| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
३. सेखसुत्तवण्णना
3. Sekhasuttavaṇṇanā
२२. सन्थागारन्ति अत्थानुसासनागारं। तेनाह – ‘‘उय्योगकालादीसू’’तिआदि। आदि-सद्देन मङ्गलमहादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। सन्थम्भन्तीति विस्समन्ति, परिस्समं विनोदेन्तीति अत्थो। सहाति सन्निवेसवसेन एकज्झं। सह अत्थानुसासनं अगारन्ति एतस्मिं अत्थे त्थ-कारस्स न्थ-कारं कत्वा सन्थागारन्ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। सन्थरन्तीति सम्मन्तनवसेन तिट्ठन्ति।
22.Santhāgāranti atthānusāsanāgāraṃ. Tenāha – ‘‘uyyogakālādīsū’’tiādi. Ādi-saddena maṅgalamahādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Santhambhantīti vissamanti, parissamaṃ vinodentīti attho. Sahāti sannivesavasena ekajjhaṃ. Saha atthānusāsanaṃ agāranti etasmiṃ atthe ttha-kārassa ntha-kāraṃ katvā santhāgāranti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Santharantīti sammantanavasena tiṭṭhanti.
तेपिटकं बुद्धवचनं आगतमेव भविस्सतीति बुद्धवचनस्स आगमनसीसेन अरियफलधम्मानम्पि आगमनं वुत्तमेव, तियामरत्तिं तत्थ वसन्तानं फलसमापत्तिवळञ्जनं होतीति। तस्मिञ्च भिक्खुसङ्घे कल्याणपुथुज्जना विपस्सनं उस्सुक्कापेन्ता होन्तीति चे? अरियमग्गधम्मानं तत्थ आगमनं होतियेव।
Tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ āgatameva bhavissatīti buddhavacanassa āgamanasīsena ariyaphaladhammānampi āgamanaṃ vuttameva, tiyāmarattiṃ tattha vasantānaṃ phalasamāpattivaḷañjanaṃ hotīti. Tasmiñca bhikkhusaṅghe kalyāṇaputhujjanā vipassanaṃ ussukkāpentā hontīti ce? Ariyamaggadhammānaṃ tattha āgamanaṃ hotiyeva.
अल्लगोमयेनाति अच्छेन अल्लगोमयरसेन। ओपुञ्छापेत्वाति विलिम्पित्वा। चतुज्जातियगन्धेहीति तगरकुङ्कुमयवनपुप्फतमालपत्तानि पिसित्वा कतगन्धेहि नानावण्णेति नीलादिवसेन नानावण्णे, न भित्तिविसेसवसेन। भित्तिविसेसवसेन पन नानासण्ठानरूपमेव। महापिट्ठिककोजवकेति हत्थिपिट्ठीसु अत्थरितब्बताय महापिट्ठिकाति लद्धसमञ्ञे कोजवेति वदन्ति। कुत्तके पन सन्धायेतं वुत्तं हत्थत्थरणा हत्थिरूपविचित्ता। अस्सत्थरकसीहत्थरकादयोपि अस्ससीहरूपादिविचित्ता एव अत्थरका, चित्तत्थरकं नानारूपेहि चेव नानाविधमालाकम्मादीहि च विचित्तं अत्थरकं।
Allagomayenāti acchena allagomayarasena. Opuñchāpetvāti vilimpitvā. Catujjātiyagandhehīti tagarakuṅkumayavanapupphatamālapattāni pisitvā katagandhehi nānāvaṇṇeti nīlādivasena nānāvaṇṇe, na bhittivisesavasena. Bhittivisesavasena pana nānāsaṇṭhānarūpameva. Mahāpiṭṭhikakojavaketi hatthipiṭṭhīsu attharitabbatāya mahāpiṭṭhikāti laddhasamaññe kojaveti vadanti. Kuttake pana sandhāyetaṃ vuttaṃ hatthattharaṇā hatthirūpavicittā. Assattharakasīhattharakādayopi assasīharūpādivicittā eva attharakā, cittattharakaṃ nānārūpehi ceva nānāvidhamālākammādīhi ca vicittaṃ attharakaṃ.
उपधानन्ति अपस्सयनं उपदहित्वाति अपस्सययोग्गभावेन ठपेत्वा गन्धेहि कतमाला गन्धदामं, तमालपत्तादीहि कतं पत्तदामं। आदि-सद्देन हिङ्गुलतक्कोलजातिफलजातिपुप्फादीहि कतदामं सङ्गण्हाति। पल्लङ्काकारेन कतपीठं पल्लङ्कपीठं, तीसु पस्सेसु, एकपस्से एव वा सउपस्सयं अपस्सयपीठं, अनपस्सयं मुण्डपीठं योजनावट्टेति योजनपरिक्खेपे।
Upadhānanti apassayanaṃ upadahitvāti apassayayoggabhāvena ṭhapetvā gandhehi katamālā gandhadāmaṃ, tamālapattādīhi kataṃ pattadāmaṃ. Ādi-saddena hiṅgulatakkolajātiphalajātipupphādīhi katadāmaṃ saṅgaṇhāti. Pallaṅkākārena katapīṭhaṃ pallaṅkapīṭhaṃ, tīsu passesu, ekapasse eva vā saupassayaṃ apassayapīṭhaṃ, anapassayaṃ muṇḍapīṭhaṃ yojanāvaṭṭeti yojanaparikkhepe.
संविधायाति अन्तरवासकस्स कोणपदेसञ्च इतरपदेसञ्च समं कत्वा विधाय। तेनाह – ‘‘कत्तरिया पदुमं कन्तन्तो विया’’ति तिमण्डलं पटिच्छादेन्तोति एत्थ च यस्मा बुद्धानं रूपसम्पदा विय आकप्पसम्पदापि परमुक्कंसगता, तस्मा तदा भगवा एवं सोभतीति दस्सेन्तो ‘‘सुवण्णपामङ्गेना’’तिआदिमाह, तत्थ असमेन बुद्धवेसेनातिआदिना तदा भगवा बुद्धानुभावस्स निगुहणे कारणाभावतो तत्थ सन्निपतितदेवमनुस्सनागयक्खगन्धब्बादीनं पसादजननत्थं अत्तनो सभावपकतिकिरियायेव कपिलवत्थुं पाविसीति दस्सेति। बुद्धानं कायप्पभा नाम पकतिया असीतिहत्थमत्तमेव पदेसं फरतीति आह – ‘‘असीतिहत्थट्ठानं अग्गहेसी’’ति नीलपीतलोहितोदातमञ्जिट्ठपभस्सरानं वसेन छब्बण्णा बुद्धरस्मियो।
Saṃvidhāyāti antaravāsakassa koṇapadesañca itarapadesañca samaṃ katvā vidhāya. Tenāha – ‘‘kattariyā padumaṃ kantanto viyā’’ti timaṇḍalaṃ paṭicchādentoti ettha ca yasmā buddhānaṃ rūpasampadā viya ākappasampadāpi paramukkaṃsagatā, tasmā tadā bhagavā evaṃ sobhatīti dassento ‘‘suvaṇṇapāmaṅgenā’’tiādimāha, tattha asamena buddhavesenātiādinā tadā bhagavā buddhānubhāvassa niguhaṇe kāraṇābhāvato tattha sannipatitadevamanussanāgayakkhagandhabbādīnaṃ pasādajananatthaṃ attano sabhāvapakatikiriyāyeva kapilavatthuṃ pāvisīti dasseti. Buddhānaṃ kāyappabhā nāma pakatiyā asītihatthamattameva padesaṃ pharatīti āha – ‘‘asītihatthaṭṭhānaṃ aggahesī’’ti nīlapītalohitodātamañjiṭṭhapabhassarānaṃ vasena chabbaṇṇā buddharasmiyo.
