| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / द्वेमातिकापाळि • Dvemātikāpāḷi |
सेखियकण्डो
Sekhiyakaṇḍo
१. परिमण्डलसिक्खापदवण्णना
1. Parimaṇḍalasikkhāpadavaṇṇanā
सेखियेसु पठमे परिमण्डलन्ति समन्ततो मण्डलं। सिक्खा करणीयाति ‘‘एवं निवासेस्सामी’’ति आरामेपि अन्तरघरेपि सब्बत्थ सिक्खा कातब्बा, एत्थ च यस्मा वत्तक्खन्धके वुत्तवत्तानिपि सिक्खितब्बत्ता सेखियानेव होन्ति, तस्मा पाराजिकादीसु विय परिच्छेदो न कतो। चारित्तविनयदस्सनत्थञ्च ‘‘यो पन भिक्खु ओलम्बेन्तो निवासेय्य, दुक्कट’’न्ति एवं आपत्तिनामेन अवत्वा ‘‘सिक्खा करणीया’’ति एवं सब्बसिक्खापदेसु पाळि आरोपिता, पदभाजने (पाचि॰ ५७६) पन ‘‘आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता सब्बत्थ अनादरियकरणे दुक्कटं वेदितब्बं।
Sekhiyesu paṭhame parimaṇḍalanti samantato maṇḍalaṃ. Sikkhā karaṇīyāti ‘‘evaṃ nivāsessāmī’’ti ārāmepi antaragharepi sabbattha sikkhā kātabbā, ettha ca yasmā vattakkhandhake vuttavattānipi sikkhitabbattā sekhiyāneva honti, tasmā pārājikādīsu viya paricchedo na kato. Cārittavinayadassanatthañca ‘‘yo pana bhikkhu olambento nivāseyya, dukkaṭa’’nti evaṃ āpattināmena avatvā ‘‘sikkhā karaṇīyā’’ti evaṃ sabbasikkhāpadesu pāḷi āropitā, padabhājane (pāci. 576) pana ‘‘āpatti dukkaṭassā’’ti vuttattā sabbattha anādariyakaraṇe dukkaṭaṃ veditabbaṃ.
इदानि परिमण्डलन्ति एत्थ नाभिमण्डलं पटिच्छादेत्वा जाणुमण्डलस्स हेट्ठा जङ्घट्ठिकतो पट्ठाय अट्ठङ्गुलमत्तं निवासनं ओतारेत्वा निवासेन्तेन परिमण्डलं निवत्थं नाम होति, एवं अनिवासेत्वा अनादरियेन पुरतो वा पच्छतो वा ओलम्बेत्वा निवासेन्तस्स दुक्कटं। न केवलञ्च तस्सेव, ये चञ्ञे ‘‘तेन खो पन समयेन छब्बग्गिया गिहिनिवत्थं निवासेन्ति, हत्थिसोण्डकं मच्छवालकं चतुक्कण्णकं तालवण्टकं सतवलिकं निवासेन्ति, संवल्लियं निवासेन्ती’’ति खन्धके (चूळव॰ २८०) निवासनदोसा वुत्ता, तथा निवासेन्तस्सपि दुक्कटमेव।
Idāni parimaṇḍalanti ettha nābhimaṇḍalaṃ paṭicchādetvā jāṇumaṇḍalassa heṭṭhā jaṅghaṭṭhikato paṭṭhāya aṭṭhaṅgulamattaṃ nivāsanaṃ otāretvā nivāsentena parimaṇḍalaṃ nivatthaṃ nāma hoti, evaṃ anivāsetvā anādariyena purato vā pacchato vā olambetvā nivāsentassa dukkaṭaṃ. Na kevalañca tasseva, ye caññe ‘‘tena kho pana samayena chabbaggiyā gihinivatthaṃ nivāsenti, hatthisoṇḍakaṃ macchavālakaṃ catukkaṇṇakaṃ tālavaṇṭakaṃ satavalikaṃ nivāsenti, saṃvalliyaṃ nivāsentī’’ti khandhake (cūḷava. 280) nivāsanadosā vuttā, tathā nivāsentassapi dukkaṭameva.
तत्थ हत्थिसोण्डकं नाम नाभिमूलतो हत्थिसोण्डसण्ठानं ओलम्बकं कत्वा निवत्थं चोळिकइत्थीनं निवासनं विय। मच्छवालकं नाम एकतोदसन्तं एकतो पासन्तं ओलम्बेत्वा निवत्थं। चतुक्कण्णकं नाम उपरि द्वे, हेट्ठतो द्वेति एवं चत्तारो कण्णे दस्सेत्वा निवत्थं। तालवण्टकं नाम तालवण्टाकारेन साटकं ओलम्बेत्वा निवत्थं। सतवलिकं नाम दीघसाटकं अनेकक्खत्तुं ओभुजित्वा ओवट्टिकं करोन्तेन निवत्थं, वामदक्खिणपस्सेसु वा निरन्तरं वलियो दस्सेत्वा निवत्थं। सचे पन जाणुतो पट्ठाय एका वा द्वे वा वलियो पञ्ञायन्ति, वट्टति। संवल्लियन्ति मल्लकम्मकारादीहि विय कच्छं बन्धित्वा निवत्थं। एवं निवासेतुं गिलानस्सापि मग्गप्पटिपन्नस्सापि न वट्टति। यम्पि मग्गं गच्छन्ता एकं वा द्वे वा कण्णे उक्खिपित्वा अन्तरवासकस्स उपरि लग्गन्ति, अन्तो वा एकं कासावं तथा निवासेत्वा बहि अपरं निवासेन्ति, सब्बं न वट्टति।
Tattha hatthisoṇḍakaṃ nāma nābhimūlato hatthisoṇḍasaṇṭhānaṃ olambakaṃ katvā nivatthaṃ coḷikaitthīnaṃ nivāsanaṃ viya. Macchavālakaṃ nāma ekatodasantaṃ ekato pāsantaṃ olambetvā nivatthaṃ. Catukkaṇṇakaṃ nāma upari dve, heṭṭhato dveti evaṃ cattāro kaṇṇe dassetvā nivatthaṃ. Tālavaṇṭakaṃ nāma tālavaṇṭākārena sāṭakaṃ olambetvā nivatthaṃ. Satavalikaṃ nāma dīghasāṭakaṃ anekakkhattuṃ obhujitvā ovaṭṭikaṃ karontena nivatthaṃ, vāmadakkhiṇapassesu vā nirantaraṃ valiyo dassetvā nivatthaṃ. Sace pana jāṇuto paṭṭhāya ekā vā dve vā valiyo paññāyanti, vaṭṭati. Saṃvalliyanti mallakammakārādīhi viya kacchaṃ bandhitvā nivatthaṃ. Evaṃ nivāsetuṃ gilānassāpi maggappaṭipannassāpi na vaṭṭati. Yampi maggaṃ gacchantā ekaṃ vā dve vā kaṇṇe ukkhipitvā antaravāsakassa upari lagganti, anto vā ekaṃ kāsāvaṃ tathā nivāsetvā bahi aparaṃ nivāsenti, sabbaṃ na vaṭṭati.
गिलानो पन अन्तोकासावस्स ओवट्टिकं दस्सेत्वा अपरं उपरि निवासेतुं लभति, अगिलानेन द्वे निवासेन्तेन सगुणं कत्वा निवासेतब्बानि। इति इमं खन्धके पटिक्खित्तञ्च ओलम्बकञ्च सब्बं विवज्जेत्वा वुत्तलक्खणसम्पन्नं निब्बिकारं परिमण्डलं निवासेतब्बं, तथा अनिवासेत्वा यंकिञ्चि विकारं करोन्तस्स दुक्कटं।
Gilāno pana antokāsāvassa ovaṭṭikaṃ dassetvā aparaṃ upari nivāsetuṃ labhati, agilānena dve nivāsentena saguṇaṃ katvā nivāsetabbāni. Iti imaṃ khandhake paṭikkhittañca olambakañca sabbaṃ vivajjetvā vuttalakkhaṇasampannaṃ nibbikāraṃ parimaṇḍalaṃ nivāsetabbaṃ, tathā anivāsetvā yaṃkiñci vikāraṃ karontassa dukkaṭaṃ.
‘‘निदानं पुग्गलं वत्थु’’न्तिआदिके (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना ) पन विनिच्छये सुरुसुरुकारकं कोसम्बियं पञ्ञत्तं, सामिसेन हत्थेन पानीयथालकससित्थकपत्तधोवनपटिसंयुत्तद्वयं भग्गेसु सम्बहुले भिक्खू आरब्भ, सेसानि सब्बानेव सावत्थियं छब्बग्गिये आरब्भ ओलम्बेत्वा निवासनादिवत्थुस्मिं पञ्ञत्तानि। सूपोदनविञ्ञत्तियं धम्मदेसनादीसु च गिलानवसेन एका अनुपञ्ञत्ति, सब्बानि साधारणपञ्ञत्तियो, अनाणत्तिकानि, सब्बेसु दुक्कटमेव, अञ्ञो आपत्तिभेदो नत्थि, विपत्तिविचारणा वुत्तायेव, समुट्ठानादीनि सब्बेसं अवसाने दस्सयिस्साम। अनापत्तिमत्तं पन अङ्गञ्च सब्बत्थ वत्तब्बं, तयिदं वुच्चति। इमस्मिं ताव सिक्खापदे असञ्चिच्च, अस्सतिया, अजानन्तस्स, गिलानस्स, आपदासु, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति।
‘‘Nidānaṃ puggalaṃ vatthu’’ntiādike (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā ) pana vinicchaye surusurukārakaṃ kosambiyaṃ paññattaṃ, sāmisena hatthena pānīyathālakasasitthakapattadhovanapaṭisaṃyuttadvayaṃ bhaggesu sambahule bhikkhū ārabbha, sesāni sabbāneva sāvatthiyaṃ chabbaggiye ārabbha olambetvā nivāsanādivatthusmiṃ paññattāni. Sūpodanaviññattiyaṃ dhammadesanādīsu ca gilānavasena ekā anupaññatti, sabbāni sādhāraṇapaññattiyo, anāṇattikāni, sabbesu dukkaṭameva, añño āpattibhedo natthi, vipattivicāraṇā vuttāyeva, samuṭṭhānādīni sabbesaṃ avasāne dassayissāma. Anāpattimattaṃ pana aṅgañca sabbattha vattabbaṃ, tayidaṃ vuccati. Imasmiṃ tāva sikkhāpade asañcicca, assatiyā, ajānantassa, gilānassa, āpadāsu, ummattakādīnañca anāpatti.
