| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
२. सेलसुत्तवण्णना
2. Selasuttavaṇṇanā
३९६. केणियोति तस्स नामं, पुब्बे केणिया जीविकाकप्पनतोति वदन्ति। जटिलोति जटाधरो। ब्राह्मणजातिकत्ता कोटिसारताय च ब्राह्मणमहासालो। पयोजेत्वा निस्सयो हुत्वा वसति, रत्तिं कामसम्पत्तिं अनुभवतीति वा योजना। सुसङ्खतन्ति सप्पिमधुसक्करादीहि चेव मरिचसिङ्गीवेरादीहि च सुट्ठु अभिसङ्खतं।
396.Keṇiyotitassa nāmaṃ, pubbe keṇiyā jīvikākappanatoti vadanti. Jaṭiloti jaṭādharo. Brāhmaṇajātikattā koṭisāratāya ca brāhmaṇamahāsālo. Payojetvā nissayo hutvā vasati, rattiṃ kāmasampattiṃ anubhavatīti vā yojanā. Susaṅkhatanti sappimadhusakkarādīhi ceva maricasiṅgīverādīhi ca suṭṭhu abhisaṅkhataṃ.
पटिक्खेपपसन्नतायाति अहोवतायं अप्पिच्छो, यो निमन्तियमानोपि न सादियतीति उपनिमन्तियमानस्स पटिक्खेपे तित्थियानं पसन्नभावतोति। तं कथं? विरुद्धमेतन्ति ‘‘अकारणमेत’’न्ति पटिक्खिपति।
Paṭikkhepapasannatāyāti ahovatāyaṃ appiccho, yo nimantiyamānopi na sādiyatīti upanimantiyamānassa paṭikkhepe titthiyānaṃ pasannabhāvatoti. Taṃ kathaṃ? Viruddhametanti ‘‘akāraṇameta’’nti paṭikkhipati.
३९८. कप्पसहस्सेहिपि…पे॰… अहोसीति इदं नानुस्सवसिद्धं अनुमानग्गहणं सन्धायाह। पदेति उत्तरपदलोपेन निद्देसोति आह ‘‘पदप्पमाणे’’ति। पज्जति निक्खिपति एत्थाति वा पदं पकतिया पादनिक्खिपट्ठानं, तस्मिं पदे। कीळापसुततादिना पमादं आपज्जति। बोधिसत्तचारिकन्ति दुक्करचरियं सन्धाय वदति।
398.Kappasahassehipi…pe… ahosīti idaṃ nānussavasiddhaṃ anumānaggahaṇaṃ sandhāyāha. Padeti uttarapadalopena niddesoti āha ‘‘padappamāṇe’’ti. Pajjati nikkhipati etthāti vā padaṃ pakatiyā pādanikkhipaṭṭhānaṃ, tasmiṃ pade. Kīḷāpasutatādinā pamādaṃ āpajjati. Bodhisattacārikanti dukkaracariyaṃ sandhāya vadati.
३९९. परिपुण्णतायाति अनूनताय। अहीनङ्गतायाति अवेकल्लभावतो। रोचतीति रुचि, देहप्पभा, सोभणा रुचि एतस्साति सुरुचि। आरोहसम्पत्ति कायस्स पमाणयुत्तउच्चता। परिणाहसम्पत्ति किसथूलभाववज्जितपरिणाहता। सण्ठानसम्पत्ति अवयवानं सुसण्ठितता। चारुदस्सनोति पियदस्सनो तेनाह ‘‘सुचिरम्पी’’तिआदि। सुवण्णसदिसवण्णोति जातिहिङ्गुलकेन मद्दित्वा सिलानिघंसेनेव परिकम्मं कत्वा ठपितघनसुवण्णरूपवण्णो। महापुरिसभावं ब्यञ्जेन्ति पकासेन्तीति ब्यञ्जनानि, महापुरिसलक्खणानीति आह ‘‘पठमं वुत्तब्यञ्जनानेवा’’ति।
399.Paripuṇṇatāyāti anūnatāya. Ahīnaṅgatāyāti avekallabhāvato. Rocatīti ruci, dehappabhā, sobhaṇā ruci etassāti suruci. Ārohasampatti kāyassa pamāṇayuttauccatā. Pariṇāhasampatti kisathūlabhāvavajjitapariṇāhatā. Saṇṭhānasampatti avayavānaṃ susaṇṭhitatā. Cārudassanoti piyadassano tenāha ‘‘sucirampī’’tiādi. Suvaṇṇasadisavaṇṇoti jātihiṅgulakena madditvā silānighaṃseneva parikammaṃ katvā ṭhapitaghanasuvaṇṇarūpavaṇṇo. Mahāpurisabhāvaṃ byañjenti pakāsentīti byañjanāni, mahāpurisalakkhaṇānīti āha ‘‘paṭhamaṃ vuttabyañjanānevā’’ti.
