| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
७. सेलसुत्तवण्णना
7. Selasuttavaṇṇanā
एवं मे सुतन्ति सेलसुत्तं। का उप्पत्ति? अयमेव यास्स निदाने वुत्ता। अत्थवण्णनाक्कमेपि चस्स पुब्बसदिसं पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। यं पन अपुब्बं, तं उत्तानत्थानि पदानि परिहरन्ता वण्णयिस्साम। अङ्गुत्तरापेसूति अङ्गा एव सो जनपदो, गङ्गाय पन या उत्तरेन आपो, तासं अविदूरत्ता ‘‘उत्तरापो’’तिपि वुच्चति। कतरगङ्गाय उत्तरेन या आपोति? महामहीगङ्गाय।
Evaṃme sutanti selasuttaṃ. Kā uppatti? Ayameva yāssa nidāne vuttā. Atthavaṇṇanākkamepi cassa pubbasadisaṃ pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ pana apubbaṃ, taṃ uttānatthāni padāni pariharantā vaṇṇayissāma. Aṅguttarāpesūti aṅgā eva so janapado, gaṅgāya pana yā uttarena āpo, tāsaṃ avidūrattā ‘‘uttarāpo’’tipi vuccati. Kataragaṅgāya uttarena yā āpoti? Mahāmahīgaṅgāya.
तत्रायं तस्सा नदिया आविभावत्थं आदितो पभुति वण्णना – अयं किर जम्बुदीपो दससहस्सयोजनपरिमाणो। तत्थ चतुसहस्सयोजनपरिमाणो पदेसो उदकेन अज्झोत्थटो ‘‘समुद्दो’’ति सङ्खं गतो। तिसहस्सयोजनपमाणे मनुस्सा वसन्ति। तिसहस्सयोजनपमाणे हिमवा पतिट्ठितो उब्बेधेन पञ्चयोजनसतिको चतुरासीतिसहस्सकूटेहि पटिमण्डितो समन्ततो सन्दमानपञ्चसतनदीविचित्तो। यत्थ आयामवित्थारेन गम्भीरताय च पञ्ञासपञ्ञासयोजना दियड्ढयोजनसतपरिमण्डला पूरळाससुत्तवण्णनायं वुत्ता अनोतत्तादयो सत्त महासरा पतिट्ठिता।
Tatrāyaṃ tassā nadiyā āvibhāvatthaṃ ādito pabhuti vaṇṇanā – ayaṃ kira jambudīpo dasasahassayojanaparimāṇo. Tattha catusahassayojanaparimāṇo padeso udakena ajjhotthaṭo ‘‘samuddo’’ti saṅkhaṃ gato. Tisahassayojanapamāṇe manussā vasanti. Tisahassayojanapamāṇe himavā patiṭṭhito ubbedhena pañcayojanasatiko caturāsītisahassakūṭehi paṭimaṇḍito samantato sandamānapañcasatanadīvicitto. Yattha āyāmavitthārena gambhīratāya ca paññāsapaññāsayojanā diyaḍḍhayojanasataparimaṇḍalā pūraḷāsasuttavaṇṇanāyaṃ vuttā anotattādayo satta mahāsarā patiṭṭhitā.
तेसु अनोतत्तो सुदस्सनकूटं, चित्रकूटं, काळकूटं, गन्धमादनकूटं, केलासकूटन्ति इमेहि पञ्चहि पब्बतेहि परिक्खित्तो। तत्थ सुदस्सनकूटं सुवण्णमयं द्वियोजनसतुब्बेधं अन्तोवङ्कं काकमुखसण्ठानं तमेव सरं पटिच्छादेत्वा ठितं, चित्रकूटं सब्बरतनमयं, काळकूटं अञ्जनमयं, गन्धमादनकूटं सानुमयं अब्भन्तरे मुग्गवण्णं नानप्पकारओसधसञ्छन्नं काळपक्खुपोसथदिवसे आदित्तमिव अङ्गारं जलन्तं तिट्ठति, केलासकूटं रजतमयं। सब्बानि सुदस्सनेन समानुब्बेधसण्ठानानि तमेव सरं पटिच्छादेत्वा ठितानि। सब्बानि देवानुभावेन नागानुभावेन च वस्सन्ति, नदियो च तेसु सन्दन्ति। तं सब्बम्पि उदकं अनोतत्तमेव पविसति। चन्दिमसूरिया दक्खिणेन वा उत्तरेन वा गच्छन्ता पब्बतन्तरेन तं ओभासेन्ति, उजुं गच्छन्ता न ओभासेन्ति। तेनेवस्स ‘‘अनोतत्त’’न्ति सङ्खा उदपादि।
Tesu anotatto sudassanakūṭaṃ, citrakūṭaṃ, kāḷakūṭaṃ, gandhamādanakūṭaṃ, kelāsakūṭanti imehi pañcahi pabbatehi parikkhitto. Tattha sudassanakūṭaṃ suvaṇṇamayaṃ dviyojanasatubbedhaṃ antovaṅkaṃ kākamukhasaṇṭhānaṃ tameva saraṃ paṭicchādetvā ṭhitaṃ, citrakūṭaṃ sabbaratanamayaṃ, kāḷakūṭaṃ añjanamayaṃ, gandhamādanakūṭaṃ sānumayaṃ abbhantare muggavaṇṇaṃ nānappakāraosadhasañchannaṃ kāḷapakkhuposathadivase ādittamiva aṅgāraṃ jalantaṃ tiṭṭhati, kelāsakūṭaṃ rajatamayaṃ. Sabbāni sudassanena samānubbedhasaṇṭhānāni tameva saraṃ paṭicchādetvā ṭhitāni. Sabbāni devānubhāvena nāgānubhāvena ca vassanti, nadiyo ca tesu sandanti. Taṃ sabbampi udakaṃ anotattameva pavisati. Candimasūriyā dakkhiṇena vā uttarena vā gacchantā pabbatantarena taṃ obhāsenti, ujuṃ gacchantā na obhāsenti. Tenevassa ‘‘anotatta’’nti saṅkhā udapādi.
तत्थ मनोहरसिलातलानि निम्मच्छकच्छपानि फलिकसदिसनिम्मलूदकानि नहानतित्थानि सुप्पटियत्तानि होन्ति, येसु बुद्धपच्चेकबुद्धखीणासवा इसिगणा च न्हायन्ति, देवयक्खादयो च उय्यानकीळिकं कीळन्ति।
Tattha manoharasilātalāni nimmacchakacchapāni phalikasadisanimmalūdakāni nahānatitthāni suppaṭiyattāni honti, yesu buddhapaccekabuddhakhīṇāsavā isigaṇā ca nhāyanti, devayakkhādayo ca uyyānakīḷikaṃ kīḷanti.
चतूसु चस्स पस्सेसु सीहमुखं, हत्थिमुखं, अस्समुखं, उसभमुखन्ति चत्तारि मुखानि होन्ति, येहि चतस्सो नदियो सन्दन्ति। सीहमुखेन निक्खन्तनदीतीरे सीहा बहुतरा होन्ति, हत्थिमुखादीहि हत्थिअस्सउसभा। पुरत्थिमदिसतो निक्खन्तनदी अनोतत्तं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा इतरा तिस्सो नदियो अनुपगम्म पाचीनहिमवन्तेनेव अमनुस्सपथं गन्त्वा महासमुद्दं पविसति। पच्छिमदिसतो च उत्तरदिसतो च निक्खन्तनदियोपि तथेव पदक्खिणं कत्वा पच्छिमहिमवन्तेनेव उत्तरहिमवन्तेनेव च अमनुस्सपथं गन्त्वा महासमुद्दं पविसन्ति। दक्खिणदिसतो निक्खन्तनदी पन तं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा दक्खिणेन उजुकं पासाणपिट्ठेनेव सट्ठियोजनानि गन्त्वा पब्बतं पहरित्वा वुट्ठाय परिणाहेन तिगावुतपमाणा उदकधारा हुत्वा आकासेन सट्ठि योजनानि गन्त्वा तियग्गळे नाम पासाणे पतिता, पासाणो उदकधारावेगेन भिन्नो। तत्र पञ्ञासयोजनपमाणा तियग्गळा नाम पोक्खरणी जाता। पोक्खरणिया कूलं भिन्दित्वा पासाणं पविसिय सट्ठि योजनानि गता। ततो घनपथविं भिन्दित्वा उमङ्गेन सट्ठि योजनानि गन्त्वा विञ्झं नाम तिरच्छानपब्बतं पहरित्वा हत्थतले पञ्चङ्गुलिसदिसा पञ्चधारा हुत्वा पवत्तति। सा तिक्खत्तुं अनोतत्तं पदक्खिणं कत्वा गतट्ठाने ‘‘आवट्टगङ्गा’’ति वुच्चति । उजुकं पासाणपिट्ठेन सट्ठि योजनानि गतट्ठाने ‘‘कण्हगङ्गा’’ति वुच्चति। आकासेन सट्ठि योजनानि गतट्ठाने ‘‘आकासगङ्गा’’ति वुच्चति। तियग्गळपासाणे पञ्ञासयोजनोकासे ‘‘तियग्गळपोक्खरणी’’ति वुच्चति। कूलं भिन्दित्वा पासाणं पविसिय सट्ठि योजनानि गतट्ठाने ‘‘बहलगङ्गा’’ति वुच्चति। पथविं भिन्दित्वा उमङ्गेन सट्ठि योजनानि गतट्ठाने ‘‘उमङ्गगङ्गा’’ति वुच्चति। विञ्झं नाम तिरच्छानपब्बतं पहरित्वा पञ्चधारा हुत्वा पवत्तट्ठाने ‘‘गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही’’ति पञ्चधा वुच्चति। एवमेता पञ्च महागङ्गा हिमवता सम्भवन्ति। तासु या अयं पञ्चमी मही नाम, सा इध ‘‘महामहीगङ्गा’’ति अधिप्पेता। तस्सा गङ्गाय उत्तरेन या आपो, तासं अविदूरत्ता सो जनपदो ‘‘अङ्गुत्तरापो’’ति वेदितब्बो। तस्मिं जनपदे अङ्गुत्तरापेसु।
Catūsu cassa passesu sīhamukhaṃ, hatthimukhaṃ, assamukhaṃ, usabhamukhanti cattāri mukhāni honti, yehi catasso nadiyo sandanti. Sīhamukhena nikkhantanadītīre sīhā bahutarā honti, hatthimukhādīhi hatthiassausabhā. Puratthimadisato nikkhantanadī anotattaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā itarā tisso nadiyo anupagamma pācīnahimavanteneva amanussapathaṃ gantvā mahāsamuddaṃ pavisati. Pacchimadisato ca uttaradisato ca nikkhantanadiyopi tatheva padakkhiṇaṃ katvā pacchimahimavanteneva uttarahimavanteneva ca amanussapathaṃ gantvā mahāsamuddaṃ pavisanti. Dakkhiṇadisato nikkhantanadī pana taṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā dakkhiṇena ujukaṃ pāsāṇapiṭṭheneva saṭṭhiyojanāni gantvā pabbataṃ paharitvā vuṭṭhāya pariṇāhena tigāvutapamāṇā udakadhārā hutvā ākāsena saṭṭhi yojanāni gantvā tiyaggaḷe nāma pāsāṇe patitā, pāsāṇo udakadhārāvegena bhinno. Tatra paññāsayojanapamāṇā tiyaggaḷā nāma pokkharaṇī jātā. Pokkharaṇiyā kūlaṃ bhinditvā pāsāṇaṃ pavisiya saṭṭhi yojanāni gatā. Tato ghanapathaviṃ bhinditvā umaṅgena saṭṭhi yojanāni gantvā viñjhaṃ nāma tiracchānapabbataṃ paharitvā hatthatale pañcaṅgulisadisā pañcadhārā hutvā pavattati. Sā tikkhattuṃ anotattaṃ padakkhiṇaṃ katvā gataṭṭhāne ‘‘āvaṭṭagaṅgā’’ti vuccati . Ujukaṃ pāsāṇapiṭṭhena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘kaṇhagaṅgā’’ti vuccati. Ākāsena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘ākāsagaṅgā’’ti vuccati. Tiyaggaḷapāsāṇe paññāsayojanokāse ‘‘tiyaggaḷapokkharaṇī’’ti vuccati. Kūlaṃ bhinditvā pāsāṇaṃ pavisiya saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘bahalagaṅgā’’ti vuccati. Pathaviṃ bhinditvā umaṅgena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘umaṅgagaṅgā’’ti vuccati. Viñjhaṃ nāma tiracchānapabbataṃ paharitvā pañcadhārā hutvā pavattaṭṭhāne ‘‘gaṅgā, yamunā, aciravatī, sarabhū, mahī’’ti pañcadhā vuccati. Evametā pañca mahāgaṅgā himavatā sambhavanti. Tāsu yā ayaṃ pañcamī mahī nāma, sā idha ‘‘mahāmahīgaṅgā’’ti adhippetā. Tassā gaṅgāya uttarena yā āpo, tāsaṃ avidūrattā so janapado ‘‘aṅguttarāpo’’ti veditabbo. Tasmiṃ janapade aṅguttarāpesu.