तत्थ असञ्चिच्चाति ‘‘अपरिमण्डलं निवासेस्सामी’’ति एवं असञ्चिच्च, अथ खो ‘‘परिमण्डलंयेव निवासेस्सामी’’ति विरज्झित्वा अपरिमण्डलं निवासेन्तस्स अनापत्ति। अस्सतियाति अञ्ञाविहितस्सापि तथा निवासेन्तस्स अनापत्ति। अजानन्तस्साति परिमण्डलं निवासेतुं अजानन्तस्स अनापत्ति, अपिच निवासनवत्तं उग्गहेतब्बं। यो पन सुक्खजङ्घो वा होति महापिण्डिकमंसो वा, तस्स सारुप्पत्थाय अट्ठङ्गुलाधिकम्पि ओतारेत्वा निवासेतुं वट्टति। गिलानस्साति यस्स जङ्घाय वा पादे वा वणो होति, तस्स उक्खिपित्वा वा ओतारेत्वा वा निवासेतुं वट्टति। आपदासूति वाळा वा चोरा वा अनुबन्धन्ति, एवरूपासु आपदासु अनापत्ति । उम्मत्तकादयो वुत्तनया एव। अनादरियं, अनापत्तिकारणाभावो, अपरिमण्डलनिवासनन्ति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। यथा चेत्थ, एवं सब्बत्थ पुरिमानि द्वे तत्थ तत्थ वुत्तप्पटिपक्खकरणञ्चाति तीणियेव होन्ति, तस्मा इतो परं तानिपि अवत्वा अनापत्तिमत्तमेव वक्खामाति।
Tattha asañciccāti ‘‘aparimaṇḍalaṃ nivāsessāmī’’ti evaṃ asañcicca, atha kho ‘‘parimaṇḍalaṃyeva nivāsessāmī’’ti virajjhitvā aparimaṇḍalaṃ nivāsentassa anāpatti. Assatiyāti aññāvihitassāpi tathā nivāsentassa anāpatti. Ajānantassāti parimaṇḍalaṃ nivāsetuṃ ajānantassa anāpatti, apica nivāsanavattaṃ uggahetabbaṃ. Yo pana sukkhajaṅgho vā hoti mahāpiṇḍikamaṃso vā, tassa sāruppatthāya aṭṭhaṅgulādhikampi otāretvā nivāsetuṃ vaṭṭati. Gilānassāti yassa jaṅghāya vā pāde vā vaṇo hoti, tassa ukkhipitvā vā otāretvā vā nivāsetuṃ vaṭṭati. Āpadāsūti vāḷā vā corā vā anubandhanti, evarūpāsu āpadāsu anāpatti . Ummattakādayo vuttanayā eva. Anādariyaṃ, anāpattikāraṇābhāvo, aparimaṇḍalanivāsananti imānettha tīṇi aṅgāni. Yathā cettha, evaṃ sabbattha purimāni dve tattha tattha vuttappaṭipakkhakaraṇañcāti tīṇiyeva honti, tasmā ito paraṃ tānipi avatvā anāpattimattameva vakkhāmāti.
२. दुतियपरिमण्डलसिक्खापदवण्णना
2. Dutiyaparimaṇḍalasikkhāpadavaṇṇanā
दुतिये ‘‘न, भिक्खवे, गिहिपारुतं पारुपितब्ब’’न्ति (चूळव॰ २८०) एवं पटिक्खित्तं गिहिपारुतं अपारुपित्वा उभो कण्णे समं कत्वा पारुपनं परिमण्डलपारुपनं नाम, तत्थ यंकिञ्चि सेतपटपारुतं परिब्बाजकपारुतं एकसाटकपारुतं सुरासोण्डपारुतं अन्तेपुरिकपारुतं महाजेट्ठपारुतं कुटिप्पवेसकपारुतं ब्राह्मणपारुतं पाळिकारकपारुतन्ति एवमादि परिमण्डललक्खणतो अञ्ञथा पारुतं, सब्बमेतं गिहिपारुतं नाम। तस्मा यथा सेतपटा अड्ढपालकनिगण्ठा पारुपन्ति, यथा च एकच्चे परिब्बाजका उरं विवरित्वा द्वीसु अंसकूटेसु पावुरणं ठपेन्ति, यथा च एकसाटका मनुस्सा निवत्थसाटकस्स एकेन अन्तेन पिट्ठिं पारुपित्वा उभो कण्णे उभोसु अंसकूटेसु ठपेन्ति, यथा च सुरासोण्डादयो साटकेन गीवं परिक्खिपित्वा उभो अन्ते उरे वा ओलम्बेन्ति, पिट्ठियं वा खिपन्ति, यथा च अन्तेपुरिकायो अक्खितारकमत्तं दस्सेत्वा ओगुण्ठितं पारुपन्ति, यथा च महाजेट्ठा दीघसाटकं निवासेत्वा तस्सेव एकेनन्तेन सकलसरीरं पारुपन्ति, यथा च कस्सका खेत्तकुटिं पविसन्ता साटकं पलिवेठेत्वा उपकच्छके पक्खिपित्वा तस्सेव एकेनन्तेन सरीरं पारुपन्ति, यथा च ब्राह्मणा उभिन्नं उपकच्छकानं अन्तरे साटकं पवेसेत्वा अंसकूटेसु पक्खिपन्ति, यथा च पाळिकारको भिक्खु एकंसपारुपनेन पारुतं वामबाहुं विवरित्वा चीवरं अंसकूटे आरोपेति, एवं अपारुपित्वा सब्बेपि एते, अञ्ञे च एवरूपे पारुपनदोसे वज्जेत्वा निब्बिकारं परिमण्डलं पारुपितब्बं। तथा अपारुपित्वा आरामे वा अन्तरघरे वा अनादरेन यंकिञ्चि विकारं करोन्तस्स दुक्कटं, अनापत्ति पुरिमसदिसायेव, यथा चेत्थ, एवं सब्बत्थ। यत्थ पन विसेसो भविस्सति, तत्थ वक्खामाति।
Dutiye ‘‘na, bhikkhave, gihipārutaṃ pārupitabba’’nti (cūḷava. 280) evaṃ paṭikkhittaṃ gihipārutaṃ apārupitvā ubho kaṇṇe samaṃ katvā pārupanaṃ parimaṇḍalapārupanaṃ nāma, tattha yaṃkiñci setapaṭapārutaṃ paribbājakapārutaṃ ekasāṭakapārutaṃ surāsoṇḍapārutaṃ antepurikapārutaṃ mahājeṭṭhapārutaṃ kuṭippavesakapārutaṃ brāhmaṇapārutaṃ pāḷikārakapārutanti evamādi parimaṇḍalalakkhaṇato aññathā pārutaṃ, sabbametaṃ gihipārutaṃ nāma. Tasmā yathā setapaṭā aḍḍhapālakanigaṇṭhā pārupanti, yathā ca ekacce paribbājakā uraṃ vivaritvā dvīsu aṃsakūṭesu pāvuraṇaṃ ṭhapenti, yathā ca ekasāṭakā manussā nivatthasāṭakassa ekena antena piṭṭhiṃ pārupitvā ubho kaṇṇe ubhosu aṃsakūṭesu ṭhapenti, yathā ca surāsoṇḍādayo sāṭakena gīvaṃ parikkhipitvā ubho ante ure vā olambenti, piṭṭhiyaṃ vā khipanti, yathā ca antepurikāyo akkhitārakamattaṃ dassetvā oguṇṭhitaṃ pārupanti, yathā ca mahājeṭṭhā dīghasāṭakaṃ nivāsetvā tasseva ekenantena sakalasarīraṃ pārupanti, yathā ca kassakā khettakuṭiṃ pavisantā sāṭakaṃ paliveṭhetvā upakacchake pakkhipitvā tasseva ekenantena sarīraṃ pārupanti, yathā ca brāhmaṇā ubhinnaṃ upakacchakānaṃ antare sāṭakaṃ pavesetvā aṃsakūṭesu pakkhipanti, yathā ca pāḷikārako bhikkhu ekaṃsapārupanena pārutaṃ vāmabāhuṃ vivaritvā cīvaraṃ aṃsakūṭe āropeti, evaṃ apārupitvā sabbepi ete, aññe ca evarūpe pārupanadose vajjetvā nibbikāraṃ parimaṇḍalaṃ pārupitabbaṃ. Tathā apārupitvā ārāme vā antaraghare vā anādarena yaṃkiñci vikāraṃ karontassa dukkaṭaṃ, anāpatti purimasadisāyeva, yathā cettha, evaṃ sabbattha. Yattha pana viseso bhavissati, tattha vakkhāmāti.
३-४. सुप्पटिच्छन्नसिक्खापदवण्णना
3-4. Suppaṭicchannasikkhāpadavaṇṇanā
ततिये सुप्पटिच्छन्नोति सुट्ठु पटिच्छन्नो, गण्ठिकं पटिमुञ्चित्वा अनुवातन्तेन गीवं पटिच्छादेत्वा उभो कण्णे समं कत्वा पटिसङ्घरित्वा याव मणिबन्धं पटिच्छादेत्वा अन्तरघरे गमिस्सामीति अत्थो, तथा अकत्वा पन जाणुं वा उरं वा विवरित्वा गच्छन्तस्स दुक्कटं।
Tatiye suppaṭicchannoti suṭṭhu paṭicchanno, gaṇṭhikaṃ paṭimuñcitvā anuvātantena gīvaṃ paṭicchādetvā ubho kaṇṇe samaṃ katvā paṭisaṅgharitvā yāva maṇibandhaṃ paṭicchādetvā antaraghare gamissāmīti attho, tathā akatvā pana jāṇuṃ vā uraṃ vā vivaritvā gacchantassa dukkaṭaṃ.
चतुत्थे गलवाटकतो पट्ठाय सीसं, मणिबन्धतो पट्ठाय हत्थे, पिण्डिकमंसतो पट्ठाय पादे विवरित्वा सेसं छादेत्वा निसिन्नो सुप्पटिच्छन्नो नाम होति, एत्थ पन वासूपगतस्स अनापत्ति।
Catutthe galavāṭakato paṭṭhāya sīsaṃ, maṇibandhato paṭṭhāya hatthe, piṇḍikamaṃsato paṭṭhāya pāde vivaritvā sesaṃ chādetvā nisinno suppaṭicchanno nāma hoti, ettha pana vāsūpagatassa anāpatti.
५-६. सुसंवुतसिक्खापदवण्णना
5-6. Susaṃvutasikkhāpadavaṇṇanā
पञ्चमे सुसंवुतोति हत्थं वा पादं वा अकीळापेन्तो सुविनीतोति अत्थो। छट्ठेपि एसेव नयो।
Pañcame susaṃvutoti hatthaṃ vā pādaṃ vā akīḷāpento suvinītoti attho. Chaṭṭhepi eseva nayo.
७-८. ओक्खित्तचक्खुसिक्खापदवण्णना
7-8. Okkhittacakkhusikkhāpadavaṇṇanā
सत्तमे ओक्खित्तचक्खूति हेट्ठा खित्तचक्खु हुत्वा पुरतो युगमत्तं भूमिभागं पेक्खमानो, एकस्मिं पन ठाने ठत्वा हत्थिअस्सादिपरिस्सयाभावं ओलोकेतुं वट्टति। अट्ठमेपि एसेव नयो।
Sattame okkhittacakkhūti heṭṭhā khittacakkhu hutvā purato yugamattaṃ bhūmibhāgaṃ pekkhamāno, ekasmiṃ pana ṭhāne ṭhatvā hatthiassādiparissayābhāvaṃ oloketuṃ vaṭṭati. Aṭṭhamepi eseva nayo.