पुब्बे वुत्तन्ति ‘‘सुरुची’’ति पुब्बे वुत्तं, ‘‘आदिच्चोव विरोचसी’’ति पुन वुत्तं। ‘‘चारुदस्सनो सुवण्णवण्णोसी’’ति पुब्बे वुत्तं, ‘‘कल्याणदस्सनो भिक्खु कञ्चनाभत्तचो’’ति पुन वुत्तन्ति इममत्थं सन्धायाह ‘‘उत्तरगाथायपि एसेव नयो’’ति। सातिसयं उत्तमवण्णे वण्णेत्वा उत्तमवण्णिनोति पदेन सन्तं पकासेतीति आह ‘‘उत्तमवण्णसम्पन्नस्सा’’ति। उत्तमसारथीति सेट्ठपुरिससारथि। तत्थ तत्थ जम्बुवनसण्डमण्डितताय जम्बुदीपो ‘‘जम्बुसण्डो’’ति वुच्चति। इस्सरियन्ति चक्कवत्तिस्सरियं।
Pubbe vuttanti ‘‘surucī’’ti pubbe vuttaṃ, ‘‘ādiccova virocasī’’ti puna vuttaṃ. ‘‘Cārudassano suvaṇṇavaṇṇosī’’ti pubbe vuttaṃ, ‘‘kalyāṇadassano bhikkhu kañcanābhattaco’’ti puna vuttanti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘uttaragāthāyapi eseva nayo’’ti. Sātisayaṃ uttamavaṇṇe vaṇṇetvā uttamavaṇṇinoti padena santaṃ pakāsetīti āha ‘‘uttamavaṇṇasampannassā’’ti. Uttamasārathīti seṭṭhapurisasārathi. Tattha tattha jambuvanasaṇḍamaṇḍitatāya jambudīpo ‘‘jambusaṇḍo’’ti vuccati. Issariyanti cakkavattissariyaṃ.
जातिखत्तियाति जातिमन्तो खत्तिया। राजाभिराजाति एत्थ अभि-सद्दो पूजत्थोति आह ‘‘राजूनं पूजनीयो’’ति।
Jātikhattiyāti jātimanto khattiyā. Rājābhirājāti ettha abhi-saddo pūjatthoti āha ‘‘rājūnaṃ pūjanīyo’’ti.
