हि नाळिं पूरेत्वा ‘‘एक’’न्ति वत्वा ओकिरति, पुन पूरेन्तो किञ्चि कचवरं दिस्वा छड्डेन्तो ‘‘एकं एक’’न्ति वदति। एसेव नयो द्वे द्वेतिआदीसु। एवमेवं इमिनापि अस्सासपस्सासेसु यो उपट्ठाति, तं गहेत्वा ‘‘एकं एक’’न्तिआदिं कत्वा याव ‘‘दस दसा’’ति पवत्तमानं पवत्तमानं उपलक्खेत्वाव गणेतब्बं। तस्स एवं गणयतो निक्खमन्ता च पविसन्ता च अस्सासपस्सासा पाकटा होन्ति।
Gaṇentena ca paṭhamaṃ dandhagaṇanāya dhaññamāpakagaṇanāya gaṇetabbaṃ. Dhaññamāpako hi nāḷiṃ pūretvā ‘‘eka’’nti vatvā okirati, puna pūrento kiñci kacavaraṃ disvā chaḍḍento ‘‘ekaṃ eka’’nti vadati. Eseva nayo dve dvetiādīsu. Evamevaṃ imināpi assāsapassāsesu yo upaṭṭhāti, taṃ gahetvā ‘‘ekaṃ eka’’ntiādiṃ katvā yāva ‘‘dasa dasā’’ti pavattamānaṃ pavattamānaṃ upalakkhetvāva gaṇetabbaṃ. Tassa evaṃ gaṇayato nikkhamantā ca pavisantā ca assāsapassāsā pākaṭā honti.
अथानेन तं दन्धगणनं धञ्ञमापकगणनं पहाय सीघगणनाय गोपालकगणनाय गणेतब्बं। छेको हि गोपालको सक्खरादयो उच्छङ्गेन गहेत्वा रज्जुदण्डहत्थो पातोव वजं गन्त्वा गावो पिट्ठियं पहरित्वा पलिघत्थम्भमत्थके निसिन्नो द्वारं पत्तं पत्तंयेव गावं ‘‘एको द्वे’’ति सक्खरं खिपित्वा खिपित्वा गणेति। तियामरत्तिं सम्बाधे ओकासे दुक्खं वुत्थगोगणो निक्खमन्तो अञ्ञमञ्ञं उपनिघंसन्तो वेगेन वेगेन पुञ्जपुञ्जो हुत्वा निक्खमति। सो वेगेन वेगेन ‘‘तीणि चत्तारि पञ्च दसा’’ति गणेतियेव, एवमस्सापि पुरिमनयेन गणयतो अस्सासपस्सासा पाकटा हुत्वा सीघं सीघं पुनप्पुनं सञ्चरन्ति। ततो तेन ‘‘पुनप्पुनं सञ्चरन्ती’’ति ञत्वा अन्तो च बहि च अग्गहेत्वा द्वारप्पत्तं द्वारप्पत्तंयेव गहेत्वा ‘‘एको द्वे तीणि चत्तारि पञ्च, एको द्वे तीणि चत्तारि पञ्च छ, एको द्वे तीणि चत्तारि पञ्च छ सत्त…पे॰… अट्ठ नव दसा’’ति सीघं सीघं गणेतब्बमेव। गणनापटिबद्धे हि कम्मट्ठाने गणनबलेनेव चित्तं एकग्गं होति अरित्तुपत्थम्भनवसेन चण्डसोते नावाठपनमिव।
Athānena taṃ dandhagaṇanaṃ dhaññamāpakagaṇanaṃ pahāya sīghagaṇanāya gopālakagaṇanāya gaṇetabbaṃ. Cheko hi gopālako sakkharādayo ucchaṅgena gahetvā rajjudaṇḍahattho pātova vajaṃ gantvā gāvo piṭṭhiyaṃ paharitvā palighatthambhamatthake nisinno dvāraṃ pattaṃ pattaṃyeva gāvaṃ ‘‘eko dve’’ti sakkharaṃ khipitvā khipitvā gaṇeti. Tiyāmarattiṃ sambādhe okāse dukkhaṃ vutthagogaṇo nikkhamanto aññamaññaṃ upanighaṃsanto vegena vegena puñjapuñjo hutvā nikkhamati. So vegena vegena ‘‘tīṇi cattāri pañca dasā’’ti gaṇetiyeva, evamassāpi purimanayena gaṇayato assāsapassāsā pākaṭā hutvā sīghaṃ sīghaṃ punappunaṃ sañcaranti. Tato tena ‘‘punappunaṃ sañcarantī’’ti ñatvā anto ca bahi ca aggahetvā dvārappattaṃ dvārappattaṃyeva gahetvā ‘‘eko dve tīṇi cattāri pañca, eko dve tīṇi cattāri pañca cha, eko dve tīṇi cattāri pañca cha satta…pe… aṭṭha nava dasā’’ti sīghaṃ sīghaṃ gaṇetabbameva. Gaṇanāpaṭibaddhe hi kammaṭṭhāne gaṇanabaleneva cittaṃ ekaggaṃ hoti arittupatthambhanavasena caṇḍasote nāvāṭhapanamiva.
तस्सेवं सीघं सीघं गणयतो कम्मट्ठानं निरन्तरं पवत्तं विय हुत्वा उपट्ठाति। अथ ‘‘निरन्तरं पवत्तती’’ति ञत्वा अन्तो च बहि च वातं अपरिग्गहेत्वा पुरिमनयेनेव वेगेन वेगेन गणेतब्बं। अन्तोपविसनवातेन हि सद्धिं चित्तं पवेसयतो अब्भन्तरं वातब्भाहतं मेदपूरितं विय होति। बहिनिक्खमनवातेन सद्धिं चित्तं नीहरतो बहिद्धा पुथुत्तारम्मणे चित्तं विक्खिपति। फुट्ठफुट्ठोकासे पन सतिं ठपेत्वा भावेन्तस्सेव भावना सम्पज्जति। तेन वुत्तं – ‘‘अन्तो च बहि च वातं अपरिग्गहेत्वा पुरिमनयेनेव वेगेन वेगेन गणेतब्ब’’न्ति।
Tassevaṃ sīghaṃ sīghaṃ gaṇayato kammaṭṭhānaṃ nirantaraṃ pavattaṃ viya hutvā upaṭṭhāti. Atha ‘‘nirantaraṃ pavattatī’’ti ñatvā anto ca bahi ca vātaṃ apariggahetvā purimanayeneva vegena vegena gaṇetabbaṃ. Antopavisanavātena hi saddhiṃ cittaṃ pavesayato abbhantaraṃ vātabbhāhataṃ medapūritaṃ viya hoti. Bahinikkhamanavātena saddhiṃ cittaṃ nīharato bahiddhā puthuttārammaṇe cittaṃ vikkhipati. Phuṭṭhaphuṭṭhokāse pana satiṃ ṭhapetvā bhāventasseva bhāvanā sampajjati. Tena vuttaṃ – ‘‘anto ca bahi ca vātaṃ apariggahetvā purimanayeneva vegena vegena gaṇetabba’’nti.
कीवचिरं पनेतं गणेतब्बन्ति? याव विना गणनाय अस्सासपस्सासारम्मणे सति सन्तिट्ठति। बहि विसटवितक्कविच्छेदं कत्वा अस्सासपस्सासारम्मणे सति सण्ठापनत्थंयेव हि गणनाति।
Kīvaciraṃ panetaṃ gaṇetabbanti? Yāva vinā gaṇanāya assāsapassāsārammaṇe sati santiṭṭhati. Bahi visaṭavitakkavicchedaṃ katvā assāsapassāsārammaṇe sati saṇṭhāpanatthaṃyeva hi gaṇanāti.
एवं गणनाय मनसि कत्वा अनुबन्धनाय मनसि कातब्बं। अनुबन्धना नाम गणनं पटिसंहरित्वा सतिया निरन्तरं अस्सासपस्सासानं अनुगमनं। तञ्च खो न आदिमज्झपरियोसानानुगमनवसेन। आदिमज्झपरियोसानानि तस्सानुगमने आदीनवा च हेट्ठा वुत्तायेव।
Evaṃ gaṇanāya manasi katvā anubandhanāya manasi kātabbaṃ. Anubandhanā nāma gaṇanaṃ paṭisaṃharitvā satiyā nirantaraṃ assāsapassāsānaṃ anugamanaṃ. Tañca kho na ādimajjhapariyosānānugamanavasena. Ādimajjhapariyosānāni tassānugamane ādīnavā ca heṭṭhā vuttāyeva.
तस्मा अनुबन्धनाय मनसिकरोन्तेन न आदिमज्झपरियोसानवसेन मनसि कातब्बं, अपिच खो फुसनावसेन च ठपनावसेन च मनसि कातब्बं। गणनानुबन्धनावसेन विय हि फुसनाठपनावसेन विसुं मनसिकारो नत्थि, फुट्ठफुट्ठट्ठानेयेव पन गणेन्तो गणनाय च फुसनाय च मनसि करोति, तत्थेव गणनं पटिसंहरित्वा ते सतिया अनुबन्धन्तो, अप्पनावसेन च चित्तं ठपेन्तो ‘‘अनुबन्धनाय च फुसनाय च ठपनाय च मनसि करोती’’ति वुच्चति। स्वायमत्थो अट्ठकथासु वुत्तपङ्गुळदोवारिकोपमाहि इधेव पाळियं वुत्तककचूपमाय च वेदितब्बो।
Tasmā anubandhanāya manasikarontena na ādimajjhapariyosānavasena manasi kātabbaṃ, apica kho phusanāvasena ca ṭhapanāvasena ca manasi kātabbaṃ. Gaṇanānubandhanāvasena viya hi phusanāṭhapanāvasena visuṃ manasikāro natthi, phuṭṭhaphuṭṭhaṭṭhāneyeva pana gaṇento gaṇanāya ca phusanāya ca manasi karoti, tattheva gaṇanaṃ paṭisaṃharitvā te satiyā anubandhanto, appanāvasena ca cittaṃ ṭhapento ‘‘anubandhanāya ca phusanāya ca ṭhapanāya ca manasi karotī’’ti vuccati. Svāyamattho aṭṭhakathāsu vuttapaṅguḷadovārikopamāhi idheva pāḷiyaṃ vuttakakacūpamāya ca veditabbo.
तत्रायं पङ्गुळोपमा – सेय्यथापि पङ्गुळो दोलाय कीळतं मातापुत्तानं दोलं खिपित्वा तत्थेव दोलाथम्भमूले निसिन्नो कमेन आगच्छन्तस्स च गच्छन्तस्स च दोलाफलकस्स उभो कोटियो मज्झञ्च पस्सति, न च उभोकोटिमज्झानं दस्सनत्थं ब्यावटो होति, एवमेव भिक्खु सतिवसेन उपनिबन्धनत्थम्भमूले ठत्वा अस्सासपस्सासदोलं खिपित्वा तत्थेव निमित्ते सतिया निसीदन्तो कमेन आगच्छन्तानञ्च गच्छन्तानञ्च फुट्ठट्ठाने अस्सासपस्सासानं आदिमज्झपरियोसानं सतिया अनुगच्छन्तो तत्थेव (विसुद्धि॰ १.२२५) चित्तं ठपेत्वा पस्सति, न च तेसं दस्सनत्थं ब्यावटो होति। अयं पङ्गुळोपमा।
Tatrāyaṃ paṅguḷopamā – seyyathāpi paṅguḷo dolāya kīḷataṃ mātāputtānaṃ dolaṃ khipitvā tattheva dolāthambhamūle nisinno kamena āgacchantassa ca gacchantassa ca dolāphalakassa ubho koṭiyo majjhañca passati, na ca ubhokoṭimajjhānaṃ dassanatthaṃ byāvaṭo hoti, evameva bhikkhu sativasena upanibandhanatthambhamūle ṭhatvā assāsapassāsadolaṃ khipitvā tattheva nimitte satiyā nisīdanto kamena āgacchantānañca gacchantānañca phuṭṭhaṭṭhāne assāsapassāsānaṃ ādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchanto tattheva (visuddhi. 1.225) cittaṃ ṭhapetvā passati, na ca tesaṃ dassanatthaṃ byāvaṭo hoti. Ayaṃ paṅguḷopamā.
अयं पन दोवारिकोपमा – सेय्यथापि दोवारिको नगरस्स अन्तो च बहि च पुरिसे ‘‘को त्वं, कुतो वा आगतो, कुहिं वा गच्छसि, किं वा ते हत्थे’’ति न वीमंसति। न हि तस्स ते भारा, द्वारप्पत्तं द्वारप्पत्तंयेव पन वीमंसति, एवमेव इमस्स भिक्खुनो अन्तोपविट्ठवाता च बहिनिक्खन्तवाता च न भारा होन्ति, द्वारप्पत्ता द्वारप्पत्तायेव भाराति अयं दोवारिकोपमा।
Ayaṃ pana dovārikopamā – seyyathāpi dovāriko nagarassa anto ca bahi ca purise ‘‘ko tvaṃ, kuto vā āgato, kuhiṃ vā gacchasi, kiṃ vā te hatthe’’ti na vīmaṃsati. Na hi tassa te bhārā, dvārappattaṃ dvārappattaṃyeva pana vīmaṃsati, evameva imassa bhikkhuno antopaviṭṭhavātā ca bahinikkhantavātā ca na bhārā honti, dvārappattā dvārappattāyeva bhārāti ayaṃ dovārikopamā.
ककचूपमा पन ‘‘निमित्तं अस्सासपस्सासा’’तिआदिना (पटि॰ म॰ १.१५९) नयेन इध वुत्तायेव। इध पनस्स आगतागतवसेन अमनसिकारमत्तमेव पयोजनन्ति वेदितब्बं।
Kakacūpamā pana ‘‘nimittaṃ assāsapassāsā’’tiādinā (paṭi. ma. 1.159) nayena idha vuttāyeva. Idha panassa āgatāgatavasena amanasikāramattameva payojananti veditabbaṃ.
इदं कम्मट्ठानं मनसिकरोतो कस्सचि न चिरेनेव निमित्तञ्च उप्पज्जति, अवसेसझानङ्गपटिमण्डिता अप्पनासङ्खाता ठपना च सम्पज्जति। कस्सचि पन गणनावसेनेव मनसिकारकालतो पभुति यथा सारद्धकायस्स मञ्चे वा पीठे वा निसीदतो मञ्चपीठं ओनमति विकूजति, पच्चत्थरणं वलिं गण्हाति, असारद्धकायस्स पन निसीदतो नेव मञ्चपीठं ओनमति न विकूजति, न पच्चत्थरणं वलिं गण्हाति, तूलपिचुपूरितं विय मञ्चपीठं होति । कस्मा? यस्मा असारद्धो कायो लहुको होति, एवमेवं गणनावसेन मनसिकारकालतो पभुति अनुक्कमतो ओळारिकअस्सासपस्सासनिरोधवसेन कायदरथे वूपसन्ते कायोपि चित्तम्पि लहुकं होति, सरीरं आकासे लङ्घनाकारप्पत्तं विय होति।
Idaṃ kammaṭṭhānaṃ manasikaroto kassaci na cireneva nimittañca uppajjati, avasesajhānaṅgapaṭimaṇḍitā appanāsaṅkhātā ṭhapanā ca sampajjati. Kassaci pana gaṇanāvaseneva manasikārakālato pabhuti yathā sāraddhakāyassa mañce vā pīṭhe vā nisīdato mañcapīṭhaṃ onamati vikūjati, paccattharaṇaṃ valiṃ gaṇhāti, asāraddhakāyassa pana nisīdato neva mañcapīṭhaṃ onamati na vikūjati, na paccattharaṇaṃ valiṃ gaṇhāti, tūlapicupūritaṃ viya mañcapīṭhaṃ hoti . Kasmā? Yasmā asāraddho kāyo lahuko hoti, evamevaṃ gaṇanāvasena manasikārakālato pabhuti anukkamato oḷārikaassāsapassāsanirodhavasena kāyadarathe vūpasante kāyopi cittampi lahukaṃ hoti, sarīraṃ ākāse laṅghanākārappattaṃ viya hoti.
तस्स ओळारिके अस्सासपस्सासे निरुद्धे सुखुमअस्सासपस्सासनिमित्तारम्मणं चित्तं पवत्तति । तस्मिम्पि निरुद्धे अपरापरं ततो सुखुमतरं सुखुमतरं अस्सासपस्सासनिमित्तारम्मणं पवत्ततियेव। स्वायमत्थो उपरि वुत्तकंसथालोपमाय वेदितब्बो।
Tassa oḷārike assāsapassāse niruddhe sukhumaassāsapassāsanimittārammaṇaṃ cittaṃ pavattati . Tasmimpi niruddhe aparāparaṃ tato sukhumataraṃ sukhumataraṃ assāsapassāsanimittārammaṇaṃ pavattatiyeva. Svāyamattho upari vuttakaṃsathālopamāya veditabbo.
यथा हि अञ्ञानि कम्मट्ठानानि उपरूपरि विभूतानि होन्ति, न तथा इदं। इदं पन उपरूपरि भावेन्तस्स सुखुमत्तं गच्छति, उपट्ठानम्पि न उपगच्छति। एवं अनुपट्ठहन्ते पन तस्मिं तेन भिक्खुना ‘‘आचरियं पुच्छिस्सामी’’ति वा ‘‘नट्ठं दानि मे कम्मट्ठान’’न्ति वा उट्ठायासना न गन्तब्बं। इरियापथं विकोपेत्वा गच्छतो हि कम्मट्ठानं नवनवमेव होति। तस्मा यथानिसिन्नेनेव देसतो आहरितब्बं।
Yathā hi aññāni kammaṭṭhānāni uparūpari vibhūtāni honti, na tathā idaṃ. Idaṃ pana uparūpari bhāventassa sukhumattaṃ gacchati, upaṭṭhānampi na upagacchati. Evaṃ anupaṭṭhahante pana tasmiṃ tena bhikkhunā ‘‘ācariyaṃ pucchissāmī’’ti vā ‘‘naṭṭhaṃ dāni me kammaṭṭhāna’’nti vā uṭṭhāyāsanā na gantabbaṃ. Iriyāpathaṃ vikopetvā gacchato hi kammaṭṭhānaṃ navanavameva hoti. Tasmā yathānisinneneva desato āharitabbaṃ.
तत्रायं आहरणूपायो – तेन भिक्खुना कम्मट्ठानस्स अनुपट्ठानभावं ञत्वा इति पटिसञ्चिक्खितब्बं ‘‘इमे अस्सासपस्सासा नाम कत्थ अत्थि, कत्थ नत्थि। कस्स वा अत्थि, कस्स वा नत्थी’’ति। अथेवं पटिसञ्चिक्खतो ‘‘इमे अन्तोमातुकुच्छियं नत्थि, उदके निमुग्गानं नत्थि, तथा असञ्ञीभूतानं मतानं चतुत्थज्झानसमापन्नानं रूपारूपभवसमङ्गीनं निरोधसमापन्नान’’न्ति ञत्वा एवं अत्तनाव अत्ता पटिचोदेतब्बो ‘‘ननु, त्वं पण्डित, नेव मातुकुच्छिगतो, न उदके निमुग्गो, न असञ्ञीभूतो, न मतो, न चतुत्थज्झानसमापन्नो, न रूपारूपभवसमङ्गी, न निरोधसमापन्नो। अत्थियेव ते अस्सासपस्सासा, मन्दपञ्ञताय पन परिग्गहेतुं न सक्कोसी’’ति। अथानेन पकतिफुट्ठवसेन चित्तं ठपेत्वा मनसिकारो पवत्तेतब्बो। इमे हि दीघनासिकस्स नासापुटं घट्टेन्ता पवत्तन्ति, रस्सनासिकस्स उत्तरोट्ठं। तस्मानेन इमं नाम ठानं घट्टेन्तीति निमित्तं ठपेतब्बं। इममेव हि अत्थवसं पटिच्च वुत्तं भगवता – ‘‘नाहं, भिक्खवे, मुट्ठस्सतिस्स असम्पजानस्स आनापानस्सतिभावनं वदामी’’ति (म॰ नि॰ ३.१४९; सं॰ नि॰ ५.९९२)। किञ्चापि हि यंकिञ्चि कम्मट्ठानं सतस्स सम्पजानस्सेव सम्पज्जति, इतो अञ्ञं पन मनसिकरोन्तस्स पाकटं होति। इदं पन आनापानस्सतिकम्मट्ठानं गरुकं गरुकभावनं बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धपुत्तानं महापुरिसानंयेव मनसिकारभूमिभूतं, न चेव इत्तरं, न च इत्तरसत्तसमासेवितं। यथा यथा मनसि करीयति, तथा तथा सन्तञ्चेव होति सुखुमञ्च। तस्मा एत्थ बलवती सति च पञ्ञा च इच्छितब्बा।
Tatrāyaṃ āharaṇūpāyo – tena bhikkhunā kammaṭṭhānassa anupaṭṭhānabhāvaṃ ñatvā iti paṭisañcikkhitabbaṃ ‘‘ime assāsapassāsā nāma kattha atthi, kattha natthi. Kassa vā atthi, kassa vā natthī’’ti. Athevaṃ paṭisañcikkhato ‘‘ime antomātukucchiyaṃ natthi, udake nimuggānaṃ natthi, tathā asaññībhūtānaṃ matānaṃ catutthajjhānasamāpannānaṃ rūpārūpabhavasamaṅgīnaṃ nirodhasamāpannāna’’nti ñatvā evaṃ attanāva attā paṭicodetabbo ‘‘nanu, tvaṃ paṇḍita, neva mātukucchigato, na udake nimuggo, na asaññībhūto, na mato, na catutthajjhānasamāpanno, na rūpārūpabhavasamaṅgī, na nirodhasamāpanno. Atthiyeva te assāsapassāsā, mandapaññatāya pana pariggahetuṃ na sakkosī’’ti. Athānena pakatiphuṭṭhavasena cittaṃ ṭhapetvā manasikāro pavattetabbo. Ime hi dīghanāsikassa nāsāpuṭaṃ ghaṭṭentā pavattanti, rassanāsikassa uttaroṭṭhaṃ. Tasmānena imaṃ nāma ṭhānaṃ ghaṭṭentīti nimittaṃ ṭhapetabbaṃ. Imameva hi atthavasaṃ paṭicca vuttaṃ bhagavatā – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, muṭṭhassatissa asampajānassa ānāpānassatibhāvanaṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 3.149; saṃ. ni. 5.992). Kiñcāpi hi yaṃkiñci kammaṭṭhānaṃ satassa sampajānasseva sampajjati, ito aññaṃ pana manasikarontassa pākaṭaṃ hoti. Idaṃ pana ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ garukaṃ garukabhāvanaṃ buddhapaccekabuddhabuddhaputtānaṃ mahāpurisānaṃyeva manasikārabhūmibhūtaṃ, na ceva ittaraṃ, na ca ittarasattasamāsevitaṃ. Yathā yathā manasi karīyati, tathā tathā santañceva hoti sukhumañca. Tasmā ettha balavatī sati ca paññā ca icchitabbā.