९-१०. उक्खित्तकसिक्खापदवण्णना
9-10. Ukkhittakasikkhāpadavaṇṇanā
नवमे उक्खित्तकायाति उक्खेपेन, इत्थम्भूतलक्खणे करणवचनं, एकतो वा उभतो वा उक्खित्तचीवरो हुत्वाति अत्थो, अन्तो इन्दखीलतो पट्ठाय एवं न गन्तब्बं।
Navame ukkhittakāyāti ukkhepena, itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ, ekato vā ubhato vā ukkhittacīvaro hutvāti attho, anto indakhīlato paṭṭhāya evaṃ na gantabbaṃ.
दसमे निसिन्नकाले धमकरणं नीहरन्तेनापि चीवरं अनुक्खिपित्वाव नीहरितब्बं, वासूपगतस्स पन अनापत्ति।
Dasame nisinnakāle dhamakaraṇaṃ nīharantenāpi cīvaraṃ anukkhipitvāva nīharitabbaṃ, vāsūpagatassa pana anāpatti.
११-१२. उज्जग्घिकसिक्खापदवण्णना
11-12. Ujjagghikasikkhāpadavaṇṇanā
एकादसमे उज्जग्घिकायाति महाहसितं हसन्तोति अत्थो। इधापि हि इत्थम्भूतलक्खणेयेव करणवचनं।
Ekādasame ujjagghikāyāti mahāhasitaṃ hasantoti attho. Idhāpi hi itthambhūtalakkhaṇeyeva karaṇavacanaṃ.
द्वादसमेपि एसेव नयो। उभयत्थ हसनीयस्मिं वत्थुस्मिं मिहितमत्तं करोन्तस्स अनापत्ति।
Dvādasamepi eseva nayo. Ubhayattha hasanīyasmiṃ vatthusmiṃ mihitamattaṃ karontassa anāpatti.
१३-१४. उच्चसद्दसिक्खापदवण्णना
13-14. Uccasaddasikkhāpadavaṇṇanā
तेरसमे अप्पसद्दोति न उच्चासद्दमहासद्दो हुत्वा। चुद्दसमेपि एसेव नयो। अयं पनेत्थ अप्पसद्दतापरिच्छेदो – सचे द्वादसहत्थे गेहे आदिम्हि सङ्घत्थेरो, मज्झे दुतियत्थेरो , अन्ते ततियत्थेरोति एवं निसिन्नेसु यं सङ्घत्थेरो दुतियत्थेरेन सद्धिं मन्तेति, दुतियत्थेरो च तस्स सद्दं सुणाति, कथञ्च ववत्थपेति। ततियत्थेरो पन सद्दमेव सुणाति, कथं न ववत्थपेति, एत्तावता अप्पसद्दो होति। सचे पन ततियत्थेरो कथञ्च ववत्थपेति, महासद्दो नाम होति।
Terasame appasaddoti na uccāsaddamahāsaddo hutvā. Cuddasamepi eseva nayo. Ayaṃ panettha appasaddatāparicchedo – sace dvādasahatthe gehe ādimhi saṅghatthero, majjhe dutiyatthero , ante tatiyattheroti evaṃ nisinnesu yaṃ saṅghatthero dutiyattherena saddhiṃ manteti, dutiyatthero ca tassa saddaṃ suṇāti, kathañca vavatthapeti. Tatiyatthero pana saddameva suṇāti, kathaṃ na vavatthapeti, ettāvatā appasaddo hoti. Sace pana tatiyatthero kathañca vavatthapeti, mahāsaddo nāma hoti.
१५…पे॰…२०. कायप्पचालकादिसिक्खापदवण्णना
15…Pe…20. kāyappacālakādisikkhāpadavaṇṇanā
इतो परेसु छसु कायप्पचालकन्ति कायं चालेत्वा चालेत्वा, एस नयो सब्बत्थ। तस्मा कायादीनि पग्गहेत्वा निच्चलानि उजुकानि ठपेत्वा गन्तब्बञ्चेव निसीदितब्बञ्च, निसीदनप्पटिसंयुत्तेसु तीसु वासूपगतस्स अनापत्ति।
Ito paresu chasu kāyappacālakanti kāyaṃ cāletvā cāletvā, esa nayo sabbattha. Tasmā kāyādīni paggahetvā niccalāni ujukāni ṭhapetvā gantabbañceva nisīditabbañca, nisīdanappaṭisaṃyuttesu tīsu vāsūpagatassa anāpatti.
२१-२२. खम्भकतसिक्खापदवण्णना
21-22. Khambhakatasikkhāpadavaṇṇanā
एकवीसद्वावीसेसु खम्भकतोति कटियं हत्थं ठपेत्वा कतखम्भो।
Ekavīsadvāvīsesu khambhakatoti kaṭiyaṃ hatthaṃ ṭhapetvā katakhambho.
२३-२४. ओगुण्ठितसिक्खापदवण्णना
23-24. Oguṇṭhitasikkhāpadavaṇṇanā
तेवीसचतुवीसेसु ओगुण्ठितोति ससीसं पारुतो।
Tevīsacatuvīsesu oguṇṭhitoti sasīsaṃ pāruto.
२५. उक्कुटिकसिक्खापदवण्णना
25. Ukkuṭikasikkhāpadavaṇṇanā
पञ्चवीसे उक्कुटिका वुच्चति पण्हियो उक्खिपित्वा अग्गपादेहेव, अग्गपादे वा उक्खिपित्वा पण्हीहियेव भूमियं फुसन्तस्स गमनं, करणवचनं पनेत्थ वुत्तलक्खणमेव।
Pañcavīse ukkuṭikā vuccati paṇhiyo ukkhipitvā aggapādeheva, aggapāde vā ukkhipitvā paṇhīhiyeva bhūmiyaṃ phusantassa gamanaṃ, karaṇavacanaṃ panettha vuttalakkhaṇameva.
२६. पल्लत्थिकसिक्खापदवण्णना
26. Pallatthikasikkhāpadavaṇṇanā
छब्बीसे न पल्लत्थिकायाति हत्थपल्लत्थिकाय वा दुस्सपल्लत्थिकाय वा न निसीदितब्बं। अनादरेन निसीदन्तस्स दुक्कटं, वासूपगतस्स पन इधापि पुरिमेसु च द्वावीसचतुवीसेसु अनापत्ति।
Chabbīse na pallatthikāyāti hatthapallatthikāya vā dussapallatthikāya vā na nisīditabbaṃ. Anādarena nisīdantassa dukkaṭaṃ, vāsūpagatassa pana idhāpi purimesu ca dvāvīsacatuvīsesu anāpatti.
छब्बीसतिसारुप्पसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Chabbīsatisāruppasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
२७. सक्कच्चपटिग्गहणसिक्खापदवण्णना
27. Sakkaccapaṭiggahaṇasikkhāpadavaṇṇanā
भोजनप्पटिसंयुत्तेसु पठमे सक्कच्चन्ति सतिं उपट्ठापेत्वा।
Bhojanappaṭisaṃyuttesu paṭhame sakkaccanti satiṃ upaṭṭhāpetvā.
२८. पत्तसञ्ञीपटिग्गहणसिक्खापदवण्णना
28. Pattasaññīpaṭiggahaṇasikkhāpadavaṇṇanā
दुतिये पत्ते सञ्ञा पत्तसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति पत्तसञ्ञी, अत्तनो भाजने उपनिबद्धसञ्ञी हुत्वाति अत्थो।
Dutiye patte saññā pattasaññā, sā assa atthīti pattasaññī, attano bhājane upanibaddhasaññī hutvāti attho.
२९. समसूपकपटिग्गहणसिक्खापदवण्णना
29. Samasūpakapaṭiggahaṇasikkhāpadavaṇṇanā
ततिये समसूपको नाम यत्थ मुग्गमासेहि वा कुलत्थादीहि वा कतो हत्थहारियो सूपो भत्तस्स चतुत्थभागप्पमाणो होति, ततो हि अधिकं गण्हन्तस्स दुक्कटं। ठपेत्वा पन सूपं अवसेसा सब्बापि सूपेय्यब्यञ्जनविकति रसरसो नाम होति, तस्मिं रसरसे, ञातकानं वा पवारितानं वा अञ्ञस्सत्थाय वा अत्तनो धनेन वा इध अनापत्ति।
Tatiye samasūpako nāma yattha muggamāsehi vā kulatthādīhi vā kato hatthahāriyo sūpo bhattassa catutthabhāgappamāṇo hoti, tato hi adhikaṃ gaṇhantassa dukkaṭaṃ. Ṭhapetvā pana sūpaṃ avasesā sabbāpi sūpeyyabyañjanavikati rasaraso nāma hoti, tasmiṃ rasarase, ñātakānaṃ vā pavāritānaṃ vā aññassatthāya vā attano dhanena vā idha anāpatti.
३०…पे॰…३२. समतित्तिकसिक्खापदवण्णना
30…Pe…32. samatittikasikkhāpadavaṇṇanā
चतुत्थे समतित्तिकन्ति समपुण्णं समभरितं अधिट्ठानुपगपत्तस्स अन्तोमुखवट्टिलेखं अनतिक्कमित्वा रचितं। पिण्डपातन्ति यंकिञ्चि यावकालिकं। अनधिट्ठानुपगे पन यावकालिकं यामकालिकादीनि च यत्थकत्थचि थूपीकतानिपि वट्टन्ति, यं पन द्वीसु पत्तेसु गहेत्वा एकं पूरेत्वा विहारं हरति, यं वा पक्खिपियमानं पूवउच्छुक्खण्डफलाफलादि हेट्ठा ओरोहति , तक्कोलवटंसकादयो वा उपरि ठपेत्वा दिय्यन्ति, यञ्च पण्णे वा थालके वा पक्खिपित्वा पत्तमत्थके ठपितं होति, न तं थूपीकतं नाम, तस्मा तं सब्बं वट्टति। इध पन गिलानस्सापि अनापत्ति नत्थि, तस्मा तेनपि समतित्तिकोयेव गहेतब्बो। सब्बत्थ पन पटिग्गहेतुमेव न वट्टति, पटिग्गहितं पन सुप्पटिग्गहितं परिभुञ्जितुं वट्टति। पञ्चमछट्ठानि वुत्तनयानेव।
Catutthe samatittikanti samapuṇṇaṃ samabharitaṃ adhiṭṭhānupagapattassa antomukhavaṭṭilekhaṃ anatikkamitvā racitaṃ. Piṇḍapātanti yaṃkiñci yāvakālikaṃ. Anadhiṭṭhānupage pana yāvakālikaṃ yāmakālikādīni ca yatthakatthaci thūpīkatānipi vaṭṭanti, yaṃ pana dvīsu pattesu gahetvā ekaṃ pūretvā vihāraṃ harati, yaṃ vā pakkhipiyamānaṃ pūvaucchukkhaṇḍaphalāphalādi heṭṭhā orohati , takkolavaṭaṃsakādayo vā upari ṭhapetvā diyyanti, yañca paṇṇe vā thālake vā pakkhipitvā pattamatthake ṭhapitaṃ hoti, na taṃ thūpīkataṃ nāma, tasmā taṃ sabbaṃ vaṭṭati. Idha pana gilānassāpi anāpatti natthi, tasmā tenapi samatittikoyeva gahetabbo. Sabbattha pana paṭiggahetumeva na vaṭṭati, paṭiggahitaṃ pana suppaṭiggahitaṃ paribhuñjituṃ vaṭṭati. Pañcamachaṭṭhāni vuttanayāneva.