अप्पमाणाति अपरिमाणा लोकधातुयो। ‘‘यावता पन आकङ्खेय्या’’ति (अ॰ नि॰ ३.८१) हि वुत्तं। धम्मराजा अनुत्तरोति एत्थ वुत्तअनुत्तरभावं ‘‘यावता ही’’तिआदिना पाकटतरं कत्वा धम्मराजभावं विभावेतुं ‘‘स्वाह’’न्तिआदि वुत्तं। धम्मेनाति पटिवेधधम्मेन। तेनाह ‘‘अनुत्तरेनेवा’’ति। अनुत्तरेनाति विसिट्ठेन उत्तमेन। इमस्मिं पक्खे धम्मेनाति पटिपत्तिधम्मेनातिपि सङ्गय्हति। परियत्तिधम्मेनाति देसनाधम्मेन आणाचक्कं पवत्तेमीति योजना। देसनाञाणपटिवेधञाणविभागं धम्मचक्कमेव वा। अप्पटिवत्तियन्ति पटिवत्तितुं असक्कुणेय्यं।
Appamāṇāti aparimāṇā lokadhātuyo. ‘‘Yāvatā pana ākaṅkheyyā’’ti (a. ni. 3.81) hi vuttaṃ. Dhammarājā anuttaroti ettha vuttaanuttarabhāvaṃ ‘‘yāvatā hī’’tiādinā pākaṭataraṃ katvā dhammarājabhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘svāha’’ntiādi vuttaṃ. Dhammenāti paṭivedhadhammena. Tenāha ‘‘anuttarenevā’’ti. Anuttarenāti visiṭṭhena uttamena. Imasmiṃ pakkhe dhammenāti paṭipattidhammenātipi saṅgayhati. Pariyattidhammenāti desanādhammena āṇācakkaṃ pavattemīti yojanā. Desanāñāṇapaṭivedhañāṇavibhāgaṃ dhammacakkameva vā. Appaṭivattiyanti paṭivattituṃ asakkuṇeyyaṃ.
तथागतेन जातोति तथागतेन हेतुना अरियाय जातिया जातो। हेतुअत्थे करणवचनं। अनुजातोति च वुत्ते अनु-सद्दस्स वसेन तथागतन्ति च उपयोगवचनमेव होति, सो च अनु-सद्दो हेतुअत्थजोतकोति आह ‘‘तथागतं हेतुं अनुजातो’’ति। अवञ्ञातब्बभावेन जातोति अवजातो दुप्पटिपन्नत्ता। तेनाह ‘‘दुस्सीलो’’ति। तथा हि वुत्तं कोकालिकं आरब्भ ‘‘पुरिसन्तकलि अवजातो’’ति। पुत्तो नाम न होति तस्स ओवादानुसासनियं अट्ठितत्ता। एवमाहाति ‘‘अनुजातो तथागत’’न्ति एवमाह।
Tathāgatena jātoti tathāgatena hetunā ariyāya jātiyā jāto. Hetuatthe karaṇavacanaṃ. Anujātoti ca vutte anu-saddassa vasena tathāgatanti ca upayogavacanameva hoti, so ca anu-saddo hetuatthajotakoti āha ‘‘tathāgataṃ hetuṃ anujāto’’ti. Avaññātabbabhāvena jātoti avajāto duppaṭipannattā. Tenāha ‘‘dussīlo’’ti. Tathā hi vuttaṃ kokālikaṃ ārabbha ‘‘purisantakali avajāto’’ti. Putto nāma na hoti tassa ovādānusāsaniyaṃ aṭṭhitattā. Evamāhāti ‘‘anujāto tathāgata’’nti evamāha.