सब्बपालिफुल्लोति मूलतो पट्ठाय याव अग्गा फुल्लो विकसितो। पटिपाटिया ठपितानन्तिआदि परिकप्पूपमा। यथा तं…पे॰… अलङ्कतं अञ्ञो विरोचति, एवं विरोचित्थ, समतिंसाय पारमिताहि अभिसङ्खतत्ता एवं विरोचित्थाति वुत्तं होति। पञ्चवीसतिया नदीनन्ति गङ्गादीनं चन्दभागापरियोसानानं पञ्चवीसतिया महानदीनं। सम्भिज्जाति सम्भेदं मिस्सीभावं पत्वा मुखद्वारेति समुद्दं पविट्ठट्ठाने।
Sabbapāliphulloti mūlato paṭṭhāya yāva aggā phullo vikasito. Paṭipāṭiyā ṭhapitānantiādi parikappūpamā. Yathā taṃ…pe… alaṅkataṃ añño virocati, evaṃ virocittha, samatiṃsāya pāramitāhi abhisaṅkhatattā evaṃ virocitthāti vuttaṃ hoti. Pañcavīsatiyā nadīnanti gaṅgādīnaṃ candabhāgāpariyosānānaṃ pañcavīsatiyā mahānadīnaṃ. Sambhijjāti sambhedaṃ missībhāvaṃ patvā mukhadvāreti samuddaṃ paviṭṭhaṭṭhāne.
देवमनुस्सनागसुपण्णगन्धब्बयक्खादीनं अक्खीनीति चेतं परिकप्पनवसेन वुत्तं। सहस्सेनाति पदसहस्सेन, भाणवारप्पमाणेन गन्थेनाति अत्थो।
Devamanussanāgasupaṇṇagandhabbayakkhādīnaṃ akkhīnīti cetaṃ parikappanavasena vuttaṃ. Sahassenāti padasahassena, bhāṇavārappamāṇena ganthenāti attho.
कम्पयन्तो वसुन्धरन्ति अत्तनो गुणविसेसेहि पथवीकम्पं उप्पादेन्तो, एवंभूतोपि अहेठयन्तो पाणानि। सब्बदक्खिणत्ता बुद्धानं दक्खिणं पठमं पादं उद्धरन्तो। समं सम्फुसते भूमिं सुप्पतिट्ठितपादताय। यदिपि भूमिं समं फुसति, रजसानुपलिप्पति सुखुमत्ता छविया। निन्नट्ठानं उन्नमतीतिआदि बुद्धानं सुप्पतिट्ठितपादसङ्खातस्स महापुरिसलक्खणपटिलाभस्स निस्सन्दफलं। नातिदूरे उद्धरतीति अतिदूरे ठपेतुं न उद्धरति। नच्चासन्ने च निक्खिपन्ति अच्चासन्ने च ठाने अनिक्खिपन्तो निय्याति। हासयन्तो सदेवके लोके तोसयन्तो। चतूहि पादेहि चरतीति चतुचारी।
Kampayanto vasundharanti attano guṇavisesehi pathavīkampaṃ uppādento, evaṃbhūtopi aheṭhayanto pāṇāni. Sabbadakkhiṇattā buddhānaṃ dakkhiṇaṃ paṭhamaṃ pādaṃ uddharanto. Samaṃ samphusate bhūmiṃ suppatiṭṭhitapādatāya. Yadipi bhūmiṃ samaṃ phusati, rajasānupalippati sukhumattā chaviyā. Ninnaṭṭhānaṃ unnamatītiādi buddhānaṃ suppatiṭṭhitapādasaṅkhātassa mahāpurisalakkhaṇapaṭilābhassa nissandaphalaṃ. Nātidūre uddharatīti atidūre ṭhapetuṃ na uddharati. Naccāsanne ca nikkhipanti accāsanne ca ṭhāne anikkhipanto niyyāti. Hāsayanto sadevake loke tosayanto. Catūhi pādehi caratīti catucārī.
बुद्धानुभावस्स पकासनवसेन गतत्ता वण्णकालो नाम किरेस। सरीरवण्णे वा गुणवण्णे वा कथियमाने दुक्कथितन्ति न वत्तब्बं। कस्मा? अपरिमाणवण्णा हि बुद्धा भगवन्तो, बुद्धगुणसंवण्णना जानन्तस्स यथाधम्मसंवण्णनंयेव अनुपविसतीति।
Buddhānubhāvassa pakāsanavasena gatattā vaṇṇakālo nāma kiresa. Sarīravaṇṇe vā guṇavaṇṇe vā kathiyamāne dukkathitanti na vattabbaṃ. Kasmā? Aparimāṇavaṇṇā hi buddhā bhagavanto, buddhaguṇasaṃvaṇṇanā jānantassa yathādhammasaṃvaṇṇanaṃyeva anupavisatīti.
दुकूलचुम्बटकेनाति गन्थित्वा गहितदुकूलवत्थेन, नागविक्कन्तचरणोति हत्थिनागसदिसपदनिक्खेपो। सतपुञ्ञलक्खणोति अनेकसतपुञ्ञनिम्मितमहापुरिसलक्खणो मणिवेरोचनो यथाति अतिविय विरोचमानो मणि विय वेरोचनो नाम एको मणिविसेसोति केचि महासालोवाति महन्तो सालरुक्खो विय, कोविळारादिमहारुक्खो विय वा पदुमो कोकनदो यथाति कोकनदसङ्खातं महापदुमं विय, विकसमानपदुमं विय वा।
Dukūlacumbaṭakenāti ganthitvā gahitadukūlavatthena, nāgavikkantacaraṇoti hatthināgasadisapadanikkhepo. Satapuññalakkhaṇoti anekasatapuññanimmitamahāpurisalakkhaṇo maṇiverocano yathāti ativiya virocamāno maṇi viya verocano nāma eko maṇivisesoti keci mahāsālovāti mahanto sālarukkho viya, koviḷārādimahārukkho viya vā padumo kokanado yathāti kokanadasaṅkhātaṃ mahāpadumaṃ viya, vikasamānapadumaṃ viya vā.
आकासगङ्गं ओतारेन्तो वियातिआदि तस्सा पकिण्णककथाय अञ्ञेसं दुक्करभावदस्सनञ्चेव सुणन्तानं अच्चन्तसुखावहभावदस्सनञ्च पथवीजं आकड्ढेन्तो वियाति नाळियन्तं योजेत्वा महापथविया हेट्ठिमतले पप्पटकोजं उद्धंमुखं कत्वा आकड्ढेन्तो विय योजनिकन्ति योजनप्पमाणं मधुभण्डन्ति मधुपटलं।
Ākāsagaṅgaṃ otārento viyātiādi tassā pakiṇṇakakathāya aññesaṃ dukkarabhāvadassanañceva suṇantānaṃ accantasukhāvahabhāvadassanañca pathavījaṃ ākaḍḍhento viyāti nāḷiyantaṃ yojetvā mahāpathaviyā heṭṭhimatale pappaṭakojaṃ uddhaṃmukhaṃ katvā ākaḍḍhento viya yojanikanti yojanappamāṇaṃ madhubhaṇḍanti madhupaṭalaṃ.