३३-३४. सपदानसिक्खापदवण्णना
33-34. Sapadānasikkhāpadavaṇṇanā
सत्तमे सपदानन्ति तत्थ तत्थ ओधिं अकत्वा अनुपटिपाटिया। यो पन अञ्ञेसं वा देन्तो, अञ्ञभाजने वा आकिरन्तो ततो ततो ओमसति, तस्स, उत्तरिभङ्गञ्च उप्पटिपाटिया गण्हन्तस्सापि इध अनापत्ति। अट्ठमं वुत्तनयमेव।
Sattame sapadānanti tattha tattha odhiṃ akatvā anupaṭipāṭiyā. Yo pana aññesaṃ vā dento, aññabhājane vā ākiranto tato tato omasati, tassa, uttaribhaṅgañca uppaṭipāṭiyā gaṇhantassāpi idha anāpatti. Aṭṭhamaṃ vuttanayameva.
३५. थूपकतसिक्खापदवण्णना
35. Thūpakatasikkhāpadavaṇṇanā
नवमे थूपकतोति मत्थकतो वेमज्झतोति अत्थो। यो पन परित्तके सेसे एकतो सङ्कड्ढित्वा ओमद्दित्वा भुञ्जति, तस्सापि अनापत्ति।
Navame thūpakatoti matthakato vemajjhatoti attho. Yo pana parittake sese ekato saṅkaḍḍhitvā omadditvā bhuñjati, tassāpi anāpatti.
३६. ओदनप्पटिच्छादनसिक्खापदवण्णना
36. Odanappaṭicchādanasikkhāpadavaṇṇanā
दसमे यस्स भत्तसामिका माघातसमयादीसु ब्यञ्जनं पटिच्छादेत्वा देन्ति, यो च न भिय्योकम्यताय पटिच्छादेति, तेसं अनापत्ति, गिलानस्स पन अनागतत्ता आपत्तियेव।
Dasame yassa bhattasāmikā māghātasamayādīsu byañjanaṃ paṭicchādetvā denti, yo ca na bhiyyokamyatāya paṭicchādeti, tesaṃ anāpatti, gilānassa pana anāgatattā āpattiyeva.
३७. सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदवण्णना
37. Sūpodanaviññattisikkhāpadavaṇṇanā
एकादसमे ञातकानं वा पवारितानं वा अञ्ञस्सत्थाय अत्तनो धनेनाति इदं अनापत्तियं अधिकं।
Ekādasame ñātakānaṃ vā pavāritānaṃ vā aññassatthāya attano dhanenāti idaṃ anāpattiyaṃ adhikaṃ.
३८. उज्झानसञ्ञीसिक्खापदवण्णना
38. Ujjhānasaññīsikkhāpadavaṇṇanā
द्वादसमे उज्झाने सञ्ञा उज्झानसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति उज्झानसञ्ञी। इधापि गिलानो न मुच्चति, ‘‘दस्सामी’’ति वा, ‘‘दापेस्सामी’’ति वा ओलोकेन्तस्स पन, न उज्झानसञ्ञिस्स च अनापत्ति।
Dvādasame ujjhāne saññā ujjhānasaññā, sā assa atthīti ujjhānasaññī. Idhāpi gilāno na muccati, ‘‘dassāmī’’ti vā, ‘‘dāpessāmī’’ti vā olokentassa pana, na ujjhānasaññissa ca anāpatti.
३९. कबळसिक्खापदवण्णना
39. Kabaḷasikkhāpadavaṇṇanā
तेरसमे नातिमहन्तन्ति मयूरण्डं अतिमहन्तं, कुक्कुटण्डं अतिखुद्दकं, तेसं वेमज्झप्पमाणं। मूलखादनीयादिभेदे पन सब्बखज्जके फलाफले च अनापत्ति।
Terasame nātimahantanti mayūraṇḍaṃ atimahantaṃ, kukkuṭaṇḍaṃ atikhuddakaṃ, tesaṃ vemajjhappamāṇaṃ. Mūlakhādanīyādibhede pana sabbakhajjake phalāphale ca anāpatti.
४०. आलोपसिक्खापदवण्णना
40. Ālopasikkhāpadavaṇṇanā
चुद्दसमे परिमण्डलन्ति अदीघं। इध पन खज्जकफलाफलेहि सद्धिं उत्तरिभङ्गेपि अनापत्ति।
Cuddasame parimaṇḍalanti adīghaṃ. Idha pana khajjakaphalāphalehi saddhiṃ uttaribhaṅgepi anāpatti.
४१-४२. अनाहटसिक्खापदवण्णना
41-42. Anāhaṭasikkhāpadavaṇṇanā
पन्नरसमे अनाहटेति अनाहरिते, मुखद्वारं असम्पत्तेति अत्थो। सोळसमे सब्बहत्थन्ति सकलं हत्थं।
Pannarasame anāhaṭeti anāharite, mukhadvāraṃ asampatteti attho. Soḷasame sabbahatthanti sakalaṃ hatthaṃ.
४३. सकबळसिक्खापदवण्णना
43. Sakabaḷasikkhāpadavaṇṇanā
सत्तरसमे सकबळेनाति एत्थ यत्तकेन वचनं अपरिपुण्णं होति, तत्तके सति कथेन्तस्स आपत्ति। यो पन धम्मं कथेन्तो हरिटकादीनि मुखे पक्खिपित्वा कथेति, यत्तकेन वचनं अपरिपुण्णं न होति, तत्तके मुखम्हि सति वट्टति।
Sattarasame sakabaḷenāti ettha yattakena vacanaṃ aparipuṇṇaṃ hoti, tattake sati kathentassa āpatti. Yo pana dhammaṃ kathento hariṭakādīni mukhe pakkhipitvā katheti, yattakena vacanaṃ aparipuṇṇaṃ na hoti, tattake mukhamhi sati vaṭṭati.
४४. पिण्डुक्खेपकसिक्खापदवण्णना
44. Piṇḍukkhepakasikkhāpadavaṇṇanā
अट्ठारसमे पिण्डुक्खेपकन्ति पिण्डं उक्खिपित्वा उक्खिपित्वा, इधापि खज्जकफलाफलेसु अनापत्ति।
Aṭṭhārasame piṇḍukkhepakanti piṇḍaṃ ukkhipitvā ukkhipitvā, idhāpi khajjakaphalāphalesu anāpatti.
४५. कबळावच्छेदकसिक्खापदवण्णना
45. Kabaḷāvacchedakasikkhāpadavaṇṇanā
एकूनवीसतिमे कबळावच्छेदकन्ति कबळं अवच्छिन्दित्वा अवच्छिन्दित्वा, इध खज्जकफलाफलेहि सद्धिं उत्तरिभङ्गेपि अनापत्ति।
Ekūnavīsatime kabaḷāvacchedakanti kabaḷaṃ avacchinditvā avacchinditvā, idha khajjakaphalāphalehi saddhiṃ uttaribhaṅgepi anāpatti.
४६. अवगण्डकारकसिक्खापदवण्णना
46. Avagaṇḍakārakasikkhāpadavaṇṇanā
वीसतिमे अवगण्डकारकन्ति मक्कटो विय गण्डे कत्वा कत्वा, इध फलाफलमत्तके अनापत्ति।
Vīsatime avagaṇḍakārakanti makkaṭo viya gaṇḍe katvā katvā, idha phalāphalamattake anāpatti.
४७. हत्थनिद्धुनकसिक्खापदवण्णना
47. Hatthaniddhunakasikkhāpadavaṇṇanā
एकवीसतिमे हत्थनिद्धुनकन्ति हत्थं निद्धुनित्वा निद्धुनित्वा, अनापत्तियं पनेत्थ ‘‘कचवरं छड्डेन्तो हत्थं निद्धुनाती’’ति (पाचि॰ ६२३) इदं अधिकं।
Ekavīsatime hatthaniddhunakanti hatthaṃ niddhunitvā niddhunitvā, anāpattiyaṃ panettha ‘‘kacavaraṃ chaḍḍento hatthaṃ niddhunātī’’ti (pāci. 623) idaṃ adhikaṃ.
४८. सित्थावकारकसिक्खापदवण्णना
48. Sitthāvakārakasikkhāpadavaṇṇanā
द्वावीसतिमे सित्थावकारकन्ति सित्थानि अवकिरित्वा अवकिरित्वा, इधापि ‘‘कचवरं छड्डेन्तो सित्थं छड्डयती’’ति (पाचि॰ ६२३) इदं अनापत्तियं अधिकं।
Dvāvīsatime sitthāvakārakanti sitthāni avakiritvā avakiritvā, idhāpi ‘‘kacavaraṃ chaḍḍento sitthaṃ chaḍḍayatī’’ti (pāci. 623) idaṃ anāpattiyaṃ adhikaṃ.
४९. जिव्हानिच्छारकसिक्खापदवण्णना
49. Jivhānicchārakasikkhāpadavaṇṇanā
तेवीसतिमे जिव्हानिच्छारकन्ति जिव्हं निच्छारेत्वा निच्छारेत्वा।
Tevīsatime jivhānicchārakanti jivhaṃ nicchāretvā nicchāretvā.
५०-५१. चपुचपुकारकसिक्खापदवण्णना
50-51. Capucapukārakasikkhāpadavaṇṇanā
चतुवीसतिमे चपुचपुकारकन्ति चपु चपूति एवं सद्दं कत्वा कत्वा। पञ्चवीसतिमेपि एसेव नयो।
Catuvīsatime capucapukārakanti capu capūti evaṃ saddaṃ katvā katvā. Pañcavīsatimepi eseva nayo.
५२…पे॰…५४. हत्थनिल्लेहकादिसिक्खापदवण्णना
52…Pe…54. hatthanillehakādisikkhāpadavaṇṇanā
छब्बीसतिमे हत्थनिल्लेहकन्ति हत्थं निल्लेहित्वा निल्लेहित्वा। भुञ्जन्तेन हि अङ्गुलिमत्तम्पि निल्लेहितुं न वट्टति। घनयागुफाणितपायासादिके पन अङ्गुलीहि गहेत्वा अङ्गुलियो मुखे पवेसेत्वा भुञ्जितुं वट्टति, सत्तवीसतिमअट्ठवीसतिमेसुपि एसेव नयो। तस्मा एकङ्गुलियापि पत्तो न निल्लेहितब्बो, एकओट्ठोपि च जिव्हाय न निल्लेहितब्बो, ओट्ठमंसेहि एव पन गहेत्वा अन्तो पवेसेतुं वट्टति।
Chabbīsatime hatthanillehakanti hatthaṃ nillehitvā nillehitvā. Bhuñjantena hi aṅgulimattampi nillehituṃ na vaṭṭati. Ghanayāguphāṇitapāyāsādike pana aṅgulīhi gahetvā aṅguliyo mukhe pavesetvā bhuñjituṃ vaṭṭati, sattavīsatimaaṭṭhavīsatimesupi eseva nayo. Tasmā ekaṅguliyāpi patto na nillehitabbo, ekaoṭṭhopi ca jivhāya na nillehitabbo, oṭṭhamaṃsehi eva pana gahetvā anto pavesetuṃ vaṭṭati.