चारिकं चरमानोति अद्धानगमनं कुरुमानो । तत्थ भगवतो दुविधा चारिका तुरितचारिका, अतुरितचारिका च। तत्थ दूरेपि भब्बपुग्गले दिस्वा सहसा गमनं तुरितचारिका। सा महाकस्सपपच्चुग्गमनादीसु दट्ठब्बा। तं पच्चुग्गच्छन्तो हि भगवा मुहुत्तेनेव तिगावुतं अगमासि, आळवकदमनत्थं तिंसयोजनं, तथा अङ्गुलिमालस्सत्थाय। पुक्कुसातिस्स पन पञ्चत्तालीसयोजनं, महाकप्पिनस्स वीसयोजनसतं, धनियस्सत्थाय सत्तयोजनसतं अद्धानं अगमासि। अयं तुरितचारिका नाम। गामनिगमनगरपटिपाटिया पन पिण्डपातचरियादीहि लोकं अनुग्गण्हन्तस्स गमनं अतुरितचारिका नाम। अयं इध अधिप्पेता। एवं चारिकं चरमानो। महताति सङ्ख्यामहता गुणमहता च। भिक्खुसङ्घेनाति समणगणेन। अड्ढतेळसेहीति अड्ढेन तेळसहि, द्वादसहि सतेहि पञ्ञासाय च भिक्खूहि सद्धिन्ति वुत्तं होति। येन…पे॰… तदवसरीति आपणबहुलताय सो निगमो ‘‘आपणो’’ त्वेव नामं लभि। तस्मिं किर वीसतिआपणमुखसहस्सानि विभत्तानि अहेसुं। येन दिसाभागेन मग्गेन वा सो अङ्गुत्तरापानं रट्ठस्स निगमो ओसरितब्बो, तेन अवसरि तदवसरि अगमासि, तं निगमं अनुपापुणीति वुत्तं होति।
Cārikaṃ caramānoti addhānagamanaṃ kurumāno . Tattha bhagavato duvidhā cārikā turitacārikā, aturitacārikā ca. Tattha dūrepi bhabbapuggale disvā sahasā gamanaṃ turitacārikā. Sā mahākassapapaccuggamanādīsu daṭṭhabbā. Taṃ paccuggacchanto hi bhagavā muhutteneva tigāvutaṃ agamāsi, āḷavakadamanatthaṃ tiṃsayojanaṃ, tathā aṅgulimālassatthāya. Pukkusātissa pana pañcattālīsayojanaṃ, mahākappinassa vīsayojanasataṃ, dhaniyassatthāya sattayojanasataṃ addhānaṃ agamāsi. Ayaṃ turitacārikā nāma. Gāmanigamanagarapaṭipāṭiyā pana piṇḍapātacariyādīhi lokaṃ anuggaṇhantassa gamanaṃ aturitacārikā nāma. Ayaṃ idha adhippetā. Evaṃ cārikaṃ caramāno. Mahatāti saṅkhyāmahatā guṇamahatā ca. Bhikkhusaṅghenāti samaṇagaṇena. Aḍḍhateḷasehīti aḍḍhena teḷasahi, dvādasahi satehi paññāsāya ca bhikkhūhi saddhinti vuttaṃ hoti. Yena…pe… tadavasarīti āpaṇabahulatāya so nigamo ‘‘āpaṇo’’ tveva nāmaṃ labhi. Tasmiṃ kira vīsatiāpaṇamukhasahassāni vibhattāni ahesuṃ. Yena disābhāgena maggena vā so aṅguttarāpānaṃ raṭṭhassa nigamo osaritabbo, tena avasari tadavasari agamāsi, taṃ nigamaṃ anupāpuṇīti vuttaṃ hoti.
केणियो जटिलोति केणियोति नामेन, जटिलोति तापसो। सो किर ब्राह्मणमहासालो, धनरक्खणत्थाय पन तापसपब्बज्जं समादाय रञ्ञो पण्णाकारं दत्वा भूमिभागं गहेत्वा तत्थ अस्समं कारेत्वा वसति कुलसहस्सस्स निस्सयो हुत्वा। अस्समेपि चस्स एको तालरुक्खो दिवसे दिवसे एकं सुवण्णफलं मुञ्चतीति वदन्ति। सो दिवा कासायानि धारेति जटा च बन्धति, रत्तिं यथासुखं पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेति। सक्यपुत्तोति उच्चाकुलपरिदीपनं। सक्यकुला पब्बजितोति सद्धाय पब्बजितभावपरिदीपनं, केनचि पारिजुञ्ञेन अनभिभूतो अपरिक्खीणंयेव तं कुलं पहाय सद्धाय पब्बजितोति वुत्तं होति। तं खो पनाति इत्थम्भूताख्यानत्थे उपयोगवचनं, तस्स खो पन भोतो गोतमस्साति अत्थो। कल्याणोति कल्याणगुणसमन्नागतो, सेट्ठोति वुत्तं होति। कित्तिसद्दोति कित्तियेव थुतिघोसो वा।
Keṇiyo jaṭiloti keṇiyoti nāmena, jaṭiloti tāpaso. So kira brāhmaṇamahāsālo, dhanarakkhaṇatthāya pana tāpasapabbajjaṃ samādāya rañño paṇṇākāraṃ datvā bhūmibhāgaṃ gahetvā tattha assamaṃ kāretvā vasati kulasahassassa nissayo hutvā. Assamepi cassa eko tālarukkho divase divase ekaṃ suvaṇṇaphalaṃ muñcatīti vadanti. So divā kāsāyāni dhāreti jaṭā ca bandhati, rattiṃ yathāsukhaṃ pañcahi kāmaguṇehi samappito samaṅgībhūto paricāreti. Sakyaputtoti uccākulaparidīpanaṃ. Sakyakulā pabbajitoti saddhāya pabbajitabhāvaparidīpanaṃ, kenaci pārijuññena anabhibhūto aparikkhīṇaṃyeva taṃ kulaṃ pahāya saddhāya pabbajitoti vuttaṃ hoti. Taṃ kho panāti itthambhūtākhyānatthe upayogavacanaṃ, tassa kho pana bhoto gotamassāti attho. Kalyāṇoti kalyāṇaguṇasamannāgato, seṭṭhoti vuttaṃ hoti. Kittisaddoti kittiyeva thutighoso vā.
इतिपि सो भगवाति आदिम्हि पन अयं ताव योजना – सो भगवा इतिपि अरहं, इतिपि सम्मासम्बुद्धो…पे॰… इतिपि भगवाति, इमिना च इमिना च कारणेनाति वुत्तं होति। तत्थ आरकत्ता, अरीनं अरानञ्च हतत्ता पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावाति इमेहि ताव कारणेहि सो भगवा अरहन्ति वेदितब्बो। आरका हि सो सब्बकिलेसेहि मग्गेन सवासनानं किलेसानं विद्धंसितत्ताति आरकत्ता अरहं। ते चानेन किलेसारयो मग्गेन हताति अरीनं हतत्तापि अरहं। यञ्चेतं अविज्जाभवतण्हामयनाभि, पुञ्ञादिअभिसङ्खारानं जरामरणनेमि, आसवसमुदयमयेन अक्खेन विज्झित्वा तिभवरथे समायोजितं अनादिकालपवत्तं संसारचक्कं। तस्सानेन बोधिमण्डे वीरियपादेहि सीलपथवियं पतिट्ठाय सद्धाहत्थेन कम्मक्खयकरञाणफरसुं गहेत्वा सब्बे अरा हताति अरानं हतत्तातिपि अरहं । अग्गदक्खिणेय्यत्ता च चीवरादिपच्चये सक्कारगरुकारादीनि च अरहतीति पच्चयादीनं अरहत्तापि अरहं। यथा च लोके केचि पण्डितमानिनो बाला असिलोकभयेन रहो पापं करोन्ति, एवं नायं कदाचि करोतीति पापकरणे रहाभावतोपि अरहं। होति चेत्थ –
Itipi so bhagavāti ādimhi pana ayaṃ tāva yojanā – so bhagavā itipi arahaṃ, itipi sammāsambuddho…pe… itipi bhagavāti, iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hoti. Tattha ārakattā, arīnaṃ arānañca hatattā paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi tāva kāraṇehi so bhagavā arahanti veditabbo. Ārakā hi so sabbakilesehi maggena savāsanānaṃ kilesānaṃ viddhaṃsitattāti ārakattā arahaṃ. Te cānena kilesārayo maggena hatāti arīnaṃ hatattāpi arahaṃ. Yañcetaṃ avijjābhavataṇhāmayanābhi, puññādiabhisaṅkhārānaṃ jarāmaraṇanemi, āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā tibhavarathe samāyojitaṃ anādikālapavattaṃ saṃsāracakkaṃ. Tassānena bodhimaṇḍe vīriyapādehi sīlapathaviyaṃ patiṭṭhāya saddhāhatthena kammakkhayakarañāṇapharasuṃ gahetvā sabbe arā hatāti arānaṃ hatattātipi arahaṃ . Aggadakkhiṇeyyattā ca cīvarādipaccaye sakkāragarukārādīni ca arahatīti paccayādīnaṃ arahattāpi arahaṃ. Yathā ca loke keci paṇḍitamānino bālā asilokabhayena raho pāpaṃ karonti, evaṃ nāyaṃ kadāci karotīti pāpakaraṇe rahābhāvatopi arahaṃ. Hoti cettha –
‘‘आरकत्ता हतत्ता च, किलेसारीन सो मुनि।
‘‘Ārakattā hatattā ca, kilesārīna so muni;
हतसंसारचक्कारो, पच्चयादीन चारहो।
Hatasaṃsāracakkāro, paccayādīna cāraho;
न रहो करोति पापानि, अरहं तेन पवुच्चती’’ति॥
Na raho karoti pāpāni, arahaṃ tena pavuccatī’’ti.
सम्मा सामञ्च सच्चानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धो। अतिसयविसुद्धाहि विज्जाहि अब्भुत्तमेन चरणेन च समन्नागतत्ता विज्जाचरणसम्पन्नो। सोभनगमनत्ता सुन्दरं ठानं गतत्ता सुट्ठु गतत्ता सम्मा गदत्ता च सुगतो। सब्बथापि विदितलोकत्ता लोकविदू। सो हि भगवा सभावतो समुदयतो निरोधतो निरोधूपायतोति सब्बथा खन्धायतनादिभेदं सङ्खारलोकं अवेदि, ‘‘एको लोको सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका। द्वे लोका नामञ्च रूपञ्च। तयो लोका तिस्सो वेदना। चत्तारो लोका चत्तारो आहारा। पञ्च लोका पञ्चुपादानक्खन्धा। छ लोका छ अज्झत्तिकानि आयतनानि। सत्त लोका सत्त विञ्ञाणट्ठितियो। अट्ठ लोका अट्ठ लोकधम्मा। नव लोका नव सत्तावासा। दस लोका दसायतनानि। द्वादस लोका द्वादसायतनानि। अट्ठारस लोका अट्ठारस धातुयो’’ति (पटि॰ म॰ १.११२) एवं सब्बथा सङ्खारलोकं अवेदि। सत्तानं आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं जानाति, अधिमुत्तिं जानाति, अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये भब्बे अभब्बे सत्ते जानातीति सब्बथा सत्तलोकं अवेदि। तथा एकं चक्कवाळं आयामतो वित्थारतो च योजनानं द्वादस सतसहस्सानि तीणि सहस्सानि अड्ढपञ्चमानि च सतानि, परिक्खेपतो छत्तिंस सतसहस्सानि दस सहस्सानि अड्ढुड्ढानि च सतानि।
Sammā sāmañca saccānaṃ buddhattā sammāsambuddho. Atisayavisuddhāhi vijjāhi abbhuttamena caraṇena ca samannāgatattā vijjācaraṇasampanno. Sobhanagamanattā sundaraṃ ṭhānaṃ gatattā suṭṭhu gatattā sammā gadattā ca sugato. Sabbathāpi viditalokattā lokavidū. So hi bhagavā sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyatoti sabbathā khandhāyatanādibhedaṃ saṅkhāralokaṃ avedi, ‘‘eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve lokā nāmañca rūpañca. Tayo lokā tisso vedanā. Cattāro lokā cattāro āhārā. Pañca lokā pañcupādānakkhandhā. Cha lokā cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā satta viññāṇaṭṭhitiyo. Aṭṭha lokā aṭṭha lokadhammā. Nava lokā nava sattāvāsā. Dasa lokā dasāyatanāni. Dvādasa lokā dvādasāyatanāni. Aṭṭhārasa lokā aṭṭhārasa dhātuyo’’ti (paṭi. ma. 1.112) evaṃ sabbathā saṅkhāralokaṃ avedi. Sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbe abhabbe satte jānātīti sabbathā sattalokaṃ avedi. Tathā ekaṃ cakkavāḷaṃ āyāmato vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni tīṇi sahassāni aḍḍhapañcamāni ca satāni, parikkhepato chattiṃsa satasahassāni dasa sahassāni aḍḍhuḍḍhāni ca satāni.