विज्जाति मग्गविज्जा। उक्कट्ठनिद्देसेन विमुत्तीति फलविमुत्ति। ननु च मग्गो भावेतब्बेन गहितोति? सच्चं गहितो, सब्बे च पन सत्त धम्मा अभिञ्ञेय्याति विज्जाय अभिञ्ञेय्यभावो वुत्तो। इमिना वा नयेन सब्बेसम्पि अभिञ्ञेय्यभावो वुत्तो एवाति वेदितब्बो। फलेन विना हेतुभावस्सेव अभावतो हेतुवचनेन फलसिद्धि, निरोधस्स च सम्पापनेन मग्गस्स हेतुभावो। दुक्खस्स निब्बत्तनेन तण्हाय समुदयभावोति इममत्थं सङ्गहितमेव अत्थतो आपन्नत्ता। युत्तहेतुनाति युत्तियुत्तेन हेतुना बुद्धभावं साधेति सच्चविनिमुत्तस्स बुज्झितब्बस्स अभावतो सच्चसम्बोधनेनेव च तस्स अनवसेसतो बुद्धत्ता। अत्थवचनञ्चेतं, पयोगवचनानि पन – ब्राह्मण, अहं सम्मासम्बुद्धो सब्बथा अविपरीतधम्मदेसनो, सम्मासम्बुद्धत्ता सब्बत्थ अविपरीतमाचिक्खति यथाहं सब्बमग्गदेसकोति । किं पन भगवा सयमेव अत्तनो सम्मासम्बुद्धभावं आरोचेतीति? महाकरुणाय अञ्ञेसं महाविसयतो। तत्थ ‘‘एकोम्हि सम्मासम्बुद्धो, सब्बाभिभू सब्बविदूहमस्मी’’तिआदीनि (महाव॰ ११; म॰ नि॰ १.२८५; २.३४१; कथा॰ ४०५) सुत्तपदानि इदमेव च सुत्तपदं एतस्स अत्थस्स साधकं।
Vijjāti maggavijjā. Ukkaṭṭhaniddesena vimuttīti phalavimutti. Nanu ca maggo bhāvetabbena gahitoti? Saccaṃ gahito, sabbe ca pana satta dhammā abhiññeyyāti vijjāya abhiññeyyabhāvo vutto. Iminā vā nayena sabbesampi abhiññeyyabhāvo vutto evāti veditabbo. Phalena vinā hetubhāvasseva abhāvato hetuvacanena phalasiddhi, nirodhassa ca sampāpanena maggassa hetubhāvo. Dukkhassa nibbattanena taṇhāya samudayabhāvoti imamatthaṃ saṅgahitameva atthato āpannattā. Yuttahetunāti yuttiyuttena hetunā buddhabhāvaṃ sādheti saccavinimuttassa bujjhitabbassa abhāvato saccasambodhaneneva ca tassa anavasesato buddhattā. Atthavacanañcetaṃ, payogavacanāni pana – brāhmaṇa, ahaṃ sammāsambuddho sabbathā aviparītadhammadesano, sammāsambuddhattā sabbattha aviparītamācikkhati yathāhaṃ sabbamaggadesakoti . Kiṃ pana bhagavā sayameva attano sammāsambuddhabhāvaṃ ārocetīti? Mahākaruṇāya aññesaṃ mahāvisayato. Tattha ‘‘ekomhi sammāsambuddho, sabbābhibhū sabbavidūhamasmī’’tiādīni (mahāva. 11; ma. ni. 1.285; 2.341; kathā. 405) suttapadāni idameva ca suttapadaṃ etassa atthassa sādhakaṃ.
सल्लकन्तनोति सल्लानं समुच्छिन्नत्ता। रोगस्साति किलेसरोगस्स। तस्माति अपुनपवत्तिपादनेन तिकिच्छनतो। ब्रह्मं वा सेट्ठं सम्मासम्बोधिं पत्तोति ब्रह्मभूतो। एवं आगतायाति इमिना –
Sallakantanoti sallānaṃ samucchinnattā. Rogassāti kilesarogassa. Tasmāti apunapavattipādanena tikicchanato. Brahmaṃ vā seṭṭhaṃ sammāsambodhiṃ pattoti brahmabhūto. Evaṃ āgatāyāti iminā –
‘‘कामा ते पठमा सेना, दुतिया अरति वुच्चति।
‘‘Kāmā te paṭhamā senā, dutiyā arati vuccati;
ततिया खुप्पिपासा ते, चतुत्थी तण्हा पवुच्चति॥
Tatiyā khuppipāsā te, catutthī taṇhā pavuccati.
थिनमिद्धं तेपञ्चमं थिनमिद्धं ते, छट्ठा भीरू पवुच्चति।
Thinamiddhaṃ tepañcamaṃ thinamiddhaṃ te, chaṭṭhā bhīrū pavuccati;
सत्तमी विचिकिच्छा ते, मक्खो थम्भो ते अट्ठमो॥
Sattamī vicikicchā te, makkho thambho te aṭṭhamo.