यथा हि मट्ठसाटकस्स तुन्नकरणकाले सूचिपि सुखुमा इच्छितब्बा, सूचिपासवेधनम्पि ततो सुखुमतरं, एवमेवं मट्ठसाटकसदिसस्स इमस्स कम्मट्ठानस्स भावनाकाले सूचिपटिभागा सतिपि सूचिपासवेधनपटिभागा तंसम्पयुत्ता पञ्ञापि बलवती इच्छितब्बा। ताहि च पन सतिपञ्ञाहि समन्नागतेन भिक्खुना न ते अस्सासपस्सासा अञ्ञत्र पकतिफुट्ठोकासा परियेसितब्बा।
Yathā hi maṭṭhasāṭakassa tunnakaraṇakāle sūcipi sukhumā icchitabbā, sūcipāsavedhanampi tato sukhumataraṃ, evamevaṃ maṭṭhasāṭakasadisassa imassa kammaṭṭhānassa bhāvanākāle sūcipaṭibhāgā satipi sūcipāsavedhanapaṭibhāgā taṃsampayuttā paññāpi balavatī icchitabbā. Tāhi ca pana satipaññāhi samannāgatena bhikkhunā na te assāsapassāsā aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyesitabbā.
यथा हि कस्सको खेत्तं कसित्वा बलीबद्दे मुञ्चित्वा गोचरमुखे कत्वा छायाय निसिन्नो विस्समेय्य, अथस्स ते बलीबद्दा वेगेन अटविं पविसेय्युं। यो होति छेको कस्सको, सो पुन ते गहेत्वा योजेतुकामो न तेसं अनुपदं गन्त्वा अटविं आहिण्डति। अथ खो रस्मिञ्च पतोदञ्च गहेत्वा उजुकमेव तेसं निपातनतित्थं गन्त्वा निसीदति वा निपज्जति वा। अथ ते गोणे दिवसभागं चरित्वा निपातनतित्थं ओतरित्वा न्हत्वा च पिवित्वा च पच्चुत्तरित्वा ठिते दिस्वा रस्मिया बन्धित्वा पतोदेन विज्झन्तो आनेत्वा योजेत्वा पुन कम्मं करोति। एवमेवं तेन भिक्खुना न ते अस्सासपस्सासा अञ्ञत्र पकतिफुट्ठोकासा परियेसितब्बा। सतिरस्मिं पन पञ्ञापतोदञ्च गहेत्वा पकतिफुट्ठोकासे चित्तं ठपेत्वा मनसिकारो पवत्तेतब्बो। एवं हिस्स मनसिकरोतो न चिरस्सेव ते उपट्ठहन्ति निपातनतित्थे विय गोणा। ततो तेन सतिरस्मिया बन्धित्वा तस्मिंयेव ठाने योजेत्वा पञ्ञापतोदेन विज्झन्तेन पुनप्पुनं कम्मट्ठानं अनुयुञ्जितब्बं। तस्सेवमनुयुञ्जतो न चिरस्सेव निमित्तं उपट्ठाति। तं पनेतं न सब्बेसं एकसदिसं होति, अपिच खो कस्सचि सुखसम्फस्सं उप्पादयमानो तूलपिचु विय कप्पासपिचु विय वातधारा विय च उपट्ठातीति एकच्चे आहु।
Yathā hi kassako khettaṃ kasitvā balībadde muñcitvā gocaramukhe katvā chāyāya nisinno vissameyya, athassa te balībaddā vegena aṭaviṃ paviseyyuṃ. Yo hoti cheko kassako, so puna te gahetvā yojetukāmo na tesaṃ anupadaṃ gantvā aṭaviṃ āhiṇḍati. Atha kho rasmiñca patodañca gahetvā ujukameva tesaṃ nipātanatitthaṃ gantvā nisīdati vā nipajjati vā. Atha te goṇe divasabhāgaṃ caritvā nipātanatitthaṃ otaritvā nhatvā ca pivitvā ca paccuttaritvā ṭhite disvā rasmiyā bandhitvā patodena vijjhanto ānetvā yojetvā puna kammaṃ karoti. Evamevaṃ tena bhikkhunā na te assāsapassāsā aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyesitabbā. Satirasmiṃ pana paññāpatodañca gahetvā pakatiphuṭṭhokāse cittaṃ ṭhapetvā manasikāro pavattetabbo. Evaṃ hissa manasikaroto na cirasseva te upaṭṭhahanti nipātanatitthe viya goṇā. Tato tena satirasmiyā bandhitvā tasmiṃyeva ṭhāne yojetvā paññāpatodena vijjhantena punappunaṃ kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabbaṃ. Tassevamanuyuñjato na cirasseva nimittaṃ upaṭṭhāti. Taṃ panetaṃ na sabbesaṃ ekasadisaṃ hoti, apica kho kassaci sukhasamphassaṃ uppādayamāno tūlapicu viya kappāsapicu viya vātadhārā viya ca upaṭṭhātīti ekacce āhu.
अयं पन अट्ठकथासु विनिच्छयो – इदञ्हि कस्सचि तारकरूपं विय मणिगुळिका विय मुत्तागुळिका विय च, कस्सचि खरसम्फस्सं हुत्वा कप्पासट्ठि विय दारुसारसूचि विय च, कस्सचि दीघपामङ्गसुत्तं विय कुसुमदामं विय धूमसिखा विय च, कस्सचि वित्थतं मक्कटकसुत्तं विय वलाहकपटलं विय पदुमपुप्फं विय रथचक्कं विय चन्दमण्डलं विय सूरियमण्डलं विय च उपट्ठाति, तञ्च पनेतं यथा सम्बहुलेसु भिक्खूसु सुत्तन्तं सज्झायित्वा निसिन्नेसु एकेन भिक्खुना ‘‘तुम्हाकं कीदिसं हुत्वा इदं सुत्तं उपट्ठाती’’ति वुत्ते एको ‘‘मय्हं महती पब्बतेय्या नदी विय हुत्वा उपट्ठाती’’ति आह। अपरो ‘‘मय्हं एका वनराजि विय’’। अञ्ञो ‘‘मय्हं एको सीतच्छायो साखासम्पन्नो फलभारभरितो रुक्खो विया’’ति। तेसञ्हि तं एकमेव सुत्तं सञ्ञानानताय नानतो उपट्ठाति। एवं एकमेव कम्मट्ठानं सञ्ञानानताय नानतो उपट्ठाति। सञ्ञजञ्हि एतं सञ्ञानिदानं सञ्ञापभवं, तस्मा सञ्ञानानताय नानतो उपट्ठातीति वेदितब्बं।
Ayaṃ pana aṭṭhakathāsu vinicchayo – idañhi kassaci tārakarūpaṃ viya maṇiguḷikā viya muttāguḷikā viya ca, kassaci kharasamphassaṃ hutvā kappāsaṭṭhi viya dārusārasūci viya ca, kassaci dīghapāmaṅgasuttaṃ viya kusumadāmaṃ viya dhūmasikhā viya ca, kassaci vitthataṃ makkaṭakasuttaṃ viya valāhakapaṭalaṃ viya padumapupphaṃ viya rathacakkaṃ viya candamaṇḍalaṃ viya sūriyamaṇḍalaṃ viya ca upaṭṭhāti, tañca panetaṃ yathā sambahulesu bhikkhūsu suttantaṃ sajjhāyitvā nisinnesu ekena bhikkhunā ‘‘tumhākaṃ kīdisaṃ hutvā idaṃ suttaṃ upaṭṭhātī’’ti vutte eko ‘‘mayhaṃ mahatī pabbateyyā nadī viya hutvā upaṭṭhātī’’ti āha. Aparo ‘‘mayhaṃ ekā vanarāji viya’’. Añño ‘‘mayhaṃ eko sītacchāyo sākhāsampanno phalabhārabharito rukkho viyā’’ti. Tesañhi taṃ ekameva suttaṃ saññānānatāya nānato upaṭṭhāti. Evaṃ ekameva kammaṭṭhānaṃ saññānānatāya nānato upaṭṭhāti. Saññajañhi etaṃ saññānidānaṃ saññāpabhavaṃ, tasmā saññānānatāya nānato upaṭṭhātīti veditabbaṃ.
एवं उपट्ठिते पन निमित्ते तेन भिक्खुना आचरियस्स सन्तिकं गन्त्वा आरोचेतब्बं ‘‘मय्हं, भन्ते, एवरूपं नाम उपट्ठाती’’ति। आचरियेन पन ‘‘निमित्तमिदं, आवुसो, कम्मट्ठानं पुनप्पुनं मनसि करोहि सप्पुरिसा’’ति वत्तब्बो। अथानेन निमित्तेयेव चित्तं ठपेतब्बं। एवमस्सायं इतो पभुति ठपनावसेन भावना होति। वुत्तञ्हेतं पोराणेहि –
Evaṃ upaṭṭhite pana nimitte tena bhikkhunā ācariyassa santikaṃ gantvā ārocetabbaṃ ‘‘mayhaṃ, bhante, evarūpaṃ nāma upaṭṭhātī’’ti. Ācariyena pana ‘‘nimittamidaṃ, āvuso, kammaṭṭhānaṃ punappunaṃ manasi karohi sappurisā’’ti vattabbo. Athānena nimitteyeva cittaṃ ṭhapetabbaṃ. Evamassāyaṃ ito pabhuti ṭhapanāvasena bhāvanā hoti. Vuttañhetaṃ porāṇehi –
‘‘निमित्ते ठपयं चित्तं, नानाकारं विभावयं।
‘‘Nimitte ṭhapayaṃ cittaṃ, nānākāraṃ vibhāvayaṃ;
धीरो अस्सासपस्सासे, सकं चित्तं निबन्धती’’ति॥ (पारा॰ अट्ठ॰ २.१६५; विसुद्धि॰ १.२३२)।
Dhīro assāsapassāse, sakaṃ cittaṃ nibandhatī’’ti. (pārā. aṭṭha. 2.165; visuddhi. 1.232);
तस्सेवं निमित्तुपट्ठानतो पभुति नीवरणानि विक्खम्भितानेव होन्ति, किलेसा सन्निसिन्नाव, चित्तं उपचारसमाधिना समाहितमेव। अथानेन तं निमित्तं नेव वण्णतो मनसि कातब्बं, न लक्खणतो पच्चवेक्खितब्बं, अपिच खो खत्तियमहेसिया चक्कवत्तिगब्भो विय कस्सकेन सालियवगब्भो विय च आवासादीनि सत्त असप्पायानि वज्जेत्वा तानेव सत्त सप्पायानि सेवन्तेन साधुकं रक्खितब्बं, अथ नं एवं रक्खित्वा पुनप्पुनं मनसिकारवसेन वुद्धिं विरूळ्हिं गमयित्वा दसविधं अप्पनाकोसल्लं सम्पादेतब्बं, वीरियसमता योजेतब्बा। तस्सेवं घटेन्तस्स विसुद्धिमग्गे वुत्तानुक्कमेन तस्मिं निमित्ते चतुक्कपञ्चकज्झानानि निब्बत्तन्ति। एवं निब्बत्तचतुक्कपञ्चकज्झानो पनेत्थ भिक्खु सल्लक्खणाविवट्टनावसेन कम्मट्ठानं वड्ढेत्वा पारिसुद्धिं पत्तुकामो तदेव झानं पञ्चहाकारेहि वसिप्पत्तं पगुणं कत्वा नामरूपं ववत्थपेत्वा विपस्सनं पट्ठपेति। कथं? सो हि समापत्तितो वुट्ठाय अस्सासपस्सासानं समुदयो करजकायो च चित्तञ्चाति पस्सति। यथा हि कम्मारगग्गरिया धममानाय भस्तञ्च पुरिसस्स च तज्जं वायामं पटिच्च वातो सञ्चरति, एवमेवं कायञ्च चित्तञ्च पटिच्च अस्सासपस्सासाति। ततो अस्सासपस्सासे च कायञ्च रूपन्ति, चित्तञ्च तंसम्पयुत्ते च धम्मे अरूपन्ति ववत्थपेति।
Tassevaṃ nimittupaṭṭhānato pabhuti nīvaraṇāni vikkhambhitāneva honti, kilesā sannisinnāva, cittaṃ upacārasamādhinā samāhitameva. Athānena taṃ nimittaṃ neva vaṇṇato manasi kātabbaṃ, na lakkhaṇato paccavekkhitabbaṃ, apica kho khattiyamahesiyā cakkavattigabbho viya kassakena sāliyavagabbho viya ca āvāsādīni satta asappāyāni vajjetvā tāneva satta sappāyāni sevantena sādhukaṃ rakkhitabbaṃ, atha naṃ evaṃ rakkhitvā punappunaṃ manasikāravasena vuddhiṃ virūḷhiṃ gamayitvā dasavidhaṃ appanākosallaṃ sampādetabbaṃ, vīriyasamatā yojetabbā. Tassevaṃ ghaṭentassa visuddhimagge vuttānukkamena tasmiṃ nimitte catukkapañcakajjhānāni nibbattanti. Evaṃ nibbattacatukkapañcakajjhāno panettha bhikkhu sallakkhaṇāvivaṭṭanāvasena kammaṭṭhānaṃ vaḍḍhetvā pārisuddhiṃ pattukāmo tadeva jhānaṃ pañcahākārehi vasippattaṃ paguṇaṃ katvā nāmarūpaṃ vavatthapetvā vipassanaṃ paṭṭhapeti. Kathaṃ? So hi samāpattito vuṭṭhāya assāsapassāsānaṃ samudayo karajakāyo ca cittañcāti passati. Yathā hi kammāragaggariyā dhamamānāya bhastañca purisassa ca tajjaṃ vāyāmaṃ paṭicca vāto sañcarati, evamevaṃ kāyañca cittañca paṭicca assāsapassāsāti. Tato assāsapassāse ca kāyañca rūpanti, cittañca taṃsampayutte ca dhamme arūpanti vavatthapeti.
एवं नामरूपं ववत्थपेत्वा तस्स पच्चयं परियेसति, परियेसन्तो च तं दिस्वा तीसुपि अद्धासु नामरूपस्स पवत्तिं आरब्भ कङ्खं वितरति, वितिण्णकङ्खो कलापसम्मसनवसेन ‘‘अनिच्चं दुक्खमनत्ता’’ति तिलक्खणं आरोपेत्वा उदयब्बयानुपस्सनाय पुब्बभागे उप्पन्ने ओभासादयो दस विपस्सनुपक्किलेसे पहाय उपक्किलेसविमुत्तं उदयब्बयानुपस्सनाञाणं ‘‘मग्गो’’ति ववत्थपेत्वा उदयं पहाय भङ्गानुपस्सनं पत्वा निरन्तरं भङ्गानुपस्सनेन भयतो उपट्ठितेसु सब्बसङ्खारेसु निब्बिन्दन्तो विरज्जन्तो विमुच्चन्तो यथाक्कमेन चत्तारो अरियमग्गे पापुणित्वा अरहत्तफले पतिट्ठाय एकूनवीसतिभेदस्स पच्चवेक्खणाञाणस्स परियन्तं पत्तो सदेवकस्स लोकस्स अग्गदक्खिणेय्यो होति। एत्तावता चस्स गणनं आदिं कत्वा विपस्सनापरियोसाना आनापानस्सतिसमाधिभावना समत्ता होतीति। अयं सब्बाकारतो पठमचतुक्कवण्णना।
Evaṃ nāmarūpaṃ vavatthapetvā tassa paccayaṃ pariyesati, pariyesanto ca taṃ disvā tīsupi addhāsu nāmarūpassa pavattiṃ ārabbha kaṅkhaṃ vitarati, vitiṇṇakaṅkho kalāpasammasanavasena ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti tilakkhaṇaṃ āropetvā udayabbayānupassanāya pubbabhāge uppanne obhāsādayo dasa vipassanupakkilese pahāya upakkilesavimuttaṃ udayabbayānupassanāñāṇaṃ ‘‘maggo’’ti vavatthapetvā udayaṃ pahāya bhaṅgānupassanaṃ patvā nirantaraṃ bhaṅgānupassanena bhayato upaṭṭhitesu sabbasaṅkhāresu nibbindanto virajjanto vimuccanto yathākkamena cattāro ariyamagge pāpuṇitvā arahattaphale patiṭṭhāya ekūnavīsatibhedassa paccavekkhaṇāñāṇassa pariyantaṃ patto sadevakassa lokassa aggadakkhiṇeyyo hoti. Ettāvatā cassa gaṇanaṃ ādiṃ katvā vipassanāpariyosānā ānāpānassatisamādhibhāvanā samattā hotīti. Ayaṃ sabbākārato paṭhamacatukkavaṇṇanā.
इतरेसु पन तीसु चतुक्केसु यस्मा विसुं कम्मट्ठानभावनानयो नाम नत्थि, तस्मा अनुपदवण्णनानयेनेव तेसं एवमत्थो वेदितब्बो। पीतिपटिसंवेदीति पीतिं पटिसंविदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खति। तत्थ द्वीहाकारेहि पीति पटिसंविदिता होति आरम्मणतो च असम्मोहतो च।
Itaresu pana tīsu catukkesu yasmā visuṃ kammaṭṭhānabhāvanānayo nāma natthi, tasmā anupadavaṇṇanānayeneva tesaṃ evamattho veditabbo. Pītipaṭisaṃvedīti pītiṃ paṭisaṃviditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Tattha dvīhākārehi pīti paṭisaṃviditā hoti ārammaṇato ca asammohato ca.
कथं आरम्मणतो पीति पटिसंविदिता होति? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जति, तस्स समापत्तिक्खणे झानपटिलाभेन आरम्मणतो पीति पटिसंविदिता होति आरम्मणस्स पटिसंविदितत्ता।
Kathaṃ ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti? Sappītike dve jhāne samāpajjati, tassa samāpattikkhaṇe jhānapaṭilābhena ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti ārammaṇassa paṭisaṃviditattā.