महन्तन्ति उळारं। सब्बदानं दिन्नमेव होतीति सब्बमेव पच्चयजातं आवासदायकेन दिन्नमेव होति। तथाहि द्वे तयो गामे पिण्डाय चरित्वा किञ्चि अलद्धा आगतस्सपि छायूदकसम्पन्नं आरामं पविसित्वा न्हायित्वा पटिस्सये मुहुत्तं निपज्जित्वा उट्ठाय निसिन्नस्स काये बलं आहरित्वा पक्खित्तं विय होति। बहि विचरन्तस्स च काये वण्णधातु वातातपेहि किलमति, पटिस्सयं पविसित्वा द्वारं पिधाय मुहुत्तं निसिन्नस्स विसभागसन्तति वूपसम्मति, सभागसन्तति पतिट्ठाति, वण्णधातु आहरित्वा पक्खित्ता विय होति, बहि विचरन्तस्स च पादे कण्टको विज्झति, खाणु पहरति, सरीसपादिपरिस्सयो चेव चोरभयञ्च उप्पज्जति, पटिस्सयं पविसित्वा द्वारं पिधाय निपन्नस्स पन सब्बे परिस्सया न होन्ति, अज्झयन्तस्स धम्मपीतिसुखं, कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तस्स उपसमसुखं उप्पज्जति बहिद्धा विक्खेपाभावतो, बहि विचरन्तस्स च काये सेदा मुच्चन्ति, अक्खीनि फन्दन्ति, सेनासनं पविसनक्खणे मञ्चपीठादीनि न पञ्ञायन्ति, मुहुत्तं निसिन्नस्स पन अक्खिपसादो आहरित्वा पक्खित्तो विय होति, द्वारवातपानमञ्चपीठादीनि पञ्ञायन्ति, एतस्मिम्पि च आवासे वसन्तं दिस्वा मनुस्सा चतूहि पच्चयेहि सक्कच्चं उपट्ठहन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘आवासदानस्मिं दिन्ने सब्बं दानं दिन्नमेव होती’’ति। भूमट्ठक…पे॰… न सक्काति अयमत्थो महासुदस्सनवत्थुना (दी॰ नि॰ २.२४१ आदयो) दीपेतब्बो।
Mahantanti uḷāraṃ. Sabbadānaṃ dinnameva hotīti sabbameva paccayajātaṃ āvāsadāyakena dinnameva hoti. Tathāhi dve tayo gāme piṇḍāya caritvā kiñci aladdhā āgatassapi chāyūdakasampannaṃ ārāmaṃ pavisitvā nhāyitvā paṭissaye muhuttaṃ nipajjitvā uṭṭhāya nisinnassa kāye balaṃ āharitvā pakkhittaṃ viya hoti. Bahi vicarantassa ca kāye vaṇṇadhātu vātātapehi kilamati, paṭissayaṃ pavisitvā dvāraṃ pidhāya muhuttaṃ nisinnassa visabhāgasantati vūpasammati, sabhāgasantati patiṭṭhāti, vaṇṇadhātu āharitvā pakkhittā viya hoti, bahi vicarantassa ca pāde kaṇṭako vijjhati, khāṇu paharati, sarīsapādiparissayo ceva corabhayañca uppajjati, paṭissayaṃ pavisitvā dvāraṃ pidhāya nipannassa pana sabbe parissayā na honti, ajjhayantassa dhammapītisukhaṃ, kammaṭṭhānaṃ manasikarontassa upasamasukhaṃ uppajjati bahiddhā vikkhepābhāvato, bahi vicarantassa ca kāye sedā muccanti, akkhīni phandanti, senāsanaṃ pavisanakkhaṇe mañcapīṭhādīni na paññāyanti, muhuttaṃ nisinnassa pana akkhipasādo āharitvā pakkhitto viya hoti, dvāravātapānamañcapīṭhādīni paññāyanti, etasmimpi ca āvāse vasantaṃ disvā manussā catūhi paccayehi sakkaccaṃ upaṭṭhahanti. Tena vuttaṃ – ‘‘āvāsadānasmiṃ dinne sabbaṃ dānaṃ dinnameva hotī’’ti. Bhūmaṭṭhaka…pe… na sakkāti ayamattho mahāsudassanavatthunā (dī. ni. 2.241 ādayo) dīpetabbo.
सीतन्ति (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग ३.२९५; सं॰ नि॰ टी॰ २.४.२४३) अज्झत्तधातुक्खोभवसेन वा बहिद्धउतुविपरिणामवसेन वा उप्पज्जनकसीतं। उण्हन्ति अग्गिसन्तापं। तस्स पन दवदाहादीसु सम्भवो दट्ठब्बो। पटिहन्तीति पटिबाहति। यथा तदुभयवसेन कायचित्तानं बाधनानि न होन्ति, एवं करोति। सीतुण्हब्भाहते हि सरीरे विक्खित्तचित्तो भिक्खु योनिसो पदहितुं न सक्कोति। वाळमिगानीति सीहब्यग्घादिवाळमिगे। गुत्तसेनासनञ्हि पविसित्वा द्वारं पिधाय निसिन्नस्स ते परिस्सया न होन्ति । सरीसपेति ये केचि सरन्ता गच्छन्ते दीघजातिके। मकसेति निदस्सनमेतं, डंसादीनं एतेनेव सङ्गहो दट्ठब्बो। सिसिरेति सीतकालवसेन सत्ताहवद्दलिकादिवसेन च उप्पन्ने सिसिरसम्फस्से। वुट्ठियोति यदा तदा उप्पन्ना वस्सवुट्ठियो पटिहनतीति योजना।
Sītanti (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.295; saṃ. ni. ṭī. 2.4.243) ajjhattadhātukkhobhavasena vā bahiddhautuvipariṇāmavasena vā uppajjanakasītaṃ. Uṇhanti aggisantāpaṃ. Tassa pana davadāhādīsu sambhavo daṭṭhabbo. Paṭihantīti paṭibāhati. Yathā tadubhayavasena kāyacittānaṃ bādhanāni na honti, evaṃ karoti. Sītuṇhabbhāhate hi sarīre vikkhittacitto bhikkhu yoniso padahituṃ na sakkoti. Vāḷamigānīti sīhabyagghādivāḷamige. Guttasenāsanañhi pavisitvā dvāraṃ pidhāya nisinnassa te parissayā na honti . Sarīsapeti ye keci sarantā gacchante dīghajātike. Makaseti nidassanametaṃ, ḍaṃsādīnaṃ eteneva saṅgaho daṭṭhabbo. Sisireti sītakālavasena sattāhavaddalikādivasena ca uppanne sisirasamphasse. Vuṭṭhiyoti yadā tadā uppannā vassavuṭṭhiyo paṭihanatīti yojanā.
वातातपो घोरोति रुक्खगच्छादीनं उम्मूलभञ्जनवसेन पवत्तिया घोरो सरजअरजादिभेदो वातो चेव गिम्हपरिळाहसमयेसु उप्पत्तिया घोरो सूरियातपो च। पटिहञ्ञतीति पटिबाहीयति। लेणत्थन्ति नानारम्मणतो चित्तं निवत्तेत्वा पटिसल्लानारामत्थं। सुखत्थन्ति वुत्तपरिस्सयाभावेन फासुविहारत्थं। झायितुन्ति अट्ठतिंसारम्मणेसु यत्थ कत्थचि चित्तं उपनिज्झायितुं। विपस्सितुन्ति अनिच्चादितो सब्बसङ्खारे सम्मसितुं।
Vātātapo ghoroti rukkhagacchādīnaṃ ummūlabhañjanavasena pavattiyā ghoro sarajaarajādibhedo vāto ceva gimhapariḷāhasamayesu uppattiyā ghoro sūriyātapo ca. Paṭihaññatīti paṭibāhīyati. Leṇatthanti nānārammaṇato cittaṃ nivattetvā paṭisallānārāmatthaṃ. Sukhatthanti vuttaparissayābhāvena phāsuvihāratthaṃ. Jhāyitunti aṭṭhatiṃsārammaṇesu yattha katthaci cittaṃ upanijjhāyituṃ. Vipassitunti aniccādito sabbasaṅkhāre sammasituṃ.