तत्थ –
Tattha –
दुवे सतसहस्सानि, चत्तारि नहुतानि च।
Duve satasahassāni, cattāri nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, सङ्खातायं वसुन्धरा॥
Ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā.
चत्तारि सतसहस्सानि, अट्ठेव नहुतानि च।
Cattāri satasahassāni, aṭṭheva nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, जलं वाते पतिट्ठितं॥
Ettakaṃ bahalattena, jalaṃ vāte patiṭṭhitaṃ.
नव सतसहस्सानि, मालुतो नभमुग्गतो।
Nava satasahassāni, māluto nabhamuggato;
सट्ठि चेव सहस्सानि, एसा लोकस्स सण्ठिति’’॥
Saṭṭhi ceva sahassāni, esā lokassa saṇṭhiti’’.
एवं सण्ठिते चेत्थ योजनानं –
Evaṃ saṇṭhite cettha yojanānaṃ –
चतुरासीति सहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे।
Caturāsīti sahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
अच्चुग्गतो तावदेव, सिनेरु पब्बतुत्तमो॥
Accuggato tāvadeva, sineru pabbatuttamo.
ततो उपड्ढुपड्ढेन, पमाणेन यथाक्कमं।
Tato upaḍḍhupaḍḍhena, pamāṇena yathākkamaṃ;
अज्झोगाळ्हुग्गता दिब्बा, नानारतनचित्तिता॥
Ajjhogāḷhuggatā dibbā, nānāratanacittitā.
युगन्धरो ईसधरो, करवीको सुदस्सनो।
Yugandharo īsadharo, karavīko sudassano;
नेमिन्धरो विनतको, अस्सकण्णो गिरि ब्रहा॥
Nemindharo vinatako, assakaṇṇo giri brahā.
एते सत्त महासेला, सिनेरुस्स समन्ततो।
Ete satta mahāselā, sinerussa samantato;
महाराजानमावासा, देवयक्खनिसेविता॥
Mahārājānamāvāsā, devayakkhanisevitā.
योजनानं सतानुच्चो, हिमवा पञ्च पब्बतो।
Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbato;
योजनानं सहस्सानि, तीणि आयतवित्थतो॥
Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthato.
चतुरासीतिसहस्सेहि, कूटेहि पटिमण्डितो।
Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍito;
तिपञ्चयोजनक्खन्ध-परिक्खेपा नगव्हया॥
Tipañcayojanakkhandha-parikkhepā nagavhayā.
पञ्ञासयोजनक्खन्ध-साखायामा समन्ततो।
Paññāsayojanakkhandha-sākhāyāmā samantato;
सत्तयोजनवित्थिण्णा, तावदेव च उग्गता॥
Sattayojanavitthiṇṇā, tāvadeva ca uggatā.
जम्बू यस्सानुभावेन, जम्बुदीपो पकासितो।
Jambū yassānubhāvena, jambudīpo pakāsito;
द्वे असीतिसहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे॥
Dve asītisahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave.
अच्चुग्गतो तावदेव, चक्कवाळसिलुच्चयो।
Accuggato tāvadeva, cakkavāḷasiluccayo;
परिक्खिपित्वा तं सब्बं, चक्कवाळमयं ठितो’’॥
Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, cakkavāḷamayaṃ ṭhito’’.
तत्थ चन्दमण्डलं एकूनपञ्ञासयोजनं, सूरियमण्डलं पञ्ञासयोजनं, तावतिंसभवनं दससहस्सयोजनं, तथा असुरभवनं अवीचिमहानिरयो जम्बुदीपो च। अपरगोयानं सत्तसहस्सयोजनं, तथा पुब्बविदेहो, उत्तरकुरु अट्ठसहस्सयोजनो। एकमेको चेत्थ महादीपो पञ्चसतपञ्चसतपरित्तदीपपरिवारो। तं सब्बम्पि एकं चक्कवाळं एका लोकधातु। चक्कवाळन्तरेसु लोकन्तरिकनिरया। एवं अनन्तानि चक्कवाळानि अनन्ता लोकधातुयो, अनन्तेन बुद्धञाणेन अञ्ञासीति सब्बथा ओकासलोकं अवेदि। एवं सो भगवा सब्बथा। विदितलोकत्ता लोकविदूति वेदितब्बो।
Tattha candamaṇḍalaṃ ekūnapaññāsayojanaṃ, sūriyamaṇḍalaṃ paññāsayojanaṃ, tāvatiṃsabhavanaṃ dasasahassayojanaṃ, tathā asurabhavanaṃ avīcimahānirayo jambudīpo ca. Aparagoyānaṃ sattasahassayojanaṃ, tathā pubbavideho, uttarakuru aṭṭhasahassayojano. Ekameko cettha mahādīpo pañcasatapañcasataparittadīpaparivāro. Taṃ sabbampi ekaṃ cakkavāḷaṃ ekā lokadhātu. Cakkavāḷantaresu lokantarikanirayā. Evaṃ anantāni cakkavāḷāni anantā lokadhātuyo, anantena buddhañāṇena aññāsīti sabbathā okāsalokaṃ avedi. Evaṃ so bhagavā sabbathā. Viditalokattā lokavidūti veditabbo.
अत्तनो पन गुणेहि विसिट्ठतरस्स कस्सचि अभावा अनुत्तरो। विचित्तेहि विनयनूपायेहि पुरिसदम्मे सारेतीति पुरिसदम्मसारथि। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं अनुसासति नित्थारेति चाति सत्था। देवमनुस्सग्गहणं उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन भब्बपुग्गलपरिग्गहवसेन च कतं, नागादिकेपि पन एस लोकियत्थेन अनुसासति। यदत्थि नेय्यं नाम, सब्बस्स बुद्धत्ता विमोक्खन्तिकञाणवसेन बुद्धो। यतो पन सो –
Attano pana guṇehi visiṭṭhatarassa kassaci abhāvā anuttaro. Vicittehi vinayanūpāyehi purisadamme sāretīti purisadammasārathi. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ anusāsati nitthāreti cāti satthā. Devamanussaggahaṇaṃ ukkaṭṭhaparicchedavasena bhabbapuggalapariggahavasena ca kataṃ, nāgādikepi pana esa lokiyatthena anusāsati. Yadatthi neyyaṃ nāma, sabbassa buddhattā vimokkhantikañāṇavasena buddho. Yato pana so –
‘‘भग्यवा भग्गवा युत्तो, भगेहि च विभत्तवा।
‘‘Bhagyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;
भत्तवा वन्तगमनो, भवेसु भगवा ततो’’ति॥
Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti.
अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेतानि पदानि विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१२४-१२५) वुत्तानि।
Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panetāni padāni visuddhimagge (visuddhi. 1.124-125) vuttāni.
सो इमं लोकन्ति सो भगवा इमं लोकं। इदानि वत्तब्बं निदस्सेति। सदेवकन्तिआदीनि कसिभारद्वाजआळवकसुत्तेसु वुत्तनयानेव। सयन्ति सामं अपरनेय्यो हुत्वा। अभिञ्ञाति अभिञ्ञाय। सच्छिकत्वाति पच्चक्खं कत्वा। पवेदेतीति बोधेति ञापेति पकासेति। सो धम्मं देसेति…पे॰… परियोसानकल्याणन्ति सो भगवा सत्तेसु कारुञ्ञतं पटिच्च अनुत्तरं विवेकसुखं हित्वापि धम्मं देसेति। तञ्च खो अप्पं वा बहुं वा देसेन्तो आदिकल्याणादिप्पकारमेव देसेति। कथं? एकगाथापि हि समन्तभद्दकत्ता धम्मस्स पठमपादेन आदिकल्याणा, दुतियततियपादेहि मज्झेकल्याणा, पच्छिमपादेन परियोसानकल्याणा। एकानुसन्धिकं सुत्तं निदानेन आदिकल्याणं, निगमनेन परियोसानकल्याणं, सेसेन मज्झेकल्याणं। नानानुसन्धिकं पठमानुसन्धिना आदिकल्याणं, पच्छिमेन परियोसानकल्याणं, सेसेहि मज्झेकल्याणं। सकलोपि सासनधम्मो अत्तनो अत्थभूतेन सीलेन आदिकल्याणो, समथविपस्सनामग्गफलेहि मज्झेकल्याणो, निब्बानेन परियोसानकल्याणो। सीलसमाधीहि वा आदिकल्याणो, विपस्सनामग्गेहि मज्झेकल्याणो, फलनिब्बानेहि परियोसानकल्याणो। बुद्धसुबोधिताय वा आदिकल्याणो, धम्मसुधम्मताय मज्झेकल्याणो, सङ्घसुप्पटिपत्तिया परियोसानकल्याणो । तं सुत्वा तथत्ताय पटिपन्नेन अधिगन्तब्बाय अभिसम्बोधिया वा आदिकल्याणो, पच्चेकबोधिया मज्झेकल्याणो, सावकबोधिया परियोसानकल्याणो । सुय्यमानो चेस नीवरणादिविक्खम्भनतो सवनेनपि कल्याणमेव आवहतीति आदिकल्याणो, पटिपज्जमानो समथविपस्सनासुखावहनतो पटिपत्तियापि कल्याणमेव आवहतीति मज्झेकल्याणो, तथा पटिपन्नो च पटिपत्तिफले निट्ठिते तादिभावावहनतो पटिपत्तिफलेनपि कल्याणमेव आवहतीति परियोसानकल्याणो। नाथप्पभवत्ता च पभवसुद्धिया आदिकल्याणो, अत्थसुद्धिया मज्झेकल्याणो, किच्चसुद्धिया परियोसानकल्याणो। यतो अप्पं वा बहुं वा देसेन्तो आदिकल्याणादिप्पकारमेव देसेतीति वेदितब्बो।
So imaṃ lokanti so bhagavā imaṃ lokaṃ. Idāni vattabbaṃ nidasseti. Sadevakantiādīni kasibhāradvājaāḷavakasuttesu vuttanayāneva. Sayanti sāmaṃ aparaneyyo hutvā. Abhiññāti abhiññāya. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Pavedetīti bodheti ñāpeti pakāseti. So dhammaṃ deseti…pe… pariyosānakalyāṇanti so bhagavā sattesu kāruññataṃ paṭicca anuttaraṃ vivekasukhaṃ hitvāpi dhammaṃ deseti. Tañca kho appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva deseti. Kathaṃ? Ekagāthāpi hi samantabhaddakattā dhammassa paṭhamapādena ādikalyāṇā, dutiyatatiyapādehi majjhekalyāṇā, pacchimapādena pariyosānakalyāṇā. Ekānusandhikaṃ suttaṃ nidānena ādikalyāṇaṃ, nigamanena pariyosānakalyāṇaṃ, sesena majjhekalyāṇaṃ. Nānānusandhikaṃ paṭhamānusandhinā ādikalyāṇaṃ, pacchimena pariyosānakalyāṇaṃ, sesehi majjhekalyāṇaṃ. Sakalopi sāsanadhammo attano atthabhūtena sīlena ādikalyāṇo, samathavipassanāmaggaphalehi majjhekalyāṇo, nibbānena pariyosānakalyāṇo. Sīlasamādhīhi vā ādikalyāṇo, vipassanāmaggehi majjhekalyāṇo, phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo. Buddhasubodhitāya vā ādikalyāṇo, dhammasudhammatāya majjhekalyāṇo, saṅghasuppaṭipattiyā pariyosānakalyāṇo . Taṃ sutvā tathattāya paṭipannena adhigantabbāya abhisambodhiyā vā ādikalyāṇo, paccekabodhiyā majjhekalyāṇo, sāvakabodhiyā pariyosānakalyāṇo . Suyyamāno cesa nīvaraṇādivikkhambhanato savanenapi kalyāṇameva āvahatīti ādikalyāṇo, paṭipajjamāno samathavipassanāsukhāvahanato paṭipattiyāpi kalyāṇameva āvahatīti majjhekalyāṇo, tathā paṭipanno ca paṭipattiphale niṭṭhite tādibhāvāvahanato paṭipattiphalenapi kalyāṇameva āvahatīti pariyosānakalyāṇo. Nāthappabhavattā ca pabhavasuddhiyā ādikalyāṇo, atthasuddhiyā majjhekalyāṇo, kiccasuddhiyā pariyosānakalyāṇo. Yato appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva desetīti veditabbo.