५५. सामिससिक्खापदवण्णना
55. Sāmisasikkhāpadavaṇṇanā
एकूनतिंसतिमे न सामिसेनाति एतं पटिकूलवसेन पटिक्खित्तं, तस्मा सङ्घिकम्पि पुग्गलिकम्पि गिहिसन्तकम्पि अत्तनो सन्तकम्पि सङ्खोपि सरावकम्पि थालकम्पि न गहेतब्बमेव, गण्हन्तस्स दुक्कटं। सचे पन हत्थस्स एकदेसो आमिसमक्खितो न होति, तेन पदेसेन गहेतुं वट्टति, इध ‘‘धोविस्सामीति वा, धोवापेस्सामीति वा पटिग्गण्हाती’’ति (पाचि॰ ६३१) इदं अनापत्तियं अधिकं।
Ekūnatiṃsatime na sāmisenāti etaṃ paṭikūlavasena paṭikkhittaṃ, tasmā saṅghikampi puggalikampi gihisantakampi attano santakampi saṅkhopi sarāvakampi thālakampi na gahetabbameva, gaṇhantassa dukkaṭaṃ. Sace pana hatthassa ekadeso āmisamakkhito na hoti, tena padesena gahetuṃ vaṭṭati, idha ‘‘dhovissāmīti vā, dhovāpessāmīti vā paṭiggaṇhātī’’ti (pāci. 631) idaṃ anāpattiyaṃ adhikaṃ.
५६. ससित्थकसिक्खापदवण्णना
56. Sasitthakasikkhāpadavaṇṇanā
तिंसतिमे ‘‘उद्धरित्वा वा भिन्दित्वा वा पटिग्गहे वा नीहरित्वा वा छड्डेती’’ति इदं अनापत्तियं अधिकं। तत्थ उद्धरित्वा वाति सित्थानि उदकतो उद्धरित्वा, एकस्मिं ठाने रासिं कत्वा उदकं छड्डेति। भिन्दित्वा वाति सित्थानि भिन्दित्वा उदकगतिकानि कत्वा छड्डेति। पटिग्गहे वाति पटिग्गहेन पटिच्छन्तानं पटिग्गहे छड्डेति। नीहरित्वाति बहि नीहरित्वा छड्डेति, एवं छड्डेन्तस्स अनापत्ति।
Tiṃsatime ‘‘uddharitvā vā bhinditvā vā paṭiggahe vā nīharitvā vā chaḍḍetī’’ti idaṃ anāpattiyaṃ adhikaṃ. Tattha uddharitvā vāti sitthāni udakato uddharitvā, ekasmiṃ ṭhāne rāsiṃ katvā udakaṃ chaḍḍeti. Bhinditvā vāti sitthāni bhinditvā udakagatikāni katvā chaḍḍeti. Paṭiggahe vāti paṭiggahena paṭicchantānaṃ paṭiggahe chaḍḍeti. Nīharitvāti bahi nīharitvā chaḍḍeti, evaṃ chaḍḍentassa anāpatti.
तिंसभोजनप्पटिसंयुत्तसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Tiṃsabhojanappaṭisaṃyuttasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
५७. छत्तपाणिसिक्खापदवण्णना
57. Chattapāṇisikkhāpadavaṇṇanā
धम्मदेसनापटिसंयुत्तेसु पठमे यंकिञ्चि छत्तं पाणिम्हि अस्साति छत्तपाणि। सो तं छत्तं यत्थकत्थचि सरीरावयवे ठपेत्वापि याव हत्थेन न मुञ्चति, तावस्स धम्मं देसेतुं न वट्टति। सचे पनस्स अञ्ञो छत्तं धारेति, पस्से वा ठितं होति, हत्थतो अपगतमत्ते छत्तपाणि नाम न होति, तस्स देसेतुं वट्टति। धम्मपरिच्छेदो चेत्थ पदसोधम्मे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Dhammadesanāpaṭisaṃyuttesu paṭhame yaṃkiñci chattaṃ pāṇimhi assāti chattapāṇi. So taṃ chattaṃ yatthakatthaci sarīrāvayave ṭhapetvāpi yāva hatthena na muñcati, tāvassa dhammaṃ desetuṃ na vaṭṭati. Sace panassa añño chattaṃ dhāreti, passe vā ṭhitaṃ hoti, hatthato apagatamatte chattapāṇi nāma na hoti, tassa desetuṃ vaṭṭati. Dhammaparicchedo cettha padasodhamme vuttanayeneva veditabbo.
५८-५९. दण्डपाणिसिक्खापदवण्णना
58-59. Daṇḍapāṇisikkhāpadavaṇṇanā
दुतिये दण्डो नाम मज्झिमस्स पुरिसस्स चतुहत्थप्पमाणो, दण्डपाणिभावो पनस्स छत्तपाणिम्हि वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। ततियेपि एसेव नयो। असिं सन्नहित्वा ठितोपि हि सत्थपाणिसङ्ख्यं न गच्छति।
Dutiye daṇḍo nāma majjhimassa purisassa catuhatthappamāṇo, daṇḍapāṇibhāvo panassa chattapāṇimhi vuttanayeneva veditabbo. Tatiyepi eseva nayo. Asiṃ sannahitvā ṭhitopi hi satthapāṇisaṅkhyaṃ na gacchati.
६०. आवुधपाणिसिक्खापदवण्णना
60. Āvudhapāṇisikkhāpadavaṇṇanā
चतुत्थे सब्बापि धनुविकति सद्धिं सरविकतिया आवुधन्ति वेदितब्बा, तस्मा सद्धिं वा सरेन धनुं गहेत्वा, सुद्धधनुं वा सुद्धसरं वा सजियधनुं वा निज्जियधनुं वा गहेत्वा ठितस्स वा निसिन्नस्स वा धम्मं देसेतुं न वट्टति। सचे पनस्स धनु खन्धेपि पटिमुक्कं होति, याव न गण्हाति, ताव वट्टति।
Catutthe sabbāpi dhanuvikati saddhiṃ saravikatiyā āvudhanti veditabbā, tasmā saddhiṃ vā sarena dhanuṃ gahetvā, suddhadhanuṃ vā suddhasaraṃ vā sajiyadhanuṃ vā nijjiyadhanuṃ vā gahetvā ṭhitassa vā nisinnassa vā dhammaṃ desetuṃ na vaṭṭati. Sace panassa dhanu khandhepi paṭimukkaṃ hoti, yāva na gaṇhāti, tāva vaṭṭati.
६१-६२. पादुकसिक्खापदवण्णना
61-62. Pādukasikkhāpadavaṇṇanā
पञ्चमे पादुकारुळ्हस्साति छत्तदण्डके अङ्गुलन्तरिकं अप्पवेसेत्वा केवलं अक्कन्तस्स वा, पवेसेत्वा ठानवसेन पटिमुक्कस्स वा। छट्ठेपि एसेव नयो। इध पन य्वायं पण्हिकबन्धं ओमुञ्चित्वा ठानवसेन ‘‘ओमुक्को’’ति वुच्चति, तस्सापि न वट्टति।
Pañcame pādukāruḷhassāti chattadaṇḍake aṅgulantarikaṃ appavesetvā kevalaṃ akkantassa vā, pavesetvā ṭhānavasena paṭimukkassa vā. Chaṭṭhepi eseva nayo. Idha pana yvāyaṃ paṇhikabandhaṃ omuñcitvā ṭhānavasena ‘‘omukko’’ti vuccati, tassāpi na vaṭṭati.
६३. यानसिक्खापदवण्णना
63. Yānasikkhāpadavaṇṇanā
सत्तमे सचेपि द्वीहि जनेहि हत्थसङ्घाटेन गहितो, साटके वा ठपेत्वा वंसेन वय्हति, अयुत्ते वा वय्हादिके याने विसङ्खरित्वा वा ठपिते चक्कमत्तेपि निसिन्नो होति, यानगतोत्वेव सङ्खं गच्छति। सचे पन द्वेपि एकयाने निसिन्ना होन्ति, वट्टति। विसुं निसिन्नेसुपि उच्चे याने निसिन्नेन नीचे निसिन्नस्स देसेतुं वट्टति, समप्पमाणेपि वट्टति, तथा पुरिमे निसिन्नेन पच्छिमे निसिन्नस्स। पच्छिमे पन उच्चतरेपि निसिन्नेन देसेतुं न वट्टति।
Sattame sacepi dvīhi janehi hatthasaṅghāṭena gahito, sāṭake vā ṭhapetvā vaṃsena vayhati, ayutte vā vayhādike yāne visaṅkharitvā vā ṭhapite cakkamattepi nisinno hoti, yānagatotveva saṅkhaṃ gacchati. Sace pana dvepi ekayāne nisinnā honti, vaṭṭati. Visuṃ nisinnesupi ucce yāne nisinnena nīce nisinnassa desetuṃ vaṭṭati, samappamāṇepi vaṭṭati, tathā purime nisinnena pacchime nisinnassa. Pacchime pana uccatarepi nisinnena desetuṃ na vaṭṭati.
६४. सयनसिक्खापदवण्णना
64. Sayanasikkhāpadavaṇṇanā
अट्ठमे सयनगतस्साति अन्तमसो कटसारकेपि पकतिभूमियम्पि निपन्नस्स उच्चेपि मञ्चे वा पीठे वा भूमिप्पदेसे वा ठितेन निसिन्नेन वा देसेतुं न वट्टति। सयनगतेन पन सयनगतस्स उच्चतरे वा समप्पमाणे वा निपन्नेन देसेतुं वट्टति। निपन्नेन पन ठितस्स वा निसिन्नस्स वा निपन्नस्स वा, निसिन्नेन च ठितस्स वा निसिन्नस्स वा, ठितेन ठितस्सेव वट्टति।
Aṭṭhame sayanagatassāti antamaso kaṭasārakepi pakatibhūmiyampi nipannassa uccepi mañce vā pīṭhe vā bhūmippadese vā ṭhitena nisinnena vā desetuṃ na vaṭṭati. Sayanagatena pana sayanagatassa uccatare vā samappamāṇe vā nipannena desetuṃ vaṭṭati. Nipannena pana ṭhitassa vā nisinnassa vā nipannassa vā, nisinnena ca ṭhitassa vā nisinnassa vā, ṭhitena ṭhitasseva vaṭṭati.
६५. पल्लत्थिकसिक्खापदवण्णना
65. Pallatthikasikkhāpadavaṇṇanā
नवमे हत्थपल्लत्थिकादीसु याय कायचि निसिन्नस्स देसेतुं न वट्टति।
Navame hatthapallatthikādīsu yāya kāyaci nisinnassa desetuṃ na vaṭṭati.
