Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā

๖. เสลเตฺถรคาถาวณฺณนา

6. Selattheragāthāvaṇṇanā

ปริปุณฺณกาโยติอาทิกา อายสฺมโต เสลเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต คณปาโมโกฺข หุตฺวา ตีณิ ปุริสสตานิ สมาทเปตฺวา เตหิ สทฺธิํ สตฺถุ คนฺธกุฎิํ กาเรตฺวา กตปริโยสิตาย คนฺธกุฎิยา สภิกฺขุสงฺฆสฺส ภควโต มหาทานํ ปวเตฺตตฺวา สตฺถารํ ภิกฺขู จ ติจีวเรน อจฺฉาเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เอว วสิตฺวา ตโต จุโต เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท องฺคุตฺตราเปสุ อาปเณ นาม พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เสโลติ ลทฺธนาโม อโหสิฯ โส วยปฺปโตฺต ตีสุ เวเทสุ, พฺราหฺมณสิเปฺปสุ จ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา ตีณิ มาณวกสตานิ มเนฺต วาเจโนฺต อาปเณ ปฎิวสติฯ เตน จ สมเยน สตฺถา สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตฬสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรโนฺต เสลสฺส, อเนฺตวาสิกานญฺจ ญาณปริปากํ ทิสฺวา อญฺญตรสฺมิํ วนสเณฺฑ วิหรติฯ อถ เกณิโย นาม ชฎิโล สตฺถุ อาคมนํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา สทฺธิํ ภิกฺขุสเงฺฆน สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมเนฺตตฺวา สเก อสฺสเม ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฎิยาเทติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เสโล พฺราหฺมโณ สทฺธิํ ตีหิ มาณวกสเตหิ ชงฺฆาวิหารํ อนุวิจรโนฺต เกณิยสฺส อสฺสมํ ปวิสิตฺวา ชฎิเล กฎฺฐผาลนุทฺธนสมฺปาทนาทินา ทานูปกรณํ สเชฺชเนฺต ทิสฺวา, ‘‘กิํ นุ โข เต, เกณิย, มหายโญฺญ ปจฺจุปฎฺฐิโต’’ติอาทิํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘พุโทฺธ ภควา มยา สฺวาตนาย นิมนฺติโต’’ติ วุเตฺต ‘‘พุโทฺธ’’ติ วจนํ สุตฺวาว หโฎฺฐ อุทโคฺค ปีติโสมนสฺสชาโต ตาวเทว มาณวเกหิ สทฺธิํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฎิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสิโนฺน ภควโต กาเย พาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ทิสฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ราชา วา โหติ จกฺกวตฺตี, พุโทฺธ วา โลเก วิวฎฺฎจฺฉโท, อยํ ปน ปพฺพชิโต, โน จ โข นํ ชานามิ ‘พุโทฺธ วา, โน วา’, สุตํ โข ปน เมตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ ‘เย เต ภวนฺติ อรหโนฺต สมฺมาสมฺพุทฺธา , เต สเก วเณฺณ ภญฺญมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’ติ อสมฺมาสมฺพุโทฺธ หิ สมฺมุเข ฐตฺวา พุทฺธคุเณหิ อภิตฺถวียมาโน สารชฺชติ มงฺกุภาวํ อาปชฺชติ อเวสารชฺชปฺปตฺตตาย อนนุโยคกฺขมตฺตา, ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปน จิเนฺตตฺวา –

Paripuṇṇakāyotiādikā āyasmato selattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarabhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto gaṇapāmokkho hutvā tīṇi purisasatāni samādapetvā tehi saddhiṃ satthu gandhakuṭiṃ kāretvā katapariyositāya gandhakuṭiyā sabhikkhusaṅghassa bhagavato mahādānaṃ pavattetvā satthāraṃ bhikkhū ca ticīvarena acchādesi. So tena puññakammena ekaṃ buddhantaraṃ devaloke eva vasitvā tato cuto devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde aṅguttarāpesu āpaṇe nāma brāhmaṇagāme brāhmaṇakule nibbattitvā seloti laddhanāmo ahosi. So vayappatto tīsu vedesu, brāhmaṇasippesu ca nipphattiṃ gantvā tīṇi māṇavakasatāni mante vācento āpaṇe paṭivasati. Tena ca samayena satthā sāvatthito nikkhamitvā aḍḍhateḷasahi bhikkhusatehi saddhiṃ aṅguttarāpesu cārikaṃ caranto selassa, antevāsikānañca ñāṇaparipākaṃ disvā aññatarasmiṃ vanasaṇḍe viharati. Atha keṇiyo nāma jaṭilo satthu āgamanaṃ sutvā tattha gantvā saddhiṃ bhikkhusaṅghena satthāraṃ svātanāya nimantetvā sake assame pahūtaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ paṭiyādeti. Tasmiñca samaye selo brāhmaṇo saddhiṃ tīhi māṇavakasatehi jaṅghāvihāraṃ anuvicaranto keṇiyassa assamaṃ pavisitvā jaṭile kaṭṭhaphālanuddhanasampādanādinā dānūpakaraṇaṃ sajjente disvā, ‘‘kiṃ nu kho te, keṇiya, mahāyañño paccupaṭṭhito’’tiādiṃ pucchitvā tena ‘‘buddho bhagavā mayā svātanāya nimantito’’ti vutte ‘‘buddho’’ti vacanaṃ sutvāva haṭṭho udaggo pītisomanassajāto tāvadeva māṇavakehi saddhiṃ satthāraṃ upasaṅkamitvā katapaṭisanthāro ekamantaṃ nisinno bhagavato kāye bāttiṃsamahāpurisalakkhaṇāni disvā ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato rājā vā hoti cakkavattī, buddho vā loke vivaṭṭacchado, ayaṃ pana pabbajito, no ca kho naṃ jānāmi ‘buddho vā, no vā’, sutaṃ kho pana metaṃ brāhmaṇānaṃ vuddhānaṃ mahallakānaṃ ācariyapācariyānaṃ bhāsamānānaṃ ‘ye te bhavanti arahanto sammāsambuddhā , te sake vaṇṇe bhaññamāne attānaṃ pātukarontī’ti asammāsambuddho hi sammukhe ṭhatvā buddhaguṇehi abhitthavīyamāno sārajjati maṅkubhāvaṃ āpajjati avesārajjappattatāya ananuyogakkhamattā, yaṃnūnāhaṃ samaṇaṃ gotamaṃ sammukhā sāruppāhi gāthāhi abhitthaveyya’’nti evaṃ pana cintetvā –