विहारेति पटिस्सये। कारयेति कारापेय्य। रम्मेति मनोरमे निवाससुखे। वासयेत्थ बहुस्सुतेति कारेत्वा पन एत्थ विहारेसु बहुस्सुते सीलवन्ते कल्याणधम्मे निवासेय्य। ते निवासेन्तो पन तेसं बहुस्सुतानं यथा पच्चयेहि किलमथो न होति, एवं अन्नञ्च पानञ्च वत्थसेनासनानि च ददेय्य उजुभूतेसु अज्झासयसम्पन्नेसु कम्मफलानं रतनत्तयगुणानञ्च सद्दहनेन विप्पसन्नेन चेतसा।
Vihāreti paṭissaye. Kārayeti kārāpeyya. Rammeti manorame nivāsasukhe. Vāsayettha bahussuteti kāretvā pana ettha vihāresu bahussute sīlavante kalyāṇadhamme nivāseyya. Te nivāsento pana tesaṃ bahussutānaṃ yathā paccayehi kilamatho na hoti, evaṃ annañca pānañca vatthasenāsanāni ca dadeyya ujubhūtesu ajjhāsayasampannesu kammaphalānaṃ ratanattayaguṇānañca saddahanena vippasannena cetasā.
इदानि गहट्ठपब्बजितानं अञ्ञमञ्ञूपकारतं दस्सेतुं ‘‘ते तस्सा’’ति गाथमाह। तत्थ तेति बहुस्सुता तस्साति उपासकस्स। धम्मं देसेन्तीति सकलवट्टदुक्खपनुदनं धम्मं देसेन्ति। यं सो धम्मं इधञ्ञायाति सो पुग्गलो यं सद्धम्मं इमस्मिं सासने सम्मापटिपज्जनेन जानित्वा अग्गमग्गाधिगमेन अनासवो हुत्वा परिनिब्बायति।
Idāni gahaṭṭhapabbajitānaṃ aññamaññūpakārataṃ dassetuṃ ‘‘te tassā’’ti gāthamāha. Tattha teti bahussutā tassāti upāsakassa. Dhammaṃ desentīti sakalavaṭṭadukkhapanudanaṃ dhammaṃ desenti. Yaṃ so dhammaṃ idhaññāyāti so puggalo yaṃ saddhammaṃ imasmiṃ sāsane sammāpaṭipajjanena jānitvā aggamaggādhigamena anāsavo hutvā parinibbāyati.
पूजासक्कारवसेनेव पठमयामो खेपितो, भगवतो देसनाय अप्पावसेसो मज्झिमयामो गतोति पाळियं ‘‘बहुदेव रत्ति’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘अतिरेकतरं दियड्ढयाम’’न्ति। सन्दस्सेसीति आनिसंसं दस्सेसि, आवासदानपटिसंयुत्तं धम्मिं कथं सुत्वा ततो परं, ‘‘महाराज, इतिपि सीलं, इतिपि समाधि, इतिपि पञ्ञा’’ति सीलादिगुणे तेसं सम्मा दस्सेसि, हत्थेन गहेत्वा विय पच्चक्खतो पकासेसि। समादपेसीति ‘‘एवं सीलं समादातब्बं, सीले पतिट्ठितेन एवं समाधि, एवं पञ्ञा भावेतब्बा’’ति यथा ते सीलादिगुणे आदियन्ति, तथा गण्हापेसि। समुत्तेजेसीति यथा समादिन्नं सीलं सुविसुद्धं होति, समथविपस्सना च भावियमाना यथा सुट्ठु विसोधिता उपरिविसेसावहा होन्ति, एवं चित्तं समुत्तेजेसि निसामनवसेन वोदापेसि। सम्पहंसेसीति यथानुसिट्ठं ठितसीलादिगुणेहि सम्पति लद्धगुणानिसंसेहि चेव उपरि लद्धब्बफलविसेसेहि च उपरिचित्तं सम्मा पहंसेसि, लद्धस्सासवसेन सुट्ठु तोसेसि। एवमेतेसं पदानं अत्थो वेदितब्बो।
Pūjāsakkāravaseneva paṭhamayāmo khepito, bhagavato desanāya appāvaseso majjhimayāmo gatoti pāḷiyaṃ ‘‘bahudeva ratti’’nti vuttanti āha ‘‘atirekataraṃ diyaḍḍhayāma’’nti. Sandassesīti ānisaṃsaṃ dassesi, āvāsadānapaṭisaṃyuttaṃ dhammiṃ kathaṃ sutvā tato paraṃ, ‘‘mahārāja, itipi sīlaṃ, itipi samādhi, itipi paññā’’ti sīlādiguṇe tesaṃ sammā dassesi, hatthena gahetvā viya paccakkhato pakāsesi. Samādapesīti ‘‘evaṃ sīlaṃ samādātabbaṃ, sīle patiṭṭhitena evaṃ samādhi, evaṃ paññā bhāvetabbā’’ti yathā te sīlādiguṇe ādiyanti, tathā gaṇhāpesi. Samuttejesīti yathā samādinnaṃ sīlaṃ suvisuddhaṃ hoti, samathavipassanā ca bhāviyamānā yathā suṭṭhu visodhitā uparivisesāvahā honti, evaṃ cittaṃ samuttejesi nisāmanavasena vodāpesi. Sampahaṃsesīti yathānusiṭṭhaṃ ṭhitasīlādiguṇehi sampati laddhaguṇānisaṃsehi ceva upari laddhabbaphalavisesehi ca uparicittaṃ sammā pahaṃsesi, laddhassāsavasena suṭṭhu tosesi. Evametesaṃ padānaṃ attho veditabbo.
समुदायवचनोपि असीतिमहाथेर-सद्दो तदेकदेसेपि निरुळ्होति आह ‘‘असीतिमहाथेरेसु विज्जमानेसू’’ति। आनन्दत्थेरोपि हि अन्तोगधो एवाति। साकियमण्डलेति साकियराजसमूहे।
Samudāyavacanopi asītimahāthera-saddo tadekadesepi niruḷhoti āha ‘‘asītimahātheresu vijjamānesū’’ti. Ānandattheropi hi antogadho evāti. Sākiyamaṇḍaleti sākiyarājasamūhe.
पटिपदाय नियुत्तत्ता पाटिपदो। तेनाह – ‘‘पटिपन्नको’’ति। सिक्खनसीलतादिना सेखो, ओधिसो समितपापताय समणो। सेखो पाटिपदो पटिपज्जनपुग्गलाधिट्ठानेन पटिपदादेसनं नियमेन्तो पटिपदाय पुग्गलं नियमेति नामाति ‘‘पटिपदाय पुग्गलं नियमेत्वा दस्सेती’’ति। सेखप्पटिपदा सासने मङ्गलपटिपदा सम्मदेव असेवितब्बपरिवज्जनेन सेवितब्बसमादानेन उक्कंसवत्थूसु च भावतो असेखधम्मपारिपूरिया आवहत्ता च वड्ढमानकपटिपदा। अकिलमन्ताव सल्लक्खेस्सन्तीति इदं तदा तेसं असेखभूमिअधिगमाय अयोग्यताय वुत्तं। अकिलमन्तावाति इमिना पटिसम्भिदाप्पत्तस्सपि अनधिगतमग्गसञ्ञापना भारियाति दस्सेति। ओसटाति अनुप्पविट्ठा। सकलं विनयपिटकं कथितमेव होति तस्स सीलकथाबाहुल्लतो सेसद्वयेपि एसेव नयो। तीहि पिटकेहीति करणत्थे करणवचनं। तेन तंतंपिटकानं तस्सा तस्सा सिक्खाय साधकतमभावं दस्सेति।
Paṭipadāya niyuttattā pāṭipado. Tenāha – ‘‘paṭipannako’’ti. Sikkhanasīlatādinā sekho, odhiso samitapāpatāya samaṇo. Sekho pāṭipado paṭipajjanapuggalādhiṭṭhānena paṭipadādesanaṃ niyamento paṭipadāya puggalaṃ niyameti nāmāti ‘‘paṭipadāya puggalaṃ niyametvā dassetī’’ti. Sekhappaṭipadā sāsane maṅgalapaṭipadā sammadeva asevitabbaparivajjanena sevitabbasamādānena ukkaṃsavatthūsu ca bhāvato asekhadhammapāripūriyā āvahattā ca vaḍḍhamānakapaṭipadā. Akilamantāva sallakkhessantīti idaṃ tadā tesaṃ asekhabhūmiadhigamāya ayogyatāya vuttaṃ. Akilamantāvāti iminā paṭisambhidāppattassapi anadhigatamaggasaññāpanā bhāriyāti dasseti. Osaṭāti anuppaviṭṭhā. Sakalaṃ vinayapiṭakaṃ kathitameva hoti tassa sīlakathābāhullato sesadvayepi eseva nayo. Tīhi piṭakehīti karaṇatthe karaṇavacanaṃ. Tena taṃtaṃpiṭakānaṃ tassā tassā sikkhāya sādhakatamabhāvaṃ dasseti.