कथं असम्मोहतो? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तं पीतिं खयतो वयतो सम्मसति, तस्स विपस्सनाक्खणे लक्खणपटिवेधेन असम्मोहतो पीति पटिसंविदिता होति। एतेनेव नयेन अवसेसपदानिपि अत्थतो वेदितब्बानि। इदं पनेत्थ विसेसमत्तं – तिण्णं झानानं वसेन सुखपटिसंविदिता होति। चतुन्नम्पि झानानं वसेन चित्तसङ्खारपटिसंविदिता वेदितब्बा। चित्तसङ्खारोति वेदनासञ्ञाक्खन्धा। पस्सम्भयं चित्तसङ्खारन्ति ओळारिकं ओळारिकं चित्तसङ्खारं पस्सम्भेन्तो, निरोधेन्तोति अत्थो। सो वित्थारतो कायसङ्खारे वुत्तनयेन वेदितब्बो। अपिचेत्थ पीतिपदे पीतिसीसेन वेदना वुत्ता, सुखपदे सरूपेनेव वेदना। द्वीसु चित्तसङ्खारपदेसु ‘‘सञ्ञा च वेदना च चेतसिका, एते धम्मा चित्तपटिबद्धा चित्तसङ्खारा’’ति (पटि॰ म॰ १.१७४; म॰ नि॰ १.४६३) वचनतो सञ्ञासम्पयुत्ता वेदनाति एवं वेदनानुपस्सनानयेन इदं चतुक्कं भासितन्ति वेदितब्बं।
Kathaṃ asammohato? Sappītike dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ pītiṃ khayato vayato sammasati, tassa vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhena asammohato pīti paṭisaṃviditā hoti. Eteneva nayena avasesapadānipi atthato veditabbāni. Idaṃ panettha visesamattaṃ – tiṇṇaṃ jhānānaṃ vasena sukhapaṭisaṃviditā hoti. Catunnampi jhānānaṃ vasena cittasaṅkhārapaṭisaṃviditā veditabbā. Cittasaṅkhāroti vedanāsaññākkhandhā. Passambhayaṃ cittasaṅkhāranti oḷārikaṃ oḷārikaṃ cittasaṅkhāraṃ passambhento, nirodhentoti attho. So vitthārato kāyasaṅkhāre vuttanayena veditabbo. Apicettha pītipade pītisīsena vedanā vuttā, sukhapade sarūpeneva vedanā. Dvīsu cittasaṅkhārapadesu ‘‘saññā ca vedanā ca cetasikā, ete dhammā cittapaṭibaddhā cittasaṅkhārā’’ti (paṭi. ma. 1.174; ma. ni. 1.463) vacanato saññāsampayuttā vedanāti evaṃ vedanānupassanānayena idaṃ catukkaṃ bhāsitanti veditabbaṃ.
ततियचतुक्केपि चतुन्नं झानानं वसेन चित्तपटिसंविदिता वेदितब्बा। अभिप्पमोदयं चित्तन्ति चित्तं मोदेन्तो पमोदेन्तो हासेन्तो पहासेन्तो अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खति। तत्थ द्वीहाकारेहि अभिप्पमोदो होति समाधिवसेन च विपस्सनावसेन च।
Tatiyacatukkepi catunnaṃ jhānānaṃ vasena cittapaṭisaṃviditā veditabbā. Abhippamodayaṃ cittanti cittaṃ modento pamodento hāsento pahāsento assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Tattha dvīhākārehi abhippamodo hoti samādhivasena ca vipassanāvasena ca.
कथं समाधिवसेन? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जति, सो समापत्तिक्खणे सम्पयुत्ताय पीतिया चित्तं आमोदेति पमोदेति। कथं विपस्सनावसेन? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तं पीतिं खयतो वयतो सम्मसति। एवं विपस्सनाक्खणे झानसम्पयुत्तं पीतिं आरम्मणं कत्वा चित्तं आमोदेति पमोदेति। एवं पटिपन्नो ‘‘अभिप्पमोदयं चित्तं अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वुच्चति।
Kathaṃ samādhivasena? Sappītike dve jhāne samāpajjati, so samāpattikkhaṇe sampayuttāya pītiyā cittaṃ āmodeti pamodeti. Kathaṃ vipassanāvasena? Sappītike dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ pītiṃ khayato vayato sammasati. Evaṃ vipassanākkhaṇe jhānasampayuttaṃ pītiṃ ārammaṇaṃ katvā cittaṃ āmodeti pamodeti. Evaṃ paṭipanno ‘‘abhippamodayaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti vuccati.
समादहं चित्तन्ति पठमज्झानादिवसेन आरम्मणे चित्तं समं आदहन्तो समं ठपेन्तो, तानि वा पन झानानि समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तं चित्तं खयतो वयतो सम्मसतो विपस्सनाक्खणे लक्खणपटिवेधेन उप्पज्जति खणिकचित्तेकग्गता, एवं उप्पन्नाय खणिकचित्तेकग्गताय वसेनपि आरम्मणे चित्तं समं आदहन्तो समं ठपेन्तो ‘‘समादहं चित्तं अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वुच्चति।
Samādahaṃ cittanti paṭhamajjhānādivasena ārammaṇe cittaṃ samaṃ ādahanto samaṃ ṭhapento, tāni vā pana jhānāni samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ cittaṃ khayato vayato sammasato vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhena uppajjati khaṇikacittekaggatā, evaṃ uppannāya khaṇikacittekaggatāya vasenapi ārammaṇe cittaṃ samaṃ ādahanto samaṃ ṭhapento ‘‘samādahaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti vuccati.
विमोचयं चित्तन्ति पठमज्झानेन नीवरणेहि चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो, दुतियेन वितक्कविचारेहि, ततियेन पीतिया, चतुत्थेन सुखदुक्खेहि चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो, तानि वा पन झानानि समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तं चित्तं खयतो वयतो सम्मसति। सो विपस्सनाक्खणे अनिच्चानुपस्सनाय निच्चसञ्ञातो चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो, दुक्खानुपस्सनाय सुखसञ्ञातो, अनत्तानुपस्सनाय अत्तसञ्ञातो, निब्बिदानुपस्सनाय नन्दितो, विरागानुपस्सनाय रागतो, निरोधानुपस्सनाय समुदयतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय आदानतो चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो अस्ससति चेव पस्ससति च। तेन वुच्चति – ‘‘विमोचयं चित्तं अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति। एवं चित्तानुपस्सनावसेन इदं चतुक्कं भासितन्ति वेदितब्बं।
Vimocayaṃcittanti paṭhamajjhānena nīvaraṇehi cittaṃ mocento vimocento, dutiyena vitakkavicārehi, tatiyena pītiyā, catutthena sukhadukkhehi cittaṃ mocento vimocento, tāni vā pana jhānāni samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ cittaṃ khayato vayato sammasati. So vipassanākkhaṇe aniccānupassanāya niccasaññāto cittaṃ mocento vimocento, dukkhānupassanāya sukhasaññāto, anattānupassanāya attasaññāto, nibbidānupassanāya nandito, virāgānupassanāya rāgato, nirodhānupassanāya samudayato, paṭinissaggānupassanāya ādānato cittaṃ mocento vimocento assasati ceva passasati ca. Tena vuccati – ‘‘vimocayaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti. Evaṃ cittānupassanāvasena idaṃ catukkaṃ bhāsitanti veditabbaṃ.
चतुत्थचतुक्के पन अनिच्चानुपस्सीति एत्थ ताव अनिच्चं वेदितब्बं, अनिच्चता वेदितब्बा, अनिच्चानुपस्सना वेदितब्बा, अनिच्चानुपस्सी वेदितब्बो। तत्थ अनिच्चन्ति पञ्चक्खन्धा। कस्मा? उप्पादवयञ्ञथत्तभावा। अनिच्चताति तेसंयेव उप्पादवयञ्ञथत्तं, हुत्वा अभावो वा, निब्बत्तानं तेनेवाकारेन अट्ठत्वा खणभङ्गेन भेदोति अत्थो। अनिच्चानुपस्सनाति तस्सा अनिच्चताय वसेन रूपादीसु ‘‘अनिच्च’’न्ति अनुपस्सना। अनिच्चानुपस्सीति ताय अनुपस्सनाय समन्नागतो। तस्मा एवंभूतो अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च इध ‘‘अनिच्चानुपस्सी अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वेदितब्बो।
Catutthacatukke pana aniccānupassīti ettha tāva aniccaṃ veditabbaṃ, aniccatā veditabbā, aniccānupassanā veditabbā, aniccānupassī veditabbo. Tattha aniccanti pañcakkhandhā. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā. Aniccatāti tesaṃyeva uppādavayaññathattaṃ, hutvā abhāvo vā, nibbattānaṃ tenevākārena aṭṭhatvā khaṇabhaṅgena bhedoti attho. Aniccānupassanāti tassā aniccatāya vasena rūpādīsu ‘‘anicca’’nti anupassanā. Aniccānupassīti tāya anupassanāya samannāgato. Tasmā evaṃbhūto assasanto ca passasanto ca idha ‘‘aniccānupassī assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti veditabbo.
विरागानुपस्सीति एत्थ पन द्वे विरागा खयविरागो च अच्चन्तविरागो च। तत्थ खयविरागोति सङ्खारानं खणभङ्गो। अच्चन्तविरागोति निब्बानं। विरागानुपस्सनाति तदुभयदस्सनवसेन पवत्ता विपस्सना च मग्गो च। ताय दुविधायपि अनुपस्सनाय समन्नागतो हुत्वा अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च ‘‘विरागानुपस्सी अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वेदितब्बो। निरोधानुपस्सीपदेपि एसेव नयो।
Virāgānupassīti ettha pana dve virāgā khayavirāgo ca accantavirāgo ca. Tattha khayavirāgoti saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgo. Accantavirāgoti nibbānaṃ. Virāgānupassanāti tadubhayadassanavasena pavattā vipassanā ca maggo ca. Tāya duvidhāyapi anupassanāya samannāgato hutvā assasanto ca passasanto ca ‘‘virāgānupassī assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti veditabbo. Nirodhānupassīpadepi eseva nayo.
पटिनिस्सग्गानुपस्सीति एत्थापि द्वे पटिनिस्सग्गा परिच्चागपटिनिस्सग्गो च पक्खन्दनपटिनिस्सग्गो च। पटिनिस्सग्गोयेव अनुपस्सना पटिनिस्सग्गानुपस्सना, विपस्सनामग्गानमेतं अधिवचनं। विपस्सनाति तदङ्गवसेन सद्धिं खन्धाभिसङ्खारेहि किलेसे परिच्चजति, सङ्खतदोसदस्सनेन च तब्बिपरीते निब्बाने तन्निन्नताय पक्खन्दतीति परिच्चागपटिनिस्सग्गो चेव पक्खन्दनपटिनिस्सग्गो चाति वुच्चति। मग्गो समुच्छेदवसेन सद्धिं खन्धाभिसङ्खारेहि किलेसे परिच्चजति, आरम्मणकरणेन च निब्बाने पक्खन्दतीति परिच्चागपटिनिस्सग्गो चेव पक्खन्दनपटिनिस्सग्गो चाति वुच्चति। उभयम्पि पन पुरिमपुरिमञाणानं अनुअनु पस्सनतो अनुपस्सनाति वुच्चति। ताय दुविधायपि पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय समन्नागतो हुत्वा अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च ‘‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वेदितब्बो।
Paṭinissaggānupassīti etthāpi dve paṭinissaggā pariccāgapaṭinissaggo ca pakkhandanapaṭinissaggo ca. Paṭinissaggoyeva anupassanā paṭinissaggānupassanā, vipassanāmaggānametaṃ adhivacanaṃ. Vipassanāti tadaṅgavasena saddhiṃ khandhābhisaṅkhārehi kilese pariccajati, saṅkhatadosadassanena ca tabbiparīte nibbāne tanninnatāya pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cāti vuccati. Maggo samucchedavasena saddhiṃ khandhābhisaṅkhārehi kilese pariccajati, ārammaṇakaraṇena ca nibbāne pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cāti vuccati. Ubhayampi pana purimapurimañāṇānaṃ anuanu passanato anupassanāti vuccati. Tāya duvidhāyapi paṭinissaggānupassanāya samannāgato hutvā assasanto ca passasanto ca ‘‘paṭinissaggānupassī assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti veditabbo.
एत्थ च ‘‘अनिच्चानुपस्सी’’ति तरुणविपस्सनाय वसेन वुत्तं, ‘‘विरागानुपस्सी’’ति ततो बलवतराय सङ्खारेसु विरज्जनसमत्थाय विपस्सनाय वसेन, ‘‘निरोधानुपस्सी’’ति ततो बलवतराय किलेसनिरोधनसमत्थाय विपस्सनाय वसेन , ‘‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी’’ति मग्गस्स आसन्नभूताय अतितिक्खाय विपस्सनाय वसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। यत्थ पन मग्गोपि लब्भति, सो अभिन्नोयेव। एवमिदं चतुक्कं सुद्धविपस्सनावसेन वुत्तं, पुरिमानि पन तीणि समथविपस्सनावसेनाति।
Ettha ca ‘‘aniccānupassī’’ti taruṇavipassanāya vasena vuttaṃ, ‘‘virāgānupassī’’ti tato balavatarāya saṅkhāresu virajjanasamatthāya vipassanāya vasena, ‘‘nirodhānupassī’’ti tato balavatarāya kilesanirodhanasamatthāya vipassanāya vasena , ‘‘paṭinissaggānupassī’’ti maggassa āsannabhūtāya atitikkhāya vipassanāya vasena vuttanti veditabbaṃ. Yattha pana maggopi labbhati, so abhinnoyeva. Evamidaṃ catukkaṃ suddhavipassanāvasena vuttaṃ, purimāni pana tīṇi samathavipassanāvasenāti.
आनापानस्सतिमातिकावण्णना निट्ठिता।
Ānāpānassatimātikāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१६४. इदानि यथानिक्खित्तं मातिकं पटिपाटिया भाजेत्वा दस्सेतुं इधाति इमिस्सा दिट्ठियातिआदि आरद्धं। तत्थ इमिस्सा दिट्ठियातिआदीहि दसहि पदेहि सिक्खत्तयसङ्खातं सब्बञ्ञुबुद्धसासनमेव कथितं। तञ्हि बुद्धेन भगवता दिट्ठत्ता दिट्ठीति वुच्चति, तस्सेव खमनवसेन खन्ति, रुच्चनवसेन रुचि, गहणवसेन आदायो, सभावट्ठेन धम्मो, सिक्खितब्बट्ठेन विनयो, तदुभयेनपि धम्मविनयो, पवुत्तवसेन पावचनं, सेट्ठचरियट्ठेन ब्रह्मचरियं , अनुसिट्ठिदानवसेन सत्थुसासनन्ति वुच्चति। तस्मा ‘‘इमिस्सा दिट्ठिया’’तिआदीसु इमिस्सा बुद्धदिट्ठिया, इमिस्सा बुद्धखन्तिया, इमिस्सा बुद्धरुचिया, इमस्मिं बुद्धआदाये, इमस्मिं बुद्धधम्मे, इमस्मिं बुद्धविनये, इमस्मिं बुद्धधम्मविनये, इमस्मिं बुद्धपावचने, इमस्मिं बुद्धब्रह्मचरिये, इमस्मिं बुद्धसत्थुसासनेति अत्थो वेदितब्बो। अपिचेतं सिक्खत्तयसङ्खातं सकलं पावचनं भगवता दिट्ठत्ता सम्मादिट्ठिपच्चयत्ता सम्मादिट्ठिपुब्बङ्गमत्ता च दिट्ठि। भगवतो खमनवसेन खन्ति। रुच्चनवसेन रुचि। गहणवसेन आदायो । अत्तनो कारकं अपाये अपतमानं धारेतीति धम्मो। सोव संकिलेसपक्खं विनेतीति विनयो। धम्मो च सो विनयो चाति धम्मविनयो, कुसलधम्मेहि वा अकुसलधम्मानं एस विनयोति धम्मविनयो। तेनेव वुत्तं – ‘‘ये च खो त्वं, गोतमि, धम्मे जानेय्यासि इमे धम्मा विरागाय संवत्तन्ति, नो सरागाय…पे॰… एकंसेन, गोतमि, धारेय्यासि एसो धम्मो एसो विनयो एतं सत्थुसासन’’न्ति (अ॰ नि॰ ८.५३; चूळव॰ ४०६)। धम्मेन वा विनयो, न दण्डादीहीति धम्मविनयो। वुत्तम्पि चेतं –
164. Idāni yathānikkhittaṃ mātikaṃ paṭipāṭiyā bhājetvā dassetuṃ idhāti imissā diṭṭhiyātiādi āraddhaṃ. Tattha imissā diṭṭhiyātiādīhi dasahi padehi sikkhattayasaṅkhātaṃ sabbaññubuddhasāsanameva kathitaṃ. Tañhi buddhena bhagavatā diṭṭhattā diṭṭhīti vuccati, tasseva khamanavasena khanti, ruccanavasena ruci, gahaṇavasena ādāyo, sabhāvaṭṭhena dhammo, sikkhitabbaṭṭhena vinayo, tadubhayenapi dhammavinayo, pavuttavasena pāvacanaṃ, seṭṭhacariyaṭṭhena brahmacariyaṃ, anusiṭṭhidānavasena satthusāsananti vuccati. Tasmā ‘‘imissā diṭṭhiyā’’tiādīsu imissā buddhadiṭṭhiyā, imissā buddhakhantiyā, imissā buddharuciyā, imasmiṃ buddhaādāye, imasmiṃ buddhadhamme, imasmiṃ buddhavinaye, imasmiṃ buddhadhammavinaye, imasmiṃ buddhapāvacane, imasmiṃ buddhabrahmacariye, imasmiṃ buddhasatthusāsaneti attho veditabbo. Apicetaṃ sikkhattayasaṅkhātaṃ sakalaṃ pāvacanaṃ bhagavatā diṭṭhattā sammādiṭṭhipaccayattā sammādiṭṭhipubbaṅgamattā ca diṭṭhi. Bhagavato khamanavasena khanti. Ruccanavasena ruci. Gahaṇavasena ādāyo . Attano kārakaṃ apāye apatamānaṃ dhāretīti dhammo. Sova saṃkilesapakkhaṃ vinetīti vinayo. Dhammo ca so vinayo cāti dhammavinayo, kusaladhammehi vā akusaladhammānaṃ esa vinayoti dhammavinayo. Teneva vuttaṃ – ‘‘ye ca kho tvaṃ, gotami, dhamme jāneyyāsi ime dhammā virāgāya saṃvattanti, no sarāgāya…pe… ekaṃsena, gotami, dhāreyyāsi eso dhammo eso vinayo etaṃ satthusāsana’’nti (a. ni. 8.53; cūḷava. 406). Dhammena vā vinayo, na daṇḍādīhīti dhammavinayo. Vuttampi cetaṃ –
‘‘दण्डेनेके दमयन्ति, अङ्कुसेहि कसाहि च।
‘‘Daṇḍeneke damayanti, aṅkusehi kasāhi ca;
अदण्डेन असत्थेन, नागो दन्तो महेसिना’’ति॥ (म॰ नि॰ २.३५२; चूळव॰ ३४२)।
Adaṇḍena asatthena, nāgo danto mahesinā’’ti. (ma. ni. 2.352; cūḷava. 342);
तथा ‘‘धम्मेन नयमानानं, का उसूया विजानत’’न्ति (महाव॰ ६३)। धम्माय वा विनयो धम्मविनयो। अनवज्जधम्मत्थं हेस विनयो, न भवभोगामिसत्थं। तेनाह भगवा – ‘‘नयिदं, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति जनकुहनत्थ’’न्ति (इतिवु॰ ३५; अ॰ नि॰ ४.२५) वित्थारो। पुण्णत्थेरोपि आह – ‘‘अनुपादापरिनिब्बानत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’’ति (म॰ नि॰ १.२५९)। विसुद्धं वा नयतीति विनयो, धम्मतो विनयो धम्मविनयो। संसारधम्मतो हि सोकादिधम्मतो वा एस विसुद्धं निब्बानं नयति, धम्मस्स वा विनयो, न तित्थकरानन्ति धम्मविनयो। धम्मभूतो हि भगवा, तस्सेव एस विनयो। यस्मा वा धम्मा एव अभिञ्ञेय्या परिञ्ञेय्या पहातब्बा भावेतब्बा सच्छिकातब्बा च, तस्मा एस धम्मेसु विनयो, न सत्तेसु न जीवेसु चाति धम्मविनयो। सात्थसब्यञ्जनतादीहि अञ्ञेसं वचनतो पधानं वचनन्ति पवचनं, पवचनमेव पावचनं। सब्बचरियाहि विसिट्ठचरियभावेन ब्रह्मचरियं। देवमनुस्सानं सत्थुभूतस्स भगवतो सासनन्ति सत्थुसासनं, सत्थुभूतं वा सासनन्तिपि सत्थुसासनं। ‘‘यो वो, आनन्द, मया धम्मो च विनयो च देसितो पञ्ञत्तो, सो वो ममच्चयेन सत्था’’ति (दी॰ नि॰ २.२१६) हि धम्मविनयोव सत्थाति वुत्तो। एवमेतेसं पदानं अत्थो वेदितब्बो। यस्मा पन इमस्मिंयेव सासने सब्बाकारआनापानस्सतिसमाधिनिब्बत्तको भिक्खु विज्जति, न अञ्ञत्र, तस्मा तत्थ तत्थ ‘‘इमिस्सा’’ति च ‘‘इमस्मि’’न्ति च अयं नियमो कतोति वेदितब्बो। अयं ‘‘इधा’’तिमातिकाय निद्देसस्स अत्थो।
Tathā ‘‘dhammena nayamānānaṃ, kā usūyā vijānata’’nti (mahāva. 63). Dhammāya vā vinayo dhammavinayo. Anavajjadhammatthaṃ hesa vinayo, na bhavabhogāmisatthaṃ. Tenāha bhagavā – ‘‘nayidaṃ, bhikkhave, brahmacariyaṃ vussati janakuhanattha’’nti (itivu. 35; a. ni. 4.25) vitthāro. Puṇṇattheropi āha – ‘‘anupādāparinibbānatthaṃ kho, āvuso, bhagavati brahmacariyaṃ vussatī’’ti (ma. ni. 1.259). Visuddhaṃ vā nayatīti vinayo, dhammato vinayo dhammavinayo. Saṃsāradhammato hi sokādidhammato vā esa visuddhaṃ nibbānaṃ nayati, dhammassa vā vinayo, na titthakarānanti dhammavinayo. Dhammabhūto hi bhagavā, tasseva esa vinayo. Yasmā vā dhammā eva abhiññeyyā pariññeyyā pahātabbā bhāvetabbā sacchikātabbā ca, tasmā esa dhammesu vinayo, na sattesu na jīvesu cāti dhammavinayo. Sātthasabyañjanatādīhi aññesaṃ vacanato padhānaṃ vacananti pavacanaṃ, pavacanameva pāvacanaṃ. Sabbacariyāhi visiṭṭhacariyabhāvena brahmacariyaṃ. Devamanussānaṃ satthubhūtassa bhagavato sāsananti satthusāsanaṃ, satthubhūtaṃ vā sāsanantipi satthusāsanaṃ. ‘‘Yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) hi dhammavinayova satthāti vutto. Evametesaṃ padānaṃ attho veditabbo. Yasmā pana imasmiṃyeva sāsane sabbākāraānāpānassatisamādhinibbattako bhikkhu vijjati, na aññatra, tasmā tattha tattha ‘‘imissā’’ti ca ‘‘imasmi’’nti ca ayaṃ niyamo katoti veditabbo. Ayaṃ ‘‘idhā’’timātikāya niddesassa attho.