๘๑๘.

818.

‘‘ปริปุณฺณกาโย สุรุจิ, สุชาโต จารุทสฺสโน;

‘‘Paripuṇṇakāyo suruci, sujāto cārudassano;

สุวณฺณวโณฺณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโฐสิ วีริยวาฯ

Suvaṇṇavaṇṇosi bhagavā, susukkadāṭhosi vīriyavā.

๘๑๙.

819.

‘‘นรสฺส หิ สุชาตสฺส, เย ภวนฺติ วิยญฺชนา;

‘‘Narassa hi sujātassa, ye bhavanti viyañjanā;

สเพฺพ เต ตว กายสฺมิํ, มหาปุริสลกฺขณาฯ

Sabbe te tava kāyasmiṃ, mahāpurisalakkhaṇā.

๘๒๐.

820.

‘‘ปสนฺนเนโตฺต สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;

‘‘Pasannanetto sumukho, brahā uju patāpavā;

มเชฺฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิโจฺจว วิโรจสิฯ

Majjhe samaṇasaṅghassa, ādiccova virocasi.

๘๒๑.

821.

‘‘กลฺยาณทสฺสโน ภิกฺขุ, กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ;

‘‘Kalyāṇadassano bhikkhu, kañcanasannibhattaco;

กิํ เต สมณภาเวน, เอวํ อุตฺตมวณฺณิโนฯ

Kiṃ te samaṇabhāvena, evaṃ uttamavaṇṇino.

๘๒๒.

822.

‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ, จกฺกวตฺตี รเถสโภ;

‘‘Rājā arahasi bhavituṃ, cakkavattī rathesabho;

จาตุรโนฺต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโรฯ

Cāturanto vijitāvī, jambusaṇḍassa issaro.

๘๒๓.

823.

‘‘ขตฺติยา โภคี ราชาโน, อนุยนฺตา ภวนฺติ เต;

‘‘Khattiyā bhogī rājāno, anuyantā bhavanti te;

ราชาภิราชา มนุชิโนฺท, รชฺชํ กาเรหิ โคตมา’’ติฯ –

Rājābhirājā manujindo, rajjaṃ kārehi gotamā’’ti. –

ฉหิ คาถาหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิฯ

Chahi gāthāhi bhagavantaṃ abhitthavi.

ตตฺถ ปริปุณฺณกาโยติ อภิพฺยตฺตรูปานํ ทฺวตฺติํสาย มหาปุริสลกฺขณานํ ปริปุณฺณตาย อหีนงฺคปจฺจงฺคตาย จ ปริปุณฺณสรีโรฯ สุรุจีติ สุนฺทรสรีรปฺปโภฯ สุชาโตติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, สณฺฐานสมฺปตฺติยา จ สุนิพฺพโตฺตฯ จารุทสฺสโนติ สุจิรมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติชนกํ อปฺปฎิกฺกูลํ รมณียํ จารุ เอว ทสฺสนํ อสฺสาติ จารุทสฺสโนฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘จารุทสฺสโนติ สุนฺทรเนโตฺต’’ติฯ สุวณฺณวโณฺณติ สุวณฺณสทิสวโณฺณฯ อสีติ ภวสิ, อิทํ ปทํ ‘‘ปริปุณฺณกาโย อสี’’ติอาทินา สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํฯ สุสุกฺกทาโฐติ สุฎฺฐุ สุกฺกทาโฐฯ ภควโต หิ ทาฐาหิ จนฺทกิรณา วิย ธวลรสฺมิโย นิจฺฉรนฺติฯ วีริยวาติ วีริยปารมีปาริปูริยา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฎฺฐานโต จตุพฺพิธสฺส สมฺมปฺปธานสฺส สมฺปตฺติยา จ อติสยยุโตฺตฯ