पिट्ठिवातो उप्पज्जति उपादिन्नकसरीरस्स तथारूपत्ता सङ्खारानञ्च अनिच्चताय दुक्खानुबन्धत्ता। अकारणं वा एतन्ति येनाधिप्पायेन वुत्तं, तमेव अधिप्पायं विवरितुं ‘‘पहोती’’तिआदि वुत्तं। चतूहि इरियापथेहि परिभुञ्जितुकामो अहोसि सक्यराजूनं अज्झासयवसेन। तथा हि वक्खति ‘‘सत्थापि तदेव सन्धाय तत्थ सङ्घाटिं पञ्ञपेत्वा निपज्जीती’’ति। यदि एवं ‘‘पिट्ठि मे आगिलायती’’ति इदं कथन्ति आह ‘‘उपादिन्नकसरीरञ्च नामा’’तिआदि।
Piṭṭhivātouppajjati upādinnakasarīrassa tathārūpattā saṅkhārānañca aniccatāya dukkhānubandhattā. Akāraṇaṃ vā etanti yenādhippāyena vuttaṃ, tameva adhippāyaṃ vivarituṃ ‘‘pahotī’’tiādi vuttaṃ. Catūhi iriyāpathehi paribhuñjitukāmo ahosi sakyarājūnaṃ ajjhāsayavasena. Tathā hi vakkhati ‘‘satthāpi tadeva sandhāya tattha saṅghāṭiṃ paññapetvā nipajjītī’’ti. Yadi evaṃ ‘‘piṭṭhi me āgilāyatī’’ti idaṃ kathanti āha ‘‘upādinnakasarīrañca nāmā’’tiādi.
२३. ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन…पे॰… सम्पन्नो’’तिआदीसु (विभ॰ ५११) समन्नागतत्थो सम्पन्न-सद्दो, इध पन पारिपूरिअत्थोति दस्सेतुं ‘‘परिपुण्णसीलोति अत्थो’’ति वुत्तं। यो पन सम्पन्नसीलोयेव, सो परिपुण्णसीलो। परिसुद्धञ्हि सीलं ‘‘परिपुण्ण’’न्ति वुच्चति, न सबलं कम्मासं वा। सुन्दरधम्मेहीति सोभनधम्मेहि। यस्मिं सन्ताने उप्पन्ना तस्स सोभनभावतो। तेहि सप्पुरिसभावसाधनतो सप्पुरिसानं धम्मेहि।
23. ‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena…pe… sampanno’’tiādīsu (vibha. 511) samannāgatattho sampanna-saddo, idha pana pāripūriatthoti dassetuṃ ‘‘paripuṇṇasīloti attho’’ti vuttaṃ. Yo pana sampannasīloyeva, so paripuṇṇasīlo. Parisuddhañhi sīlaṃ ‘‘paripuṇṇa’’nti vuccati, na sabalaṃ kammāsaṃ vā. Sundaradhammehīti sobhanadhammehi. Yasmiṃ santāne uppannā tassa sobhanabhāvato. Tehi sappurisabhāvasādhanato sappurisānaṃ dhammehi.
२४. इमिना एत्तकेन ठानेनाति ‘‘इध, महानाम, अरियसावको’’ति आरभित्वा याव ‘‘अकसिरलाभी’’ति पदं इमिना एत्तकेन उद्देसपदेन मातिकं ठपेत्वा। पटिपाटियाति उद्देसपटिपाटिया। एवमाहाति ‘‘एवं कथञ्च, महानामा’’तिआदिना इदानि वुच्चमानेन दस्सिताकारेन आह।
24.Imināettakena ṭhānenāti ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako’’ti ārabhitvā yāva ‘‘akasiralābhī’’ti padaṃ iminā ettakena uddesapadena mātikaṃ ṭhapetvā. Paṭipāṭiyāti uddesapaṭipāṭiyā. Evamāhāti ‘‘evaṃ kathañca, mahānāmā’’tiādinā idāni vuccamānena dassitākārena āha.
२५. हिरीयतीति लज्जीयति पीळीयति। यस्मा हिरी पापजिगुच्छनलक्खणा, तस्मा ‘‘जिगुच्छतीति अत्थो’’ति वुत्तं। ओत्तप्पतीति उत्तप्पति। पापुत्रासलक्खणञ्हि ओत्तप्पं। पग्गहितवीरियोति सङ्कोचं अनापन्नवीरियो। तेनाह ‘‘अनोसक्कितमानसो’’ति। पहानत्थायाति समुच्छिन्दनत्थाय। कुसलानं धम्मानं उपसम्पदा नाम अधिगमो एवाति आह ‘‘पटिलाभत्थाया’’ति। सतिनेपक्केनाति सतिया नेपक्केन तिक्खविसदसूरभावेन। अट्ठकथायं पन नेपक्कं नाम पञ्ञाति अधिप्पायेन ‘‘सतिया च निपकभावेन चा’’ति अत्थो वुत्तो, एवं सति अञ्ञो निद्दिट्ठो नाम होति। सतिमाति च इमिनाव विसेसा सति गहिता, परतो ‘‘चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता’’ति सतिकिच्चमेव निद्दिट्ठं, न पञ्ञाकिच्चं, तस्मा सतिनेपक्केनाति सतिया नेपक्कभावेनाति सक्का विञ्ञातुं। तेनेव हि पच्चयविसेसवसेन अञ्ञधम्मनिरपेक्खो सतिया बलवभावो। तथा हि ञाणविप्पयुत्तचित्तेनपि अज्झयनसम्मसनानि सम्भवन्ति।
25.Hirīyatīti lajjīyati pīḷīyati. Yasmā hirī pāpajigucchanalakkhaṇā, tasmā ‘‘jigucchatīti attho’’ti vuttaṃ. Ottappatīti uttappati. Pāputrāsalakkhaṇañhi ottappaṃ. Paggahitavīriyoti saṅkocaṃ anāpannavīriyo. Tenāha ‘‘anosakkitamānaso’’ti. Pahānatthāyāti samucchindanatthāya. Kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadā nāma adhigamo evāti āha ‘‘paṭilābhatthāyā’’ti. Satinepakkenāti satiyā nepakkena tikkhavisadasūrabhāvena. Aṭṭhakathāyaṃ pana nepakkaṃ nāma paññāti adhippāyena ‘‘satiyā ca nipakabhāvena cā’’ti attho vutto, evaṃ sati añño niddiṭṭho nāma hoti. Satimāti ca imināva visesā sati gahitā, parato ‘‘cirakatampi cirabhāsitampi saritā anussaritā’’ti satikiccameva niddiṭṭhaṃ, na paññākiccaṃ, tasmā satinepakkenāti satiyā nepakkabhāvenāti sakkā viññātuṃ. Teneva hi paccayavisesavasena aññadhammanirapekkho satiyā balavabhāvo. Tathā hi ñāṇavippayuttacittenapi ajjhayanasammasanāni sambhavanti.