पुथुज्जनकल्याणको वातिआदिना च भिक्खुसद्दस्स वचनत्थं अवत्वा इधाधिप्पेतभिक्खुयेव दस्सितो। तत्थ पुथुज्जनो च सो किलेसानं असमुच्छिन्नत्ता, कल्याणो च सीलादिपटिपत्तियुत्तत्ताति पुथुज्जनकल्याणो, पुथुज्जनकल्याणोव पुथुज्जनकल्याणको। अधिसीलादीनि सिक्खतीति सेक्खो। सोतापन्नो वा सकदागामी वा अनागामी वा। अकुप्पो चलयितुमसक्कुणेय्यो अरहत्तफलधम्मो अस्साति अकुप्पधम्मो। सोपि हि इमं समाधिं भावेति।
Puthujjanakalyāṇakovātiādinā ca bhikkhusaddassa vacanatthaṃ avatvā idhādhippetabhikkhuyeva dassito. Tattha puthujjano ca so kilesānaṃ asamucchinnattā, kalyāṇo ca sīlādipaṭipattiyuttattāti puthujjanakalyāṇo, puthujjanakalyāṇova puthujjanakalyāṇako. Adhisīlādīni sikkhatīti sekkho. Sotāpanno vā sakadāgāmī vā anāgāmī vā. Akuppo calayitumasakkuṇeyyo arahattaphaladhammo assāti akuppadhammo. Sopi hi imaṃ samādhiṃ bhāveti.
अरञ्ञनिद्देसे विनयपरियायेन ताव ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च अवसेसं अरञ्ञ’’न्ति (पारा॰ ९२) आगतं। सुत्तन्तपरियायेन आरञ्ञकं भिक्खुं सन्धाय ‘‘आरञ्ञकं नाम सेनासनं पञ्चधनुसतिकं पच्छिम’’न्ति (पाचि॰ ५७३) आगतं। विनयसुत्तन्ता पन उभोपि परियायदेसना नाम, अभिधम्मो निप्परियायदेसनाति अभिधम्मपरियायेन (विभ॰ ५२९) अरञ्ञं दस्सेतुं निक्खमित्वा बहि इन्दखीलाति वुत्तं, इन्दखीलतो बहि निक्खमित्वाति अत्थो। निक्खमित्वा बहि इन्दखीलन्तिपि पाठो, इन्दखीलं अतिक्कमित्वा बहीति वुत्तं होति। इन्दखीलोति चेत्थ गामस्स वा नगरस्स वा उम्मारो।
Araññaniddese vinayapariyāyena tāva ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañca avasesaṃ arañña’’nti (pārā. 92) āgataṃ. Suttantapariyāyena āraññakaṃ bhikkhuṃ sandhāya ‘‘āraññakaṃ nāma senāsanaṃ pañcadhanusatikaṃ pacchima’’nti (pāci. 573) āgataṃ. Vinayasuttantā pana ubhopi pariyāyadesanā nāma, abhidhammo nippariyāyadesanāti abhidhammapariyāyena (vibha. 529) araññaṃ dassetuṃ nikkhamitvā bahi indakhīlāti vuttaṃ, indakhīlato bahi nikkhamitvāti attho. Nikkhamitvā bahi indakhīlantipi pāṭho, indakhīlaṃ atikkamitvā bahīti vuttaṃ hoti. Indakhīloti cettha gāmassa vā nagarassa vā ummāro.
रुक्खमूलनिद्देसे रुक्खमूलस्स पाकटत्ता तं अवत्वाव यत्थातिआदिमाह। तत्थ यत्थाति यस्मिं रुक्खमूले। आसन्ति निसीदन्ति एत्थाति आसनं। पञ्ञत्तन्ति ठपितं। मञ्चो वातिआदीनि आसनस्स पभेदवचनानि। मञ्चोपि हि निसज्जायपि ओकासत्ता इध आसनेसु वुत्तो। सो पन मसारकबुन्दिकाबद्धकुळीरपादकआहच्चपादकानं अञ्ञतरो। पीठं तेसं अञ्ञतरमेव। भिसीति उण्णाभिसिचोळभिसिवाकभिसितिणभिसिपण्णभिसीनं अञ्ञतरा। तट्टिकाति तालपण्णादीहि चिनित्वा कता। चम्मखण्डोति निसज्जारहो यो कोचि चम्मखण्डो। तिणसन्थरादयो तिणादीनि गुम्बेत्वा कता। तत्थाति तस्मिं रुक्खमूले। चङ्कमति वातिआदीहि रुक्खमूलस्स चतुइरियापथपवत्तनयोग्यता कथिता। ‘‘यत्था’’तिआदीहि सब्बपदेहि रुक्खमूलस्स सन्दच्छायता जनविवित्तता च वुत्ता होति। केनचीति केनचि समूहेन। तं समूहं भिन्दित्वा वित्थारेन्तो गहट्ठेहि वा पब्बजितेहि वाति आह। अनाकिण्णन्ति असंकिण्णं असम्बाधं। यस्स सेनासनस्स समन्ता गावुतम्पि अड्ढयोजनम्पि पब्बतगहनं वनगहनं नदीगहनं होति, न कोचि अवेलाय उपसङ्कमितुं सक्कोति, इदं सन्तिकेपि अनाकिण्णं नाम। यं पन अड्ढयोजनिकं वा योजनिकं वा होति, इदं दूरताय एव अनाकिण्णं नाम।
Rukkhamūlaniddese rukkhamūlassa pākaṭattā taṃ avatvāva yatthātiādimāha. Tattha yatthāti yasmiṃ rukkhamūle. Āsanti nisīdanti etthāti āsanaṃ. Paññattanti ṭhapitaṃ. Mañco vātiādīni āsanassa pabhedavacanāni. Mañcopi hi nisajjāyapi okāsattā idha āsanesu vutto. So pana masārakabundikābaddhakuḷīrapādakaāhaccapādakānaṃ aññataro. Pīṭhaṃ tesaṃ aññatarameva. Bhisīti uṇṇābhisicoḷabhisivākabhisitiṇabhisipaṇṇabhisīnaṃ aññatarā. Taṭṭikāti tālapaṇṇādīhi cinitvā katā. Cammakhaṇḍoti nisajjāraho yo koci cammakhaṇḍo. Tiṇasantharādayo tiṇādīni gumbetvā katā. Tatthāti tasmiṃ rukkhamūle. Caṅkamati vātiādīhi rukkhamūlassa catuiriyāpathapavattanayogyatā kathitā. ‘‘Yatthā’’tiādīhi sabbapadehi rukkhamūlassa sandacchāyatā janavivittatā ca vuttā hoti. Kenacīti kenaci samūhena. Taṃ samūhaṃ bhinditvā vitthārento gahaṭṭhehi vā pabbajitehi vāti āha. Anākiṇṇanti asaṃkiṇṇaṃ asambādhaṃ. Yassa senāsanassa samantā gāvutampi aḍḍhayojanampi pabbatagahanaṃ vanagahanaṃ nadīgahanaṃ hoti, na koci avelāya upasaṅkamituṃ sakkoti, idaṃ santikepi anākiṇṇaṃ nāma. Yaṃ pana aḍḍhayojanikaṃ vā yojanikaṃ vā hoti, idaṃ dūratāya eva anākiṇṇaṃ nāma.
विहारोति अड्ढयोगादिमुत्तको अवसेसावासो। अड्ढयोगोति सुपण्णवङ्कगेहं। पासादोति द्वे कण्णिका गहेत्वा कतो दीघपासादो। हम्मियन्ति उपरिआकासतले पतिट्ठितकूटागारपासादोयेव। गुहाति इट्ठकागुहा सिलागुहा दारुगुहा पंसुगुहाति एवञ्हि खन्धकट्ठकथायं (चूळव॰ अट्ठ॰ २९४) वुत्तं। विभङ्गट्ठकथायं पन विहारोति समन्ता परिहारपथं अन्तोयेव रत्तिट्ठानदिवाट्ठानानि च दस्सेत्वा कतसेनासनं। गुहाति भूमिगुहा, यत्थ रत्तिन्दिवं दीपं लद्धुं वट्टति। पब्बतगुहा वा भूमिगुहा वाति इदं द्वयं विसेसेत्वा वुत्तं। मातिकाय सब्बकालसाधारणलक्खणवसेन ‘‘निसीदती’’ति वत्तमानवचनं कतं, इध पन निसिन्नस्स भावनारम्भसब्भावतो निसज्जारम्भपरियोसानदस्सनत्थं निसिन्नोति निट्ठानवचनं कतं। यस्मा पन उजुं कायं पणिधाय निसिन्नस्स कायो उजुको होति, तस्मा ब्यञ्जने आदरं अकत्वा अधिप्पेतम एव दस्सेन्तो उजुकोतिआदिमाह। तत्थ ठितो सुपणिहितोति उजुकं पणिहितत्ता उजुको हुत्वा ठितो, न सयमेवाति अत्थो। परिग्गहट्ठोति परिग्गहितट्ठो। किं परिग्गहितं? निय्यानं। किं निय्यानं? आनापानस्सतिसमाधियेव याव अरहत्तमग्गा निय्यानं। तेनाहनिय्यानट्ठोति मुखसद्दस्स जेट्ठकत्थवसेन संसारतो निय्यानट्ठो वुत्तो। उपट्ठानट्ठोति सभावट्ठोयेव। सब्बेहि पनेतेहि पदेहि परिग्गहितनिय्यानं सतिं कत्वाति अत्थो वुत्तो होति। केचि पन ‘‘परिग्गहट्ठोति सतिया परिग्गहट्ठो, निय्यानट्ठोति अस्सासपस्सासानं पविसननिक्खमनद्वारट्ठो’’ति वण्णयन्ति। परिग्गहितअस्सासपस्सासनिय्यानं सतिं उपट्ठपेत्वाति वुत्तं होति।
Vihāroti aḍḍhayogādimuttako avasesāvāso. Aḍḍhayogoti supaṇṇavaṅkagehaṃ. Pāsādoti dve kaṇṇikā gahetvā kato dīghapāsādo. Hammiyanti upariākāsatale patiṭṭhitakūṭāgārapāsādoyeva. Guhāti iṭṭhakāguhā silāguhā dāruguhā paṃsuguhāti evañhi khandhakaṭṭhakathāyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 294) vuttaṃ. Vibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ pana vihāroti samantā parihārapathaṃ antoyeva rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni ca dassetvā katasenāsanaṃ. Guhāti bhūmiguhā, yattha rattindivaṃ dīpaṃ laddhuṃ vaṭṭati. Pabbataguhā vā bhūmiguhā vāti idaṃ dvayaṃ visesetvā vuttaṃ. Mātikāya sabbakālasādhāraṇalakkhaṇavasena ‘‘nisīdatī’’ti vattamānavacanaṃ kataṃ, idha pana nisinnassa bhāvanārambhasabbhāvato nisajjārambhapariyosānadassanatthaṃ nisinnoti niṭṭhānavacanaṃ kataṃ. Yasmā pana ujuṃ kāyaṃ paṇidhāya nisinnassa kāyo ujuko hoti, tasmā byañjane ādaraṃ akatvā adhippetama eva dassento ujukotiādimāha. Tattha ṭhito supaṇihitoti ujukaṃ paṇihitattā ujuko hutvā ṭhito, na sayamevāti attho. Pariggahaṭṭhoti pariggahitaṭṭho. Kiṃ pariggahitaṃ? Niyyānaṃ. Kiṃ niyyānaṃ? Ānāpānassatisamādhiyeva yāva arahattamaggā niyyānaṃ. Tenāhaniyyānaṭṭhoti mukhasaddassa jeṭṭhakatthavasena saṃsārato niyyānaṭṭho vutto. Upaṭṭhānaṭṭhoti sabhāvaṭṭhoyeva. Sabbehi panetehi padehi pariggahitaniyyānaṃ satiṃ katvāti attho vutto hoti. Keci pana ‘‘pariggahaṭṭhoti satiyā pariggahaṭṭho, niyyānaṭṭhoti assāsapassāsānaṃ pavisananikkhamanadvāraṭṭho’’ti vaṇṇayanti. Pariggahitaassāsapassāsaniyyānaṃ satiṃ upaṭṭhapetvāti vuttaṃ hoti.
१६५. बात्तिंसाय आकारेहीति तासु तासु अवत्थासु यथाक्कमेन लब्भमानानं अनवसेसपरियादानवसेन वुत्तं। दीघं अस्सासवसेनाति मातिकाय ‘‘दीघ’’न्तिवुत्तअस्सासवसेन। एवं सेसेसु। एकग्गतन्ति एकग्गभावं। अविक्खेपन्ति अविक्खिपनं। एकग्गता एव हि नानारम्मणेसु चित्तस्स अविक्खिपनतो अविक्खेपोति वुच्चति। पजानतोति असम्मोहवसेन पजानन्तस्स, विन्दन्तस्साति वा अत्थो। ‘‘अविक्खेपो मे पटिलद्धो’’ति आरम्मणकरणवसेन पजानन्तस्स वा। ताय सतियाति ताय उपट्ठिताय सतिया। तेन ञाणेनाति तेन अविक्खेपजाननञाणेन। सतो कारी होतीति एत्थ यस्मा ञाणसम्पयुत्ता एव सति सतीति अधिप्पेता, यथाह – ‘‘सतिमा होति परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो’’ति (विभ॰ ४६७)। तस्मा ‘‘सतो’’ति वचनेनेव ञाणम्पि गहितमेव होति।
165.Bāttiṃsāya ākārehīti tāsu tāsu avatthāsu yathākkamena labbhamānānaṃ anavasesapariyādānavasena vuttaṃ. Dīghaṃ assāsavasenāti mātikāya ‘‘dīgha’’ntivuttaassāsavasena. Evaṃ sesesu. Ekaggatanti ekaggabhāvaṃ. Avikkhepanti avikkhipanaṃ. Ekaggatā eva hi nānārammaṇesu cittassa avikkhipanato avikkhepoti vuccati. Pajānatoti asammohavasena pajānantassa, vindantassāti vā attho. ‘‘Avikkhepo me paṭiladdho’’ti ārammaṇakaraṇavasena pajānantassa vā. Tāya satiyāti tāya upaṭṭhitāya satiyā. Tena ñāṇenāti tena avikkhepajānanañāṇena. Sato kārī hotīti ettha yasmā ñāṇasampayuttā eva sati satīti adhippetā, yathāha – ‘‘satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato’’ti (vibha. 467). Tasmā ‘‘sato’’ti vacaneneva ñāṇampi gahitameva hoti.
१६६. अद्धानसङ्खातेति दीघसङ्खाते काले। दीघो हि मग्गो अद्धानोति वुच्चति। अयम्पि कालो दीघत्ता अद्धानो विय अद्धानोति वुत्तो। ‘‘अस्ससती’’ति च ‘‘पस्ससती’’ति च अस्सासञ्च पस्सासञ्च विसुं विसुं वत्वापि भावनाय निरन्तरप्पवत्तिदस्सनत्थं ‘‘अस्ससतिपि पस्ससतिपी’’ति पुन समासेत्वा वुत्तं। छन्दो उप्पज्जतीति भावनाभिवुद्धिया भिय्योभावाय छन्दो जायति। सुखुमतरन्ति पस्सम्भनसब्भावतो वुत्तं। पामोज्जं उप्पज्जतीति भावनापारिपूरिया पीति जायति। अस्सासपस्सासापि चित्तं विवत्ततीति अस्सासपस्सासे निस्साय पटिभागनिमित्ते उप्पज्जन्ते पकतिअस्सासपस्सासतो चित्तं निवत्तति। उपेक्खा सण्ठातीति तस्मिं पटिभागनिमित्ते उपचारप्पनासमाधिपत्तिया पुन समाधाने ब्यापाराभावतो तत्रमज्झत्तुपेक्खा सण्ठाति नाम। नवहाकारेहीति एत्थ भावनारम्भतो पभुति पुरे छन्दुप्पादा ‘‘अस्ससतिपि पस्ससतिपी’’ति वुत्ता तयो आकारा, छन्दुप्पादतो पभुति पुरे पामोज्जुप्पादा तयो, पामोज्जुप्पादतो पभुति तयोति नव आकारा। कायोति चुण्णविचुण्णापि अस्सासपस्सासा समूहट्ठेन कायो। पकतिअस्सासपकतिपस्सासे निस्साय उप्पन्ननिमित्तम्पि अस्सासपस्सासाति नामं लभति। उपट्ठानं सतीति तं आरम्मणं उपेच्च तिट्ठतीति सति उपट्ठानं नाम। अनुपस्सना ञाणन्ति समथवसेन निमित्तकायानुपस्सना, विपस्सनावसेन नामकायरूपकायानुपस्सना ञाणन्ति अत्थो। कायो उपट्ठानन्ति सो कायो उपेच्च तिट्ठति एत्थ सतीति उपट्ठानं नाम। नो सतीति सो कायो सति नाम न होतीति अत्थो। ताय सतियाति इदानि वुत्ताय सतिया। तेन ञाणेनाति इदानेव वुत्तेन ञाणेन। तं कायं अनुपस्सतीति समथविपस्सनावसेन यथावुत्तं कायं अनुगन्त्वा झानसम्पयुत्तञाणेन वा विपस्सनाञाणेन वा पस्सति।
166.Addhānasaṅkhāteti dīghasaṅkhāte kāle. Dīgho hi maggo addhānoti vuccati. Ayampi kālo dīghattā addhāno viya addhānoti vutto. ‘‘Assasatī’’ti ca ‘‘passasatī’’ti ca assāsañca passāsañca visuṃ visuṃ vatvāpi bhāvanāya nirantarappavattidassanatthaṃ ‘‘assasatipi passasatipī’’ti puna samāsetvā vuttaṃ. Chando uppajjatīti bhāvanābhivuddhiyā bhiyyobhāvāya chando jāyati. Sukhumataranti passambhanasabbhāvato vuttaṃ. Pāmojjaṃ uppajjatīti bhāvanāpāripūriyā pīti jāyati. Assāsapassāsāpi cittaṃ vivattatīti assāsapassāse nissāya paṭibhāganimitte uppajjante pakatiassāsapassāsato cittaṃ nivattati. Upekkhā saṇṭhātīti tasmiṃ paṭibhāganimitte upacārappanāsamādhipattiyā puna samādhāne byāpārābhāvato tatramajjhattupekkhā saṇṭhāti nāma. Navahākārehīti ettha bhāvanārambhato pabhuti pure chanduppādā ‘‘assasatipi passasatipī’’ti vuttā tayo ākārā, chanduppādato pabhuti pure pāmojjuppādā tayo, pāmojjuppādato pabhuti tayoti nava ākārā. Kāyoti cuṇṇavicuṇṇāpi assāsapassāsā samūhaṭṭhena kāyo. Pakatiassāsapakatipassāse nissāya uppannanimittampi assāsapassāsāti nāmaṃ labhati. Upaṭṭhānaṃ satīti taṃ ārammaṇaṃ upecca tiṭṭhatīti sati upaṭṭhānaṃ nāma. Anupassanā ñāṇanti samathavasena nimittakāyānupassanā, vipassanāvasena nāmakāyarūpakāyānupassanā ñāṇanti attho. Kāyo upaṭṭhānanti so kāyo upecca tiṭṭhati ettha satīti upaṭṭhānaṃ nāma. No satīti so kāyo sati nāma na hotīti attho. Tāya satiyāti idāni vuttāya satiyā. Tena ñāṇenāti idāneva vuttena ñāṇena. Taṃ kāyaṃ anupassatīti samathavipassanāvasena yathāvuttaṃ kāyaṃ anugantvā jhānasampayuttañāṇena vā vipassanāñāṇena vā passati.