६६. वेठितसिक्खापदवण्णना
66. Veṭhitasikkhāpadavaṇṇanā
दसमे वेठितसीसस्साति दुस्सवेठेन वा मोळिआदीहि वा यथा केसन्तो न दिस्सति, एवं वेठितसीसस्स, तेनेवस्स अनापत्तियं ‘‘केसन्तं विवरापेत्वा देसेती’’ति (पाचि॰ ६४३) वुत्तं।
Dasame veṭhitasīsassāti dussaveṭhena vā moḷiādīhi vā yathā kesanto na dissati, evaṃ veṭhitasīsassa, tenevassa anāpattiyaṃ ‘‘kesantaṃ vivarāpetvā desetī’’ti (pāci. 643) vuttaṃ.
६७. ओगुण्ठितसिक्खापदवण्णना
67. Oguṇṭhitasikkhāpadavaṇṇanā
एकादसमे ओगुण्ठितसीसस्साति ससीसं पारुतस्स, अनापत्तियं पनेत्थ ‘‘सीसं विवरापेत्वा देसेती’’ति (पाचि॰ ६४४) अधिकं।
Ekādasame oguṇṭhitasīsassāti sasīsaṃ pārutassa, anāpattiyaṃ panettha ‘‘sīsaṃ vivarāpetvā desetī’’ti (pāci. 644) adhikaṃ.
६८. छमासिक्खापदवण्णना
68. Chamāsikkhāpadavaṇṇanā
द्वादसमे छमायं निसीदित्वाति भूमियं निसीदित्वा। आसनेति अन्तमसो वत्थम्पि तिणानिपि सन्थरित्वा निसिन्नस्स।
Dvādasame chamāyaṃ nisīditvāti bhūmiyaṃ nisīditvā. Āsaneti antamaso vatthampi tiṇānipi santharitvā nisinnassa.
६९. नीचासनसिक्खापदवण्णना
69. Nīcāsanasikkhāpadavaṇṇanā
तेरसमे उच्चे आसनेति अन्तमसो भूमिप्पदेसेपि उन्नतप्पदेसे निसिन्नस्स।
Terasame ucce āsaneti antamaso bhūmippadesepi unnatappadese nisinnassa.
७०. ठितसिक्खापदवण्णना
70. Ṭhitasikkhāpadavaṇṇanā
चुद्दसमे न ठितो निसिन्नस्साति सचे थेरस्स उपट्ठानं गन्त्वा ठितं दहरं आसने निसिन्नो महाथेरो पञ्हं पुच्छति, न कथेतब्बं। गारवेन पन थेरं ‘‘उट्ठहित्वा पुच्छा’’ति वत्तुं न सक्का, तस्मा ‘‘पस्से ठितस्स भिक्खुनो कथेस्सामी’’ति कथेतुं वट्टति।
Cuddasame na ṭhito nisinnassāti sace therassa upaṭṭhānaṃ gantvā ṭhitaṃ daharaṃ āsane nisinno mahāthero pañhaṃ pucchati, na kathetabbaṃ. Gāravena pana theraṃ ‘‘uṭṭhahitvā pucchā’’ti vattuṃ na sakkā, tasmā ‘‘passe ṭhitassa bhikkhuno kathessāmī’’ti kathetuṃ vaṭṭati.
७१. पच्छतोगमनसिक्खापदवण्णना
71. Pacchatogamanasikkhāpadavaṇṇanā
पन्नरसमे सचे पुरतो गच्छन्तो पञ्हं पुच्छति, तस्स तं अकथेत्वा ‘‘पच्छिमस्स भिक्खुनो कथेस्सामी’’ति कथेतब्बं। सद्धिं उग्गहितधम्मं पन सज्झायितुं, समधुरेन वा गच्छन्तस्स कथेतुं वट्टति।
Pannarasame sace purato gacchanto pañhaṃ pucchati, tassa taṃ akathetvā ‘‘pacchimassa bhikkhuno kathessāmī’’ti kathetabbaṃ. Saddhiṃ uggahitadhammaṃ pana sajjhāyituṃ, samadhurena vā gacchantassa kathetuṃ vaṭṭati.
७२. उप्पथेनगमनसिक्खापदवण्णना
72. Uppathenagamanasikkhāpadavaṇṇanā
सोळसमे न उप्पथेनाति एत्थ सचे द्वेपि सकटमग्गस्मिं एकेकचक्कपथेन वा उप्पथेन वा समधुरं गच्छन्ति, वट्टति।
Soḷasame na uppathenāti ettha sace dvepi sakaṭamaggasmiṃ ekekacakkapathena vā uppathena vā samadhuraṃ gacchanti, vaṭṭati.
७३. ठितोउच्चारसिक्खापदवण्णना
73. Ṭhitouccārasikkhāpadavaṇṇanā
सत्तरसमे ‘‘असञ्चिच्चा’’ति अनापत्तियं सचे पटिच्छन्नट्ठानं गच्छन्तस्स सहसा उच्चारो वा पस्सावो वा निक्खमति, असञ्चिच्च कतो नाम होति।
Sattarasame ‘‘asañciccā’’ti anāpattiyaṃ sace paṭicchannaṭṭhānaṃ gacchantassa sahasā uccāro vā passāvo vā nikkhamati, asañcicca kato nāma hoti.
७४. हरितेउच्चारसिक्खापदवण्णना
74. Hariteuccārasikkhāpadavaṇṇanā
अट्ठारसमे यम्पि जीवमानरुक्खस्स मूलं पथवियं दिस्समानं गच्छति, साखा वा भूमिलग्गा गच्छति, सब्बं हरितसङ्खातमेव। खन्धे निसीदित्वा पन अप्पहरितट्ठाने पातेतुं वट्टति। सचे अप्पहरितट्ठानं ओलोकेन्तस्सेव सहसा निक्खमति, गिलानट्ठाने ठितो होति, ‘‘अप्पहरिते कतो हरितं ओत्थरती’’ति (पाचि॰ ६५२) इदमेत्थ अनापत्तियं अधिकं। तत्थ सचेपि अप्पहरितं अलभन्तेन तिणण्डुपकं वा पललण्डुपकं वा ठपेत्वा कतो पच्छा हरितं ओत्थरति, वट्टतियेव। खेळेन चेत्थ सिङ्घाणिकापि सङ्गहिता।
Aṭṭhārasame yampi jīvamānarukkhassa mūlaṃ pathaviyaṃ dissamānaṃ gacchati, sākhā vā bhūmilaggā gacchati, sabbaṃ haritasaṅkhātameva. Khandhe nisīditvā pana appaharitaṭṭhāne pātetuṃ vaṭṭati. Sace appaharitaṭṭhānaṃ olokentasseva sahasā nikkhamati, gilānaṭṭhāne ṭhito hoti, ‘‘appaharite kato haritaṃ ottharatī’’ti (pāci. 652) idamettha anāpattiyaṃ adhikaṃ. Tattha sacepi appaharitaṃ alabhantena tiṇaṇḍupakaṃ vā palalaṇḍupakaṃ vā ṭhapetvā kato pacchā haritaṃ ottharati, vaṭṭatiyeva. Kheḷena cettha siṅghāṇikāpi saṅgahitā.
७५. उदकेउच्चारसिक्खापदवण्णना
75. Udakeuccārasikkhāpadavaṇṇanā
एकूनवीसतिमे न उदकेति एतं परिभोगउदकमेव सन्धाय वुत्तं, वच्चकुटिसमुद्दादिउदकेसु पन अपरिभोगेसु अनापत्ति। देवे वस्सन्ते समन्ततो उदकोघे जाते अनुदकट्ठानं अलभन्तेन उदके कातुं वट्टति, इधापि ‘‘थले कतो उदकं ओत्थरती’’ति (पाचि॰ ६५४) इदं अनापत्तियं अधिकं, सेसं सब्बसिक्खापदेसु उत्तानमेव।
Ekūnavīsatime na udaketi etaṃ paribhogaudakameva sandhāya vuttaṃ, vaccakuṭisamuddādiudakesu pana aparibhogesu anāpatti. Deve vassante samantato udakoghe jāte anudakaṭṭhānaṃ alabhantena udake kātuṃ vaṭṭati, idhāpi ‘‘thale kato udakaṃ ottharatī’’ti (pāci. 654) idaṃ anāpattiyaṃ adhikaṃ, sesaṃ sabbasikkhāpadesu uttānameva.
समुट्ठानादिदीपनत्थाय पनेत्थ इदं पकिण्णकं – उज्जग्घिकउच्चासद्दप्पटिसंयुत्तानि चत्तारि, सकबळेन मुखेन ब्याहरणं एकं, छमानीचासननिसिन्नठितपच्छतोगमनउप्पथगमनप्पटिसंयुत्तानि पञ्चाति इमानि दस सिक्खापदानि समनुभासनसमुट्ठानानि, एकेकमेत्थ किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनं। सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदं थेय्यसत्थसमुट्ठानं, किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनं। छत्तपाणिदण्डपाणिसत्थपाणिआवुधपाणिपादुकाउपाहनयानसयनपल्लत्थिकवेठितओगुण्ठितनामकानि एकादस धम्मदेसनासमुट्ठानानि, किरियाकिरियानि, सञ्ञाविमोक्खानि, सचित्तकानि, लोकवज्जानि, वचीकम्मानि, अकुसलचित्तानि, दुक्खवेदनानि। सेसानि तेपण्णास पठमपाराजिकसमउट्ठानादिभेदानीति।
Samuṭṭhānādidīpanatthāya panettha idaṃ pakiṇṇakaṃ – ujjagghikauccāsaddappaṭisaṃyuttāni cattāri, sakabaḷena mukhena byāharaṇaṃ ekaṃ, chamānīcāsananisinnaṭhitapacchatogamanauppathagamanappaṭisaṃyuttāni pañcāti imāni dasa sikkhāpadāni samanubhāsanasamuṭṭhānāni, ekekamettha kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, akusalacittaṃ, dukkhavedanaṃ. Sūpodanaviññattisikkhāpadaṃ theyyasatthasamuṭṭhānaṃ, kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, akusalacittaṃ, dukkhavedanaṃ. Chattapāṇidaṇḍapāṇisatthapāṇiāvudhapāṇipādukāupāhanayānasayanapallatthikaveṭhitaoguṇṭhitanāmakāni ekādasa dhammadesanāsamuṭṭhānāni, kiriyākiriyāni, saññāvimokkhāni, sacittakāni, lokavajjāni, vacīkammāni, akusalacittāni, dukkhavedanāni. Sesāni tepaṇṇāsa paṭhamapārājikasamauṭṭhānādibhedānīti.
एकूनवीसतिधम्मदेसनापटिसंयुत्तसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Ekūnavīsatidhammadesanāpaṭisaṃyuttasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
कङ्खावितरणिया पातिमोक्खवण्णनाय
Kaṅkhāvitaraṇiyā pātimokkhavaṇṇanāya
सेखियवण्णना निट्ठिता।
Sekhiyavaṇṇanā niṭṭhitā.