Tattha paripuṇṇakāyoti abhibyattarūpānaṃ dvattiṃsāya mahāpurisalakkhaṇānaṃ paripuṇṇatāya ahīnaṅgapaccaṅgatāya ca paripuṇṇasarīro. Surucīti sundarasarīrappabho. Sujātoti ārohapariṇāhasampattiyā, saṇṭhānasampattiyā ca sunibbatto. Cārudassanoti sucirampi passantānaṃ atittijanakaṃ appaṭikkūlaṃ ramaṇīyaṃ cāru eva dassanaṃ assāti cārudassano. Keci panāhu ‘‘cārudassanoti sundaranetto’’ti. Suvaṇṇavaṇṇoti suvaṇṇasadisavaṇṇo. Asīti bhavasi, idaṃ padaṃ ‘‘paripuṇṇakāyo asī’’tiādinā sabbapadehi yojetabbaṃ. Susukkadāṭhoti suṭṭhu sukkadāṭho. Bhagavato hi dāṭhāhi candakiraṇā viya dhavalarasmiyo niccharanti. Vīriyavāti vīriyapāramīpāripūriyā caturaṅgasamannāgatavīriyādhiṭṭhānato catubbidhassa sammappadhānassa sampattiyā ca atisayayutto.

นรสฺส หิ สุชาตสฺสาติ สมติํสาย ปารมีนํ, อริยสฺส วา จกฺกวตฺตีวตฺตสฺส ปริปูริตตฺตา สุฎฺฐุ สมฺมเทว ชาตสฺส นรสฺส, มหาปุริสสฺสาติ อโตฺถฯ สเพฺพ เตติ เย มหาปุริสภาวํ โลเก อคฺคปุคฺคลภาวํ พฺยญฺชยนฺตีติ พฺยญฺชนาติ ลทฺธโวหารสุปฺปติฎฺฐิตปาทตาทิพาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสงฺขาตา ตมฺพนขตุงฺคนขตาทิอสีติอนุพฺยญฺชนสงฺขาตา จ รูปคุณา, เต อนวเสสา, ตว กายสฺมิํ สนฺตีติ วจนเสโสฯ

Narassa hi sujātassāti samatiṃsāya pāramīnaṃ, ariyassa vā cakkavattīvattassa paripūritattā suṭṭhu sammadeva jātassa narassa, mahāpurisassāti attho. Sabbe teti ye mahāpurisabhāvaṃ loke aggapuggalabhāvaṃ byañjayantīti byañjanāti laddhavohārasuppatiṭṭhitapādatādibāttiṃsamahāpurisalakkhaṇasaṅkhātā tambanakhatuṅganakhatādiasītianubyañjanasaṅkhātā ca rūpaguṇā, te anavasesā, tava kāyasmiṃ santīti vacanaseso.

มหาปุริสลกฺขณาติ ปุเพฺพ วุตฺตพฺยญฺชนาเนว วจนนฺตเรน นิคเมโนฺต อาหฯ

Mahāpurisalakkhaṇāti pubbe vuttabyañjanāneva vacanantarena nigamento āha.

อิทานิ เตสุ ลกฺขเณสุ อตฺตนา อภิรุจิเตหิ ลกฺขเณหิ ภควนฺตํ โถเมโนฺต ‘‘ปสนฺนเนโตฺต’’ติอาทิมาหฯ ภควา หิ ปญฺจ วณฺณปสาทสมฺปตฺติยา ปสนฺนเนโตฺตฯ ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลสทิสมุขตาย สุมุโขฯ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา พฺรหาฯ พฺรหฺมุชุคตฺตตาย อุชุฯ ชุติมนฺตตาย ปตาปวาฯ

Idāni tesu lakkhaṇesu attanā abhirucitehi lakkhaṇehi bhagavantaṃ thomento ‘‘pasannanetto’’tiādimāha. Bhagavā hi pañca vaṇṇapasādasampattiyā pasannanetto. Paripuṇṇacandamaṇḍalasadisamukhatāya sumukho. Ārohapariṇāhasampattiyā brahā. Brahmujugattatāya uju. Jutimantatāya patāpavā.

อิทานิ ตเมว ปตาปวนฺตตํ อาทิจฺจูปมาย วิภาเวโนฺต ‘‘มเชฺฌ สมณสงฺฆสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาทิโจฺจว วิโรจสีติ ยถา อาทิโจฺจ อุคฺคจฺฉโนฺต สพฺพํ ตมคตํ วิธเมตฺวา อาโลกํ กโรโนฺต วิโรจติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อโนฺต เจว พหิ จ สพฺพํ อวิชฺชาตมํ วิทฺธํเสตฺวา ญาณาโลกํ กโรโนฺต วิโรจสิฯ

Idāni tameva patāpavantataṃ ādiccūpamāya vibhāvento ‘‘majjhe samaṇasaṅghassā’’tiādimāha. Tattha ādiccova virocasīti yathā ādicco uggacchanto sabbaṃ tamagataṃ vidhametvā ālokaṃ karonto virocati, evaṃ tvampi anto ceva bahi ca sabbaṃ avijjātamaṃ viddhaṃsetvā ñāṇālokaṃ karonto virocasi.

ทสฺสนียรูปตาย องฺคีคตานํ ทสฺสนสมฺปตฺตีนํ อาวหนโต, กลฺยาเณหิ ปญฺจหิ ทสฺสเนหิ สมนฺนาคตตฺตา จ กลฺยาณทสฺสโนฯ อุตฺตมวณฺณิโนติ อุตฺตมวณฺณสมฺปนฺนสฺสฯ

Dassanīyarūpatāya aṅgīgatānaṃ dassanasampattīnaṃ āvahanato, kalyāṇehi pañcahi dassanehi samannāgatattā ca kalyāṇadassano. Uttamavaṇṇinoti uttamavaṇṇasampannassa.