लाभो सिलोको सक्कारो, मिच्छालद्धो च यो यसो।
Lābho siloko sakkāro, micchāladdho ca yo yaso;
यो चत्तानं समुक्कंसे, परे च अवजानति।
Yo cattānaṃ samukkaṃse, pare ca avajānati;
एसा नमुचि ते सेना, कण्हस्साभिप्पहारिनी’’ति॥ (सु॰ नि॰ ४३८-४४१)।
Esā namuci te senā, kaṇhassābhippahārinī’’ti. (su. ni. 438-441);
एवं वुत्तं नवविधं सेनं सङ्गय्हति। वसे वत्तेत्वाति समुच्छिन्दनेन अनुप्पादतापादनेन वसे वत्तेत्वा। कुतोचि अभयो निब्भयो।
Evaṃ vuttaṃ navavidhaṃ senaṃ saṅgayhati. Vase vattetvāti samucchindanena anuppādatāpādanena vase vattetvā. Kutoci abhayo nibbhayo.
सयमेव दट्ठब्बन्ति येन येन अधिगतो, तेन तेन परसद्धाय गन्तब्बं हित्वा असम्मोहतो पच्चवेक्खणाञाणेनेव सामं दट्ठब्बं। तेनाह ‘‘पच्चक्ख’’न्ति। पसट्ठा दिट्ठि सन्दिट्ठि। यथा रथेन जयतीति रथिको, एवं इदं मग्गब्रह्मचरियं सन्दिट्ठिया जयतीति सन्दिट्ठिकं। अथ वा दिट्ठन्ति दस्सनं वुच्चति, दिट्ठमेव सन्दिट्ठं, सन्दस्सनन्ति अत्थो। सन्दिट्ठं अरहतीति सन्दिट्ठिको यथा वत्थयुगं अरहतीति वत्थयुगिको। सन्दिट्ठिकं फलदानं सन्धाय नास्स कालोति अकालं, अकालमेव अकालिकं, न कालन्तरं खेपेत्वा फलं देति, अत्तनो पन पवत्तिसमनन्तरमेव फलं देतीति अत्थो। अथ वा अत्तनो फलप्पदाने पकट्ठो कालो पत्तो अस्साति कालिको, लोकियो कुसलधम्मो, इदं पन समनन्तरफलत्ता न कालिकं।
Sayameva daṭṭhabbanti yena yena adhigato, tena tena parasaddhāya gantabbaṃ hitvā asammohato paccavekkhaṇāñāṇeneva sāmaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘paccakkha’’nti. Pasaṭṭhā diṭṭhi sandiṭṭhi. Yathā rathena jayatīti rathiko, evaṃ idaṃ maggabrahmacariyaṃ sandiṭṭhiyā jayatīti sandiṭṭhikaṃ. Atha vā diṭṭhanti dassanaṃ vuccati, diṭṭhameva sandiṭṭhaṃ, sandassananti attho. Sandiṭṭhaṃ arahatīti sandiṭṭhiko yathā vatthayugaṃ arahatīti vatthayugiko. Sandiṭṭhikaṃ phaladānaṃ sandhāya nāssa kāloti akālaṃ, akālameva akālikaṃ, na kālantaraṃ khepetvā phalaṃ deti, attano pana pavattisamanantarameva phalaṃ detīti attho. Atha vā attano phalappadāne pakaṭṭho kālo patto assāti kāliko, lokiyo kusaladhammo, idaṃ pana samanantaraphalattā na kālikaṃ.