चेतियङ्गणवत्तादीति आदि-सद्देन बोधियङ्गणवत्तादीनि सङ्गण्हाति। असीतिमहावत्तपटिपत्तिपूरणन्ति एत्थ असीतिवत्तपटिपत्तिपूरणं महावत्तपटिपत्तिपूरणन्ति वत्तपटिपत्तिपूरण-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो। तत्थ महावत्तानि (विभ॰ मूलटी॰ ४०६) नाम वत्तखन्धके (चूळव॰ ३५६ आदयो) वुत्तानि आगन्तुकवत्तं आवासिकं गमिकं अनुमोदनं भत्तग्गं पिण्डचारिकं आरञ्ञिकं सेनासनं जन्ताघरं वच्चकुटि उपज्झायं सद्धिविहारिकं आचरियं अन्तेवासिकवत्तन्ति चुद्दस। ततो अञ्ञानि पन कदाचि तज्जनीयकम्मकतादिकाले पारिवासिकादिकाले च चरितब्बानि असीति खुद्दकवत्तानि सब्बासु अवत्थासु न चरितब्बानि, तस्मा महावत्तेसु, अग्गहितानि। तत्थ ‘‘पारिवासिकानं भिक्खूनं वत्तं पञ्ञपेस्सामी’’ति आरभित्वा ‘‘न उपसम्पादेतब्बं…पे॰… न छमायं चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्ब’’न्ति (चूळव॰ ८१) वुत्तानि पकभत्ते चरितब्बवत्तावसानानि छसट्ठि, ततो परं ‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पारिवासिकवुड्ढतरेन भिक्खुना सद्धिं मूलायपटिकस्सनारहेन मानत्तारहेन मानत्तचारिकेन अब्भानारहेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्तब्ब’’न्तिआदीनि (चूळव॰ ८२) पकतत्ते चरितब्बेहि अनञ्ञत्ता विसुं विसुं अगणेत्वा पारिवासिकवुड्ढतरादीसु पुग्गलन्तरेसु चरितब्बत्ता तेसं वसेन सम्पिण्डेत्वा एकेकं कत्वा गणितब्बानि पञ्चाति एकसत्ततिवत्तानि, उक्खेपनियकम्मकतवत्तेसु वत्तपञ्ञापनवसेन वुत्तं – ‘‘न पकतत्तस्स भिक्खुनो अभिवादनं पच्चुट्ठानं…पे॰… न्हाने पिट्ठिपरिकम्मं सादितब्ब’’न्ति (चूळव॰ ५१) इदं अभिवादनादीनं असादियनं एकं, ‘‘न पकतत्तो भिक्खु सीलविपत्तिया अनुद्धंसितब्बो’’तिआदीनि च दसाति एवमेतानि द्वासीति। एतेस्वेव पन कानिचि तज्जनीयकम्मादिवत्तानि कानिचि पारिवासिकादिवत्तानीति अग्गहितग्गहणेन द्वासीति, एवं अप्पकं पन ऊनमधिकं वा गणनुपगं न होतीति इध ‘‘असीति’’च्चेव वुत्तं। अञ्ञत्थ पन अट्ठकथापदेसे ‘‘द्वासीति खन्धकवत्तानी’’ति वुच्चति।
Cetiyaṅgaṇavattādīti ādi-saddena bodhiyaṅgaṇavattādīni saṅgaṇhāti. Asītimahāvattapaṭipattipūraṇanti ettha asītivattapaṭipattipūraṇaṃ mahāvattapaṭipattipūraṇanti vattapaṭipattipūraṇa-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha mahāvattāni (vibha. mūlaṭī. 406) nāma vattakhandhake (cūḷava. 356 ādayo) vuttāni āgantukavattaṃ āvāsikaṃ gamikaṃ anumodanaṃ bhattaggaṃ piṇḍacārikaṃ āraññikaṃ senāsanaṃ jantāgharaṃ vaccakuṭi upajjhāyaṃ saddhivihārikaṃ ācariyaṃ antevāsikavattanti cuddasa. Tato aññāni pana kadāci tajjanīyakammakatādikāle pārivāsikādikāle ca caritabbāni asīti khuddakavattāni sabbāsu avatthāsu na caritabbāni, tasmā mahāvattesu, aggahitāni. Tattha ‘‘pārivāsikānaṃ bhikkhūnaṃ vattaṃ paññapessāmī’’ti ārabhitvā ‘‘na upasampādetabbaṃ…pe… na chamāyaṃ caṅkamante caṅkame caṅkamitabba’’nti (cūḷava. 81) vuttāni pakabhatte caritabbavattāvasānāni chasaṭṭhi, tato paraṃ ‘‘na, bhikkhave, pārivāsikena bhikkhunā pārivāsikavuḍḍhatarena bhikkhunā saddhiṃ mūlāyapaṭikassanārahena mānattārahena mānattacārikena abbhānārahena bhikkhunā saddhiṃ ekacchanne āvāse vattabba’’ntiādīni (cūḷava. 82) pakatatte caritabbehi anaññattā visuṃ visuṃ agaṇetvā pārivāsikavuḍḍhatarādīsu puggalantaresu caritabbattā tesaṃ vasena sampiṇḍetvā ekekaṃ katvā gaṇitabbāni pañcāti ekasattativattāni, ukkhepaniyakammakatavattesu vattapaññāpanavasena vuttaṃ – ‘‘na pakatattassa bhikkhuno abhivādanaṃ paccuṭṭhānaṃ…pe… nhāne piṭṭhiparikammaṃ sāditabba’’nti (cūḷava. 51) idaṃ abhivādanādīnaṃ asādiyanaṃ ekaṃ, ‘‘na pakatatto bhikkhu sīlavipattiyā anuddhaṃsitabbo’’tiādīni ca dasāti evametāni dvāsīti. Etesveva pana kānici tajjanīyakammādivattāni kānici pārivāsikādivattānīti aggahitaggahaṇena dvāsīti, evaṃ appakaṃ pana ūnamadhikaṃ vā gaṇanupagaṃ na hotīti idha ‘‘asīti’’cceva vuttaṃ. Aññattha pana aṭṭhakathāpadese ‘‘dvāsīti khandhakavattānī’’ti vuccati.
सक्कच्चं उद्दिसनं सक्कच्चं उद्दिसापनन्ति पच्चेकं सक्कच्चं-सद्दो योजेतब्बो। उद्दिसनं उद्देसग्गहणं। धम्मोसारणं धम्मस्स उच्चारणं। धम्मदेसना –
Sakkaccaṃuddisanaṃ sakkaccaṃ uddisāpananti paccekaṃ sakkaccaṃ-saddo yojetabbo. Uddisanaṃ uddesaggahaṇaṃ. Dhammosāraṇaṃ dhammassa uccāraṇaṃ. Dhammadesanā –
‘‘आदिम्हि सीलं देसेय्य, मज्झे झानं विपस्सनं।
‘‘Ādimhi sīlaṃ deseyya, majjhe jhānaṃ vipassanaṃ;
परियोसाने च निब्बानं, एसा कथिकसण्ठिती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१९०; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.४.२४६) –
Pariyosāne ca nibbānaṃ, esā kathikasaṇṭhitī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.190; saṃ. ni. aṭṭha. 3.4.246) –
एवं कथितलक्खणा धम्मकथा। उपगन्त्वा निसिन्नस्स यस्स कस्सचि गहट्ठस्स पब्बजितस्स वा तङ्खणानुरूपा धम्मी कथा उपनिसिन्नकथा। भत्तानुमोदनकथा अनुमोदनिया। सरिताति एत्थ न केवलं चिरकतचिरभासितानं सरणमनुस्सरणमत्तं अधिप्पेतं, अथ खो तथापवत्तरूपारूपधम्मानं परिग्गहमुखेन पवत्तविपस्सनाचारे सतिसम्बोज्झङ्गसमुट्ठापनन्ति दस्सेतुं ‘‘तस्मिं कायेन चिरकते’’तिआदि वुत्तं। सकिम्पि सरणेनाति एकवारं सरणेन। पुनप्पुनं सरणेनाति अनु अनु सरणेन। सतिसम्बोज्झङ्गम्पि विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोसग्गपरिणामिञ्च कत्वा सरन्तो तत्थ तत्थ जवनवारे सरणजवनवारे परित्तजवनवसेन अनुस्सरिताति वेदितब्बा।
Evaṃ kathitalakkhaṇā dhammakathā. Upagantvā nisinnassa yassa kassaci gahaṭṭhassa pabbajitassa vā taṅkhaṇānurūpā dhammī kathā upanisinnakathā. Bhattānumodanakathā anumodaniyā. Saritāti ettha na kevalaṃ cirakatacirabhāsitānaṃ saraṇamanussaraṇamattaṃ adhippetaṃ, atha kho tathāpavattarūpārūpadhammānaṃ pariggahamukhena pavattavipassanācāre satisambojjhaṅgasamuṭṭhāpananti dassetuṃ ‘‘tasmiṃ kāyena cirakate’’tiādi vuttaṃ. Sakimpi saraṇenāti ekavāraṃ saraṇena. Punappunaṃ saraṇenāti anu anu saraṇena. Satisambojjhaṅgampi vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vosaggapariṇāmiñca katvā saranto tattha tattha javanavāre saraṇajavanavāre parittajavanavasena anussaritāti veditabbā.