จกฺกวตฺตีติ จกฺกรตนํ วเตฺตติ, จตูหิ สมฺปตฺติจเกฺกหิ วเตฺตติ, เตหิ จ ปเร วเตฺตติฯ ปรหิตาย อิริยาปถจกฺกานํ วโตฺต เอตสฺมิํ อตฺถีติ จกฺกวตฺตีฯ อถ วา จตูหิ อจฺฉริยธเมฺมหิ จ สงฺคหวตฺถูหิ จ สมนฺนาคเมน ปเรหิ อนภิภวนียสฺส อาณาจกฺกสฺส วโตฺต เอตสฺมิํ อตฺถีติปิ จกฺกวตฺตีฯ รเถสโภติ รถิเกสุ อาชานียอุสภปุริโส, มหารถิโกติ อโตฺถฯ จาตุรโนฺตติ จตุสมุทฺทนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโรฯ วิชิตาวีติ วิชิตวิชโยฯ ชมฺพุสณฺฑสฺสาติ ชมฺพุทีปสฺส, ปากเฎน หิ อิสฺสริยานิ ทเสฺสโนฺต เอวมาหฯ จกฺกวตฺตี ปน สปริตฺตทีปานํ จตุนฺนมฺปิ มหาทีปานํ อิสฺสโรวฯ

Cakkavattīti cakkaratanaṃ vatteti, catūhi sampatticakkehi vatteti, tehi ca pare vatteti. Parahitāya iriyāpathacakkānaṃ vatto etasmiṃ atthīti cakkavattī. Atha vā catūhi acchariyadhammehi ca saṅgahavatthūhi ca samannāgamena parehi anabhibhavanīyassa āṇācakkassa vatto etasmiṃ atthītipi cakkavattī. Rathesabhoti rathikesu ājānīyausabhapuriso, mahārathikoti attho. Cāturantoti catusamuddantāya pathaviyā issaro. Vijitāvīti vijitavijayo. Jambusaṇḍassāti jambudīpassa, pākaṭena hi issariyāni dassento evamāha. Cakkavattī pana saparittadīpānaṃ catunnampi mahādīpānaṃ issarova.

ขตฺติยาติ ชาติขตฺติยาฯ โภคีติ โภคิยาฯ ราชาโนติ เย เกจิ รชฺชํ กาเรนฺตาฯ อนุยนฺตาติ อนุคามิโน เสวกาฯ ราชาภิราชาติ ราชูนํ ปูชนีโย ราชา หุตฺวา, จกฺกวตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ มนุชิโนฺทติ มนุสฺสาธิปติ, มนุสฺสานํ ปรมิสฺสโรติ อโตฺถฯ

Khattiyāti jātikhattiyā. Bhogīti bhogiyā. Rājānoti ye keci rajjaṃ kārentā. Anuyantāti anugāmino sevakā. Rājābhirājāti rājūnaṃ pūjanīyo rājā hutvā, cakkavattīti adhippāyo. Manujindoti manussādhipati, manussānaṃ paramissaroti attho.

เอวํ เสเลน วุเตฺต ภควา ‘‘เย เต ภวนฺติ อรหโนฺต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เต สเก วเณฺณ ภญฺญมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’’ติ อิมํ เสลสฺส มโนรถํ ปูเรโนฺต –

Evaṃ selena vutte bhagavā ‘‘ye te bhavanti arahanto sammāsambuddhā, te sake vaṇṇe bhaññamāne attānaṃ pātukarontī’’ti imaṃ selassa manorathaṃ pūrento –

๘๒๔.

824.

‘‘ราชาหมสฺมิ เสล, (เสลาติ ภควา) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;

‘‘Rājāhamasmi sela, (selāti bhagavā) dhammarājā anuttaro;

ธเมฺมน จกฺกํ วเตฺตมิ, จกฺกํ อปฺปฎิวตฺติย’’นฺติฯ – อิมํ คาถมาห;

Dhammena cakkaṃ vattemi, cakkaṃ appaṭivattiya’’nti. – imaṃ gāthamāha;

ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยํ มํ ตฺวํ, เสล, ยาจสิ, ‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ จกฺกวตฺตี’’ติ, เอตฺถ อโปฺปสฺสุโกฺก โหหิ, ราชาหมสฺมิ, สติ จ ราชเตฺต ยถา อโญฺญ ราชา สมาโนปิ โยชนสตํ วา อนุสาสติ, เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ โยชนสตานิ วา โยชนสหสฺสํ วา จกฺกวตฺตี หุตฺวาปิ จตุทีปปริยนฺตมตฺตํ วา, นาหเมวํ ปริจฺฉินฺนวิสโยฯ อหญฺหิ ธมฺมราชา อนุตฺตโร ภวคฺคโต อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริเมยฺยโลกธาตุโย อนุสาสามิฯ ยาวตา หิ อปทาทิเภทา สตฺตา, อหํ เตสํ อโคฺคฯ น หิ เม โกจิ สีเลน วา…เป.… วิมุตฺติญาณทสฺสเนน วา สทิโส นตฺถิ, กุโต ภิโยฺยฯ สฺวาหํ เอวํ ธมฺมราชา อนุตฺตโร, อนุตฺตเรเนว จตุสติปฎฺฐานาทิเภทโพธิปกฺขิยสงฺขาเตน ธเมฺมน จกฺกํ วเตฺตมิ, ‘‘อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’’ติอาทินา อาณาจกฺกํฯ ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๔; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) ปริยตฺติธเมฺมน ธมฺมจกฺกเมว วาฯ จกฺกํ อปฺปฎิวตฺติยนฺติ ยํ จกฺกํ อปฺปฎิวตฺติยํ โหติ สมเณน วา…เป.… เกนจิ วา โลกสฺมินฺติฯ