सात्थं सब्यञ्जनन्ति एवमादीसु पन यस्मा इमं धम्मं देसेन्तो सासनब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियञ्च पकासेति, नानानयेहि दीपेति, तञ्च यथासम्भवं अत्थसम्पत्तिया सात्थं, ब्यञ्जनसम्पत्तिया सब्यञ्जनं। सङ्कासनपकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्ञत्तिअत्थपदसमायोगतो सात्थं, अक्खरपदब्यञ्जनाकारनिरुत्तिनिद्देससम्पत्तिया सब्यञ्जनं। अत्थगम्भीरतापटिवेधगम्भीरताहि सात्थं, धम्मगम्भीरतादेसनागम्भीरताहि सब्यञ्जनं। अत्थपटिभानपटिसम्भिदाविसयतो सात्थं, धम्मनिरुत्तिपटिसम्भिदाविसयतो सब्यञ्जनं। पण्डितवेदनीयतो सरिक्खकजनप्पसादकन्ति सात्थं, सद्धेय्यतो लोकियजनप्पसादकन्ति सब्यञ्जनं। गम्भीराधिप्पायतो सात्थं, उत्तानपदतो सब्यञ्जनं। उपनेतब्बस्साभावतो सकलपरिपुण्णभावेन केवलपरिपुण्णं, अपनेतब्बस्स अभावतो निद्दोसभावेन परिसुद्धं। सिक्खत्तयपरिग्गहितत्ता ब्रह्मभूतेहि सेट्ठेहि चरितब्बतो तेसञ्च चरियभावतो ब्रह्मचरियं। तस्मा ‘‘सात्थं सब्यञ्जनं…पे॰… ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति वुच्चति।
Sātthaṃ sabyañjananti evamādīsu pana yasmā imaṃ dhammaṃ desento sāsanabrahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca pakāseti, nānānayehi dīpeti, tañca yathāsambhavaṃ atthasampattiyā sātthaṃ, byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ. Saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattiatthapadasamāyogato sātthaṃ, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesasampattiyā sabyañjanaṃ. Atthagambhīratāpaṭivedhagambhīratāhi sātthaṃ, dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjanaṃ. Atthapaṭibhānapaṭisambhidāvisayato sātthaṃ, dhammaniruttipaṭisambhidāvisayato sabyañjanaṃ. Paṇḍitavedanīyato sarikkhakajanappasādakanti sātthaṃ, saddheyyato lokiyajanappasādakanti sabyañjanaṃ. Gambhīrādhippāyato sātthaṃ, uttānapadato sabyañjanaṃ. Upanetabbassābhāvato sakalaparipuṇṇabhāvena kevalaparipuṇṇaṃ, apanetabbassa abhāvato niddosabhāvena parisuddhaṃ. Sikkhattayapariggahitattā brahmabhūtehi seṭṭhehi caritabbato tesañca cariyabhāvato brahmacariyaṃ. Tasmā ‘‘sātthaṃ sabyañjanaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti vuccati.
अपिच यस्मा सनिदानं सउप्पत्तिकञ्च देसेन्तो आदिकल्याणं देसेति, विनेय्यानं अनुरूपतो अत्थस्स अविपरीतताय हेतुदाहरणयोगतो च मज्झेकल्याणं , सोतूनं सद्धापटिलाभेन निगमनेन च परियोसानकल्याणं। एवं देसेन्तो च ब्रह्मचरियं पकासेति। तञ्च पटिपत्तिया अधिगमब्यत्तितो सात्थं, परियत्तिया आगमब्यत्तितो सब्यञ्जनं, सीलादिपञ्चधम्मक्खन्धयुत्ततो केवलपरिपुण्णं, निरुपक्किलेसतो नित्थरणत्थाय पवत्तितो लोकामिसनिरपेक्खतो च परिसुद्धं, सेट्ठट्ठेन ब्रह्मभूतानं बुद्धपच्चेकबुद्धसावकानं चरियतो ब्रह्मचरियन्ति वुच्चति, तस्मापि ‘‘सो धम्मं देसेति…पे॰… ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति वुच्चति।
Apica yasmā sanidānaṃ sauppattikañca desento ādikalyāṇaṃ deseti, vineyyānaṃ anurūpato atthassa aviparītatāya hetudāharaṇayogato ca majjhekalyāṇaṃ , sotūnaṃ saddhāpaṭilābhena nigamanena ca pariyosānakalyāṇaṃ. Evaṃ desento ca brahmacariyaṃ pakāseti. Tañca paṭipattiyā adhigamabyattito sātthaṃ, pariyattiyā āgamabyattito sabyañjanaṃ, sīlādipañcadhammakkhandhayuttato kevalaparipuṇṇaṃ, nirupakkilesato nittharaṇatthāya pavattito lokāmisanirapekkhato ca parisuddhaṃ, seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtānaṃ buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ cariyato brahmacariyanti vuccati, tasmāpi ‘‘so dhammaṃ deseti…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti vuccati.
साधु खो पनाति सुन्दरं खो पन, अत्थावहं सुखावहन्ति वुत्तं होति। धम्मिया कथायाति पानकानिसंसपटिसंयुत्ताय। अयञ्हि केणियो सायन्हसमये भगवतो आगमनं अस्सोसि। ‘‘तुच्छहत्थो भगवन्तं दस्सनाय गन्तुं लज्जमानो विकालभोजना विरतानम्पि पानकं कप्पती’’ति चिन्तेत्वा पञ्चहि काजसतेहि सुसङ्खतं बदरपानं गाहापेत्वा अगमासि। यथाह भेसज्जक्खन्धके ‘‘अथ खो केणियस्स जटिलस्स एतदहोसि, किं नु खो अहं समणस्स गोतमस्स हरापेय्य’’न्ति (महाव॰ ३००) सब्बं वेदितब्बं। ततो नं भगवा यथा सेक्खसुत्ते (म॰ नि॰ २.२२ आदयो) साकिये आवसथानिसंसपटिसंयुत्ताय कथाय, गोसिङ्गसालवने (म॰ नि॰ १.३२५ आदयो) तयो कुलपुत्ते सामग्गिरसानिसंसपटिसंयुत्ताय, रथविनीते (म॰ नि॰ १.२५२ आदयो) जातिभूमके भिक्खू दसकथावत्थुपटिसंयुत्ताय, एवं तङ्खणानुरूपाय पानकानिसंसपटिसंयुत्ताय कथाय पानकदानानिसंसं सन्दस्सेसि, तथारूपानं पुञ्ञानं पुनपि कत्तब्बताय नियोजेन्तो समादपेसि, अब्भुस्साहं जनेन्तो समुत्तेजेसि, सन्दिट्ठिकसम्परायिकेन फलविसेसेन पहंसेन्तो सम्पहंसेसि। तेनाह ‘‘धम्मिया कथाय…पे॰… सम्पहंसेसी’’ति। सो भिय्योसोमत्ताय भगवति पसन्नो भगवन्तं निमन्तेसि, भगवा चस्स तिक्खत्तुं पटिक्खिपित्वा अधिवासेसि। तेनाह ‘‘अथ खो केणियो जटिलो…पे॰… अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेना’’ति।
Sādhu kho panāti sundaraṃ kho pana, atthāvahaṃ sukhāvahanti vuttaṃ hoti. Dhammiyā kathāyāti pānakānisaṃsapaṭisaṃyuttāya. Ayañhi keṇiyo sāyanhasamaye bhagavato āgamanaṃ assosi. ‘‘Tucchahattho bhagavantaṃ dassanāya gantuṃ lajjamāno vikālabhojanā viratānampi pānakaṃ kappatī’’ti cintetvā pañcahi kājasatehi susaṅkhataṃ badarapānaṃ gāhāpetvā agamāsi. Yathāha bhesajjakkhandhake ‘‘atha kho keṇiyassa jaṭilassa etadahosi, kiṃ nu kho ahaṃ samaṇassa gotamassa harāpeyya’’nti (mahāva. 300) sabbaṃ veditabbaṃ. Tato naṃ bhagavā yathā sekkhasutte (ma. ni. 2.22 ādayo) sākiye āvasathānisaṃsapaṭisaṃyuttāya kathāya, gosiṅgasālavane (ma. ni. 1.325 ādayo) tayo kulaputte sāmaggirasānisaṃsapaṭisaṃyuttāya, rathavinīte (ma. ni. 1.252 ādayo) jātibhūmake bhikkhū dasakathāvatthupaṭisaṃyuttāya, evaṃ taṅkhaṇānurūpāya pānakānisaṃsapaṭisaṃyuttāya kathāya pānakadānānisaṃsaṃ sandassesi, tathārūpānaṃ puññānaṃ punapi kattabbatāya niyojento samādapesi, abbhussāhaṃ janento samuttejesi, sandiṭṭhikasamparāyikena phalavisesena pahaṃsento sampahaṃsesi. Tenāha ‘‘dhammiyā kathāya…pe… sampahaṃsesī’’ti. So bhiyyosomattāya bhagavati pasanno bhagavantaṃ nimantesi, bhagavā cassa tikkhattuṃ paṭikkhipitvā adhivāsesi. Tenāha ‘‘atha kho keṇiyo jaṭilo…pe… adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvenā’’ti.
किमत्थं पन पटिक्खिपि भगवाति? पुनप्पुनं याचनाय चस्स पुञ्ञवुड्ढि भविस्सति, बहुतरञ्च पटियादेस्सति, ततो अड्ढतेलसानं भिक्खुसतानं पटियत्तं अड्ढसोळसन्नं पापुणिस्सतीति। कुतो अपरानि तीणि सतानीति चे? अप्पटियत्तेयेव हि भत्ते सेलो ब्राह्मणो तीहि माणवकसतेहि सद्धिं पब्बजिस्सति, तं दिस्वा भगवा एवमाहाति। मित्तामच्चेति मित्ते च कम्मकरे च। ञातिसालोहितेति समानलोहिते एकयोनिसम्बन्धे पुत्तधीतादयो अवसेसबन्धवे च। येनाति यस्मा। मेति मय्हं। कायवेय्यावटिकन्ति कायेन वेय्यावच्चं। मण्डलमाळं पटियादेतीति सेतवितानमण्डपं करोति।
Kimatthaṃ pana paṭikkhipi bhagavāti? Punappunaṃ yācanāya cassa puññavuḍḍhi bhavissati, bahutarañca paṭiyādessati, tato aḍḍhatelasānaṃ bhikkhusatānaṃ paṭiyattaṃ aḍḍhasoḷasannaṃ pāpuṇissatīti. Kuto aparāni tīṇi satānīti ce? Appaṭiyatteyeva hi bhatte selo brāhmaṇo tīhi māṇavakasatehi saddhiṃ pabbajissati, taṃ disvā bhagavā evamāhāti. Mittāmacceti mitte ca kammakare ca. Ñātisālohiteti samānalohite ekayonisambandhe puttadhītādayo avasesabandhave ca. Yenāti yasmā. Meti mayhaṃ. Kāyaveyyāvaṭikanti kāyena veyyāvaccaṃ. Maṇḍalamāḷaṃ paṭiyādetīti setavitānamaṇḍapaṃ karoti.
तिण्णं वेदानन्ति इरुब्बेदयजुब्बेदसामवेदानं। सह निघण्डुना च केटुभेन च सनिघण्डुकेटुभानं। निघण्डूति नामनिघण्डुरुक्खादीनं वेवचनप्पकासकं सत्थं। केटुभन्ति किरियाकप्पविकप्पो कवीनं उपकाराय सत्थं। सह अक्खरप्पभेदेन साक्खरप्पभेदानं। अक्खरप्पभेदोति सिक्खा च निरुत्ति च। इतिहासपञ्चमानन्ति अथब्बनवेदं चतुत्थं कत्वा ‘‘इतिह आस इतिह आसा’’ति ईदिसवचनपटिसंयुत्तो पुराणकथासङ्खातो इतिहासो पञ्चमो एतेसन्ति इतिहासपञ्चमा। तेसं इतिहासपञ्चमानं। पदं तदवसेसञ्च ब्याकरणं अज्झेति वेदेति चाति पदको वेय्याकरणो। लोकायते वितण्डवादसत्थे महापुरिसलक्खणाधिकारे च द्वादससहस्से महापुरिसलक्खणसत्थे अनूनो परिपूरकारीति लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनवयो, अवयो न होतीति वुत्तं होति। अवयो नाम यो तानि अत्थतो च गन्थतो च सन्धारेतुं न सक्कोति।
Tiṇṇaṃ vedānanti irubbedayajubbedasāmavedānaṃ. Saha nighaṇḍunā ca keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhānaṃ. Nighaṇḍūti nāmanighaṇḍurukkhādīnaṃ vevacanappakāsakaṃ satthaṃ. Keṭubhanti kiriyākappavikappo kavīnaṃ upakārāya satthaṃ. Saha akkharappabhedena sākkharappabhedānaṃ. Akkharappabhedoti sikkhā ca nirutti ca. Itihāsapañcamānanti athabbanavedaṃ catutthaṃ katvā ‘‘itiha āsa itiha āsā’’ti īdisavacanapaṭisaṃyutto purāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā. Tesaṃ itihāsapañcamānaṃ. Padaṃ tadavasesañca byākaraṇaṃ ajjheti vedeti cāti padako veyyākaraṇo. Lokāyate vitaṇḍavādasatthe mahāpurisalakkhaṇādhikāre ca dvādasasahasse mahāpurisalakkhaṇasatthe anūno paripūrakārīti lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anavayo, avayo na hotīti vuttaṃ hoti. Avayo nāma yo tāni atthato ca ganthato ca sandhāretuṃ na sakkoti.