अधिकरणसमथवण्णना
Adhikaraṇasamathavaṇṇanā
अधिकरणसमथेसु सत्ताति तेसं गणनपरिच्छेदो। अधिकरणानि समेन्ति वूपसमेन्तीति अधिकरणसमथा। उद्देसं आगच्छन्तीति आपत्ताधिकरणसङ्खातासु च अवसेसाधिकरणत्तयपच्चयासु च आपत्तीसु परिसुद्धभावं पुच्छनत्थं उद्दिसितब्बतं आगच्छन्ति। उप्पन्नुप्पन्नानन्ति उप्पन्नानं उप्पन्नानं। अधिकरणानन्ति विवादाधिकरणं अनुवादाधिकरणं आपत्ताधिकरणं किच्चाधिकरणन्ति इमेसं चतुन्नं। समथाय वूपसमायाति समनत्थञ्चेव वूपसमनत्थञ्च सम्मुखाविनयो दातब्बो…पे॰… तिणवत्थारकोति इमे सत्त समथा दातब्बा। तत्रायं विनिच्छयो – अधिकरणेसु ताव ‘‘धम्मो’’ति वा, ‘‘अधम्मो’’ति वा अट्ठारसहि वत्थूहि विवदन्तानं भिक्खूनं यो विवादो, इदं विवादाधिकरणं नाम। सीलविपत्तिया वा आचारदिट्ठिआजीवविपत्तिया वा अनुवदन्तानं यो अनुवादो उपवदना चेव चोदना च, इदं अनुवादाधिकरणं नाम। मातिकाय आगता पञ्च, विभङ्गे द्वेति सत्तपि आपत्तिक्खन्धा आपत्ताधिकरणं , नाम। यं सङ्घस्स अपलोकनादीनं चतुन्नं कम्मानं करणं, इदं किच्चाधिकरणं नाम।
Adhikaraṇasamathesu sattāti tesaṃ gaṇanaparicchedo. Adhikaraṇāni samenti vūpasamentīti adhikaraṇasamathā. Uddesaṃ āgacchantīti āpattādhikaraṇasaṅkhātāsu ca avasesādhikaraṇattayapaccayāsu ca āpattīsu parisuddhabhāvaṃ pucchanatthaṃ uddisitabbataṃ āgacchanti. Uppannuppannānanti uppannānaṃ uppannānaṃ. Adhikaraṇānanti vivādādhikaraṇaṃ anuvādādhikaraṇaṃ āpattādhikaraṇaṃ kiccādhikaraṇanti imesaṃ catunnaṃ. Samathāya vūpasamāyāti samanatthañceva vūpasamanatthañca sammukhāvinayo dātabbo…pe… tiṇavatthārakoti ime satta samathā dātabbā. Tatrāyaṃ vinicchayo – adhikaraṇesu tāva ‘‘dhammo’’ti vā, ‘‘adhammo’’ti vā aṭṭhārasahi vatthūhi vivadantānaṃ bhikkhūnaṃ yo vivādo, idaṃ vivādādhikaraṇaṃ nāma. Sīlavipattiyā vā ācāradiṭṭhiājīvavipattiyā vā anuvadantānaṃ yo anuvādo upavadanā ceva codanā ca, idaṃ anuvādādhikaraṇaṃ nāma. Mātikāya āgatā pañca, vibhaṅge dveti sattapi āpattikkhandhā āpattādhikaraṇaṃ, nāma. Yaṃ saṅghassa apalokanādīnaṃ catunnaṃ kammānaṃ karaṇaṃ, idaṃ kiccādhikaraṇaṃ nāma.
तत्थ विवादाधिकरणं (चूळव॰ २२८) द्वीहि समथेहि सम्मति सम्मुखाविनयेन च येभुय्यसिकाय च, सम्मुखाविनयेनेव सम्ममानं यस्मिं विहारे उप्पन्नं, तस्मिंयेव वा, अञ्ञत्थ वूपसमेतुं गच्छन्तानं अन्तरामग्गे वा, यत्थ गन्त्वा सङ्घस्स निय्यातितं, तत्थ सङ्घेन वा वूपसमेतुं असक्कोन्ते तत्थेव उब्बाहिकाय सम्मतपुग्गलेहि वा विनिच्छितं सम्मति, एवं सम्ममाने च पन तस्मिं या सङ्घसम्मुखता धम्मसम्मुखता विनयसम्मुखता पुग्गलसम्मुखता अयं सम्मुखाविनयो नाम। तत्थ च कारकसङ्घस्स सङ्घसामग्गिवसेन सम्मुखीभावो सङ्घसम्मुखता, समेतब्बस्स वत्थुनो भूतता धम्मसम्मुखता, यथा तं समेतब्बं, तथेवस्स समनं विनयसम्मुखता, यो च विवदति, येन च विवदति, तेसं उभिन्नं अत्थपच्चत्थिकानं सम्मुखीभावो पुग्गलसम्मुखता। उब्बाहिकाय वूपसमने पनेत्थ सङ्घसम्मुखता परिहायति, एवं ताव सम्मुखाविनयेनेव सम्मति।
Tattha vivādādhikaraṇaṃ (cūḷava. 228) dvīhi samathehi sammati sammukhāvinayena ca yebhuyyasikāya ca, sammukhāvinayeneva sammamānaṃ yasmiṃ vihāre uppannaṃ, tasmiṃyeva vā, aññattha vūpasametuṃ gacchantānaṃ antarāmagge vā, yattha gantvā saṅghassa niyyātitaṃ, tattha saṅghena vā vūpasametuṃ asakkonte tattheva ubbāhikāya sammatapuggalehi vā vinicchitaṃ sammati, evaṃ sammamāne ca pana tasmiṃ yā saṅghasammukhatā dhammasammukhatā vinayasammukhatā puggalasammukhatā ayaṃ sammukhāvinayo nāma. Tattha ca kārakasaṅghassa saṅghasāmaggivasena sammukhībhāvo saṅghasammukhatā, sametabbassa vatthuno bhūtatā dhammasammukhatā, yathā taṃ sametabbaṃ, tathevassa samanaṃ vinayasammukhatā, yo ca vivadati, yena ca vivadati, tesaṃ ubhinnaṃ atthapaccatthikānaṃ sammukhībhāvo puggalasammukhatā. Ubbāhikāya vūpasamane panettha saṅghasammukhatā parihāyati, evaṃ tāva sammukhāvinayeneva sammati.
सचे पनेवम्पि न सम्मति, अथ नं उब्बाहिकाय सम्मता भिक्खू ‘‘न मयं सक्कोम वूपसमेतु’’न्ति सङ्घस्सेव निय्यातेन्ति, ततो सङ्घो पञ्चङ्गसमन्नागतं भिक्खुं सलाकग्गाहापकं सम्मन्नित्वा तेन गुळ्हकविवट्टकसकण्णजप्पकेसु तीसु सलाकग्गाहेसु अञ्ञतरवसेन सलाकं गाहेत्वा सन्निपतितपरिसाय धम्मवादीनं येभुय्यताय यथा ते धम्मवादिनो वदन्ति, एवं वूपसन्तं अधिकरणं सम्मुखाविनयेन च येभुय्यसिकाय च वूपसन्तं होति। तत्थ सम्मुखाविनयो वुत्तनयो एव, यं पन येभुय्यसिककम्मस्स करणं। अयं येभुय्यसिका नाम, एवं विवादाधिकरणं द्वीहि समथेहि सम्मति।
Sace panevampi na sammati, atha naṃ ubbāhikāya sammatā bhikkhū ‘‘na mayaṃ sakkoma vūpasametu’’nti saṅghasseva niyyātenti, tato saṅgho pañcaṅgasamannāgataṃ bhikkhuṃ salākaggāhāpakaṃ sammannitvā tena guḷhakavivaṭṭakasakaṇṇajappakesu tīsu salākaggāhesu aññataravasena salākaṃ gāhetvā sannipatitaparisāya dhammavādīnaṃ yebhuyyatāya yathā te dhammavādino vadanti, evaṃ vūpasantaṃ adhikaraṇaṃ sammukhāvinayena ca yebhuyyasikāya ca vūpasantaṃ hoti. Tattha sammukhāvinayo vuttanayo eva, yaṃ pana yebhuyyasikakammassa karaṇaṃ. Ayaṃ yebhuyyasikā nāma, evaṃ vivādādhikaraṇaṃ dvīhi samathehi sammati.
अनुवादाधिकरणं (चूळव॰ २३६) चतूहि समथेहि सम्मति सम्मुखाविनयेन च सतिविनयेन च अमूळ्हविनयेन च तस्सपापियसिकाय च। सम्मुखाविनयेनेव सम्ममानं यो च अनुवदति, यञ्च अनुवदति, तेसं वचनं सुत्वा सचे काचि आपत्ति नत्थि, उभो खमापेत्वा, सचे अत्थि, ‘‘अयं नामेत्थ आपत्ती’’ति एवं विनिच्छितं वूपसम्मति, तत्थ सम्मुखाविनयलक्खणं वुत्तनयमेव। यदा पन खीणासवस्स भिक्खुनो अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसितस्स सतिविनयं याचमानस्स सङ्घो ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन सतिविनयं देति, तदा सम्मुखाविनयेन च सतिविनयेन च वूपसन्तं होति, दिन्ने पन सतिविनये पुन तस्मिं पुग्गले कस्सचि अनुवादो न रुहति। यदा उम्मत्तको भिक्खु उम्मादवसेन गते अस्सामणके अज्झाचारे ‘‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्ति’’न्ति भिक्खूहि चोदियमानो ‘‘उम्मत्तकेन मे, आवुसो, एतं कतं, नाहं तं सरामी’’ति भणन्तोपि भिक्खूहि चोदियमानोव पुन अचोदनत्थाय अमूळ्हविनयं याचति, सङ्घो चस्स ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन अमूळ्हविनयं देति। तदा सम्मुखाविनयेन च अमूळ्हविनयेन च वूपसन्तं होति, दिन्ने पन अमूळ्हविनये पुन तस्मिं पुग्गले कस्सचि तप्पच्चया अनुवादो न रुहति।
Anuvādādhikaraṇaṃ (cūḷava. 236) catūhi samathehi sammati sammukhāvinayena ca sativinayena ca amūḷhavinayena ca tassapāpiyasikāya ca. Sammukhāvinayeneva sammamānaṃ yo ca anuvadati, yañca anuvadati, tesaṃ vacanaṃ sutvā sace kāci āpatti natthi, ubho khamāpetvā, sace atthi, ‘‘ayaṃ nāmettha āpattī’’ti evaṃ vinicchitaṃ vūpasammati, tattha sammukhāvinayalakkhaṇaṃ vuttanayameva. Yadā pana khīṇāsavassa bhikkhuno amūlikāya sīlavipattiyā anuddhaṃsitassa sativinayaṃ yācamānassa saṅgho ñatticatutthena kammena sativinayaṃ deti, tadā sammukhāvinayena ca sativinayena ca vūpasantaṃ hoti, dinne pana sativinaye puna tasmiṃ puggale kassaci anuvādo na ruhati. Yadā ummattako bhikkhu ummādavasena gate assāmaṇake ajjhācāre ‘‘saratāyasmā evarūpiṃ āpatti’’nti bhikkhūhi codiyamāno ‘‘ummattakena me, āvuso, etaṃ kataṃ, nāhaṃ taṃ sarāmī’’ti bhaṇantopi bhikkhūhi codiyamānova puna acodanatthāya amūḷhavinayaṃ yācati, saṅgho cassa ñatticatutthena kammena amūḷhavinayaṃ deti. Tadā sammukhāvinayena ca amūḷhavinayena ca vūpasantaṃ hoti, dinne pana amūḷhavinaye puna tasmiṃ puggale kassaci tappaccayā anuvādo na ruhati.