Tatrāyaṃ adhippāyo – yaṃ maṃ tvaṃ, sela, yācasi, ‘‘rājā arahasi bhavituṃ cakkavattī’’ti, ettha appossukko hohi, rājāhamasmi, sati ca rājatte yathā añño rājā samānopi yojanasataṃ vā anusāsati, dve tīṇi cattāri pañca yojanasatāni vā yojanasahassaṃ vā cakkavattī hutvāpi catudīpapariyantamattaṃ vā, nāhamevaṃ paricchinnavisayo. Ahañhi dhammarājā anuttaro bhavaggato avīcipariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimeyyalokadhātuyo anusāsāmi. Yāvatā hi apadādibhedā sattā, ahaṃ tesaṃ aggo. Na hi me koci sīlena vā…pe… vimuttiñāṇadassanena vā sadiso natthi, kuto bhiyyo. Svāhaṃ evaṃ dhammarājā anuttaro, anuttareneva catusatipaṭṭhānādibhedabodhipakkhiyasaṅkhātena dhammena cakkaṃ vattemi, ‘‘idaṃ pajahatha, idaṃ upasampajja viharathā’’tiādinā āṇācakkaṃ. ‘‘Idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhaṃ ariyasacca’’ntiādinā (mahāva. 14; saṃ. ni. 5.1081) pariyattidhammena dhammacakkameva vā. Cakkaṃ appaṭivattiyanti yaṃ cakkaṃ appaṭivattiyaṃ hoti samaṇena vā…pe… kenaci vā lokasminti.

เอวํ อตฺตานมาวิกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต เสโล ปุน ทฬฺหีกรณตฺถํ –

Evaṃ attānamāvikarontaṃ bhagavantaṃ disvā pītisomanassajāto selo puna daḷhīkaraṇatthaṃ –

๘๒๕.

825.

‘‘สมฺพุโทฺธ ปฎิชานาสิ, (อิติ เสโล พฺราหฺมโณ) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;

‘‘Sambuddho paṭijānāsi, (iti selo brāhmaṇo) dhammarājā anuttaro;

ธเมฺมน จกฺกํ วเตฺตมิ, อิติ ภาสถ โคตมฯ

Dhammena cakkaṃ vattemi, iti bhāsatha gotama.

๘๒๖.

826.

‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต, สาวโก สตฺถุรนฺวโย;

‘‘Ko nu senāpati bhoto, sāvako satthuranvayo;

โก เตตมนุวเตฺตติ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติฯ – คาถาทฺวยมาห;

Ko tetamanuvatteti, dhammacakkaṃ pavattita’’nti. – gāthādvayamāha;

ตตฺถ โก นุ เสนาปตีติ ธมฺมรโญฺญ โภโต ธเมฺมน ปวตฺติตสฺส จกฺกสฺส อนุปวตฺตนโก เสนาปติ โก นูติ ปุจฺฉิฯ

Tattha ko nu senāpatīti dhammarañño bhoto dhammena pavattitassa cakkassa anupavattanako senāpati ko nūti pucchi.

เตน จ สมเยน ภควโต ทกฺขิณปเสฺส อายสฺมา สาริปุโตฺต นิสิโนฺน โหติ, สุวณฺณปุโญฺช วิย สิริยา โสภมาโนฯ ตํ ทเสฺสโนฺต ภควา –

Tena ca samayena bhagavato dakkhiṇapasse āyasmā sāriputto nisinno hoti, suvaṇṇapuñjo viya siriyā sobhamāno. Taṃ dassento bhagavā –

๘๒๗.

827.

‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺกํ, (เสลาติ ภควา) ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ;

‘‘Mayā pavattitaṃ cakkaṃ, (selāti bhagavā) dhammacakkaṃ anuttaraṃ;

สาริปุโตฺต อนุวเตฺตติ, อนุชาโต ตถาคต’’นฺติฯ – คาถมาห;

Sāriputto anuvatteti, anujāto tathāgata’’nti. – gāthamāha;

ตตฺถ อนุชาโต ตถาคตนฺติ, ตถาคตํ อนุชาโต, ตถา คเตน เหตุนา อริยาย ชาติยา ชาโตติ อโตฺถฯ

Tattha anujāto tathāgatanti, tathāgataṃ anujāto, tathā gatena hetunā ariyāya jātiyā jātoti attho.