जङ्घाय हितं विहारं जङ्घाविहारं, चिरासनादिजनितं परिस्समं विनोदेतुं जङ्घापसारणत्थं अदीघचारिकन्ति वुत्तं होति। अनुचङ्कममानोति चङ्कममानो एव। अनुविचरमानोति इतो चितो च चरमानो। केणियस्स जटिलस्स अस्समोति केणियस्स अस्समं निवेसनं। आवाहोति कञ्ञागहणं। विवाहोति कञ्ञादानं। महायञ्ञोति महायजनं। मागधोति मगधानं इस्सरो। महतिया सेनाय समन्नागतत्ता सेनियो। बिम्बीति सुवण्णं, तस्मा सारसुवण्णसदिसवण्णताय बिम्बिसारो। सो मे निमन्तितोति सो मया निमन्तितो।
Jaṅghāya hitaṃ vihāraṃ jaṅghāvihāraṃ, cirāsanādijanitaṃ parissamaṃ vinodetuṃ jaṅghāpasāraṇatthaṃ adīghacārikanti vuttaṃ hoti. Anucaṅkamamānoti caṅkamamāno eva. Anuvicaramānoti ito cito ca caramāno. Keṇiyassa jaṭilassa assamoti keṇiyassa assamaṃ nivesanaṃ. Āvāhoti kaññāgahaṇaṃ. Vivāhoti kaññādānaṃ. Mahāyaññoti mahāyajanaṃ. Māgadhoti magadhānaṃ issaro. Mahatiyā senāya samannāgatattā seniyo. Bimbīti suvaṇṇaṃ, tasmā sārasuvaṇṇasadisavaṇṇatāya bimbisāro. So me nimantitoti so mayā nimantito.
अथ ब्राह्मणो पुब्बे कताधिकारत्ता बुद्धसद्दं सुत्वाव अमतेनेवाभिसित्तो विम्हयरूपत्ता आह – ‘‘बुद्धोति, भो केणिय, वदेसी’’ति। इतरो यथाभूतं आचिक्खन्तो आह – ‘‘बुद्धोति, भो सेल, वदामी’’ति। ततो नं पुनपि दळ्हीकरणत्थं पुच्छि, इतरोपि तथेव आरोचेसि। अथ कप्पसतसहस्सेहिपि बुद्धसद्दस्स दुल्लभभावं दस्सेन्तो आह – ‘‘घोसोपि खो एसो दुल्लभो लोकस्मिं यदिदं बुद्धो’’ति। तत्थ यदिदन्ति निपातो, यो एसोति वुत्तं होति।
Atha brāhmaṇo pubbe katādhikārattā buddhasaddaṃ sutvāva amatenevābhisitto vimhayarūpattā āha – ‘‘buddhoti, bho keṇiya, vadesī’’ti. Itaro yathābhūtaṃ ācikkhanto āha – ‘‘buddhoti, bho sela, vadāmī’’ti. Tato naṃ punapi daḷhīkaraṇatthaṃ pucchi, itaropi tatheva ārocesi. Atha kappasatasahassehipi buddhasaddassa dullabhabhāvaṃ dassento āha – ‘‘ghosopi kho eso dullabho lokasmiṃ yadidaṃ buddho’’ti. Tattha yadidanti nipāto, yo esoti vuttaṃ hoti.
अथ ब्राह्मणो बुद्धसद्दं सुत्वा ‘‘किं नु खो सो सच्चमेव बुद्धो, उदाहु नाममत्तमेवस्स बुद्धो’’ति वीमंसितुकामो चिन्तेसि, अभासि एव वा ‘‘आगतानि खो पन…पे॰… विवट्टच्छदो’’ति। तत्थ ‘‘मन्तेसू’’ति वेदेसु। ‘‘तथागतो किर उप्पज्जिस्सती’’ति पटिकच्चेव सुद्धावासदेवा ब्राह्मणवेसेन लक्खणानि पक्खिपित्वा वेदे वाचेन्ति ‘‘तदनुसारेन महेसक्खा सत्ता तथागतं जानिस्सन्ती’’ति। तेन पुब्बे वेदेसु महापुरिसलक्खणानि आगच्छन्ति। परिनिब्बुते पन तथागते कमेन अन्तरधायन्ति, तेन एतरहि नत्थि। महापुरिसस्साति पणिधिसमादानञाणसमादानकरुणादिगुणमहतो पुरिसस्स । द्वेव गतियोति द्वे एव निट्ठा। कामञ्चायं गतिसद्दो ‘‘पञ्च खो इमा, सारिपुत्त, गतियो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१५३) भवभेदे, ‘‘गती मिगानं पवन’’न्तिआदीसु (परि॰ ३३९) निवासट्ठाने, ‘‘एवं अधिमत्तगतिमन्तो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१६१) पञ्ञायं, ‘‘गतिगत’’न्तिआदीसु (चूळव॰ २०४) विसटभावे वत्तति, इध पन निट्ठायं वेदितब्बो। तत्थ किञ्चापि येहि लक्खणेहि समन्नागतो राजा होति चक्कवत्ति, न तेहि एव बुद्धो। जातिसामञ्ञतो पन तानियेव तानीति वुच्चन्ति। तस्मा वुत्तं ‘‘येहि समन्नागतस्सा’’ति।
Atha brāhmaṇo buddhasaddaṃ sutvā ‘‘kiṃ nu kho so saccameva buddho, udāhu nāmamattamevassa buddho’’ti vīmaṃsitukāmo cintesi, abhāsi eva vā ‘‘āgatāni kho pana…pe… vivaṭṭacchado’’ti. Tattha ‘‘mantesū’’ti vedesu. ‘‘Tathāgato kira uppajjissatī’’ti paṭikacceva suddhāvāsadevā brāhmaṇavesena lakkhaṇāni pakkhipitvā vede vācenti ‘‘tadanusārena mahesakkhā sattā tathāgataṃ jānissantī’’ti. Tena pubbe vedesu mahāpurisalakkhaṇāni āgacchanti. Parinibbute pana tathāgate kamena antaradhāyanti, tena etarahi natthi. Mahāpurisassāti paṇidhisamādānañāṇasamādānakaruṇādiguṇamahato purisassa . Dveva gatiyoti dve eva niṭṭhā. Kāmañcāyaṃ gatisaddo ‘‘pañca kho imā, sāriputta, gatiyo’’tiādīsu (ma. ni. 1.153) bhavabhede, ‘‘gatī migānaṃ pavana’’ntiādīsu (pari. 339) nivāsaṭṭhāne, ‘‘evaṃ adhimattagatimanto’’tiādīsu (ma. ni. 1.161) paññāyaṃ, ‘‘gatigata’’ntiādīsu (cūḷava. 204) visaṭabhāve vattati, idha pana niṭṭhāyaṃ veditabbo. Tattha kiñcāpi yehi lakkhaṇehi samannāgato rājā hoti cakkavatti, na tehi eva buddho. Jātisāmaññato pana tāniyeva tānīti vuccanti. Tasmā vuttaṃ ‘‘yehi samannāgatassā’’ti.
सचे अगारं अज्झावसतीति यदि अगारे वसति। राजा होति चक्कवत्तीति चतूहि अच्छरियधम्मेहि सङ्गहवत्थूहि च लोकं रञ्जनतो राजा। चक्करतनं वत्तेति, चतूहि सम्पत्तिचक्केहि, वत्तति, तेहि च परं वत्तेति, परहिताय च इरियापथचक्कानं वत्तो एतस्मिं अत्थीति चक्कवत्ति। एत्थ च राजाति सामञ्ञं, चक्कवत्तीति विसेसनं। धम्मेन चरतीति धम्मिको, ञायेन समेन वत्ततीति अत्थो। धम्मेन रज्जं लभित्वा राजा जातोति धम्मराजा। परहितधम्मकरणेन वा धम्मिको, अत्तहितधम्मकरणेन धम्मराजा। चतुरन्ताय इस्सरोति चातुरन्तो, चतुसमुद्दन्ताय चत्तुब्बिधदीपविभूसिताय च पथविया इस्सरोति अत्थो। अज्झत्तं कोधादिपच्चत्थिके बहिद्धा च सब्बराजानो विजेसीति विजितावी। जनपदत्थावरियप्पत्तोति जनपदे धुवभावं थावरभावं पत्तो, न सक्का केनचि चालेतुं, जनपदो वा तम्हि थावरियप्पत्तो अनुस्सुक्को सकम्मनिरतो अचलो असम्पवेधीतिपि जनपदत्थावरियप्पत्तो।
Sace agāraṃ ajjhāvasatīti yadi agāre vasati. Rājā hoti cakkavattīti catūhi acchariyadhammehi saṅgahavatthūhi ca lokaṃ rañjanato rājā. Cakkaratanaṃ vatteti, catūhi sampatticakkehi, vattati, tehi ca paraṃ vatteti, parahitāya ca iriyāpathacakkānaṃ vatto etasmiṃ atthīti cakkavatti. Ettha ca rājāti sāmaññaṃ, cakkavattīti visesanaṃ. Dhammena caratīti dhammiko, ñāyena samena vattatīti attho. Dhammena rajjaṃ labhitvā rājā jātoti dhammarājā. Parahitadhammakaraṇena vā dhammiko, attahitadhammakaraṇena dhammarājā. Caturantāya issaroti cāturanto, catusamuddantāya cattubbidhadīpavibhūsitāya ca pathaviyā issaroti attho. Ajjhattaṃ kodhādipaccatthike bahiddhā ca sabbarājāno vijesīti vijitāvī. Janapadatthāvariyappattoti janapade dhuvabhāvaṃ thāvarabhāvaṃ patto, na sakkā kenaci cāletuṃ, janapado vā tamhi thāvariyappatto anussukko sakammanirato acalo asampavedhītipi janapadatthāvariyappatto.
सेय्यथिदन्ति निपातो, तस्स एतानि कतमानीति अत्थो। चक्करतनं…पे॰… परिणायकरतनमेव सत्तमन्ति तानि सब्बप्पकारतो रतनसुत्तवण्णनायं वुत्तानि। तेसु अयं चक्कवत्तिराजा चक्करतनेन अजितं जिनाति, हत्थिअस्सरतनेहि विजिते यथासुखमनुविचरति, परिणायकरतनेन विजितमनुरक्खति, सेसेहि उपभोगसुखमनुभवति। पठमेन चस्स उस्साहसत्तियोगो, हत्थिअस्सगहपतिरतनेहि पभुसत्तियोगो, परिणायकरतनेन मन्तसत्तियोगो सुपरिपुण्णो होति, इत्थिमणिरतनेहि च तिविधसत्तियोगफलं। सो इत्थिमणिरतनेहि भोगसुखमनुभोति, सेसेहि इस्सरियसुखं। विसेसतो चस्स पुरिमानि तीणि अदोसकुसलमूलजनितकम्मानुभावेन सम्पज्जन्ति, मज्झिमानि अलोभकुसलमूलजनितकम्मानुभावेन, पच्छिममेकं अमोहकुसलमूलजनितकम्मानुभावेनाति वेदितब्बं।
Seyyathidanti nipāto, tassa etāni katamānīti attho. Cakkaratanaṃ…pe… pariṇāyakaratanameva sattamanti tāni sabbappakārato ratanasuttavaṇṇanāyaṃ vuttāni. Tesu ayaṃ cakkavattirājā cakkaratanena ajitaṃ jināti, hatthiassaratanehi vijite yathāsukhamanuvicarati, pariṇāyakaratanena vijitamanurakkhati, sesehi upabhogasukhamanubhavati. Paṭhamena cassa ussāhasattiyogo, hatthiassagahapatiratanehi pabhusattiyogo, pariṇāyakaratanena mantasattiyogo suparipuṇṇo hoti, itthimaṇiratanehi ca tividhasattiyogaphalaṃ. So itthimaṇiratanehi bhogasukhamanubhoti, sesehi issariyasukhaṃ. Visesato cassa purimāni tīṇi adosakusalamūlajanitakammānubhāvena sampajjanti, majjhimāni alobhakusalamūlajanitakammānubhāvena, pacchimamekaṃ amohakusalamūlajanitakammānubhāvenāti veditabbaṃ.