गतिअत्था धातुसद्दा बुद्धिअत्था होन्तीति आह – ‘‘उदयञ्च वयञ्च पटिविज्झितुं समत्थाया’’ति। मिस्सकनयेनायं देसना आगताति आह – ‘‘विक्खम्भनवसेन च समुच्छेदवसेन चा’’ति। तेनाह ‘‘विपस्सनापञ्ञाय चेवा’’तिआदि। विपस्सनापञ्ञाय निब्बेधिकपरियायतो। सा च खो पदेसिकाति निप्पदेसिकं कत्वा दस्सेतुं ‘‘मग्गपञ्ञाय पटिलाभसंवत्तनतो चा’’ति वुत्तं। दुक्खक्खयगामिनिभावेपि एसेव नयो। सम्माति याथावतो। अकुप्पधम्मताय हि मग्गपञ्ञा खेपितखेपनाय न पुन किच्चं अत्थीति उपायेन ञायेन या पवत्ति सा एवाति आह – ‘‘हेतुना नयेना’’ति।
Gatiatthā dhātusaddā buddhiatthā hontīti āha – ‘‘udayañca vayañca paṭivijjhituṃ samatthāyā’’ti. Missakanayenāyaṃ desanā āgatāti āha – ‘‘vikkhambhanavasena ca samucchedavasena cā’’ti. Tenāha ‘‘vipassanāpaññāya cevā’’tiādi. Vipassanāpaññāya nibbedhikapariyāyato. Sā ca kho padesikāti nippadesikaṃ katvā dassetuṃ ‘‘maggapaññāya paṭilābhasaṃvattanato cā’’ti vuttaṃ. Dukkhakkhayagāminibhāvepi eseva nayo. Sammāti yāthāvato. Akuppadhammatāya hi maggapaññā khepitakhepanāya na puna kiccaṃ atthīti upāyena ñāyena yā pavatti sā evāti āha – ‘‘hetunā nayenā’’ti.
२६. अधिकं चेतो अभिचेतो, महग्गतचित्तं, तस्स पन अधिकता कामच्छन्दादिपटिपक्खविगमेन विसिट्ठभावप्पत्ति, तन्निस्सितानि आभिचेतसिकानि। तेनाह ‘‘अभिचित्तं सेट्ठचित्तं सितान’’न्ति। दिट्ठधम्मसुखविहारानन्ति इमस्मिंयेव अत्तभावे फासुविहारभूतानं। तेहि पन समङ्गितक्खणे यस्मा विवेकजं पीतिसुखं समाधिजं पीतिसुखं अपीतिजं सतिपारिसुद्धिञाणसुखञ्च पटिलभति विन्दति, तस्मा आह – ‘‘अप्पितप्पितक्खणे सुखपटिलाभहेतून’’न्ति। इच्छितिच्छितक्खणे समापज्जिताति इमिना तेसु झानेसु समापज्जनवसीभावमाह, ‘‘निकामलाभी’’ति पन वचनतो आवज्जनाधिट्ठाना पच्चवेक्खणवसियो च वुत्ता एवाति वेदितब्बा। निदुक्खलाभीति इमिना तेसं झानानं सुखपटिपदाखिप्पाभिञ्ञतं दस्सेति, विपुललाभीति इमिना पगुणतं तप्पमाणदस्सितभावदीपनतो। तेनाह ‘‘पगुणभावेना’’तिआदि। समापज्जितुं सक्कोति समापज्जनवसीभावताय साधितत्ता। समाधिपारिपन्थिकधम्मेति वसीभावस्स पच्चनीकधम्मे। झानाधिगमस्स पन पच्चनीकधम्मा पगेव विक्खम्भिता, अञ्ञथा झानाधिगमो एव न सिया। अकिलमन्तो विक्खम्भेतुं न सक्कोतीति किच्छेन विक्खम्भेति विसोधेति, कामादीनवपच्चवेक्खणादीहि कामच्छन्दादीनं अञ्ञेसं समाधिपारिपन्थिकानं दूरसमुस्सारणं इध विक्खम्भनं विसोधनन्ति वेदितब्बं।
26. Adhikaṃ ceto abhiceto, mahaggatacittaṃ, tassa pana adhikatā kāmacchandādipaṭipakkhavigamena visiṭṭhabhāvappatti, tannissitāni ābhicetasikāni. Tenāha ‘‘abhicittaṃ seṭṭhacittaṃ sitāna’’nti. Diṭṭhadhammasukhavihārānanti imasmiṃyeva attabhāve phāsuvihārabhūtānaṃ. Tehi pana samaṅgitakkhaṇe yasmā vivekajaṃ pītisukhaṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ apītijaṃ satipārisuddhiñāṇasukhañca paṭilabhati vindati, tasmā āha – ‘‘appitappitakkhaṇe sukhapaṭilābhahetūna’’nti. Icchiticchitakkhaṇe samāpajjitāti iminā tesu jhānesu samāpajjanavasībhāvamāha, ‘‘nikāmalābhī’’ti pana vacanato āvajjanādhiṭṭhānā paccavekkhaṇavasiyo ca vuttā evāti veditabbā. Nidukkhalābhīti iminā tesaṃ jhānānaṃ sukhapaṭipadākhippābhiññataṃ dasseti, vipulalābhīti iminā paguṇataṃ tappamāṇadassitabhāvadīpanato. Tenāha ‘‘paguṇabhāvenā’’tiādi. Samāpajjituṃ sakkoti samāpajjanavasībhāvatāya sādhitattā. Samādhipāripanthikadhammeti vasībhāvassa paccanīkadhamme. Jhānādhigamassa pana paccanīkadhammā pageva vikkhambhitā, aññathā jhānādhigamo eva na siyā. Akilamanto vikkhambhetuṃ na sakkotīti kicchena vikkhambheti visodheti, kāmādīnavapaccavekkhaṇādīhi kāmacchandādīnaṃ aññesaṃ samādhipāripanthikānaṃ dūrasamussāraṇaṃ idha vikkhambhanaṃ visodhananti veditabbaṃ.