เอวํ ‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต’’ติ เสเลน วุตฺตปญฺหํ พฺยากริตฺวา ยํ เสโล อาห ‘‘สมฺพุโทฺธ ปฎิชานาสี’’ติ ตตฺถ นํ นิกฺกงฺขํ กาตุกาโม ‘‘นาหํ ปฎิญฺญามเตฺตเนว ปฎิชานามิ, อปิ จาหํ อิมินา การเณน พุโทฺธ’’ติ ญาเปตุํ –

Evaṃ ‘‘ko nu senāpati bhoto’’ti selena vuttapañhaṃ byākaritvā yaṃ selo āha ‘‘sambuddho paṭijānāsī’’ti tattha naṃ nikkaṅkhaṃ kātukāmo ‘‘nāhaṃ paṭiññāmatteneva paṭijānāmi, api cāhaṃ iminā kāraṇena buddho’’ti ñāpetuṃ –

๘๒๘.

828.

‘‘อภิเญฺญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ;

‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุโทฺธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติฯ – คาถมาห;

Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. – gāthamāha;

ตตฺถ อภิเญฺญยฺยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ จตุนฺนญฺหิ สจฺจานํ อริยสจฺจานญฺจ สามญฺญคฺคหณเมตํ ยทิทํ อภิเญฺญยฺยนฺติฯ ตตฺถ อริยสเจฺจสุ ยํ ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ, ยญฺจ ปหาตพฺพํ สมุทยสจฺจํ, ตทุภยคฺคหเณน เตสํ ผลภูตานิ นิโรธสจฺจทุกฺขสจฺจานิปิ คหิตาเนว โหนฺติ เหตุคฺคหเณเนว ผลสิทฺธิโตฯ เตน ตตฺถ ‘‘สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริเญฺญยฺยํ ปริญฺญาต’’นฺติ อิทมฺปิ วุตฺตเมว โหติฯ ‘‘อภิเญฺญยฺยํ อภิญฺญาต’’นฺติ วา อิมินา จ สพฺพสฺสปิ เญยฺยสฺส อภิญฺญาตสมฺพุทฺธภาวํ อุเทฺทสวเสน ปกาเสตฺวา ตเทกเทสํ นิเทฺทสวเสน ทเสฺสโนฺต ‘‘ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิต’’นฺติอาทิมาหฯ อถ วา ‘‘ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, ปหาตพฺพํ ปหีน’’นฺติ อิมินา อตฺตโน ญาณปหานสมฺปทากิตฺตนมุเขน ตํมูลกตฺตา สเพฺพปิ พุทฺธคุณา กิตฺติตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺมา พุโทฺธสฺมิ, พฺราหฺมณา’’ติฯ อภิเญฺญยฺยอภิญฺญาตคฺคหเณน หิ สพฺพโส วิชฺชาวิมุตฺตีนํ คหิตตฺตา สผลํ จตุสจฺจภาวํ สทฺธิํ เหตุสมฺปตฺติยา ทเสฺสโนฺต พุชฺฌิตพฺพํ สพฺพํ พุชฺฌิตฺวา พุโทฺธ ชาโตสฺมีติ ญาเยน เหตุนา อตฺตโน พุทฺธภาวํ วิภาเวติฯ

Tattha abhiññeyyanti cattāri saccāni cattāri ariyasaccāni. Catunnañhi saccānaṃ ariyasaccānañca sāmaññaggahaṇametaṃ yadidaṃ abhiññeyyanti. Tattha ariyasaccesu yaṃ bhāvetabbaṃ maggasaccaṃ, yañca pahātabbaṃ samudayasaccaṃ, tadubhayaggahaṇena tesaṃ phalabhūtāni nirodhasaccadukkhasaccānipi gahitāneva honti hetuggahaṇeneva phalasiddhito. Tena tattha ‘‘sacchikātabbaṃ sacchikataṃ, pariññeyyaṃ pariññāta’’nti idampi vuttameva hoti. ‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññāta’’nti vā iminā ca sabbassapi ñeyyassa abhiññātasambuddhabhāvaṃ uddesavasena pakāsetvā tadekadesaṃ niddesavasena dassento ‘‘bhāvetabbañca bhāvita’’ntiādimāha. Atha vā ‘‘bhāvetabbaṃ bhāvitaṃ, pahātabbaṃ pahīna’’nti iminā attano ñāṇapahānasampadākittanamukhena taṃmūlakattā sabbepi buddhaguṇā kittitā hontīti āha ‘‘tasmā buddhosmi, brāhmaṇā’’ti. Abhiññeyyaabhiññātaggahaṇena hi sabbaso vijjāvimuttīnaṃ gahitattā saphalaṃ catusaccabhāvaṃ saddhiṃ hetusampattiyā dassento bujjhitabbaṃ sabbaṃ bujjhitvā buddho jātosmīti ñāyena hetunā attano buddhabhāvaṃ vibhāveti.

เอวํ นิปฺปริยาเยน อตฺตานํ ปาตุกริตฺวา อตฺตนิ กงฺขาวิตรณตฺถํ พฺราหฺมณํ อุสฺสาเหโนฺต –

Evaṃ nippariyāyena attānaṃ pātukaritvā attani kaṅkhāvitaraṇatthaṃ brāhmaṇaṃ ussāhento –

๘๒๙.

829.

‘‘วินยสฺสุ มยิ กงฺขํ, อธิมุจฺจสฺสุ พฺราหฺมณ;

‘‘Vinayassu mayi kaṅkhaṃ, adhimuccassu brāhmaṇa;

ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโสฯ

Dullabhaṃ dassanaṃ hoti, sambuddhānaṃ abhiṇhaso.

๘๓๐.

830.