मातिकाय कायादीनं पदानं अभावेपि इमस्स चतुक्कस्स कायानुपस्सनावसेन वुत्तत्ता इदानि वत्तब्बं ‘‘काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानभावना’’ति वचनं सन्धाय कायपदनिद्देसो कतो। काये कायानुपस्सनाति बहुविधे काये तस्स तस्स कायस्स अनुपस्सना। अथ वा काये कायानुपस्सना, न अञ्ञधम्मानुपस्सनाति वुत्तं होति। अनिच्चदुक्खानत्तासुभभूते काये न निच्चसुखत्तसुभानुपस्सना, अथ खो अनिच्चदुक्खानत्तासुभतो कायस्सेव अनुपस्सना। अथ वा काये अहन्ति वा ममन्ति वा इत्थीति वा पुरिसोति वा गहेतब्बस्स कस्सचि अननुपस्सनतो तस्सेव कायमत्तस्स अनुपस्सनाति वुत्तं होति। उपरि वेदनासु वेदनानुपस्सनातिआदीसु तीसुपि एसेव नयो। सतियेव उपट्ठानं सतिपट्ठानं, कायानुपस्सनाय सम्पयुत्तं सतिपट्ठानं कायानुपस्सनासतिपट्ठानं, तस्स भावना कायानुपस्सनासतिपट्ठानभावना।
Mātikāya kāyādīnaṃ padānaṃ abhāvepi imassa catukkassa kāyānupassanāvasena vuttattā idāni vattabbaṃ ‘‘kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā’’ti vacanaṃ sandhāya kāyapadaniddeso kato. Kāye kāyānupassanāti bahuvidhe kāye tassa tassa kāyassa anupassanā. Atha vā kāye kāyānupassanā, na aññadhammānupassanāti vuttaṃ hoti. Aniccadukkhānattāsubhabhūte kāye na niccasukhattasubhānupassanā, atha kho aniccadukkhānattāsubhato kāyasseva anupassanā. Atha vā kāye ahanti vā mamanti vā itthīti vā purisoti vā gahetabbassa kassaci ananupassanato tasseva kāyamattassa anupassanāti vuttaṃ hoti. Upari vedanāsu vedanānupassanātiādīsu tīsupi eseva nayo. Satiyeva upaṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, kāyānupassanāya sampayuttaṃ satipaṭṭhānaṃ kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, tassa bhāvanā kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā.
१६७. तं कायन्ति अनिद्दिट्ठेपि नामरूपकाये कायसद्देन तस्सापि सङ्गहितत्ता निद्दिट्ठं विय कत्वा वुत्तं। अनिच्चानुपस्सनादयो हि नामरूपकाये एव लब्भन्ति, न निमित्तकाये। अनुपस्सना च भावना च वुत्तत्था एव। दीघं अस्सासपस्सासवसेनातिआदि आनापानस्सतिभावनाय आनिसंसं दस्सेतुं वुत्तं। तस्सा हि सतिवेपुल्लताञाणवेपुल्लता च आनिसंसो। तत्थ चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपं पजानतोति पटिलद्धज्झानस्स विपस्सनाकाले चित्तेकग्गतं सन्धाय वुत्तं। विदिता वेदनाति सामञ्ञतो उदयदस्सनेन विदिता वेदना। विदिता उपट्ठहन्तीति खयतो वयतो सुञ्ञतो विदिता उपट्ठहन्ति। विदिता अब्भत्थं गच्छन्तीति सामञ्ञतो वयदस्सनेन विदिता विनासं गच्छन्ति, भिज्जन्तीति अत्थो। सञ्ञावितक्केसुपि एसेव नयो। इमेसु पन तीसु वुत्तेसु सेसा रूपधम्मापि वुत्ता होन्ति। कस्मा पन इमे तयो एव वुत्ताति चे? दुप्परिग्गहत्ता। वेदनासु ताव सुखदुक्खा पाकटा, उपेक्खा पन सुखुमा दुप्परिग्गहा, न सुट्ठु पाकटा। सापि चस्स पाकटा होति, सञ्ञा आकारमत्तग्गाहकत्ता न यथासभावग्गाहिनी । सा च सभावसामञ्ञलक्खणग्गाहकेन विपस्सनाञाणेन सम्पयुत्ता अति विय अपाकटा। सापि चस्स पाकटा होति, वितक्को ञाणपतिरूपकत्ता ञाणतो विसुं कत्वा दुप्परिग्गहो। ञाणपतिरूपको हि वितक्को। यथाह – ‘‘या चावुसो विसाख, सम्मादिट्ठि यो च सम्मासङ्कप्पो, इमे धम्मा पञ्ञाक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२)। सोपि चस्स वितक्को पाकटो होतीति एवं दुप्परिग्गहेसु वुत्तेसु सेसा वुत्ताव होन्तीति। इमेसं पन पदानं निद्देसे कथं विदिता वेदना उप्पज्जन्तीति पुच्छित्वा तं अविस्सज्जेत्वाव वेदनुप्पादस्स विदितत्तेयेव विस्सज्जिते वेदनाय विदितत्तं विस्सज्जितं होतीति कथं वेदनाय उप्पादो विदितो होतीतिआदिमाह। सेसेसुपि एसेव नयो। अविज्जासमुदया अविज्जानिरोधातिआदयो हेट्ठा वुत्तत्था एव। इमिनाव नयेन सञ्ञावितक्कापि वेदितब्बा। वितक्कवारे पन ‘‘फस्ससमुदया फस्सनिरोधा’’ति अवत्वा फस्सट्ठाने सञ्ञासमुदया सञ्ञानिरोधाति वुत्तं। तं कस्मा इति चे? सञ्ञामूलकत्ता वितक्कस्स। ‘‘सञ्ञानानत्तं पटिच्च उप्पज्जति सङ्कप्पनानत्त’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.३५९) हि वुत्तं।
167. Taṃ kāyanti aniddiṭṭhepi nāmarūpakāye kāyasaddena tassāpi saṅgahitattā niddiṭṭhaṃ viya katvā vuttaṃ. Aniccānupassanādayo hi nāmarūpakāye eva labbhanti, na nimittakāye. Anupassanā ca bhāvanā ca vuttatthā eva. Dīghaṃ assāsapassāsavasenātiādi ānāpānassatibhāvanāya ānisaṃsaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tassā hi sativepullatāñāṇavepullatā ca ānisaṃso. Tattha cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānatoti paṭiladdhajjhānassa vipassanākāle cittekaggataṃ sandhāya vuttaṃ. Viditā vedanāti sāmaññato udayadassanena viditā vedanā. Viditā upaṭṭhahantīti khayato vayato suññato viditā upaṭṭhahanti. Viditā abbhatthaṃ gacchantīti sāmaññato vayadassanena viditā vināsaṃ gacchanti, bhijjantīti attho. Saññāvitakkesupi eseva nayo. Imesu pana tīsu vuttesu sesā rūpadhammāpi vuttā honti. Kasmā pana ime tayo eva vuttāti ce? Duppariggahattā. Vedanāsu tāva sukhadukkhā pākaṭā, upekkhā pana sukhumā duppariggahā, na suṭṭhu pākaṭā. Sāpi cassa pākaṭā hoti, saññā ākāramattaggāhakattā na yathāsabhāvaggāhinī . Sā ca sabhāvasāmaññalakkhaṇaggāhakena vipassanāñāṇena sampayuttā ati viya apākaṭā. Sāpi cassa pākaṭā hoti, vitakko ñāṇapatirūpakattā ñāṇato visuṃ katvā duppariggaho. Ñāṇapatirūpako hi vitakko. Yathāha – ‘‘yā cāvuso visākha, sammādiṭṭhi yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462). Sopi cassa vitakko pākaṭo hotīti evaṃ duppariggahesu vuttesu sesā vuttāva hontīti. Imesaṃ pana padānaṃ niddese kathaṃ viditā vedanā uppajjantīti pucchitvā taṃ avissajjetvāva vedanuppādassa viditatteyeva vissajjite vedanāya viditattaṃ vissajjitaṃ hotīti kathaṃ vedanāya uppādo vidito hotītiādimāha. Sesesupi eseva nayo. Avijjāsamudayā avijjānirodhātiādayo heṭṭhā vuttatthā eva. Imināva nayena saññāvitakkāpi veditabbā. Vitakkavāre pana ‘‘phassasamudayā phassanirodhā’’ti avatvā phassaṭṭhāne saññāsamudayā saññānirodhāti vuttaṃ. Taṃ kasmā iti ce? Saññāmūlakattā vitakkassa. ‘‘Saññānānattaṃ paṭicca uppajjati saṅkappanānatta’’nti (dī. ni. 3.359) hi vuttaṃ.
अनिच्चतो मनसिकरोतोतिआदीसु च ‘‘वेदनं अनिच्चतो मनसिकरोतो’’तिआदिना नयेन तस्मिं तस्मिं वारे सो सोयेव धम्मो योजेतब्बो। यस्मा पन विपस्सनासम्पयुत्ता वेदना विपस्सनाकिच्चकरणे असमत्थत्ता विपस्सनाय अनुपकारिका, तस्मायेव च बोधिपक्खियधम्मेसु नागता। विपस्सनासम्पयुत्ताय पन सञ्ञाय किच्चमेव अपरिब्यत्तं, तस्मा सा विपस्सनाय एकन्तमनुपकारिका एव। वितक्कं पन विना विपस्सनाकिच्चमेव नत्थि। वितक्कसहाया हि विपस्सना सककिच्चं करोति। यथाह –
Aniccato manasikarototiādīsu ca ‘‘vedanaṃ aniccato manasikaroto’’tiādinā nayena tasmiṃ tasmiṃ vāre so soyeva dhammo yojetabbo. Yasmā pana vipassanāsampayuttā vedanā vipassanākiccakaraṇe asamatthattā vipassanāya anupakārikā, tasmāyeva ca bodhipakkhiyadhammesu nāgatā. Vipassanāsampayuttāya pana saññāya kiccameva aparibyattaṃ, tasmā sā vipassanāya ekantamanupakārikā eva. Vitakkaṃ pana vinā vipassanākiccameva natthi. Vitakkasahāyā hi vipassanā sakakiccaṃ karoti. Yathāha –
‘‘पञ्ञा अत्तनो धम्मताय अनिच्चं दुक्खमनत्ताति आरम्मणं निच्छेतुं न सक्कोति, वितक्के पन आकोटेत्वा आकोटेत्वा देन्ते सक्कोति। कथं? यथा हि हेरञ्ञिको कहापणं हत्थे ठपेत्वा सब्बभागेसु ओलोकेतुकामो समानोपि न चक्खुतलेनेव परिवत्तेतुं सक्कोति, अङ्गुलिपब्बेहि पन परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा इतो चितो च ओलोकेतुं सक्कोति, एवमेव न पञ्ञा अत्तनो धम्मताय अनिच्चादिवसेन आरम्मणं निच्छेतुं सक्कोति, अभिनिरोपनलक्खणेन पन आहननपरियाहननरसेन वितक्केन आकोटेन्तेन विय परिवत्तेन्तेन विय च आदायादाय दिन्नमेव निच्छेतुं सक्कोती’’ति (विसुद्धि॰ २.५६८)।
‘‘Paññā attano dhammatāya aniccaṃ dukkhamanattāti ārammaṇaṃ nicchetuṃ na sakkoti, vitakke pana ākoṭetvā ākoṭetvā dente sakkoti. Kathaṃ? Yathā hi heraññiko kahāpaṇaṃ hatthe ṭhapetvā sabbabhāgesu oloketukāmo samānopi na cakkhutaleneva parivattetuṃ sakkoti, aṅgulipabbehi pana parivattetvā parivattetvā ito cito ca oloketuṃ sakkoti, evameva na paññā attano dhammatāya aniccādivasena ārammaṇaṃ nicchetuṃ sakkoti, abhiniropanalakkhaṇena pana āhananapariyāhananarasena vitakkena ākoṭentena viya parivattentena viya ca ādāyādāya dinnameva nicchetuṃ sakkotī’’ti (visuddhi. 2.568).
तस्मा वेदनासञ्ञानं विपस्सनाय अनुपकारत्ता लक्खणमत्तवसेनेव दस्सेतुं ‘‘वेदनाय सञ्ञाया’’ति तत्थ तत्थ एकवचनेन निद्देसो कतो। यत्तको पन विपस्सनाय भेदो, तत्तको एव वितक्कस्साति दस्सेतुं ‘‘वितक्कान’’न्ति तत्थ तत्थ बहुवचनेन निद्देसो कतोति वत्तुं युज्जति।
Tasmā vedanāsaññānaṃ vipassanāya anupakārattā lakkhaṇamattavaseneva dassetuṃ ‘‘vedanāya saññāyā’’ti tattha tattha ekavacanena niddeso kato. Yattako pana vipassanāya bhedo, tattako eva vitakkassāti dassetuṃ ‘‘vitakkāna’’nti tattha tattha bahuvacanena niddeso katoti vattuṃ yujjati.
१६८. पुन दीघं अस्सासपस्सासवसेनातिआदि आनापानस्सतिभावनाय सम्पत्तिं भावनाफलञ्च दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ समोधानेतीति आरम्मणं ठपेति, आरम्मणं पतिट्ठापेतीति वा अत्थो। समोदहनब्यापाराभावेपि भावनापारिपूरिया एव समोदहति नाम। गोचरन्ति विपस्सनाक्खणे सङ्खारारम्मणं, मग्गक्खणे फलक्खणे च निब्बानारम्मणं। समत्थन्ति सममेव अत्थो, समस्स वा अत्थोति समत्थो। तं समत्थं। सेसेसुपि एसेव नयो। मग्गं समोधानेतीति मग्गफलक्खणेयेव गोचरं निब्बानमेव। अयं पुग्गलोति आनापानस्सतिभावनं अनुयुत्तो योगावचरोव। इमस्मिं आरम्मणेति एत्थ पन ‘‘काये’’तिपदेन सङ्गहिते नामरूपकायसङ्खाते सङ्खतारम्मणे तेनेव कमेन मग्गे निब्बानारम्मणे च। यं तस्सातिआदीहि आरम्मणगोचरसद्दानं एकत्थता वुत्ता। तस्साति तस्स पुग्गलस्स। पजानातीति पुग्गलो पजानना पञ्ञाति पुग्गलो पञ्ञाय पजानातीति वुत्तं होति। आरम्मणस्स उपट्ठानन्ति विपस्सनाक्खणे सङ्खारारम्मणस्स, मग्गफलक्खणे निब्बानारम्मणस्स उपट्ठानं सति। एत्थ च कम्मत्थे सामिवचनं यथा रञ्ञो उपट्ठानन्ति। अविक्खेपोति समाधि। अधिट्ठानन्ति यथावुत्तसङ्खारारम्मणं निब्बानारम्मणञ्च । तञ्हि अधिट्ठाति एत्थ चित्तन्ति अधिट्ठानं। वोदानन्ति ञाणं। तञ्हि वोदायति विसुज्झति तेन चित्तन्ति वोदानं। लीनपक्खिको समाधि अलीनभावप्पत्तिया समभूतत्ता समं, उद्धच्चपक्खिकं ञाणं अनुद्धतभावप्पत्तिया समभूतत्ता समं। तेन विपस्सनामग्गफलक्खणेसु समथविपस्सनानं युगनद्धता वुत्ता होति। सति पन सब्बत्थिकत्ता तदुभयसमताय उपकारिकाति समं, आरम्मणं समताधिट्ठानत्ता समं। अनवज्जट्ठोति विपस्सनाय अनवज्जसभावो। निक्लेसट्ठोति मग्गस्स निक्किलेससभावो। निक्किलेसट्ठोति वा पाठो। वोदानट्ठोति फलस्स परिसुद्धसभावो। परमट्ठोति निब्बानस्स सब्बधम्मुत्तमसभावो। पटिविज्झतीति तं तं सभावं असम्मोहतो पटिविज्झति। एत्थ च ‘‘आरम्मणस्स उपट्ठान’’न्तिआदीहि सम्मा पटिवेधो वुत्तो। एत्थेव च वोदानट्ठपटिवेधस्स वुत्तत्ता तेन एकलक्खणा अनवज्जट्ठनिक्किलेसट्ठपरमट्ठा लक्खणहारवसेन वुत्तायेव होन्ति। यथाह –
168. Puna dīghaṃ assāsapassāsavasenātiādi ānāpānassatibhāvanāya sampattiṃ bhāvanāphalañca dassetuṃ vuttaṃ. Tattha samodhānetīti ārammaṇaṃ ṭhapeti, ārammaṇaṃ patiṭṭhāpetīti vā attho. Samodahanabyāpārābhāvepi bhāvanāpāripūriyā eva samodahati nāma. Gocaranti vipassanākkhaṇe saṅkhārārammaṇaṃ, maggakkhaṇe phalakkhaṇe ca nibbānārammaṇaṃ. Samatthanti samameva attho, samassa vā atthoti samattho. Taṃ samatthaṃ. Sesesupi eseva nayo. Maggaṃ samodhānetīti maggaphalakkhaṇeyeva gocaraṃ nibbānameva. Ayaṃ puggaloti ānāpānassatibhāvanaṃ anuyutto yogāvacarova. Imasmiṃ ārammaṇeti ettha pana ‘‘kāye’’tipadena saṅgahite nāmarūpakāyasaṅkhāte saṅkhatārammaṇe teneva kamena magge nibbānārammaṇe ca. Yaṃ tassātiādīhi ārammaṇagocarasaddānaṃ ekatthatā vuttā. Tassāti tassa puggalassa. Pajānātīti puggalo pajānanā paññāti puggalo paññāya pajānātīti vuttaṃ hoti. Ārammaṇassa upaṭṭhānanti vipassanākkhaṇe saṅkhārārammaṇassa, maggaphalakkhaṇe nibbānārammaṇassa upaṭṭhānaṃ sati. Ettha ca kammatthe sāmivacanaṃ yathā rañño upaṭṭhānanti. Avikkhepoti samādhi. Adhiṭṭhānanti yathāvuttasaṅkhārārammaṇaṃ nibbānārammaṇañca . Tañhi adhiṭṭhāti ettha cittanti adhiṭṭhānaṃ. Vodānanti ñāṇaṃ. Tañhi vodāyati visujjhati tena cittanti vodānaṃ. Līnapakkhiko samādhi alīnabhāvappattiyā samabhūtattā samaṃ, uddhaccapakkhikaṃ ñāṇaṃ anuddhatabhāvappattiyā samabhūtattā samaṃ. Tena vipassanāmaggaphalakkhaṇesu samathavipassanānaṃ yuganaddhatā vuttā hoti. Sati pana sabbatthikattā tadubhayasamatāya upakārikāti samaṃ, ārammaṇaṃ samatādhiṭṭhānattā samaṃ. Anavajjaṭṭhoti vipassanāya anavajjasabhāvo. Niklesaṭṭhoti maggassa nikkilesasabhāvo. Nikkilesaṭṭhoti vā pāṭho. Vodānaṭṭhoti phalassa parisuddhasabhāvo. Paramaṭṭhoti nibbānassa sabbadhammuttamasabhāvo. Paṭivijjhatīti taṃ taṃ sabhāvaṃ asammohato paṭivijjhati. Ettha ca ‘‘ārammaṇassa upaṭṭhāna’’ntiādīhi sammā paṭivedho vutto. Ettheva ca vodānaṭṭhapaṭivedhassa vuttattā tena ekalakkhaṇā anavajjaṭṭhanikkilesaṭṭhaparamaṭṭhā lakkhaṇahāravasena vuttāyeva honti. Yathāha –
‘‘वुत्तम्हि एकधम्मे, ये धम्मा एकलक्खणा केचि।
‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā keci;
वुत्ता भवन्ति सब्बे, सो हारो लक्खणो नामा’’ति॥ (नेत्ति॰ ४.५ निद्देसवार)।
Vuttā bhavanti sabbe, so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti. (netti. 4.5 niddesavāra);
अनवज्जट्ठो निक्किलेसट्ठो चेत्थ अविक्खेपसङ्खातस्स समस्स अत्थो पयोजनन्ति समत्थो, वोदानट्ठो विपस्सनामग्गवोदानं सन्धाय सममेव अत्थोति समत्थो, फलवोदानं सन्धाय मग्गवोदानसङ्खातस्स समस्स अत्थोति समत्थो, परमट्ठो पन सममेव अत्थोति वा निब्बानपयोजनत्ता सब्बस्स समस्स अत्थोति वा समत्थो, तं वुत्तप्पकारं समञ्च समत्थञ्च एकदेससरूपेकसेसं कत्वा समत्थञ्च पटिविज्झतीति वुत्तं। इन्द्रियबलबोज्झङ्गधम्मा विपस्सनामग्गफलक्खणेपि लब्भन्ति, मग्गो च तिस्सो च विसुद्धियो मग्गफलक्खणेयेव, विमोक्खो च विज्जा च खये ञाणञ्च मग्गक्खणेयेव, विमुत्ति च अनुप्पादे ञाणञ्च फलक्खणेयेव, सेसा विपस्सनाक्खणेपीति। धम्मवारे इमे धम्मे इमस्मिं आरम्मणे समोधानेतीति निब्बानं ठपेत्वा सेसा यथायोगं वेदितब्बा। इदं पन येभुय्यवसेन वुत्तं। अवुत्तत्था पनेत्थ हेट्ठा वुत्ता एव। एकेकचतुक्कवसेनेत्थ निय्याने दस्सितेपि चतुक्कन्तोगधस्स एकेकस्सापि भागस्स निय्यानस्स उपनिस्सयत्ता एकेकभागवसेन निय्यानं दस्सितं। न हि एकेकं विना निय्यानं होतीति।
Anavajjaṭṭho nikkilesaṭṭho cettha avikkhepasaṅkhātassa samassa attho payojananti samattho, vodānaṭṭho vipassanāmaggavodānaṃ sandhāya samameva atthoti samattho, phalavodānaṃ sandhāya maggavodānasaṅkhātassa samassa atthoti samattho, paramaṭṭho pana samameva atthoti vā nibbānapayojanattā sabbassa samassa atthoti vā samattho, taṃ vuttappakāraṃ samañca samatthañca ekadesasarūpekasesaṃ katvā samatthañca paṭivijjhatīti vuttaṃ. Indriyabalabojjhaṅgadhammā vipassanāmaggaphalakkhaṇepi labbhanti, maggo ca tisso ca visuddhiyo maggaphalakkhaṇeyeva, vimokkho ca vijjā ca khaye ñāṇañca maggakkhaṇeyeva, vimutti ca anuppāde ñāṇañca phalakkhaṇeyeva, sesā vipassanākkhaṇepīti. Dhammavāre ime dhamme imasmiṃ ārammaṇe samodhānetīti nibbānaṃ ṭhapetvā sesā yathāyogaṃ veditabbā. Idaṃ pana yebhuyyavasena vuttaṃ. Avuttatthā panettha heṭṭhā vuttā eva. Ekekacatukkavasenettha niyyāne dassitepi catukkantogadhassa ekekassāpi bhāgassa niyyānassa upanissayattā ekekabhāgavasena niyyānaṃ dassitaṃ. Na hi ekekaṃ vinā niyyānaṃ hotīti.