परोसहस्सन्ति अतिरेकसहस्सं। सूराति अभीरुकजातिका। वीरङ्गरूपाति देवपुत्तसदिसकाया, एवं तावेके। अयं पनेत्थ सभावो वीराति उत्तमसूरा वुच्चन्ति, वीरानं अङ्गं वीरङ्गं, वीरकारणं वीरियन्ति वुत्तं होति। वीरङ्गं रूपं एतेसन्ति वीरङ्गरूपा, वीरियमयसरीरा वियाति वुत्तं होति। परसेनप्पमद्दनाति सचे पटिमुखं तिट्ठेय्य परसेना, तं पमद्दितुं समत्थाति अधिप्पायो। धम्मेनाति ‘‘पाणो न हन्तब्बो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.२४४; म॰ नि॰ ३.२५७) पञ्चसीलधम्मेन। अरहं होति सम्मासम्बुद्धो लोके विवट्टच्छदोति एत्थ रागदोसमोहमानदिट्ठिअविज्जादुच्चरितछदनेहि सत्तहि पटिच्छन्ने किलेसन्धकारे लोके तं छदनं विवट्टेत्वा समन्ततो सञ्जातालोको हुत्वा ठितोति विवट्टच्छदो। तत्थ पठमेन पदेन पूजारहता, दुतियेन तस्सा हेतु यस्मा सम्मासम्बुद्धोति। ततियेन बुद्धत्तहेतु विवट्टच्छदता वुत्ताति वेदितब्बा। अथ वा विवट्टो च विच्छदो चाति विवट्टच्छदो, वट्टरहितो छदनरहितो चाति वुत्तं होति। तेन अरहं वट्टाभावेन सम्मासम्बुद्धो छदनाभावेनाति एवं पुरिमपदद्वयस्सेव हेतुद्वयं वुत्तं होति। दुतियेन वेसारज्जेन चेत्थ पुरिमसिद्धि, पठमेन दुतियसिद्धि, ततियचतुत्थेहि ततियसिद्धि होति। पुरिमञ्च धम्मचक्खुं, दुतियं बुद्धचक्खुं, ततियं समन्तचक्खुं साधेतीति वेदितब्बं।
Parosahassanti atirekasahassaṃ. Sūrāti abhīrukajātikā. Vīraṅgarūpāti devaputtasadisakāyā, evaṃ tāveke. Ayaṃ panettha sabhāvo vīrāti uttamasūrā vuccanti, vīrānaṃ aṅgaṃ vīraṅgaṃ, vīrakāraṇaṃ vīriyanti vuttaṃ hoti. Vīraṅgaṃ rūpaṃ etesanti vīraṅgarūpā, vīriyamayasarīrā viyāti vuttaṃ hoti. Parasenappamaddanāti sace paṭimukhaṃ tiṭṭheyya parasenā, taṃ pamaddituṃ samatthāti adhippāyo. Dhammenāti ‘‘pāṇo na hantabbo’’tiādinā (dī. ni. 2.244; ma. ni. 3.257) pañcasīladhammena. Arahaṃ hoti sammāsambuddho loke vivaṭṭacchadoti ettha rāgadosamohamānadiṭṭhiavijjāduccaritachadanehi sattahi paṭicchanne kilesandhakāre loke taṃ chadanaṃ vivaṭṭetvā samantato sañjātāloko hutvā ṭhitoti vivaṭṭacchado. Tattha paṭhamena padena pūjārahatā, dutiyena tassā hetu yasmā sammāsambuddhoti. Tatiyena buddhattahetu vivaṭṭacchadatā vuttāti veditabbā. Atha vā vivaṭṭo ca vicchado cāti vivaṭṭacchado, vaṭṭarahito chadanarahito cāti vuttaṃ hoti. Tena arahaṃ vaṭṭābhāvena sammāsambuddho chadanābhāvenāti evaṃ purimapadadvayasseva hetudvayaṃ vuttaṃ hoti. Dutiyena vesārajjena cettha purimasiddhi, paṭhamena dutiyasiddhi, tatiyacatutthehi tatiyasiddhi hoti. Purimañca dhammacakkhuṃ, dutiyaṃ buddhacakkhuṃ, tatiyaṃ samantacakkhuṃ sādhetīti veditabbaṃ.
इदानि भगवतो सन्तिकं गन्तुकामो आह – ‘‘कहं पन भो…पे॰… सम्मासम्बुद्धो’’ति। एवं वुत्तेतिआदीसु येनेसाति येन दिसाभागेन एसा। नीलवनराजीति नीलवण्णरुक्खपन्ति। वनं किर मेघपन्तिसदिसं। यत्थ भगवा तदा विहासि, तं निद्दिसन्तो आह – ‘‘येनेसा भो, सेल, नीलवनराजी’’ति। तत्थ ‘‘सो विहरती’’ति अयं पनेत्थ पाठसेसो, भुम्मत्थे वा करणवचनं। पदे पदन्ति पदसमीपे पदं। तेन तुरितगमनं पटिसेधेति। दुरासदा हीति कारणं आह, यस्मा ते दुरासदा, तस्मा एवं भोन्तो आगच्छन्तूति। किं पन कारणा दुरासदाति चे? सीहाव एकचरा। यथा हि सीहा सहायकिच्चाभावतो एकचरा, एवं तेपि विवेककामताय। ‘‘यदा चाह’’न्तिआदिना पन ते माणवके उपचारं सिक्खापेति। तत्थ मा ओपातेथाति मा पवेसेथ, मा कथेथाति वुत्तं होति। आगमेन्तूति पटिमानेन्तु, याव कथा परियोसानं गच्छति, ताव तुण्ही भवन्तूति अत्थो।
Idāni bhagavato santikaṃ gantukāmo āha – ‘‘kahaṃ pana bho…pe… sammāsambuddho’’ti. Evaṃ vuttetiādīsu yenesāti yena disābhāgena esā. Nīlavanarājīti nīlavaṇṇarukkhapanti. Vanaṃ kira meghapantisadisaṃ. Yattha bhagavā tadā vihāsi, taṃ niddisanto āha – ‘‘yenesā bho, sela, nīlavanarājī’’ti. Tattha ‘‘so viharatī’’ti ayaṃ panettha pāṭhaseso, bhummatthe vā karaṇavacanaṃ. Pade padanti padasamīpe padaṃ. Tena turitagamanaṃ paṭisedheti. Durāsadā hīti kāraṇaṃ āha, yasmā te durāsadā, tasmā evaṃ bhonto āgacchantūti. Kiṃ pana kāraṇā durāsadāti ce? Sīhāva ekacarā. Yathā hi sīhā sahāyakiccābhāvato ekacarā, evaṃ tepi vivekakāmatāya. ‘‘Yadā cāha’’ntiādinā pana te māṇavake upacāraṃ sikkhāpeti. Tattha mā opātethāti mā pavesetha, mā kathethāti vuttaṃ hoti. Āgamentūti paṭimānentu, yāva kathā pariyosānaṃ gacchati, tāva tuṇhī bhavantūti attho.
समन्नेसीति गवेसि। येभुय्येनाति बहुकानि अद्दस, अप्पकानि नाद्दस। ततो यानि न अद्दस , तानि दीपेन्तो आह ‘‘ठपेत्वा द्वे’’ति। कङ्खतीति कङ्खं उप्पादेति पत्थनं ‘‘अहो वत पस्सेय्य’’न्ति। विचिकिच्छतीति ततो ततो तानि विचिनन्तो किच्छति न सक्कोति दट्ठुं। नाधिमुच्चतीति ताय विचिकिच्छाय सन्निट्ठानं न गच्छति। न सम्पसीदतीति ततो ‘‘परिपुण्णलक्खणो अय’’न्ति भगवति पसादं नापज्जति। कङ्खाय वा सुदुब्बलविमति वुत्ता, विचिकिच्छाय मज्झिमा, अनधिमुच्चनताय बलवती, असम्पसादेन तेहि तीहि धम्मेहि चित्तस्स कालुस्सियभावो।
Samannesīti gavesi. Yebhuyyenāti bahukāni addasa, appakāni nāddasa. Tato yāni na addasa , tāni dīpento āha ‘‘ṭhapetvā dve’’ti. Kaṅkhatīti kaṅkhaṃ uppādeti patthanaṃ ‘‘aho vata passeyya’’nti. Vicikicchatīti tato tato tāni vicinanto kicchati na sakkoti daṭṭhuṃ. Nādhimuccatīti tāya vicikicchāya sanniṭṭhānaṃ na gacchati. Na sampasīdatīti tato ‘‘paripuṇṇalakkhaṇo aya’’nti bhagavati pasādaṃ nāpajjati. Kaṅkhāya vā sudubbalavimati vuttā, vicikicchāya majjhimā, anadhimuccanatāya balavatī, asampasādena tehi tīhi dhammehi cittassa kālussiyabhāvo.
कोसोहितेति वत्थिकोसेन पटिच्छन्ने। वत्थगुय्हेति अङ्गजाते। भगवतो हि वरवारणस्सेव कोसोहितं वत्थगुय्हं सुवण्णवण्णं पदुमगब्भसमानं। तं सो वत्थपटिच्छन्नत्ता अपस्सन्तो अन्तोमुखगताय च जिव्हाय पहूतभावं असल्लक्खेन्तो तेसु द्वीसु लक्खणेसु कङ्खी अहोसि विचिकिच्छी। तथारूपन्ति कथं रूपं? किमेत्थ अम्हेहि वत्तब्बं, वुत्तमेतं नागसेनत्थेरेनेव मिलिन्दरञ्ञा पुट्ठेन (मि॰ प॰ ४.३.३) –
Kosohiteti vatthikosena paṭicchanne. Vatthaguyheti aṅgajāte. Bhagavato hi varavāraṇasseva kosohitaṃ vatthaguyhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ padumagabbhasamānaṃ. Taṃ so vatthapaṭicchannattā apassanto antomukhagatāya ca jivhāya pahūtabhāvaṃ asallakkhento tesu dvīsu lakkhaṇesu kaṅkhī ahosi vicikicchī. Tathārūpanti kathaṃ rūpaṃ? Kimettha amhehi vattabbaṃ, vuttametaṃ nāgasenatthereneva milindaraññā puṭṭhena (mi. pa. 4.3.3) –
‘‘दुक्करं, भन्ते नागसेन, भगवता कतन्ति। किं, महाराजाति? महाजनेन हिरिकरणोकासं ब्रह्मायुब्राह्मणस्स च अन्तेवासिउत्तरस्स च बावरिस्स अन्तेवासीनं सोळसन्नं ब्राह्मणानञ्च सेलस्स ब्राह्मणस्स अन्तेवासीनं तिसतमाणवानञ्च दस्सेसि, भन्तेति। न, महाराज, भगवा गुय्हं दस्सेति, छायं भगवा दस्सेति, इद्धिया अभिसङ्खरित्वा निवासननिवत्थं कायबन्धनबद्धं चीवरपारुतं छायारूपकमत्तं दस्सेति, महाराजाति। छायारूपे दिट्ठे सति दिट्ठो एव ननु, भन्तेति। तिट्ठतेतं, महाराज, हदयरूपं दिस्वा बुज्झनकसत्तो भवेय्य, हदयमंसं नीहरित्वा दस्सेय्य सम्मासम्बुद्धोति। कल्लोसि, भन्ते, नागसेना’’ति (मि॰ प॰ ४.३.३)।
‘‘Dukkaraṃ, bhante nāgasena, bhagavatā katanti. Kiṃ, mahārājāti? Mahājanena hirikaraṇokāsaṃ brahmāyubrāhmaṇassa ca antevāsiuttarassa ca bāvarissa antevāsīnaṃ soḷasannaṃ brāhmaṇānañca selassa brāhmaṇassa antevāsīnaṃ tisatamāṇavānañca dassesi, bhanteti. Na, mahārāja, bhagavā guyhaṃ dasseti, chāyaṃ bhagavā dasseti, iddhiyā abhisaṅkharitvā nivāsananivatthaṃ kāyabandhanabaddhaṃ cīvarapārutaṃ chāyārūpakamattaṃ dasseti, mahārājāti. Chāyārūpe diṭṭhe sati diṭṭho eva nanu, bhanteti. Tiṭṭhatetaṃ, mahārāja, hadayarūpaṃ disvā bujjhanakasatto bhaveyya, hadayamaṃsaṃ nīharitvā dasseyya sammāsambuddhoti. Kallosi, bhante, nāgasenā’’ti (mi. pa. 4.3.3).