४००. ‘‘महायञ्ञं पवत्तयी’’तिआदीसु केवलं दानधम्मादीसु यञ्ञपरियायसम्भवतो ‘‘ब्राह्मणानं यञ्ञाभावतो’’ति वुत्तं। ब्राह्मणा हि ‘‘अग्गिमुखा देवा’’ति अग्गिजुहनपुब्बकं यञ्ञं विदहन्ति। तेनाह ‘‘अग्गिजुहनप्पधानाति अत्थो’’ति ‘‘भूर्भुव? स्व?’’ इति सावित्ती पुब्बकत्ता मुखं पुब्बङ्गमं । ‘‘मुखमिव मुख’’न्तिआदीसु विय इधापि पधानपरियायो मुखसद्दोति दस्सेन्तो ‘‘मनुस्सानं सेट्ठतो राजा ‘मुख’न्ति वुत्तो’’ति आह। आधारतोति ओगाहन्तीनं नदीनं आधारभावतो पटिसरणतो गन्तब्बट्ठानभावतो। सञ्ञाणतोति चन्दयोगवसेन अज्ज असुकनक्खत्तन्ति पञ्ञायनतो। आलोककरणतोति नक्खत्तानि अभिभवित्वा आलोककरणतो। सोम्मभावतोति सीतहिमवासीतवातूपक्खरभावतो। तपन्तानन्ति दीपसिखा अग्गिजाला असनिविचक्कन्ति एवमादीनं विज्जलन्तानं। आयमुखं अग्गदक्खिणेय्यभावेन।
400. ‘‘Mahāyaññaṃ pavattayī’’tiādīsu kevalaṃ dānadhammādīsu yaññapariyāyasambhavato ‘‘brāhmaṇānaṃ yaññābhāvato’’ti vuttaṃ. Brāhmaṇā hi ‘‘aggimukhā devā’’ti aggijuhanapubbakaṃ yaññaṃ vidahanti. Tenāha ‘‘aggijuhanappadhānāti attho’’ti ‘‘bhūrbhuva? Sva?’’ Iti sāvittī pubbakattā mukhaṃ pubbaṅgamaṃ . ‘‘Mukhamiva mukha’’ntiādīsu viya idhāpi padhānapariyāyo mukhasaddoti dassento ‘‘manussānaṃ seṭṭhato rājā ‘mukha’nti vutto’’ti āha. Ādhāratoti ogāhantīnaṃ nadīnaṃ ādhārabhāvato paṭisaraṇato gantabbaṭṭhānabhāvato. Saññāṇatoti candayogavasena ajja asukanakkhattanti paññāyanato. Ālokakaraṇatoti nakkhattāni abhibhavitvā ālokakaraṇato. Sommabhāvatoti sītahimavāsītavātūpakkharabhāvato. Tapantānanti dīpasikhā aggijālā asanivicakkanti evamādīnaṃ vijjalantānaṃ. Āyamukhaṃ aggadakkhiṇeyyabhāvena.
दिब्बचक्खु धम्मचक्खु पञ्ञाचक्खु बुद्धचक्खु समन्तचक्खूति इमेहि पञ्चहि चक्खूहि। ते सरणस्साति ते सरणस्स च, ते सरणभावमूलकत्ता इतरद्वयस्स च, यथावुत्त ते-पदेन वुत्तत्थतो परस्स चाति अत्थो। इदं वुत्तं होति – ‘‘ते तुय्हं, इतरस्स च सरणस्स अहो आनुभावो’’ति। आवुत्तिवसेन वा ते सरणस्साति एत्थ अत्थो विभावेतब्बो – तुय्हं सरणभूतस्स च इतरसरणस्स च आनुभावोति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Dibbacakkhu dhammacakkhu paññācakkhu buddhacakkhu samantacakkhūti imehi pañcahi cakkhūhi. Te saraṇassāti te saraṇassa ca, te saraṇabhāvamūlakattā itaradvayassa ca, yathāvutta te-padena vuttatthato parassa cāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘te tuyhaṃ, itarassa ca saraṇassa aho ānubhāvo’’ti. Āvuttivasena vā te saraṇassāti ettha attho vibhāvetabbo – tuyhaṃ saraṇabhūtassa ca itarasaraṇassa ca ānubhāvoti. Sesaṃ suviññeyyameva.
सेलसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Selasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / २. सेलसुत्तं • 2. Selasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / २. सेलसुत्तवण्णना • 2. Selasuttavaṇṇanā