‘‘เยสํ เว ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;

‘‘Yesaṃ ve dullabho loke, pātubhāvo abhiṇhaso;

โสหํ พฺราหฺมณ พุโทฺธสฺมิ, สลฺลกโตฺต อนุตฺตโรฯ

Sohaṃ brāhmaṇa buddhosmi, sallakatto anuttaro.

๘๓๑.

831.

‘‘พฺรหฺมภูโต อติตุโล, มารเสนปฺปมทฺทโน;

‘‘Brahmabhūto atitulo, mārasenappamaddano;

สพฺพามิเตฺต วเส กตฺวา, โมทามิ อกุโตภโย’’ติฯ – คาถตฺตยมาห;

Sabbāmitte vase katvā, modāmi akutobhayo’’ti. – gāthattayamāha;

ตตฺถ วินยสฺสูติ วิเนหิ ฉินฺทฯ กงฺขนฺติ วิจิกิจฺฉํฯ อธิมุจฺจสฺสูติ อธิโมกฺขํ กร ‘‘สมฺมาสมฺพุโทฺธ’’ติ สทฺทหฯ ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานนฺติ ยโต กปฺปานํ อสเงฺขฺยยฺยมฺปิ พุทฺธสุโญฺญ โลโก โหติฯ สลฺลกโตฺตติ, ราคาทิสลฺลกตฺตโนฯ พฺรหฺมภูโตติ เสฎฺฐภูโตฯ อติตุโลติ ตุลํ อตีโต, นิรุปโมติ อโตฺถฯ มารเสนปฺปมทฺทโนติ ‘‘กามา เต ปฐมา เสนา’’ติ (สุ. นิ. ๔๓๘; มหานิ. ๒๘; จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิเทฺทส ๔๗) เอวํ อาคตาย มารเสนาย ปมทฺทโนฯ สพฺพามิเตฺตติ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมารสงฺขาเต สพฺพปจฺจตฺถิเก ฯ วเส กตฺวาติ อตฺตโน วเส กตฺวาฯ โมทามิ อกุโตภโยติ กุโตจิ นิพฺภโย สมาธิสุเขน, ผลนิพฺพานสุเขน จ โมทามิฯ

Tattha vinayassūti vinehi chinda. Kaṅkhanti vicikicchaṃ. Adhimuccassūti adhimokkhaṃ kara ‘‘sammāsambuddho’’ti saddaha. Dullabhaṃ dassanaṃ hoti, sambuddhānanti yato kappānaṃ asaṅkhyeyyampi buddhasuñño loko hoti. Sallakattoti, rāgādisallakattano. Brahmabhūtoti seṭṭhabhūto. Atituloti tulaṃ atīto, nirupamoti attho. Mārasenappamaddanoti ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’ti (su. ni. 438; mahāni. 28; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) evaṃ āgatāya mārasenāya pamaddano. Sabbāmitteti khandhakilesābhisaṅkhāramaccudevaputtamārasaṅkhāte sabbapaccatthike . Vase katvāti attano vase katvā. Modāmi akutobhayoti kutoci nibbhayo samādhisukhena, phalanibbānasukhena ca modāmi.

เอวํ วุเตฺต เสโล พฺราหฺมโณ ตาวเทว ภควติ สญฺชาตปสาโท ปพฺพชฺชาเปโกฺข หุตฺวา –

Evaṃ vutte selo brāhmaṇo tāvadeva bhagavati sañjātapasādo pabbajjāpekkho hutvā –

๘๓๒.

832.

‘‘อิทํ โภโนฺต นิสาเมถ, ยถา ภาสติ จกฺขุมา;

‘‘Idaṃ bhonto nisāmetha, yathā bhāsati cakkhumā;

สลฺลกโตฺต มหาวีโร, สีโหว นทตี วเนฯ

Sallakatto mahāvīro, sīhova nadatī vane.

๘๓๓.

833.

‘‘พฺรหฺมภูตํ อติตุลํ, มารเสนปฺปมทฺทนํ;

‘‘Brahmabhūtaṃ atitulaṃ, mārasenappamaddanaṃ;

โก ทิสฺวา นปฺปสีเทยฺย, อปิ กณฺหาภิชาติโกฯ

Ko disvā nappasīdeyya, api kaṇhābhijātiko.

๘๓๔.

834.

‘‘โย มํ อิจฺฉติ อเนฺวตุ, โย วา นิจฺฉติ คจฺฉตุ;

‘‘Yo maṃ icchati anvetu, yo vā nicchati gacchatu;

อิธาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, วรปญฺญสฺส สนฺติเก’’ติฯ –

Idhāhaṃ pabbajissāmi, varapaññassa santike’’ti. –

คาถตฺตยมาหฯ ยถา ตํ ปริปากคตาย อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโนฯ

Gāthattayamāha. Yathā taṃ paripākagatāya upanissayasampattiyā codiyamāno.

ตตฺถ กณฺหาภิชาติโกติ, นีจชาติโก, ตโมตมปรายณภาเว ฐิโตฯ

Tattha kaṇhābhijātikoti, nīcajātiko, tamotamaparāyaṇabhāve ṭhito.

ตโต เตปิ มาณวกา เหตุสมฺปนฺนตาย ตเตฺถว ปพฺพชฺชาเปกฺขา หุตฺวา –

Tato tepi māṇavakā hetusampannatāya tattheva pabbajjāpekkhā hutvā –

๘๓๕.

835.