निन्नामेत्वाति नीहरित्वा। कण्णसोतानुमसनेन चेत्थ दीघभावो, नासिकासोतानुमसनेन तनुभावो, नलाटच्छादनेन पुथुलभावो पकासितोति वेदितब्बो। आचरियपाचरियानन्ति आचरियानञ्चेव आचरियाचरियानञ्च। सके वण्णेति अत्तनो गुणे।
Ninnāmetvāti nīharitvā. Kaṇṇasotānumasanena cettha dīghabhāvo, nāsikāsotānumasanena tanubhāvo, nalāṭacchādanena puthulabhāvo pakāsitoti veditabbo. Ācariyapācariyānanti ācariyānañceva ācariyācariyānañca. Sake vaṇṇeti attano guṇe.
५५४. परिपुण्णकायोति लक्खणेहि परिपुण्णताय अहीनङ्गपच्चङ्गताय च परिपुण्णसरीरो । सुरुचीति सुन्दरसरीरप्पभो। सुजातोति आरोहपरिणाहसम्पत्तिया सण्ठानसम्पत्तिया च सुनिब्बत्तो। चारुदस्सनोति सुचिरम्पि पस्सन्तानं अतित्तिजनकं अप्पटिकूलं रमणीयं चारु एव दस्सनं अस्साति चारुदस्सनो। केचि पन भणन्ति ‘‘चारुदस्सनोति सुन्दरनेत्तो’’ति। सुवण्णवण्णोति सुवण्णसदिसवण्णो। असीति भवसि। एतं सब्बपदेहि योजेतब्बं। सुसुक्कदाठोति सुट्ठु सुक्कदाठो। भगवतो हि दाठाहि चन्दकिरणा विय अतिविय पण्डररंसियो निच्छरन्ति। तेनाह – ‘‘सुसुक्कदाठोसी’’ति।
554.Paripuṇṇakāyoti lakkhaṇehi paripuṇṇatāya ahīnaṅgapaccaṅgatāya ca paripuṇṇasarīro . Surucīti sundarasarīrappabho. Sujātoti ārohapariṇāhasampattiyā saṇṭhānasampattiyā ca sunibbatto. Cārudassanoti sucirampi passantānaṃ atittijanakaṃ appaṭikūlaṃ ramaṇīyaṃ cāru eva dassanaṃ assāti cārudassano. Keci pana bhaṇanti ‘‘cārudassanoti sundaranetto’’ti. Suvaṇṇavaṇṇoti suvaṇṇasadisavaṇṇo. Asīti bhavasi. Etaṃ sabbapadehi yojetabbaṃ. Susukkadāṭhoti suṭṭhu sukkadāṭho. Bhagavato hi dāṭhāhi candakiraṇā viya ativiya paṇḍararaṃsiyo niccharanti. Tenāha – ‘‘susukkadāṭhosī’’ti.
५५५. महापुरिसलक्खणाति पुब्बे वुत्तब्यञ्जनानेव वचनन्तरेन निगमेन्तो आह।
555.Mahāpurisalakkhaṇāti pubbe vuttabyañjanāneva vacanantarena nigamento āha.
५५६. इदानि तेसु लक्खणेसु अत्तनो अभिरुचितेहि लक्खणेहि भगवन्तं थुनन्तो आह – ‘‘पसन्ननेत्तो’’तिआदि। भगवा हि पञ्चवण्णपसादसम्पत्तिया पसन्ननेत्तो, परिपुण्णचन्दमण्डलसदिसमुखत्ता सुमुखो, आरोहपरिणाहसम्पत्तिया ब्रहा, बह्मुजुगत्तताय उजु, जुतिमन्तताय पतापवा। यम्पि चेत्थ पुब्बे वुत्तं, तं ‘‘मज्झे समणसङ्घस्सा’’ति इमिना परियायेन थुनता पुन वुत्तं। ईदिसो हि एवं विरोचति। एस नयो उत्तरगाथायपि।
556. Idāni tesu lakkhaṇesu attano abhirucitehi lakkhaṇehi bhagavantaṃ thunanto āha – ‘‘pasannanetto’’tiādi. Bhagavā hi pañcavaṇṇapasādasampattiyā pasannanetto, paripuṇṇacandamaṇḍalasadisamukhattā sumukho, ārohapariṇāhasampattiyā brahā, bahmujugattatāya uju, jutimantatāya patāpavā. Yampi cettha pubbe vuttaṃ, taṃ ‘‘majjhe samaṇasaṅghassā’’ti iminā pariyāyena thunatā puna vuttaṃ. Īdiso hi evaṃ virocati. Esa nayo uttaragāthāyapi.
५५७-८. उत्तमवण्णिनोति उत्तमवण्णसम्पन्नस्स। जम्बुसण्डस्साति जम्बुदीपस्स। पाकटेन इस्सरियं वण्णयन्तो आह, अपिच चक्कवत्ति चतुन्नम्पि दीपानं इस्सरो होति।
557-8.Uttamavaṇṇinoti uttamavaṇṇasampannassa. Jambusaṇḍassāti jambudīpassa. Pākaṭena issariyaṃ vaṇṇayanto āha, apica cakkavatti catunnampi dīpānaṃ issaro hoti.
५५९. खत्तियाति जातिखत्तिया। भोजाति भोगिया। राजानोति ये केचि रज्जं कारेन्ता। अनुयन्ताति अनुगामिनो सेवका। राजाभिराजाति राजूनं पूजनियो राजा हुत्वा, चक्कवत्तीति अधिप्पायो। मनुजिन्दोति मनुस्साधिपति परमिस्सरो हुत्वा।
559.Khattiyāti jātikhattiyā. Bhojāti bhogiyā. Rājānoti ye keci rajjaṃ kārentā. Anuyantāti anugāmino sevakā. Rājābhirājāti rājūnaṃ pūjaniyo rājā hutvā, cakkavattīti adhippāyo. Manujindoti manussādhipati paramissaro hutvā.
५६०. एवं वुत्ते भगवा ‘‘ये ते भवन्ति अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, ते सके वण्णे भञ्ञमाने अत्तानं पातुकरोन्ती’’ति इमं सेलस्स मनोरथं पूरेन्तो आह ‘‘राजाहमस्मी’’ति। तत्रायमधिप्पायो – यं खो मं त्वं सेल याचसि ‘‘राजा अरहसि भवितुं चक्कवत्ती’’ति, एत्थ अप्पोस्सुक्को होति, राजाहमस्मि, सति च राजत्ते यथा अञ्ञो राजा समानोपि योजनसतं वा अनुसासति, द्वे तीणि वा चत्तारि वा पञ्च वा योजनसतानि योजनसहस्सं वा चक्कवत्ति हुत्वापि चतुदीपपरियन्तमत्तं वा, नाहमेवं परिच्छिन्नविसयो। अहञ्हि धम्मराजा अनुत्तरो भवग्गतो अवीचिपरियन्तं कत्वा तिरियं अप्पमेय्या लोकधातुयो अनुसासामि। यावता हि अपदद्विपदादिभेदा सत्ता, अहं तेसं अग्गो। न हि मे कोचि सीलेन वा…पे॰… विमुत्तिञाणदस्सनेन वा पटिभागो अत्थि। स्वाहं एवं धम्मराजा अनुत्तरो अनुत्तरेनेव चतुसतिपट्ठानादिभेदबोधिपक्खियसङ्खातेन धम्मेन चक्कं वत्तेमि ‘‘इदं पजहथ, इदं उपसम्पज्ज विहरथा’’तिआदिना आणाचक्कं, ‘‘इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्च’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १४) परियत्तिधम्मेन धम्मचक्कमेव वा। चक्कं अप्पटिवत्तियन्ति यं चक्कं अप्पटिवत्तियं होति समणेन वा…पे॰… केनचि लोकस्मिन्ति।
560. Evaṃ vutte bhagavā ‘‘ye te bhavanti arahanto sammāsambuddhā, te sake vaṇṇe bhaññamāne attānaṃ pātukarontī’’ti imaṃ selassa manorathaṃ pūrento āha ‘‘rājāhamasmī’’ti. Tatrāyamadhippāyo – yaṃ kho maṃ tvaṃ sela yācasi ‘‘rājā arahasi bhavituṃ cakkavattī’’ti, ettha appossukko hoti, rājāhamasmi, sati ca rājatte yathā añño rājā samānopi yojanasataṃ vā anusāsati, dve tīṇi vā cattāri vā pañca vā yojanasatāni yojanasahassaṃ vā cakkavatti hutvāpi catudīpapariyantamattaṃ vā, nāhamevaṃ paricchinnavisayo. Ahañhi dhammarājā anuttaro bhavaggato avīcipariyantaṃ katvā tiriyaṃ appameyyā lokadhātuyo anusāsāmi. Yāvatā hi apadadvipadādibhedā sattā, ahaṃ tesaṃ aggo. Na hi me koci sīlena vā…pe… vimuttiñāṇadassanena vā paṭibhāgo atthi. Svāhaṃ evaṃ dhammarājā anuttaro anuttareneva catusatipaṭṭhānādibhedabodhipakkhiyasaṅkhātena dhammena cakkaṃ vattemi ‘‘idaṃ pajahatha, idaṃ upasampajja viharathā’’tiādinā āṇācakkaṃ, ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhaṃ ariyasacca’’ntiādinā (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 14) pariyattidhammena dhammacakkameva vā. Cakkaṃ appaṭivattiyanti yaṃ cakkaṃ appaṭivattiyaṃ hoti samaṇena vā…pe… kenaci lokasminti.
५६१-२. एवं अत्तानं आविकरोन्तं भगवन्तं दिस्वा पीतिसोमनस्सजातो सेलो दळ्हिकरणत्थं ‘‘सम्बुद्धो पटिजानासी’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ को नु सेनापतीति धम्मरञ्ञो भोतो, धम्मेन पवत्तितस्स धम्मचक्कस्स अनुप्पवत्तको सेनापति कोति पुच्छि।
561-2. Evaṃ attānaṃ āvikarontaṃ bhagavantaṃ disvā pītisomanassajāto selo daḷhikaraṇatthaṃ ‘‘sambuddho paṭijānāsī’’ti gāthādvayamāha. Tattha ko nu senāpatīti dhammarañño bhoto, dhammena pavattitassa dhammacakkassa anuppavattako senāpati koti pucchi.
५६३. तेन च समयेन भगवतो दक्खिणपस्से आयस्मा सारिपुत्तो निसिन्नो होति सुवण्णपुञ्जो विय सिरिया सोभमानो, तं दस्सेन्तो भगवा ‘‘मया पवत्तित’’न्ति गाथमाह। तत्थ अनुजातो तथागतन्ति तथागतहेतु अनुजातो, तथागतेन हेतुना जातोति अत्थो।
563. Tena ca samayena bhagavato dakkhiṇapasse āyasmā sāriputto nisinno hoti suvaṇṇapuñjo viya siriyā sobhamāno, taṃ dassento bhagavā ‘‘mayā pavattita’’nti gāthamāha. Tattha anujāto tathāgatanti tathāgatahetu anujāto, tathāgatena hetunā jātoti attho.
५६४. एवं ‘‘को नु सेनापती’’ति पञ्हं ब्याकरित्वा यं सेलो आह – ‘‘सम्बुद्धो पटिजानासी’’ति, तत्र नं निक्कङ्खं कातुकामो ‘‘नाहं पटिञ्ञामत्तेनेव पटिजानामि, अपिचाहं इमिना कारणेन बुद्धो’’ति ञापेतुं ‘‘अभिञ्ञेय्य’’न्ति गाथमाह। तत्थ अभिञ्ञेय्यन्ति विज्जा च विमुत्ति च। मग्गसच्चसमुदयसच्चानि पन भावेतब्बपहातब्बानि, हेतुवचनेन पन फलसिद्धितो तेसं फलानि निरोधसच्चदुक्खसच्चानिपि वुत्तानेव भवन्ति। यतो सच्छिकातब्बं सच्छिकतं, परिञ्ञेय्यं परिञ्ञातन्ति एवम्पेत्थ वुत्तमेव होति। एवं चतुसच्चभावनाफलञ्च विज्जाविमुत्तिं दस्सेन्तो ‘‘बुज्झितब्बं बुज्झित्वा बुद्धो जातोस्मी’’ति युत्तेन हेतुना बुद्धत्तं साधेति।
564. Evaṃ ‘‘ko nu senāpatī’’ti pañhaṃ byākaritvā yaṃ selo āha – ‘‘sambuddho paṭijānāsī’’ti, tatra naṃ nikkaṅkhaṃ kātukāmo ‘‘nāhaṃ paṭiññāmatteneva paṭijānāmi, apicāhaṃ iminā kāraṇena buddho’’ti ñāpetuṃ ‘‘abhiññeyya’’nti gāthamāha. Tattha abhiññeyyanti vijjā ca vimutti ca. Maggasaccasamudayasaccāni pana bhāvetabbapahātabbāni, hetuvacanena pana phalasiddhito tesaṃ phalāni nirodhasaccadukkhasaccānipi vuttāneva bhavanti. Yato sacchikātabbaṃ sacchikataṃ, pariññeyyaṃ pariññātanti evampettha vuttameva hoti. Evaṃ catusaccabhāvanāphalañca vijjāvimuttiṃ dassento ‘‘bujjhitabbaṃ bujjhitvā buddho jātosmī’’ti yuttena hetunā buddhattaṃ sādheti.