दीघंअस्सासपस्सासनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dīghaṃassāsapassāsaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
१६९. रस्सनिद्देसे इत्तरसङ्खातेति परित्तसङ्खाते काले। सेसमेत्थ वुत्तनयेन वेदितब्बं।
169. Rassaniddese ittarasaṅkhāteti parittasaṅkhāte kāle. Sesamettha vuttanayena veditabbaṃ.
१७०. सब्बकायपटिसंवेदिनिद्देसे अरूपधम्मेसु वेदनाय ओळारिकत्ता सुखग्गहणत्थं पठमं इट्ठानिट्ठारम्मणसंवेदिका वेदना वुत्ता, ततो यं वेदेति, तं सञ्जानातीति एवं वेदनाविसयस्स आकारग्गाहिका सञ्ञा, ततो सञ्ञावसेन अभिसङ्खारिका चेतना, ततो ‘‘फुट्ठो वेदेति, फुट्ठो सञ्जानाति, फुट्ठो चेतेती’’ति (सं॰ नि॰ ४.९३) वचनतो फस्सो, ततो सब्बेसं साधारणलक्खणो मनसिकारो, चेतनादीहि सङ्खारक्खन्धो वुत्तो। एवं तीसु खन्धेसु वुत्तेसु तंनिस्सयो विञ्ञाणक्खन्धो वुत्तोव होति। नामञ्चाति वुत्तप्पकारं नामञ्च। नामकायो चाति इदं पन नामेन निब्बानस्सपि सङ्गहितत्ता लोकुत्तरानञ्च अविपस्सनुपगत्ता तं अपनेतुं वुत्तं। ‘‘कायो’’ति हि वचनेन निब्बानं अपनीतं होति निब्बानस्स रासिविनिमुत्तत्ता। ये च वुच्चन्ति चित्तसङ्खाराति ‘‘सञ्ञा च वेदना च चेतसिका एते धम्मा चित्तपटिबद्धा चित्तसङ्खारा’’ति (पटि॰ म॰ १.१७४; म॰ नि॰ १.४६३) एवं वुच्चमानापि चित्तसङ्खारा इध नामकायेनेव सङ्गहिताति वुत्तं होति। महाभूताति महन्तपातुभावतो महाभूतसामञ्ञतो महापरिहारतो महाविकारतो महन्तभूतत्ता चाति महाभूता। ते पन – पथवी आपो तेजो वायोति चत्तारो। चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूपन्ति उपयोगत्थे सामिवचनं, चत्तारो महाभूते उपादाय निस्साय अमुञ्चित्वा पवत्तरूपन्ति अत्थो। तं पन – चक्खु सोतं घानं जिव्हा कायो रूपं सद्दो गन्धो रसो इत्थिन्द्रियं पुरिसिन्द्रियं जीवितिन्द्रियं हदयवत्थु ओजा कायविञ्ञत्ति वचीविञ्ञत्ति आकासधातु रूपस्स लहुता मुदुता कम्मञ्ञत्ता उपचयो सन्तति जरता अनिच्चताति चतुवीसतिविधं। अस्सासो च पस्सासो चाति पाकतिकोयेव। अस्सासपस्सासे निस्साय उप्पन्नं पटिभागनिमित्तम्पि तदेव नामं लभति पथवीकसिणादीनि विय। रूपसरिक्खकत्ता रूपन्ति च नामं लभति ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सती’’तिआदीसु (ध॰ स॰ २०४; दी॰ नि॰ ३.३३८) विय। निमित्तञ्च उपनिबन्धनाति सतिउपनिबन्धनाय निमित्तभूतं अस्सासपस्सासानं फुसनट्ठानं। ये च वुच्चन्ति कायसङ्खाराति ‘‘अस्सासपस्सासा कायिका एते धम्मा कायपटिबद्धा कायसङ्खारा’’ति (पटि॰ म॰ १.१७१; म॰ नि॰ १.४६३) एवं वुच्चमानापि कायसङ्खारा इध रूपकायेनेव सङ्गहिताति वुत्तं होति।
170. Sabbakāyapaṭisaṃvediniddese arūpadhammesu vedanāya oḷārikattā sukhaggahaṇatthaṃ paṭhamaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇasaṃvedikā vedanā vuttā, tato yaṃ vedeti, taṃ sañjānātīti evaṃ vedanāvisayassa ākāraggāhikā saññā, tato saññāvasena abhisaṅkhārikā cetanā, tato ‘‘phuṭṭho vedeti, phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho cetetī’’ti (saṃ. ni. 4.93) vacanato phasso, tato sabbesaṃ sādhāraṇalakkhaṇo manasikāro, cetanādīhi saṅkhārakkhandho vutto. Evaṃ tīsu khandhesu vuttesu taṃnissayo viññāṇakkhandho vuttova hoti. Nāmañcāti vuttappakāraṃ nāmañca. Nāmakāyo cāti idaṃ pana nāmena nibbānassapi saṅgahitattā lokuttarānañca avipassanupagattā taṃ apanetuṃ vuttaṃ. ‘‘Kāyo’’ti hi vacanena nibbānaṃ apanītaṃ hoti nibbānassa rāsivinimuttattā. Ye ca vuccanti cittasaṅkhārāti ‘‘saññā ca vedanā ca cetasikā ete dhammā cittapaṭibaddhā cittasaṅkhārā’’ti (paṭi. ma. 1.174; ma. ni. 1.463) evaṃ vuccamānāpi cittasaṅkhārā idha nāmakāyeneva saṅgahitāti vuttaṃ hoti. Mahābhūtāti mahantapātubhāvato mahābhūtasāmaññato mahāparihārato mahāvikārato mahantabhūtattā cāti mahābhūtā. Te pana – pathavī āpo tejo vāyoti cattāro. Catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpanti upayogatthe sāmivacanaṃ, cattāro mahābhūte upādāya nissāya amuñcitvā pavattarūpanti attho. Taṃ pana – cakkhu sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo rūpaṃ saddo gandho raso itthindriyaṃ purisindriyaṃ jīvitindriyaṃ hadayavatthu ojā kāyaviññatti vacīviññatti ākāsadhātu rūpassa lahutā mudutā kammaññattā upacayo santati jaratā aniccatāti catuvīsatividhaṃ. Assāso ca passāso cāti pākatikoyeva. Assāsapassāse nissāya uppannaṃ paṭibhāganimittampi tadeva nāmaṃ labhati pathavīkasiṇādīni viya. Rūpasarikkhakattā rūpanti ca nāmaṃ labhati ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’tiādīsu (dha. sa. 204; dī. ni. 3.338) viya. Nimittañca upanibandhanāti satiupanibandhanāya nimittabhūtaṃ assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhānaṃ. Ye ca vuccanti kāyasaṅkhārāti ‘‘assāsapassāsā kāyikā ete dhammā kāyapaṭibaddhā kāyasaṅkhārā’’ti (paṭi. ma. 1.171; ma. ni. 1.463) evaṃ vuccamānāpi kāyasaṅkhārā idha rūpakāyeneva saṅgahitāti vuttaṃ hoti.
ते काया पटिविदिता होन्तीति झानक्खणे अस्सासपस्सासनिमित्तकाया विपस्सनाक्खणे अवसेसरूपारूपकाया आरम्मणतो पटिविदिता होन्ति, मग्गक्खणे असम्मोहतो पटिविदिता होन्ति। अस्सासपस्सासवसेन पटिलद्धज्झानस्स योगिस्स उप्पन्नविपस्सनामग्गेपि सन्धाय दीघं अस्सासपस्सासवसेनातिआदि वुत्तं।
Tekāyā paṭividitā hontīti jhānakkhaṇe assāsapassāsanimittakāyā vipassanākkhaṇe avasesarūpārūpakāyā ārammaṇato paṭividitā honti, maggakkhaṇe asammohato paṭividitā honti. Assāsapassāsavasena paṭiladdhajjhānassa yogissa uppannavipassanāmaggepi sandhāya dīghaṃ assāsapassāsavasenātiādi vuttaṃ.
आवज्जतो पजानतोतिआदीनि सीलकथायं वुत्तत्थानि। ते वुत्तप्पकारे काये अन्तोकरित्वा ‘‘सब्बकायपटिसंवेदी’’ति वुत्तं।
Āvajjato pajānatotiādīni sīlakathāyaṃ vuttatthāni. Te vuttappakāre kāye antokaritvā ‘‘sabbakāyapaṭisaṃvedī’’ti vuttaṃ.
सब्बकायपटिसंवेदी अस्सासपस्सासानं संवरट्ठेनातिआदीसु ‘‘सब्बकायपटिसंवेदी’’तिवुत्तअस्सासपस्सासतो उप्पन्नज्झानविपस्सनामग्गेसु संवरोयेव संवरट्ठेन सीलविसुद्धि। अविक्खेपोयेव अविक्खेपट्ठेन चित्तविसुद्धि। पञ्ञायेव दस्सनट्ठेन दिट्ठिविसुद्धि। झानविपस्सनासु विरतिअभावेपि पापाभावमत्तमेव संवरो नामाति वेदितब्बं।
Sabbakāyapaṭisaṃvedī assāsapassāsānaṃ saṃvaraṭṭhenātiādīsu ‘‘sabbakāyapaṭisaṃvedī’’tivuttaassāsapassāsato uppannajjhānavipassanāmaggesu saṃvaroyeva saṃvaraṭṭhena sīlavisuddhi. Avikkhepoyeva avikkhepaṭṭhena cittavisuddhi. Paññāyeva dassanaṭṭhena diṭṭhivisuddhi. Jhānavipassanāsu viratiabhāvepi pāpābhāvamattameva saṃvaro nāmāti veditabbaṃ.
१७१. पस्सम्भयन्तिआदीनं निद्देसे कायिकाति रूपकाये भवा। कायपटिबद्धाति कायं पटिबद्धा कायं निस्सिता, काये सति होन्ति, असति न होन्ति, तस्मायेव ते कायेन सङ्खरीयन्तीति कायसङ्खारा। पस्सम्भेन्तोति निब्बापेन्तो सन्निसीदापेन्तो। पस्सम्भनवचनेनेव ओळारिकानं पस्सम्भनं सिद्धं। निरोधेन्तोति ओळारिकानं अनुप्पादनेन निरोधेन्तो। वूपसमेन्तोति ओळारिकेयेव एकसन्ततिपरिणामनयेन सन्तभावं नयन्तो। सिक्खतीति अधिकारवसेन अस्ससिस्सामीति सिक्खतीति सम्बन्धो, तिस्सो सिक्खा सिक्खतीति वा अत्थो।
171.Passambhayantiādīnaṃ niddese kāyikāti rūpakāye bhavā. Kāyapaṭibaddhāti kāyaṃ paṭibaddhā kāyaṃ nissitā, kāye sati honti, asati na honti, tasmāyeva te kāyena saṅkharīyantīti kāyasaṅkhārā. Passambhentoti nibbāpento sannisīdāpento. Passambhanavacaneneva oḷārikānaṃ passambhanaṃ siddhaṃ. Nirodhentoti oḷārikānaṃ anuppādanena nirodhento. Vūpasamentoti oḷārikeyeva ekasantatipariṇāmanayena santabhāvaṃ nayanto. Sikkhatīti adhikāravasena assasissāmīti sikkhatīti sambandho, tisso sikkhā sikkhatīti vā attho.
इदानि ओळारिकपस्सम्भनं दस्सेतुं यथारूपेहीतिआदिमाह। तत्थ यथारूपेहीति यादिसेहि। आनमनाति पच्छतो नमना। विनमनाति उभयपस्सतो नमना। सन्नमनाति सब्बतोपि नमन्तस्स सुट्ठु नमना। पणमनाति पुरतो नमना। इञ्जनाति कम्पना। फन्दनाति ईसकं चलना। पकम्पनाति भुसं कम्पना। यथारूपेहि कायसङ्खारेहि कायस्स आनमना…पे॰… पकम्पना, तथारूपं कायसङ्खारं पस्सम्भयन्ति च, या कायस्स आनमना…पे॰… पकम्पना, तञ्च पस्सम्भयन्ति च सम्बन्धो कातब्बो। कायसङ्खारेसु हि पस्सम्भितेसु कायस्स आनमनादयो च पस्सम्भितायेव होन्तीति। यथारूपेहि कायसङ्खारेहि कायस्स न आनमनादिका होति, तथारूपं सन्तं सुखुमम्पि कायसङ्खारं पस्सम्भयन्ति च, या कायस्स न आनमनादिका, तञ्च सन्तं सुखुमं पस्सम्भयन्ति च सम्बन्धतो वेदितब्बं। सन्तं सुखुमन्ति च भावनपुंसकवचनमेतं। इति किराति एत्थ इति एवमत्थे, किर यदिअत्थे। यदि एवं सुखुमकेपि अस्सासपस्सासे पस्सम्भयं अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खतीति चोदकेन चोदना आरद्धा होति। अथ वा किराति चोदकवचनत्ता असद्दहनत्थे असहनत्थे परोक्खत्थे च युज्जतियेव, एवं सुखुमानम्पि पस्सम्भनं सिक्खतीति न सद्दहामि न सहामि अपच्चक्खं मेति वुत्तं होति।
Idāni oḷārikapassambhanaṃ dassetuṃ yathārūpehītiādimāha. Tattha yathārūpehīti yādisehi. Ānamanāti pacchato namanā. Vinamanāti ubhayapassato namanā. Sannamanāti sabbatopi namantassa suṭṭhu namanā. Paṇamanāti purato namanā. Iñjanāti kampanā. Phandanāti īsakaṃ calanā. Pakampanāti bhusaṃ kampanā. Yathārūpehi kāyasaṅkhārehi kāyassa ānamanā…pe… pakampanā, tathārūpaṃ kāyasaṅkhāraṃ passambhayanti ca, yā kāyassa ānamanā…pe… pakampanā, tañca passambhayanti ca sambandho kātabbo. Kāyasaṅkhāresu hi passambhitesu kāyassa ānamanādayo ca passambhitāyeva hontīti. Yathārūpehi kāyasaṅkhārehi kāyassa na ānamanādikā hoti, tathārūpaṃ santaṃ sukhumampi kāyasaṅkhāraṃ passambhayanti ca, yā kāyassa na ānamanādikā, tañca santaṃ sukhumaṃ passambhayanti ca sambandhato veditabbaṃ. Santaṃ sukhumanti ca bhāvanapuṃsakavacanametaṃ. Iti kirāti ettha iti evamatthe, kira yadiatthe. Yadi evaṃ sukhumakepi assāsapassāse passambhayaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatīti codakena codanā āraddhā hoti. Atha vā kirāti codakavacanattā asaddahanatthe asahanatthe parokkhatthe ca yujjatiyeva, evaṃ sukhumānampi passambhanaṃ sikkhatīti na saddahāmi na sahāmi apaccakkhaṃ meti vuttaṃ hoti.
एवं सन्तेति एवं सुखुमानं पस्सम्भने सन्ते। वातूपलद्धिया च पभावना न होतीति अस्सासपस्सासवातस्स उपलद्धिया। उपलद्धीति विञ्ञाणं। अस्सासपस्सासवातं उपलब्भमानस्स तदारम्मणस्स भावनाविञ्ञाणस्स पभावना उप्पादना न होति, तस्स आरम्मणस्स भावना न होतीति अत्थो। अस्सासपस्सासानञ्च पभावना न होतीति भावनाय सुखुमकानम्पि अस्सासपस्सासानं निरोधनतो तेसञ्च उप्पादना पवत्तना न होतीति अत्थो। आनापानस्सतिया च पभावना न होतीति अस्सासपस्सासाभावतोयेव तदारम्मणाय भावनाविञ्ञाणसम्पयुत्ताय सतिया च पवत्तना न होति। तस्मायेव तंसम्पयुत्तस्स आनापानस्सतिसमाधिस्स च भावना न होति। न च नं तन्ति एत्थ च नन्ति निपातमत्तं ‘‘भिक्खु च न’’न्तिआदीसु (पारा॰ २७३) विय। तं वुत्तविधिं समापत्तिं पण्डिता न समापज्जन्तिपि ततो न वुट्ठहन्तिपीति सम्बन्धो। चोदनापक्खस्स परिहारवचने इति किराति एवमेव। एत्थ एवकारत्थे किरसद्दो दट्ठब्बो। एवं सन्तेति एवं पस्सम्भने सन्ते एव।
Evaṃ santeti evaṃ sukhumānaṃ passambhane sante. Vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā na hotīti assāsapassāsavātassa upaladdhiyā. Upaladdhīti viññāṇaṃ. Assāsapassāsavātaṃ upalabbhamānassa tadārammaṇassa bhāvanāviññāṇassa pabhāvanā uppādanā na hoti, tassa ārammaṇassa bhāvanā na hotīti attho. Assāsapassāsānañca pabhāvanā na hotīti bhāvanāya sukhumakānampi assāsapassāsānaṃ nirodhanato tesañca uppādanā pavattanā na hotīti attho. Ānāpānassatiyā ca pabhāvanā na hotīti assāsapassāsābhāvatoyeva tadārammaṇāya bhāvanāviññāṇasampayuttāya satiyā ca pavattanā na hoti. Tasmāyeva taṃsampayuttassa ānāpānassatisamādhissa ca bhāvanā na hoti. Na ca naṃ tanti ettha ca nanti nipātamattaṃ ‘‘bhikkhu ca na’’ntiādīsu (pārā. 273) viya. Taṃ vuttavidhiṃ samāpattiṃ paṇḍitā na samāpajjantipi tato na vuṭṭhahantipīti sambandho. Codanāpakkhassa parihāravacane iti kirāti evameva. Ettha evakāratthe kirasaddo daṭṭhabbo. Evaṃ santeti evaṃ passambhane sante eva.