यदा पन पाराजिकेन वा पाराजिकसामन्तेन वा चोदियमानस्स अञ्ञेनञ्ञं पटिचरतो पापुस्सन्नताय पापियस्स पुग्गलस्स ‘‘सचायं अच्छिन्नमूलो भविस्सति, सम्मा वत्तित्वा ओसारणं लभिस्सति, सचे छिन्नमूलो, सयमेवस्स नासना भविस्सती’’ति मञ्ञमानो सङ्घो ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन तस्सपापियसिकं कम्मं करोति, तदा सम्मुखाविनयेन च तस्सपापियसिकाय च वूपसन्तं होति, एवं अनुवादाधिकरणं चतूहि समथेहि सम्मति।
Yadā pana pārājikena vā pārājikasāmantena vā codiyamānassa aññenaññaṃ paṭicarato pāpussannatāya pāpiyassa puggalassa ‘‘sacāyaṃ acchinnamūlo bhavissati, sammā vattitvā osāraṇaṃ labhissati, sace chinnamūlo, sayamevassa nāsanā bhavissatī’’ti maññamāno saṅgho ñatticatutthena kammena tassapāpiyasikaṃ kammaṃ karoti, tadā sammukhāvinayena ca tassapāpiyasikāya ca vūpasantaṃ hoti, evaṃ anuvādādhikaraṇaṃ catūhi samathehi sammati.
आपत्ताधिकरणं (चूळव॰ २३९) तीहि समथेहि सम्मति सम्मुखाविनयेन च पटिञ्ञातकरणेन च तिणवत्थारकेन च। तस्स सम्मुखाविनयेनेव वूपसमो नत्थि, यदा पन एकस्स वा भिक्खुनो, निस्सग्गियवण्णनायं वुत्तनयेन सङ्घगणमज्झेसु वा भिक्खु लहुकं आपत्तिं देसेति, तदा आपत्ताधिकरणं सम्मुखाविनयेन च पटिञ्ञातकरणेन च वूपसम्मति। तत्थ सम्मुखाविनये ताव यो च देसेति, यस्स च देसेति, तेसं सम्मुखीभावो पुग्गलसम्मुखता, सेसं वुत्तनयमेव। पुग्गलस्स च गणस्स च देसनाकाले सङ्घसम्मुखता परिहायति।
Āpattādhikaraṇaṃ (cūḷava. 239) tīhi samathehi sammati sammukhāvinayena ca paṭiññātakaraṇena ca tiṇavatthārakena ca. Tassa sammukhāvinayeneva vūpasamo natthi, yadā pana ekassa vā bhikkhuno, nissaggiyavaṇṇanāyaṃ vuttanayena saṅghagaṇamajjhesu vā bhikkhu lahukaṃ āpattiṃ deseti, tadā āpattādhikaraṇaṃ sammukhāvinayena ca paṭiññātakaraṇena ca vūpasammati. Tattha sammukhāvinaye tāva yo ca deseti, yassa ca deseti, tesaṃ sammukhībhāvo puggalasammukhatā, sesaṃ vuttanayameva. Puggalassa ca gaṇassa ca desanākāle saṅghasammukhatā parihāyati.
या पनेत्थ ‘‘अहं, भन्ते, इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो’’ति च, ‘‘पस्ससी’’ति, ‘‘आम पस्सामी’’ति च पटिञ्ञा, ताय ‘‘आयतिं संवरेय्यासी’’ति करणं पटिञ्ञातकरणं नाम। सङ्घादिसेसे परिवासादियाचना पटिञ्ञा, परिवासादीनं दानं पटिञ्ञातकरणं नाम। द्वेपक्खजाता पन भण्डनकारका भिक्खू बहुं अस्सामणकं अज्झाचारं चरित्वा पुन लज्जिधम्मे उप्पन्ने ‘‘सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं करिस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्थाय वाळत्थाय संवत्तेय्या’’ति अञ्ञमञ्ञं आपत्तिया कारापने दोसं दिस्वा यदा तिणवत्थारककम्मं करोन्ति, तदा आपत्ताधिकरणं सम्मुखाविनयेन च तिणवत्थारकेन च सम्मति। तत्र हि यत्तका हत्थपासूपगता ‘‘न मेतं खमती’’ति एवं दिट्ठाविकम्मं अकत्वा निद्दम्पि ओक्कमन्ता होन्ति, सब्बेसं ठपेत्वा थुल्लवज्जञ्च गिहिप्पटिसंयुत्तञ्च सब्बापत्तियो वुट्ठहन्ति, एवं आपत्ताधिकरणं तीहि समथेहि सम्मति।
Yā panettha ‘‘ahaṃ, bhante, itthannāmaṃ āpattiṃ āpanno’’ti ca, ‘‘passasī’’ti, ‘‘āma passāmī’’ti ca paṭiññā, tāya ‘‘āyatiṃ saṃvareyyāsī’’ti karaṇaṃ paṭiññātakaraṇaṃ nāma. Saṅghādisese parivāsādiyācanā paṭiññā, parivāsādīnaṃ dānaṃ paṭiññātakaraṇaṃ nāma. Dvepakkhajātā pana bhaṇḍanakārakā bhikkhū bahuṃ assāmaṇakaṃ ajjhācāraṃ caritvā puna lajjidhamme uppanne ‘‘sace mayaṃ imāhi āpattīhi aññamaññaṃ karissāma, siyāpi taṃ adhikaraṇaṃ kakkhaḷatthāya vāḷatthāya saṃvatteyyā’’ti aññamaññaṃ āpattiyā kārāpane dosaṃ disvā yadā tiṇavatthārakakammaṃ karonti, tadā āpattādhikaraṇaṃ sammukhāvinayena ca tiṇavatthārakena ca sammati. Tatra hi yattakā hatthapāsūpagatā ‘‘na metaṃ khamatī’’ti evaṃ diṭṭhāvikammaṃ akatvā niddampi okkamantā honti, sabbesaṃ ṭhapetvā thullavajjañca gihippaṭisaṃyuttañca sabbāpattiyo vuṭṭhahanti, evaṃ āpattādhikaraṇaṃ tīhi samathehi sammati.
किच्चाधिकरणं (चूळव॰ २४२) एकेन समथेन सम्मति सम्मुखाविनयेनेव। इति इमानि चत्तारि अधिकरणानि यथानुरूपं इमेहि सत्तहि समथेहि सम्मन्ति, तेन वुत्तं ‘‘उप्पन्नुप्पन्नानं अधिकरणानं समथाय वूपसमाय सम्मुखाविनयो दातब्बो…पे॰… तिणवत्थारको’’ति। अयमेत्थ विनिच्छयनयो, वित्थारो पन समथक्खन्धके आगतोयेव, विनिच्छयोपिस्स समन्तपासादिकायं वुत्तो।
Kiccādhikaraṇaṃ (cūḷava. 242) ekena samathena sammati sammukhāvinayeneva. Iti imāni cattāri adhikaraṇāni yathānurūpaṃ imehi sattahi samathehi sammanti, tena vuttaṃ ‘‘uppannuppannānaṃ adhikaraṇānaṃ samathāya vūpasamāya sammukhāvinayo dātabbo…pe… tiṇavatthārako’’ti. Ayamettha vinicchayanayo, vitthāro pana samathakkhandhake āgatoyeva, vinicchayopissa samantapāsādikāyaṃ vutto.
तत्थायस्मन्ते पुच्छामि, कच्चित्थ परिसुद्धाति तेसु सत्तसु अधिकरणसमथेसु कच्चित्थ परिसुद्धा, नत्थि वो किञ्चि समथेहि वूपसमेतब्बन्ति पुच्छामि, एतेन सब्बापत्तीहि परिसुद्धभावो पुच्छितो होति।
Tatthāyasmante pucchāmi, kaccittha parisuddhāti tesu sattasu adhikaraṇasamathesu kaccittha parisuddhā, natthi vo kiñci samathehi vūpasametabbanti pucchāmi, etena sabbāpattīhi parisuddhabhāvo pucchito hoti.
उद्दिट्ठं खो आयस्मन्तो निदानन्तिआदि निगमनवचनं। तत्थ एत्तकन्ति एत्तकं सिक्खापदं। सुत्तागतन्ति सुत्ते पातिमोक्खे आगतं। सुत्तपरियापन्नन्ति तत्थेव अन्तोगधं। अन्वद्धमासं उद्देसं आगच्छतीति अद्धमासे अद्धमासे उपोसथवसेन उद्दिसितब्बतं आगच्छति। समग्गेहीति कायसामग्गिवसेन समग्गेहि। सम्मोदमानेहीति चित्तसामग्गिवसेन एकज्झासयताय सुट्ठु मोदमानेहि। अविवदमानेहीति अट्ठारससु विवादवत्थूसु अञ्ञतरवसेनापि अविवदमानेहि। सिक्खितब्बन्ति तं तं सिक्खापदं अवीतिक्कमन्तेहि अधिसीलसिक्खा सम्पादेतब्बा। अन्तरन्तरा पन यं न वुत्तं, तं सब्बं पुरिमे पुरिमे सिक्खापदे वुत्तत्ता चेव उत्तानत्थत्ता चाति।
Uddiṭṭhaṃ kho āyasmanto nidānantiādi nigamanavacanaṃ. Tattha ettakanti ettakaṃ sikkhāpadaṃ. Suttāgatanti sutte pātimokkhe āgataṃ. Suttapariyāpannanti tattheva antogadhaṃ. Anvaddhamāsaṃ uddesaṃ āgacchatīti addhamāse addhamāse uposathavasena uddisitabbataṃ āgacchati. Samaggehīti kāyasāmaggivasena samaggehi. Sammodamānehīti cittasāmaggivasena ekajjhāsayatāya suṭṭhu modamānehi. Avivadamānehīti aṭṭhārasasu vivādavatthūsu aññataravasenāpi avivadamānehi. Sikkhitabbanti taṃ taṃ sikkhāpadaṃ avītikkamantehi adhisīlasikkhā sampādetabbā. Antarantarā pana yaṃ na vuttaṃ, taṃ sabbaṃ purime purime sikkhāpade vuttattā ceva uttānatthattā cāti.
अधिकरणसमथवण्णना निट्ठिता।
Adhikaraṇasamathavaṇṇanā niṭṭhitā.
कङ्खावितरणिया पातिमोक्खवण्णनाय
Kaṅkhāvitaraṇiyā pātimokkhavaṇṇanāya
भिक्खुपातिमोक्खवण्णना निट्ठिता।
Bhikkhupātimokkhavaṇṇanā niṭṭhitā.