२७. विपस्सनाहिताय उपरूपरिविसेसावहत्ता वड्ढमानाय पुब्बभागसीलादिपटिपदाय। सा एव पुब्बभागपटिपदा यथाभावितताय अवस्सं भाविनं विसेसं परिग्गहितत्ता अण्डं वियाति अण्डं, किलेसेहि अदूसितताय अपूति अण्डं एतस्साति अपुच्चण्डो, विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा ठितपुग्गलो, तस्स भावो अपुच्चण्डता। विपस्सनादिञाणप्पभेदायाति पुब्बेनिवासञाणादिञाणपभेदाय। तत्थाति चेतोखिलसुत्ते (म॰ नि॰ १.१८५) ‘‘स खो सो, भिक्खवे, एवं उस्सोळ्हिपन्नरसङ्गसमन्नागतो भिक्खु भब्बो अभिनिब्बिदाया’’ति आगतत्ता उस्सोळ्हिपन्नरसेहि अङ्गेहि समन्नागतभावोति एवं यं ओपम्मसंसन्दनं आगतं, तं ओपम्मसंसन्दनं इध इमस्मिं सेखसुत्ते योजेत्वा वेदितब्बन्ति सम्बन्धो।
27. Vipassanāhitāya uparūparivisesāvahattā vaḍḍhamānāya pubbabhāgasīlādipaṭipadāya. Sā eva pubbabhāgapaṭipadā yathābhāvitatāya avassaṃ bhāvinaṃ visesaṃ pariggahitattā aṇḍaṃ viyāti aṇḍaṃ, kilesehi adūsitatāya apūti aṇḍaṃ etassāti apuccaṇḍo, vipassanaṃ ussukkāpetvā ṭhitapuggalo, tassa bhāvo apuccaṇḍatā. Vipassanādiñāṇappabhedāyāti pubbenivāsañāṇādiñāṇapabhedāya. Tatthāti cetokhilasutte (ma. ni. 1.185) ‘‘sa kho so, bhikkhave, evaṃ ussoḷhipannarasaṅgasamannāgato bhikkhu bhabbo abhinibbidāyā’’ti āgatattā ussoḷhipannarasehi aṅgehi samannāgatabhāvoti evaṃ yaṃ opammasaṃsandanaṃ āgataṃ, taṃ opammasaṃsandanaṃ idha imasmiṃ sekhasutte yojetvā veditabbanti sambandho.
२८. महग्गतादिभावेन हेट्ठिमानं झानानं अनुरूपम्पि अत्तनो विसेसेन ते उत्तरित्वा अतिक्कमित्वान ठितन्ति अनुत्तरं, तेनाह – ‘‘पठमादिज्झानेहि असदिसं उत्तम’’न्ति। दुतियादीसुपि अभिनिब्भिदासु। पुब्बेनिवासञाणं उप्पज्जमानं यथा अत्तनो विसयपटिच्छादकं किलेसन्धकारं विधमन्तमेव उप्पज्जति, एवं अत्तनो विसये कञ्चि विसेसं करोन्तमेव उप्पज्जतीति आह – ‘‘पुब्बेनिवासञाणेन पठमं जायती’’ति, सेसञाणद्वयेपि एसेव नयो।
28. Mahaggatādibhāvena heṭṭhimānaṃ jhānānaṃ anurūpampi attano visesena te uttaritvā atikkamitvāna ṭhitanti anuttaraṃ, tenāha – ‘‘paṭhamādijjhānehi asadisaṃ uttama’’nti. Dutiyādīsupi abhinibbhidāsu. Pubbenivāsañāṇaṃ uppajjamānaṃ yathā attano visayapaṭicchādakaṃ kilesandhakāraṃ vidhamantameva uppajjati, evaṃ attano visaye kañci visesaṃ karontameva uppajjatīti āha – ‘‘pubbenivāsañāṇena paṭhamaṃ jāyatī’’ti, sesañāṇadvayepi eseva nayo.
२९. चरणस्मिन्ति पच्चत्ते भुम्मवचनन्ति आह ‘‘चरणं नाम होतीति अत्थो’’ति। तेनाति करणत्थे करणवचनं अगतपुब्बदिसागमने तेसं साधकतमभावतो।
29.Caraṇasminti paccatte bhummavacananti āha ‘‘caraṇaṃ nāma hotīti attho’’ti. Tenāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ agatapubbadisāgamane tesaṃ sādhakatamabhāvato.
अट्ठ ञाणानीति इध आगतानि च अनागतानि च अम्बट्ठसुत्तादीसु (दी॰ नि॰ १.२५४ आदयो) आगतानि गहेत्वा वदति। विनिविज्झित्वाति पुब्बेनिवासपटिच्छादकादिकिलेसतमं भिन्दित्वा पदालेत्वा।
Aṭṭha ñāṇānīti idha āgatāni ca anāgatāni ca ambaṭṭhasuttādīsu (dī. ni. 1.254 ādayo) āgatāni gahetvā vadati. Vinivijjhitvāti pubbenivāsapaṭicchādakādikilesatamaṃ bhinditvā padāletvā.
३०. सनङ्कुमारेनाति सनन्तनकुमारेन। तदेव हि तस्स सनन्तनकुमारतं दस्सेतुं ‘‘चिरकालतो पट्ठाया’’ति वुत्तं। सो अत्तभावोति येन अत्तभावेन मनुस्सपथे झानं निब्बत्तेसि, सो कुमारत्तभावो, तस्मा ब्रह्मभूतोपि तादिसेन कुमारत्तभावेन चरति।
30.Sanaṅkumārenāti sanantanakumārena. Tadeva hi tassa sanantanakumārataṃ dassetuṃ ‘‘cirakālato paṭṭhāyā’’ti vuttaṃ. So attabhāvoti yena attabhāvena manussapathe jhānaṃ nibbattesi, so kumārattabhāvo, tasmā brahmabhūtopi tādisena kumārattabhāvena carati.
जनितस्मिं-सद्दो एव इ-कारस्स ए-कारं कत्वा ‘‘जनेतस्मि’’न्ति वुत्तो, जनितस्मिन्ति च जनस्मिन्ति अत्थो वेदितब्बो। जनितस्मिन्ति सामञ्ञग्गहणेपि यत्थ चतुवण्णसमञ्ञा, तत्थेव मनुस्सलोके। खत्तियो सेट्ठोति लोकसमञ्ञापि मनुस्सलोकेयेव, न देवकाये ब्रह्मकाये वाति दस्सेतुं ‘‘ये गोत्तपटिसारिनो’’ति वुत्तं। पटिसरन्तीति ‘‘अहं गोतमो, अहं कस्सपो’’ति पति पति अत्तनो गोत्तं अनुसरन्ति पटिजानन्ति वाति अत्थो।
Janitasmiṃ-saddo eva i-kārassa e-kāraṃ katvā ‘‘janetasmi’’nti vutto, janitasminti ca janasminti attho veditabbo. Janitasminti sāmaññaggahaṇepi yattha catuvaṇṇasamaññā, tattheva manussaloke. Khattiyo seṭṭhoti lokasamaññāpi manussalokeyeva, na devakāye brahmakāye vāti dassetuṃ ‘‘ye gottapaṭisārino’’ti vuttaṃ. Paṭisarantīti ‘‘ahaṃ gotamo, ahaṃ kassapo’’ti pati pati attano gottaṃ anusaranti paṭijānanti vāti attho.
एत्तावताति ‘‘साधु साधु आनन्दा’’ति एत्तकेन साधुकारदानेन। जिनभासितं नाम जातन्तिआदितो पट्ठाय याव परियोसाना थेरभासितं बुद्धभासितमेव नाम जातं। ‘‘किम्पनिदं सुत्तं सत्थुदेसनानुविधानतो जिनभासितं, उदाहु साधुकारदानमत्तेना’’ति एवरूपा चोदना इध अनोकासा थेरस्स देसनाय भगवतो देसनानुविधानहेतुकत्ता साधुकारदानस्साति। यं पनेत्थ अत्थतो अविभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Ettāvatāti ‘‘sādhu sādhu ānandā’’ti ettakena sādhukāradānena. Jinabhāsitaṃ nāma jātantiādito paṭṭhāya yāva pariyosānā therabhāsitaṃ buddhabhāsitameva nāma jātaṃ. ‘‘Kimpanidaṃ suttaṃ satthudesanānuvidhānato jinabhāsitaṃ, udāhu sādhukāradānamattenā’’ti evarūpā codanā idha anokāsā therassa desanāya bhagavato desanānuvidhānahetukattā sādhukāradānassāti. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
सेखसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Sekhasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ३. सेखसुत्तं • 3. Sekhasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ३. सेखसुत्तवण्णना • 3. Sekhasuttavaṇṇanā