यथा कथं वियाति यथा तं वुत्तविधानं होति, तथा तं कथं वियाति उपमं पुच्छति। इदानि सेय्यथापीति तं उपमं दस्सेति। कंसेति कंसमयभाजने। निमित्तन्ति तेसं सद्दानं आकारं। ‘‘निमित्त’’न्ति च सामिअत्थे उपयोगवचनं, निमित्तस्साति अत्थो। सद्दनिमित्तञ्च सद्दतो अनञ्ञं। सुग्गहितत्ताति सुट्ठु उग्गहितत्ता। सुगहितत्तातिपि पाठो, सुट्ठु गहितत्ताति अत्थो। सुमनसिकतत्ताति सुट्ठु आवज्जितत्ता। सूपधारितत्ताति सुट्ठु चित्ते ठपितत्ता। सुखुमसद्दनिमित्तारम्मणतापीति तदा सुखुमानम्पि सद्दानं निरुद्धत्ता अनुग्गहितसद्दनिमित्तस्स अनारम्मणम्पि सुखुमतरं सद्दनिमित्तं आरम्मणं कत्वा सुखुमतरं सद्दनिमित्तारम्मणम्पि चित्तं पवत्तति, सुखुमतरसद्दनिमित्तारम्मणभावतोपीति वा अत्थो। इमिनाव नयेन अप्पनायम्पि अत्थो वेदितब्बो।
Yathā kathaṃ viyāti yathā taṃ vuttavidhānaṃ hoti, tathā taṃ kathaṃ viyāti upamaṃ pucchati. Idāni seyyathāpīti taṃ upamaṃ dasseti. Kaṃseti kaṃsamayabhājane. Nimittanti tesaṃ saddānaṃ ākāraṃ. ‘‘Nimitta’’nti ca sāmiatthe upayogavacanaṃ, nimittassāti attho. Saddanimittañca saddato anaññaṃ. Suggahitattāti suṭṭhu uggahitattā. Sugahitattātipi pāṭho, suṭṭhu gahitattāti attho. Sumanasikatattāti suṭṭhu āvajjitattā. Sūpadhāritattāti suṭṭhu citte ṭhapitattā. Sukhumasaddanimittārammaṇatāpīti tadā sukhumānampi saddānaṃ niruddhattā anuggahitasaddanimittassa anārammaṇampi sukhumataraṃ saddanimittaṃ ārammaṇaṃ katvā sukhumataraṃ saddanimittārammaṇampi cittaṃ pavattati, sukhumatarasaddanimittārammaṇabhāvatopīti vā attho. Imināva nayena appanāyampi attho veditabbo.
पस्सम्भयन्तिआदीसु ‘‘पस्सम्भयं कायसङ्खार’’न्ति वुत्ता अस्सासपस्सासा कायोति वा ‘‘पस्सम्भयं कायसङ्खार’’न्ति एत्थ अस्सासपस्सासा कायोति वा योजना वेदितब्बा। भावनाविसुद्धिया कायसङ्खारे पस्सम्भमानेपि ओळारिकं कायसङ्खारं पस्सम्भेमीति योगिनो आभोगे सति तेनादरेन अतिविय पस्सम्भति। अनुपट्ठहन्तम्पि सुखुमं सुआनयं होति।
Passambhayantiādīsu ‘‘passambhayaṃ kāyasaṅkhāra’’nti vuttā assāsapassāsā kāyoti vā ‘‘passambhayaṃ kāyasaṅkhāra’’nti ettha assāsapassāsā kāyoti vā yojanā veditabbā. Bhāvanāvisuddhiyā kāyasaṅkhāre passambhamānepi oḷārikaṃ kāyasaṅkhāraṃ passambhemīti yogino ābhoge sati tenādarena ativiya passambhati. Anupaṭṭhahantampi sukhumaṃ suānayaṃ hoti.
अट्ठ अनुपस्सनाञाणानीति ‘‘दीघं रस्सं सब्बकायपटिसंवेदी पस्सम्भयं कायसङ्खार’’न्ति वुत्तेसु चतूसु वत्थूसु अस्सासवसेन चतस्सो, पस्सासवसेन चतस्सोति अट्ठ अनुपस्सनाञाणानि। अट्ठ च उपट्ठानानुस्सतियोति ‘‘दीघं अस्सासवसेन चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपं पजानतो सति उपट्ठिता होती’’तिआदिना (पटि॰ म॰ १.१७०) नयेन वुत्तेसु चतूसु वत्थूसु अस्सासवसेन चतस्सो, पस्सासवसेन चतस्सोति अट्ठ च उपट्ठानानुस्सतियो। अट्ठ चुपट्ठानानुस्सतियोतिपि पाठो। चत्तारि सुत्तन्तिकवत्थूनीति भगवता आनापानस्सतिसुत्तन्ते (म॰ नि॰ ३.१४४ आदयो) वुत्तत्ता पठमचतुक्कवसेन चत्तारि सुत्तन्तिकवत्थूनीति।
Aṭṭhaanupassanāñāṇānīti ‘‘dīghaṃ rassaṃ sabbakāyapaṭisaṃvedī passambhayaṃ kāyasaṅkhāra’’nti vuttesu catūsu vatthūsu assāsavasena catasso, passāsavasena catassoti aṭṭha anupassanāñāṇāni. Aṭṭha ca upaṭṭhānānussatiyoti ‘‘dīghaṃ assāsavasena cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānato sati upaṭṭhitā hotī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.170) nayena vuttesu catūsu vatthūsu assāsavasena catasso, passāsavasena catassoti aṭṭha ca upaṭṭhānānussatiyo. Aṭṭha cupaṭṭhānānussatiyotipi pāṭho. Cattāri suttantikavatthūnīti bhagavatā ānāpānassatisuttante (ma. ni. 3.144 ādayo) vuttattā paṭhamacatukkavasena cattāri suttantikavatthūnīti.
पठमचतुक्कनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
१७२. दुतियचतुक्कस्स पीतिपटिसंवेदिनिद्देसे उप्पज्जति पीति पामोज्जन्ति एत्थ पीतीति मूलपदं। पामोज्जन्ति तस्स अत्थपदं, पमुदितभावोति अत्थो। या पीति पामोज्जन्तिआदीसु या ‘‘पीती’’ति च ‘‘पामोज्ज’’न्ति च एवमादीनि नामानि लभति, सा पीतीति वुत्तं होति। तत्थ पीतीति सभावपदं। पमुदितस्स भावो पामोज्जं। आमोदनाकारो आमोदना। पमोदनाकारो पमोदना। यथा वा भेसज्जानं वा तेलानं वा उण्होदकसीतोदकानं वा एकतोकरणं मोदनाति वुच्चति, एवमयम्पि धम्मानं एकतोकरणेन मोदना, उपसग्गवसेन पन पदं मण्डेत्वा आमोदना पमोदनाति वुत्तं। हासेतीति हासो, पहासेतीति पहासो, हट्ठपहट्ठाकारानमेतं अधिवचनं। वित्तीति वित्तं, धनस्सेतं नामं। अयं पन सोमनस्सपच्चयत्ता वित्तिसरिक्खताय वित्ति। यथा हि धनिनो धनं पटिच्च सोमनस्सं उप्पज्जति, एवं पीतिमतोपि पीतिं पटिच्च सोमनस्सं उप्पज्जति। तस्मा ‘‘वित्ती’’ति वुत्ता। तुट्ठिसभावसण्ठिताय हि पीतिया एतं नामं। पीतिमा पन पुग्गलो कायचित्तानं उग्गतत्ता अब्भुग्गतत्ता ‘‘उदग्गो’’ति वुच्चति, उदग्गस्स भागो ओदग्यं। अत्तनो मनता अत्तमनता। अनभिरद्धस्स हि मनो दुक्खपदट्ठानत्ता न अत्तनो मनो नाम होति, अभिरद्धस्स सुखपदट्ठानत्ता अत्तनो मनो नाम होति, इति अत्तनो मनता अत्तमनता, सकमनता सकमनस्स भावोति अत्थो। सा पन यस्मा न अञ्ञस्स कस्सचि अत्तनो मनता, चित्तस्सेव पनेसो भावो चेतसिको धम्मो, तस्मा अत्तमनता चित्तस्साति वुत्ता। सेसमेत्थ च उपरि च हेट्ठा वुत्तनयेन योजेत्वा वेदितब्बं।
172. Dutiyacatukkassa pītipaṭisaṃvediniddese uppajjati pīti pāmojjanti ettha pītīti mūlapadaṃ. Pāmojjanti tassa atthapadaṃ, pamuditabhāvoti attho. Yā pīti pāmojjantiādīsu yā ‘‘pītī’’ti ca ‘‘pāmojja’’nti ca evamādīni nāmāni labhati, sā pītīti vuttaṃ hoti. Tattha pītīti sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekatokaraṇaṃ modanāti vuccati, evamayampi dhammānaṃ ekatokaraṇena modanā, upasaggavasena pana padaṃ maṇḍetvā āmodanā pamodanāti vuttaṃ. Hāsetīti hāso, pahāsetīti pahāso, haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ, dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati. Tasmā ‘‘vittī’’ti vuttā. Tuṭṭhisabhāvasaṇṭhitāya hi pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā ‘‘udaggo’’ti vuccati, udaggassa bhāgo odagyaṃ. Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā na attano mano nāma hoti, abhiraddhassa sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti, iti attano manatā attamanatā, sakamanatā sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva paneso bhāvo cetasiko dhammo, tasmā attamanatā cittassāti vuttā. Sesamettha ca upari ca heṭṭhā vuttanayena yojetvā veditabbaṃ.
१७३. सुखपटिसंवेदिनिद्देसे द्वे सुखानीति समथविपस्सनाभूमिदस्सनत्थं वुत्तं। कायिकञ्हि सुखं विपस्सनाय भूमि, चेतसिकं सुखं समथस्स च विपस्सनाय च भूमि। कायिकन्ति पसादकायं विना अनुप्पत्तितो काये नियुत्तन्ति कायिकं। चेतसिकन्ति अविप्पयोगवसेन चेतसि नियुत्तन्ति चेतसिकं। तत्थ कायिकपदेन चेतसिकं सुखं पटिक्खिपति, सुखपदेन कायिकं दुक्खं। तथा चेतसिकपदेन कायिकं सुखं पटिक्खिपति, सुखपदेन चेतसिकं दुक्खं। सातन्ति मधुरं सुमधुरं। सुखन्ति सुखमेव, न दुक्खं। कायसम्फस्सजन्ति कायसम्फस्से जातं। सातं सुखं वेदयितन्ति सातं वेदयितं, न असातं वेदयितं। सुखं वेदयितं, न दुक्खं वेदयितं। परतो तीणि पदानि इत्थिलिङ्गवसेन वुत्तानि। साता वेदना, न असाता। सुखा वेदना, न दुक्खाति अयमेव पनेत्थ अत्थो।
173. Sukhapaṭisaṃvediniddese dve sukhānīti samathavipassanābhūmidassanatthaṃ vuttaṃ. Kāyikañhi sukhaṃ vipassanāya bhūmi, cetasikaṃ sukhaṃ samathassa ca vipassanāya ca bhūmi. Kāyikanti pasādakāyaṃ vinā anuppattito kāye niyuttanti kāyikaṃ. Cetasikanti avippayogavasena cetasi niyuttanti cetasikaṃ. Tattha kāyikapadena cetasikaṃ sukhaṃ paṭikkhipati, sukhapadena kāyikaṃ dukkhaṃ. Tathā cetasikapadena kāyikaṃ sukhaṃ paṭikkhipati, sukhapadena cetasikaṃ dukkhaṃ. Sātanti madhuraṃ sumadhuraṃ. Sukhanti sukhameva, na dukkhaṃ. Kāyasamphassajanti kāyasamphasse jātaṃ. Sātaṃ sukhaṃvedayitanti sātaṃ vedayitaṃ, na asātaṃ vedayitaṃ. Sukhaṃ vedayitaṃ, na dukkhaṃ vedayitaṃ. Parato tīṇi padāni itthiliṅgavasena vuttāni. Sātā vedanā, na asātā. Sukhā vedanā, na dukkhāti ayameva panettha attho.
चेतसिकसुखनिद्देसो वुत्तपटिपक्खनयेन योजेतब्बो। ते सुखाति लिङ्गविपल्लासो कतो, तानि सुखानीति वुत्तं होति। सेसमेत्थ चतुक्के हेट्ठा पठमचतुक्के वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। चत्तारि सुत्तन्तिकवत्थूनि दुतियचतुक्कवसेन वेदितब्बानीति।
Cetasikasukhaniddeso vuttapaṭipakkhanayena yojetabbo. Te sukhāti liṅgavipallāso kato, tāni sukhānīti vuttaṃ hoti. Sesamettha catukke heṭṭhā paṭhamacatukke vuttanayeneva veditabbaṃ. Cattāri suttantikavatthūni dutiyacatukkavasena veditabbānīti.
दुतियचतुक्कनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dutiyacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
१७६. ततियचतुक्कनिद्देसे चित्तन्ति मूलपदं। विञ्ञाणन्ति अत्थपदं। यं चित्तन्तिआदि पीतियं वुत्तनयेन योजेतब्बं। तत्थ चित्तन्तिआदीसु चित्तविचित्तताय चित्तं। आरम्मणं मिनमानं जानातीति मनो। मानसन्ति मनोयेव। ‘‘अन्तलिक्खचरो पासो, य्वायं चरति मानसो’’ति (सं॰ नि॰ १.१५१; महाव॰ ३३) हि एत्थ पन सम्पयुत्तकधम्मो मानसोति वुत्तो।
176. Tatiyacatukkaniddese cittanti mūlapadaṃ. Viññāṇanti atthapadaṃ. Yaṃ cittantiādi pītiyaṃ vuttanayena yojetabbaṃ. Tattha cittantiādīsu cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti manoyeva. ‘‘Antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso’’ti (saṃ. ni. 1.151; mahāva. 33) hi ettha pana sampayuttakadhammo mānasoti vutto.
‘‘कथञ्हि भगवा तुय्हं, सावको सासने रतो।
‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;
अप्पत्तमानसो सेक्खो, कालं कयिरा जने सुता’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१५९) –
Appattamānaso sekkho, kālaṃ kayirā jane sutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159) –
एत्थ अरहत्तं मानसन्ति वुत्तं। इध पन मनोव मानसं। ब्यञ्जनवसेन हेतं पदं वड्ढितं।
Ettha arahattaṃ mānasanti vuttaṃ. Idha pana manova mānasaṃ. Byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.
हदयन्ति चित्तं। ‘‘चित्तं वा ते खिपिस्सामि, हदयं वा ते फालेस्सामी’’ति (सं॰ नि॰ १.२३७; सु॰ नि॰ आळवकसुत्त) एत्थ उरो हदयन्ति वुत्तं। ‘‘हदया हदयं मञ्ञे अञ्ञाय तच्छती’’ति (म॰ नि॰ १.६३) एत्थ चित्तं। ‘‘वक्कं हदय’’न्ति (दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०) एत्थ हदयवत्थु। इध पन चित्तमेव अब्भन्तरट्ठेन ‘‘हदय’’न्ति वुत्तं। तदेव परिसुद्धट्ठेन पण्डरं। भवङ्गं सन्धायेतं वुत्तं। यथाह – ‘‘पभस्सरमिदं, भिक्खवे, चित्तं, तञ्च खो आगन्तुकेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठ’’न्ति (अ॰ नि॰ १.४९)। ततो निक्खन्तत्ता पन अकुसलम्पि गङ्गाय निक्खन्ता नदी गङ्गा विय, गोधावरितो निक्खन्ता गोधावरी विय च ‘‘पण्डर’’न्त्वेव वुत्तं। यस्मा पन आरम्मणविजाननलक्खणं चित्तं उपक्किलेसेन किलेसो न होति, सभावतो परिसुद्धमेव होति, उपक्किलेसयोगे पन सति उपक्किलिट्ठं नाम होति, तस्मापि ‘‘पण्डर’’न्ति वत्तुं युज्जति।
Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (saṃ. ni. 1.237; su. ni. āḷavakasutta) ettha uro hadayanti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. Tadeva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ. Bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha – ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya, godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca ‘‘paṇḍara’’ntveva vuttaṃ. Yasmā pana ārammaṇavijānanalakkhaṇaṃ cittaṃ upakkilesena kileso na hoti, sabhāvato parisuddhameva hoti, upakkilesayoge pana sati upakkiliṭṭhaṃ nāma hoti, tasmāpi ‘‘paṇḍara’’nti vattuṃ yujjati.
मनो मनायतनन्ति इध पन मनोगहणं मनस्सेव आयतनभावदीपनत्थं। तेनेतं दीपेति – ‘‘नयिदं देवायतनं विय मनस्स आयतनत्ता मनायतनं, अथ खो मनो एव आयतनं मनायतन’’न्ति।
Mano manāyatananti idha pana manogahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti – ‘‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’’nti.
आयतनट्ठो हेट्ठा वुत्तोयेव। मनते इति मनो, विजानातीति अत्थो। अट्ठकथाचरिया पनाहु – नाळिया मिनमानो विय महातुलाय धारयमानो विय च आरम्मणं जानातीति मनो, तदेव मननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं, मनोव इन्द्रियं मनिन्द्रियं।
Āyatanaṭṭho heṭṭhā vuttoyeva. Manate iti mano, vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu – nāḷiyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ jānātīti mano, tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, manova indriyaṃ manindriyaṃ.
विजानातीति विञ्ञाणं। विञ्ञाणमेव खन्धो विञ्ञाणक्खन्धो। रुळ्हितो खन्धो वुत्तो। रासट्ठेन हि विञ्ञाणक्खन्धस्स एकदेसो एकं विञ्ञाणं। तस्मा यथा रुक्खस्स एकदेसं छिन्दन्तो रुक्खं छिन्दतीति वुच्चति, एवमेव विञ्ञाणक्खन्धस्स एकदेसभूतं एकम्पि विञ्ञाणं रुळ्हितो ‘‘विञ्ञाणक्खन्धो’’ति वुत्तं। यस्मा पन रासट्ठोयेव खन्धट्ठो न होति, कोट्ठासट्ठोपि खन्धट्ठोयेव, तस्मा कोट्ठासट्ठेन विञ्ञाणकोट्ठासोतिपि अत्थो। तज्जा मनोविञ्ञाणधातूति तेसं फस्सादीनं सम्पयुत्तधम्मानं अनुच्छविका मनोविञ्ञाणधातु। इमस्मिञ्हि पदे एकमेव चित्तं मिननट्ठेन मनो, विजाननट्ठेन विञ्ञाणं, सभावट्ठेन, निस्सत्तट्ठेन वा धातूति तीहि नामेहि वुत्तं।
Vijānātīti viññāṇaṃ. Viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto rukkhaṃ chindatīti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ ruḷhito ‘‘viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ. Yasmā pana rāsaṭṭhoyeva khandhaṭṭho na hoti, koṭṭhāsaṭṭhopi khandhaṭṭhoyeva, tasmā koṭṭhāsaṭṭhena viññāṇakoṭṭhāsotipi attho. Tajjā manoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ sampayuttadhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena, nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ.
१७७.
177.
अभिप्पमोदोति अधिका तुट्ठि।
Abhippamodoti adhikā tuṭṭhi.