‘‘เอตํ เจ รุจฺจติ โภโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;

‘‘Etaṃ ce ruccati bhoto, sammāsambuddhasāsanaṃ;

มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสาม, วรปญฺญสฺส สนฺติเก’’ติฯ –

Mayampi pabbajissāma, varapaññassa santike’’ti. –

คาถมาหํสุ, ยถา ตํ เตน สทฺธิํ กตาธิการา กุลปุตฺตาฯ

Gāthamāhaṃsu, yathā taṃ tena saddhiṃ katādhikārā kulaputtā.

อถ เสโล เตสุ มาณวเกสุ ตุฎฺฐจิโตฺต เต ทเสฺสโนฺต ปพฺพชฺชญฺจ ยาจมาโน –

Atha selo tesu māṇavakesu tuṭṭhacitto te dassento pabbajjañca yācamāno –

๘๓๖.

836.

‘‘พฺราหฺมณา ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปญฺชลีกตา;

‘‘Brāhmaṇā tisatā ime, yācanti pañjalīkatā;

พฺรหฺมจริยํ จริสฺสาม, ภควา ตว สนฺติเก’’ติฯ – คาถมาห;

Brahmacariyaṃ carissāma, bhagavā tava santike’’ti. – gāthamāha;

ตโต ภควา ยสฺมา เสโล เหฎฺฐา วุตฺตนเยน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เตสํเยว ติณฺณํ ปุริสสตานํ คณเชโฎฺฐ หุตฺวา โรปิตกุสลมูโล, อิทานิ ปจฺฉิมภเวปิ เตสํเยว อาจริโย หุตฺวา นิพฺพโตฺต, ญาณญฺจสฺส เตสญฺจ ปริปกฺกํ, เอหิภิกฺขุภาวสฺส จ อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺมา เต สเพฺพว เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชโนฺต –

Tato bhagavā yasmā selo heṭṭhā vuttanayena padumuttarassa bhagavato kāle tesaṃyeva tiṇṇaṃ purisasatānaṃ gaṇajeṭṭho hutvā ropitakusalamūlo, idāni pacchimabhavepi tesaṃyeva ācariyo hutvā nibbatto, ñāṇañcassa tesañca paripakkaṃ, ehibhikkhubhāvassa ca upanissayo atthi, tasmā te sabbeva ehibhikkhubhāvena pabbajjāya pabbājento –

๘๓๗.

837.

‘‘สฺวาขาตํ พฺรหฺมจริยํ, (เสลาติ ภควา) สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;

‘‘Svākhātaṃ brahmacariyaṃ, (selāti bhagavā) sandiṭṭhikamakālikaṃ;

ยตฺถ อโมฆา ปพฺพชฺชา, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต’’ติฯ – คาถมาห;

Yattha amoghā pabbajjā, appamattassa sikkhato’’ti. – gāthamāha;

ตตฺถ สนฺทิฎฺฐิกนฺติ ปจฺจกฺขํฯ อกาลิกนฺติ มคฺคานนฺตรผลุปฺปตฺติโต น กาลนฺตเร ปตฺตพฺพผลํฯ ยตฺถาติ ยํนิมิตฺตา ฯ มคฺคพฺรหฺมจริยนิมิตฺตา หิ ปพฺพชฺชา อโมฆา อนิปฺผลา, ยตฺถาติ วา ยสฺมิํ สาสเน อปฺปมตฺตสฺส สติวิปฺปวาสรหิตสฺส ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขโตฯ

Tattha sandiṭṭhikanti paccakkhaṃ. Akālikanti maggānantaraphaluppattito na kālantare pattabbaphalaṃ. Yatthāti yaṃnimittā . Maggabrahmacariyanimittā hi pabbajjā amoghā anipphalā, yatthāti vā yasmiṃ sāsane appamattassa sativippavāsarahitassa tīsu sikkhāsu sikkhato.

เอวญฺจ วตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจฯ ตาวเทว เต สเพฺพ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา หุตฺวา สฎฺฐิวสฺสิกเตฺถรา วิย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปริวาเรสุํฯ โส เอวํ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรโนฺต สตฺตเม ทิวเส สปริโส อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔๐.๒๐๘-๓๐๓) –

Evañca vatvā ‘‘etha, bhikkhavo’’ti bhagavā avoca. Tāvadeva te sabbe iddhimayapattacīvaradharā hutvā saṭṭhivassikattherā viya bhagavantaṃ abhivādetvā parivāresuṃ. So evaṃ pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto sattame divase sapariso arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.40.208-303) –

‘‘นคเร หํสวติยา, วีถิสามี อโหสหํ;

‘‘Nagare haṃsavatiyā, vīthisāmī ahosahaṃ;

มม ญาตี สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

Mama ñātī samānetvā, idaṃ vacanamabraviṃ.

‘‘พุโทฺธ โลเก สมุปฺปโนฺน, ปุญฺญเกฺขโตฺต อนุตฺตโร;

‘‘Buddho loke samuppanno, puññakkhetto anuttaro;

อาสิ โส สพฺพโลกสฺส, อาหุตีนํ ปฎิคฺคโหฯ

Āsi so sabbalokassa, āhutīnaṃ paṭiggaho.

‘‘ขตฺติยา เนคมา เจว, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;

‘‘Khattiyā negamā ceva, mahāsālā ca brāhmaṇā;

ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เตฯ