५६५-७. एवं निप्परियायेन अत्तानं पातुकत्वा अत्तनि कङ्खावितरणत्थं ब्राह्मणं अभित्थरयमानो ‘‘विनयस्सू’’ति गाथात्तयमाह। तत्थ सल्लकत्तोति रागसल्लादिसत्तसल्लकत्तनो। ब्रह्मभूतोति सेट्ठभूतो। अतितुलोति तुलं अतीतो उपमं अतीतो, निरूपमोति अत्थो। मारसेनप्पमद्दनोति ‘‘कामा ते पठमा सेना’’तिआदिकाय ‘‘परे च अवजानाती’’ति (सु॰ नि॰ ४४०; महानि॰ २८; चूळनि॰ नन्दमाणवपुच्छानिद्देस ४७) एवं वुत्ताय मारपरिससङ्खाताय मारसेनाय पमद्दनो। सब्बामित्तेति खन्धकिलेसाभिसङ्खारमच्चुदेवपुत्तमारादिके सब्बपच्चत्थिके। वसीकत्वाति अत्तनो वसे वत्तेत्वा। अकुतोभयोति कुतोचि अभयो।
565-7. Evaṃ nippariyāyena attānaṃ pātukatvā attani kaṅkhāvitaraṇatthaṃ brāhmaṇaṃ abhittharayamāno ‘‘vinayassū’’ti gāthāttayamāha. Tattha sallakattoti rāgasallādisattasallakattano. Brahmabhūtoti seṭṭhabhūto. Atituloti tulaṃ atīto upamaṃ atīto, nirūpamoti attho. Mārasenappamaddanoti ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādikāya ‘‘pare ca avajānātī’’ti (su. ni. 440; mahāni. 28; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) evaṃ vuttāya māraparisasaṅkhātāya mārasenāya pamaddano. Sabbāmitteti khandhakilesābhisaṅkhāramaccudevaputtamārādike sabbapaccatthike. Vasīkatvāti attano vase vattetvā. Akutobhayoti kutoci abhayo.
५६८-७०. एवं वुत्ते सेलो ब्राह्मणो तावदेव भगवति सञ्जातप्पसादो पब्बज्जापेक्खो हुत्वा ‘‘इमं भवन्तो’’ति गाथात्तयमाह यथा तं परिपाकगताय उपनिस्सयसम्पत्तिया सम्मा चोदियमानो। तत्थ कण्हाभिजातिकोति चण्डालादिनीचकुले जातो।
568-70. Evaṃ vutte selo brāhmaṇo tāvadeva bhagavati sañjātappasādo pabbajjāpekkho hutvā ‘‘imaṃ bhavanto’’ti gāthāttayamāha yathā taṃ paripākagatāya upanissayasampattiyā sammā codiyamāno. Tattha kaṇhābhijātikoti caṇḍālādinīcakule jāto.
५७१. ततो तेपि माणवका तथेव पब्बज्जापेक्खा हुत्वा ‘‘एतञ्चे रुच्चति भोतो’’ति गाथमाहंसु यथा तं तेन सद्धिं कताधिकारा कुलपुत्ता।
571. Tato tepi māṇavakā tatheva pabbajjāpekkhā hutvā ‘‘etañce ruccati bhoto’’ti gāthamāhaṃsu yathā taṃ tena saddhiṃ katādhikārā kulaputtā.
५७२. अथ सेलो तेसु माणवकेसु तुट्ठचित्तो ते दस्सेन्तो पब्बज्जं याचमानो ‘‘ब्राह्मणा’’ति गाथमाह।
572. Atha selo tesu māṇavakesu tuṭṭhacitto te dassento pabbajjaṃ yācamāno ‘‘brāhmaṇā’’ti gāthamāha.
५७३. ततो भगवा यस्मा सेलो अतीते पदुमुत्तरस्स भगवतो सासने तेसंयेव तिण्णं पुरिससतानं गणसेट्ठो हुत्वा तेहि सद्धिं परिवेणं कारापेत्वा दानादीनि पुञ्ञानि च कत्वा कमेन देवमनुस्ससम्पत्तिं अनुभवमानो पच्छिमे भवे तेसंयेव आचरियो हुत्वा निब्बत्तो, तञ्च नेसं कम्मं विमुत्तिपरिपाकाय परिपक्कं एहिभिक्खुभावस्स च उपनिस्सयभूतं, तस्मा ते सब्बेव एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बाजेन्तो ‘‘स्वाक्खात’’न्ति गाथमाह। तत्थ सन्दिट्ठिकन्ति पच्चक्खं। अकालिकन्ति मग्गानन्तरफलुप्पत्तितो न कालन्तरे पत्तब्बफलं। यत्थाति यन्निमित्ता। मग्गब्रह्मचरियनिमित्ता हि पब्बज्जा अप्पमत्तस्स सतिविप्पवासविरहितस्स तीसु सिक्खासु सिक्खतो अमोघा होति। तेनाह – ‘‘स्वाक्खातं…पे॰… सिक्खतो’’ति।
573. Tato bhagavā yasmā selo atīte padumuttarassa bhagavato sāsane tesaṃyeva tiṇṇaṃ purisasatānaṃ gaṇaseṭṭho hutvā tehi saddhiṃ pariveṇaṃ kārāpetvā dānādīni puññāni ca katvā kamena devamanussasampattiṃ anubhavamāno pacchime bhave tesaṃyeva ācariyo hutvā nibbatto, tañca nesaṃ kammaṃ vimuttiparipākāya paripakkaṃ ehibhikkhubhāvassa ca upanissayabhūtaṃ, tasmā te sabbeva ehibhikkhupabbajjāya pabbājento ‘‘svākkhāta’’nti gāthamāha. Tattha sandiṭṭhikanti paccakkhaṃ. Akālikanti maggānantaraphaluppattito na kālantare pattabbaphalaṃ. Yatthāti yannimittā. Maggabrahmacariyanimittā hi pabbajjā appamattassa sativippavāsavirahitassa tīsu sikkhāsu sikkhato amoghā hoti. Tenāha – ‘‘svākkhātaṃ…pe… sikkhato’’ti.
एवञ्च वत्वा ‘‘एथ भिक्खवो’’ति भगवा अवोच। ते सब्बे पत्तचीवरधरा हुत्वा आकासेनागम्म भगवन्तं अभिवादेसुं। एवमिमं तेसं एहिभिक्खुभावं सन्धाय सङ्गीतिकारा ‘‘अलत्थ खो सेलो…पे॰… उपसम्पद’’न्ति आहंसु।
Evañca vatvā ‘‘etha bhikkhavo’’ti bhagavā avoca. Te sabbe pattacīvaradharā hutvā ākāsenāgamma bhagavantaṃ abhivādesuṃ. Evamimaṃ tesaṃ ehibhikkhubhāvaṃ sandhāya saṅgītikārā ‘‘alattha kho selo…pe… upasampada’’nti āhaṃsu.
भुत्ताविन्ति भुत्तवन्तं। ओनीतपत्तपाणिन्ति पत्ततो ओनीतपाणिं, अपनीतहत्थन्ति वुत्तं होति। तत्थ ‘‘उपगन्त्वा’’ति पाठसेसो दट्ठब्बो। इतरथा हि भगवन्तं एकमन्तं निसीदीति न युज्जति।
Bhuttāvinti bhuttavantaṃ. Onītapattapāṇinti pattato onītapāṇiṃ, apanītahatthanti vuttaṃ hoti. Tattha ‘‘upagantvā’’ti pāṭhaseso daṭṭhabbo. Itarathā hi bhagavantaṃ ekamantaṃ nisīdīti na yujjati.
५७४. अग्गिहुत्तमुखाति भगवा केणियस्स चित्तानुकूलवसेन अनुमोदन्तो एवमाह। तत्थ अग्गिपरिचरियं विना ब्राह्मणानं यञ्ञाभावतो ‘‘अग्गिहुत्तमुखा यञ्ञा’’ति वुत्तं। अग्गिहुत्तसेट्ठा अग्गिहुत्तपधानाति अत्थो। वेदे सज्झायन्तेहि पठमं सज्झायितब्बतो सावित्ती ‘‘छन्दसो मुख’’न्ति वुत्ता। मनुस्सानं सेट्ठतो राजा ‘‘मुख’’न्ति वुत्तो। नदीनं आधारतो पटिसरणतो च सागरो ‘‘मुख’’न्ति वुत्तो। चन्दयोगवसेन ‘‘अज्ज कत्तिका अज्ज रोहिनी’’ति सञ्जाननतो आलोककरणतो सोम्मभावतो च ‘‘नक्खत्तानं मुखं चन्दो’’ति वुत्तो। तपन्तानं अग्गत्ता आदिच्चो ‘‘तपतं मुख’’न्ति वुत्तो। दक्खिणेय्यानं पन अग्गत्ता विसेसेन तस्मिं समये बुद्धप्पमुखं सङ्घं सन्धाय ‘‘पुञ्ञं आकङ्खमानानं, सङ्घो वे यजतं मुख’’न्ति वुत्तो। तेन सङ्घो पुञ्ञस्स आयमुखन्ति दस्सेति।
574.Aggihuttamukhāti bhagavā keṇiyassa cittānukūlavasena anumodanto evamāha. Tattha aggiparicariyaṃ vinā brāhmaṇānaṃ yaññābhāvato ‘‘aggihuttamukhā yaññā’’ti vuttaṃ. Aggihuttaseṭṭhā aggihuttapadhānāti attho. Vede sajjhāyantehi paṭhamaṃ sajjhāyitabbato sāvittī ‘‘chandaso mukha’’nti vuttā. Manussānaṃ seṭṭhato rājā ‘‘mukha’’nti vutto. Nadīnaṃ ādhārato paṭisaraṇato ca sāgaro ‘‘mukha’’nti vutto. Candayogavasena ‘‘ajja kattikā ajja rohinī’’ti sañjānanato ālokakaraṇato sommabhāvato ca ‘‘nakkhattānaṃ mukhaṃ cando’’ti vutto. Tapantānaṃ aggattā ādicco ‘‘tapataṃ mukha’’nti vutto. Dakkhiṇeyyānaṃ pana aggattā visesena tasmiṃ samaye buddhappamukhaṃ saṅghaṃ sandhāya ‘‘puññaṃ ākaṅkhamānānaṃ, saṅgho ve yajataṃ mukha’’nti vutto. Tena saṅgho puññassa āyamukhanti dasseti.
५७६. यं तं सरणन्ति अञ्ञब्याकरणगाथमाह। तस्सत्थो – पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमा भगवा, यस्मा मयं इतो अट्ठमे दिवसे तं सरणं अगमम्ह, तस्मा सत्तरत्तेन तव सासने अनुत्तरेन दमथेन दन्तम्ह। अहो ते सरणस्स आनुभावोति।
576.Yaṃ taṃ saraṇanti aññabyākaraṇagāthamāha. Tassattho – pañcahi cakkhūhi cakkhumā bhagavā, yasmā mayaṃ ito aṭṭhame divase taṃ saraṇaṃ agamamha, tasmā sattarattena tava sāsane anuttarena damathena dantamha. Aho te saraṇassa ānubhāvoti.
५७७-८. ततो परं भगवन्तं द्वीहि गाथाहि थुनित्वा ततियाय वन्दनं याचति –
577-8. Tato paraṃ bhagavantaṃ dvīhi gāthāhi thunitvā tatiyāya vandanaṃ yācati –
५७९.
579.
‘‘भिक्खवो तिसता इमे, तिट्ठन्ति पञ्जलीकता।
‘‘Bhikkhavo tisatā ime, tiṭṭhanti pañjalīkatā;
पादे वीर पसारेहि, नागा वन्दन्तु सत्थुनो’’ति॥
Pāde vīra pasārehi, nāgā vandantu satthuno’’ti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय सेलसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya selasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ७. सेलसुत्तं • 7. Selasuttaṃ