१७८. समाधिनिद्देसे अचलभावेन आरम्मणे तिट्ठतीति ठिति। परतो पदद्वयं उपसग्गवसेन वड्ढितं । अपिच सम्पयुत्तधम्मे आरम्मणम्हि सम्पिण्डेत्वा तिट्ठतीति सण्ठिति। आरम्मणं ओगाहेत्वा अनुपविसित्वा तिट्ठतीति अवट्ठिति। कुसलपक्खस्मिं हि चत्तारो धम्मा आरम्मणं ओगाहन्ति सद्धा सति समाधि पञ्ञाति। तेनेव सद्धा ‘‘ओकप्पना’’ति वुत्ता, सति ‘‘अपिलापनता’’ति, समाधि ‘‘अवट्ठिती’’ति, पञ्ञा ‘‘परियोगाहना’’ति। अकुसलपक्खे पन तयो धम्मा आरम्मणं ओगाहन्ति तण्हा दिट्ठि अविज्जाति। तेनेव ते ‘‘ओघा’’ति वुत्ता। उद्धच्चविचिकिच्छावसेन पवत्तस्स विसाहारस्स पटिपक्खतो अविसाहारो, अविसाहरणन्ति अत्थो। उद्धच्चविचिकिच्छावसेनेव गच्छन्तं चित्तं विक्खिपति नाम, अयं पन तथा न होतीति अविक्खेपो। उद्धच्चविचिकिच्छावसेनेव चित्तं विसाहटं नाम होति, इतो चितो च हरीयति, अयं पन अविसाहटस्स मानसस्स भावोति अविसाहटमानसता।
178. Samādhiniddese acalabhāvena ārammaṇe tiṭṭhatīti ṭhiti. Parato padadvayaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ . Apica sampayuttadhamme ārammaṇamhi sampiṇḍetvā tiṭṭhatīti saṇṭhiti. Ārammaṇaṃ ogāhetvā anupavisitvā tiṭṭhatīti avaṭṭhiti. Kusalapakkhasmiṃ hi cattāro dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti saddhā sati samādhi paññāti. Teneva saddhā ‘‘okappanā’’ti vuttā, sati ‘‘apilāpanatā’’ti, samādhi ‘‘avaṭṭhitī’’ti, paññā ‘‘pariyogāhanā’’ti. Akusalapakkhe pana tayo dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti taṇhā diṭṭhi avijjāti. Teneva te ‘‘oghā’’ti vuttā. Uddhaccavicikicchāvasena pavattassa visāhārassa paṭipakkhato avisāhāro, avisāharaṇanti attho. Uddhaccavicikicchāvaseneva gacchantaṃ cittaṃ vikkhipati nāma, ayaṃ pana tathā na hotīti avikkhepo. Uddhaccavicikicchāvaseneva cittaṃ visāhaṭaṃ nāma hoti, ito cito ca harīyati, ayaṃ pana avisāhaṭassa mānasassa bhāvoti avisāhaṭamānasatā.
समथोति तिविधो समथो चित्तसमथो अधिकरणसमथो सब्बसङ्खारसमथोति। तत्थ अट्ठसु समापत्तीसु चित्तेकग्गता चित्तसमथो नाम। तञ्हि आगम्म चित्तचलनं चित्तविप्फन्दनं सम्मति वूपसम्मति, तस्मा सो ‘‘चित्तसमथो’’ति वुच्चति। सम्मुखाविनयादिसत्तविधो अधिकरणसमथो नाम। तञ्हि आगम्म तानि तानि अधिकरणानि सम्मन्ति वूपसम्मन्ति, तस्मा सो ‘‘अधिकरणसमथो’’ति वुच्चति। यस्मा पन सब्बे सङ्खारा निब्बानं आगम्म सम्मन्ति वूपसम्मन्ति, तस्मा तं सब्बसङ्खारसमथोति वुच्चति। इमस्मिं अत्थे चित्तसमथो अधिप्पेतो। समाधिलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति समाधिन्द्रियं। उद्धच्चे न कम्पतीति समाधिबलं। सम्मासमाधीति याथावसमाधि निय्यानिकसमाधि कुसलसमाधि।
Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaraṇasamatho sabbasaṅkhārasamathoti. Tattha aṭṭhasu samāpattīsu cittekaggatā cittasamatho nāma. Tañhi āgamma cittacalanaṃ cittavipphandanaṃ sammati vūpasammati, tasmā so ‘‘cittasamatho’’ti vuccati. Sammukhāvinayādisattavidho adhikaraṇasamatho nāma. Tañhi āgamma tāni tāni adhikaraṇāni sammanti vūpasammanti, tasmā so ‘‘adhikaraṇasamatho’’ti vuccati. Yasmā pana sabbe saṅkhārā nibbānaṃ āgamma sammanti vūpasammanti, tasmā taṃ sabbasaṅkhārasamathoti vuccati. Imasmiṃ atthe cittasamatho adhippeto. Samādhilakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti samādhindriyaṃ. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Sammāsamādhīti yāthāvasamādhi niyyānikasamādhi kusalasamādhi.
१७९. रागतो विमोचयं चित्तन्तिआदीहि दसहि किलेसवत्थूहि विमोचनं वुत्तं। थिनग्गहणेनेव चेत्थ मिद्धग्गहणं, उद्धच्चग्गहणेनेव च कुक्कुच्चग्गहणं कतं होतीति अञ्ञेसु पाठेसु सहचारित्ता किलेसवत्थुतो विमोचनवचनेनेव पठमज्झानादीहि नीवरणादितो विमोचनं, अनिच्चानुपस्सनादीहि निच्चसञ्ञादितो च विमोचनं वुत्तमेव होतीति। कथं तं चित्तं अनुपस्सतीति एत्थ पेय्याले च अनिच्चानुपस्सनादीहि निच्चसञ्ञादीनं पहानं वुत्तमेव। चत्तारि सुत्तन्तिकवत्थूनि ततियचतुक्कवसेन वेदितब्बानीति।
179.Rāgato vimocayaṃ cittantiādīhi dasahi kilesavatthūhi vimocanaṃ vuttaṃ. Thinaggahaṇeneva cettha middhaggahaṇaṃ, uddhaccaggahaṇeneva ca kukkuccaggahaṇaṃ kataṃ hotīti aññesu pāṭhesu sahacārittā kilesavatthuto vimocanavacaneneva paṭhamajjhānādīhi nīvaraṇādito vimocanaṃ, aniccānupassanādīhi niccasaññādito ca vimocanaṃ vuttameva hotīti. Kathaṃ taṃ cittaṃ anupassatīti ettha peyyāle ca aniccānupassanādīhi niccasaññādīnaṃ pahānaṃ vuttameva. Cattāri suttantikavatthūni tatiyacatukkavasena veditabbānīti.
ततियचतुक्कनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Tatiyacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
१८०. चतुत्थचतुक्कनिद्देसे ‘‘अनिद्दिट्ठे नपुंसक’’न्ति वचनतो असुकन्ति अनिद्दिट्ठत्ता ‘‘अनिच्चन्ति किं अनिच्च’’न्ति नपुंसकवचनेन पुच्छा कता। उप्पादवयट्ठेनाति उप्पादवयसङ्खातेन अत्थेन, उप्पादवयसभावेनाति अत्थो। एत्थ च पञ्चक्खन्धा सभावलक्खणं, पञ्चन्नं खन्धानं उप्पादवया विकारलक्खणं। एतेन हुत्वा अभावेन अनिच्चाति वुत्तं होति। तेनेव च अट्ठकथायं ‘‘सङ्खतलक्खणवसेन अनिच्चताति तेसंयेव उप्पादवयञ्ञथत्त’’न्ति च वत्वापि ‘‘हुत्वा अभावो वा’’ति वुत्तं। एतेन हुत्वा अभावाकारो अनिच्चलक्खणन्ति वुत्तं होति। ‘‘पञ्चन्नं खन्धानं उदयब्बयं पस्सन्तो इमानि पञ्ञाय लक्खणानी’’ति पेय्यालं कत्वा वुत्तं। धम्माति रूपक्खन्धादयो यथावुत्तधम्मा।
180. Catutthacatukkaniddese ‘‘aniddiṭṭhe napuṃsaka’’nti vacanato asukanti aniddiṭṭhattā ‘‘aniccanti kiṃ anicca’’nti napuṃsakavacanena pucchā katā. Uppādavayaṭṭhenāti uppādavayasaṅkhātena atthena, uppādavayasabhāvenāti attho. Ettha ca pañcakkhandhā sabhāvalakkhaṇaṃ, pañcannaṃ khandhānaṃ uppādavayā vikāralakkhaṇaṃ. Etena hutvā abhāvena aniccāti vuttaṃ hoti. Teneva ca aṭṭhakathāyaṃ ‘‘saṅkhatalakkhaṇavasena aniccatāti tesaṃyeva uppādavayaññathatta’’nti ca vatvāpi ‘‘hutvā abhāvo vā’’ti vuttaṃ. Etena hutvā abhāvākāro aniccalakkhaṇanti vuttaṃ hoti. ‘‘Pañcannaṃ khandhānaṃ udayabbayaṃ passanto imāni paññāya lakkhaṇānī’’ti peyyālaṃ katvā vuttaṃ. Dhammāti rūpakkhandhādayo yathāvuttadhammā.
विरागानुपस्सीनिद्देसे रूपे आदीनवं दिस्वाति भङ्गानुपस्सनतो पट्ठाय परतो वुत्तेहि अनिच्चट्ठादीहि रूपक्खन्धे आदीनवं दिस्वा। रूपविरागेति निब्बाने। निब्बानञ्हि आगम्म रूपं विरज्जति अपुनरुप्पत्तिधम्मतं आपज्जनेन निरुज्झति, तस्मा निब्बानं ‘‘रूपविरागो’’ति वुच्चति। छन्दजातो होतीति अनुस्सववसेन उप्पन्नधम्मच्छन्दो होति। सद्धाधिमुत्तोति तस्मिंयेव निब्बाने सद्धाय च अधिमुत्तो निच्छितो। चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितन्ति अस्स योगिस्स चित्तं खयविरागसङ्खाते रूपभङ्गे आरम्मणवसेन , अच्चन्त विरागसङ्खाते रूपविरागे निब्बाने अनुस्सववसेन सुट्ठु अधिट्ठितं सुट्ठु पतिट्ठितं होतीति सम्बन्धतो वेदितब्बं। रूपे विरागानुपस्सीति रूपस्स खयविरागो रूपे विरागोति पकतिभुम्मवचनेन वुत्तो। रूपस्स अच्चन्तविरागो रूपे विरागोति निमित्तत्थे भुम्मवचनेन वुत्तो। तं दुविधम्पि विरागं आरम्मणतो अज्झासयतो च अनुपस्सनसीलो ‘‘रूपे विरागानुपस्सी’’ति वुत्तो। एस नयो वेदनादीसु। निरोधानुपस्सीपदनिद्देसेपि एसेव नयो।
Virāgānupassīniddese rūpe ādīnavaṃ disvāti bhaṅgānupassanato paṭṭhāya parato vuttehi aniccaṭṭhādīhi rūpakkhandhe ādīnavaṃ disvā. Rūpavirāgeti nibbāne. Nibbānañhi āgamma rūpaṃ virajjati apunaruppattidhammataṃ āpajjanena nirujjhati, tasmā nibbānaṃ ‘‘rūpavirāgo’’ti vuccati. Chandajāto hotīti anussavavasena uppannadhammacchando hoti. Saddhādhimuttoti tasmiṃyeva nibbāne saddhāya ca adhimutto nicchito. Cittañcassa svādhiṭṭhitanti assa yogissa cittaṃ khayavirāgasaṅkhāte rūpabhaṅge ārammaṇavasena , accanta virāgasaṅkhāte rūpavirāge nibbāne anussavavasena suṭṭhu adhiṭṭhitaṃ suṭṭhu patiṭṭhitaṃ hotīti sambandhato veditabbaṃ. Rūpe virāgānupassīti rūpassa khayavirāgo rūpe virāgoti pakatibhummavacanena vutto. Rūpassa accantavirāgo rūpe virāgoti nimittatthe bhummavacanena vutto. Taṃ duvidhampi virāgaṃ ārammaṇato ajjhāsayato ca anupassanasīlo ‘‘rūpe virāgānupassī’’ti vutto. Esa nayo vedanādīsu. Nirodhānupassīpadaniddesepi eseva nayo.
१८१. कतिहाकारेहीतिआदि पनेत्थ विसेसो – तत्थ अविज्जादीनं पटिच्चसमुप्पादङ्गानं आदीनवनिरोधदस्सनेनेव रूपादीनम्पि आदीनवनिरोधा दस्सिता होन्ति तेसम्पि पटिच्चसमुप्पादङ्गानतिवत्तनतो। इमिना एव च विसेसवचनेन विरागानुपस्सनतो निरोधानुपस्सनाय विसिट्ठभावो वुत्तो होति। तत्थ अनिच्चट्ठेनाति खयट्ठेन, हुत्वा अभावट्ठेन वा। दुक्खट्ठेनाति भयट्ठेन, पटिपीळनट्ठेन वा। अनत्तट्ठेनाति असारकट्ठेन, अवसवत्तनट्ठेन वा। सन्तापट्ठेनाति किलेससन्तापनट्ठेन। विपरिणामट्ठेनाति जराभङ्गवसेन द्विधा परिणामनट्ठेन। निदाननिरोधेनाति मूलपच्चयाभावेन। निरुज्झतीति न भवति। समुदयनिरोधेनाति आसन्नपच्चयाभावेन। मूलपच्चयो हि ब्याधिस्स असप्पायभोजनं विय निदानन्ति वुत्तो, आसन्नपच्चयो ब्याधिस्स वातपित्तसेम्हा विय समुदयोति वुत्तो। निदानञ्हि निच्छयेन ददाति फलमिति निदानं, समुदयो पन सुट्ठु उदेति एतस्मा फलमिति समुदयो। जातिनिरोधेनाति मूलपच्चयस्स उप्पत्तिअभावेन। पभवनिरोधेनाति आसन्नपच्चयस्स उप्पत्तिअभावेन। जातियेव हि पभवति एतस्मा दुक्खन्ति पभवोति वत्तुं युज्जति। हेतुनिरोधेनाति जनकपच्चयाभावेन। पच्चयनिरोधेनाति उपत्थम्भकपच्चयाभावेन। मूलपच्चयोपि हि आसन्नपच्चयो च जनकपच्चयो उपत्थम्भकपच्चयो च होतियेव। एतेहि तिक्खविपस्सनाक्खणे तदङ्गनिरोधो, मग्गक्खणे समुच्छेदनिरोधो वुत्तो होति। ञाणुप्पादेनाति तिक्खविपस्सनाञाणस्स वा मग्गञाणस्स वा उप्पादेन। निरोधुपट्ठानेनाति विपस्सनाक्खणे पच्चक्खतो खयनिरोधस्स अनुस्सववसेन निरोधसङ्खातस्स निब्बानस्स उपट्ठानेन, मग्गक्खणे पच्चक्खतो च निब्बानस्स उपट्ठानेन। एतेहि विसयविसयिनियमोव कतो होति, तदङ्गसमुच्छेदनिरोधो च वुत्तो होति।
181.Katihākārehītiādi panettha viseso – tattha avijjādīnaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ ādīnavanirodhadassaneneva rūpādīnampi ādīnavanirodhā dassitā honti tesampi paṭiccasamuppādaṅgānativattanato. Iminā eva ca visesavacanena virāgānupassanato nirodhānupassanāya visiṭṭhabhāvo vutto hoti. Tattha aniccaṭṭhenāti khayaṭṭhena, hutvā abhāvaṭṭhena vā. Dukkhaṭṭhenāti bhayaṭṭhena, paṭipīḷanaṭṭhena vā. Anattaṭṭhenāti asārakaṭṭhena, avasavattanaṭṭhena vā. Santāpaṭṭhenāti kilesasantāpanaṭṭhena. Vipariṇāmaṭṭhenāti jarābhaṅgavasena dvidhā pariṇāmanaṭṭhena. Nidānanirodhenāti mūlapaccayābhāvena. Nirujjhatīti na bhavati. Samudayanirodhenāti āsannapaccayābhāvena. Mūlapaccayo hi byādhissa asappāyabhojanaṃ viya nidānanti vutto, āsannapaccayo byādhissa vātapittasemhā viya samudayoti vutto. Nidānañhi nicchayena dadāti phalamiti nidānaṃ, samudayo pana suṭṭhu udeti etasmā phalamiti samudayo. Jātinirodhenāti mūlapaccayassa uppattiabhāvena. Pabhavanirodhenāti āsannapaccayassa uppattiabhāvena. Jātiyeva hi pabhavati etasmā dukkhanti pabhavoti vattuṃ yujjati. Hetunirodhenāti janakapaccayābhāvena. Paccayanirodhenāti upatthambhakapaccayābhāvena. Mūlapaccayopi hi āsannapaccayo ca janakapaccayo upatthambhakapaccayo ca hotiyeva. Etehi tikkhavipassanākkhaṇe tadaṅganirodho, maggakkhaṇe samucchedanirodho vutto hoti. Ñāṇuppādenāti tikkhavipassanāñāṇassa vā maggañāṇassa vā uppādena. Nirodhupaṭṭhānenāti vipassanākkhaṇe paccakkhato khayanirodhassa anussavavasena nirodhasaṅkhātassa nibbānassa upaṭṭhānena, maggakkhaṇe paccakkhato ca nibbānassa upaṭṭhānena. Etehi visayavisayiniyamova kato hoti, tadaṅgasamucchedanirodho ca vutto hoti.
१८२. पटिनिस्सग्गानुपस्सीपदनिद्देसे रूपं परिच्चजतीति आदीनवदस्सनेन निरपेक्खताय रूपक्खन्धं परिच्चजति। परिच्चागपटिनिस्सग्गोति परिच्चागट्ठेन पटिनिस्सग्गोति वुत्तं होति। एतेन पटिनिस्सग्गपदस्स परिच्चागट्ठो वुत्तो, तस्मा किलेसानं पजहनन्ति अत्थो। एत्थ च वुट्ठानगामिनी विपस्सना किलेसे तदङ्गवसेन परिच्चजति, मग्गो समुच्छेदवसेन। रूपनिरोधे निब्बाने चित्तं पक्खन्दतीति वुट्ठानगामिनी तंनिन्नताय पक्खन्दति, मग्गो आरम्मणकरणेन। पक्खन्दनपटिनिस्सग्गोति पक्खन्दनट्ठेन पटिनिस्सग्गोति वुत्तं होति। एतेन पटिनिस्सग्गपदस्स पक्खन्दनट्ठो वुत्तो, तस्मा चित्तस्स निब्बाने विस्सज्जनन्ति अत्थो। चत्तारि सुत्तन्तिकवत्थूनि चतुत्थचतुक्कवसेन वेदितब्बानि। इमस्मिं चतुक्के जरामरणे वत्तब्बंहेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। सतिपट्ठानेसु च ‘‘काये कायानुपस्सना, चित्ते चित्तानुपस्सना’’ति कायचित्तानं एकत्तवोहारवसेन एकवचननिद्देसो कतो। ‘‘वेदनासु वेदनानुपस्सना, धम्मेसु धम्मानुपस्सना’’ति वेदनाधम्मानं नानत्तवोहारवसेन बहुवचननिद्देसो कतोति वेदितब्बोति।
182. Paṭinissaggānupassīpadaniddese rūpaṃ pariccajatīti ādīnavadassanena nirapekkhatāya rūpakkhandhaṃ pariccajati. Pariccāgapaṭinissaggoti pariccāgaṭṭhena paṭinissaggoti vuttaṃ hoti. Etena paṭinissaggapadassa pariccāgaṭṭho vutto, tasmā kilesānaṃ pajahananti attho. Ettha ca vuṭṭhānagāminī vipassanā kilese tadaṅgavasena pariccajati, maggo samucchedavasena. Rūpanirodhe nibbāne cittaṃ pakkhandatīti vuṭṭhānagāminī taṃninnatāya pakkhandati, maggo ārammaṇakaraṇena. Pakkhandanapaṭinissaggoti pakkhandanaṭṭhena paṭinissaggoti vuttaṃ hoti. Etena paṭinissaggapadassa pakkhandanaṭṭho vutto, tasmā cittassa nibbāne vissajjananti attho. Cattāri suttantikavatthūni catutthacatukkavasena veditabbāni. Imasmiṃ catukke jarāmaraṇe vattabbaṃheṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Satipaṭṭhānesu ca ‘‘kāye kāyānupassanā, citte cittānupassanā’’ti kāyacittānaṃ ekattavohāravasena ekavacananiddeso kato. ‘‘Vedanāsu vedanānupassanā, dhammesu dhammānupassanā’’ti vedanādhammānaṃ nānattavohāravasena bahuvacananiddeso katoti veditabboti.
चतुत्थचतुक्कनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Catutthacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च सतोकारिञाणनिद्देसवण्णना।
Niṭṭhitā ca satokāriñāṇaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ५. सतोकारिञाणनिद्देसो • 5. Satokāriñāṇaniddeso
