| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
६. सेनकत्थेरगाथावण्णना
6. Senakattheragāthāvaṇṇanā
स्वागतं वतातिआदिका आयस्मतो सेनकत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो सिखिस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थारं दिस्वा पसन्नमानसो मोरहत्थेन भगवन्तं पूजेसि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा उरुवेलकस्सपत्थेरस्स भगिनिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, सेनकोतिस्स नामं अहोसि। सो वयप्पत्तो ब्राह्मणानं विज्जासिप्पेसु निप्फत्तिं गतो घरावासं वसति। तेन च समयेन महाजनो संवच्छरे संवच्छरे फग्गुनमासे उत्तरफग्गुननक्खत्ते उस्सवं अनुभवन्तो गयायं तित्थाभिसेकं करोति। तेन तं उस्सवं ‘‘गयाफग्गू’’ति वदन्ति। अथ भगवा तादिसे उस्सवदिवसे वेनेय्यानुकम्पाय गयातित्थसमीपे विहरति, महाजनोपि तित्थाभिसेकाधिप्पायेन ततो ततो तं ठानं उपगच्छति। तस्मिं खणे सेनकोपि तित्थाभिसेकत्थं तं ठानं उपगतो सत्थारं धम्मं देसेन्तं दिस्वा उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४६.९-१६) –
Svāgataṃ vatātiādikā āyasmato senakattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto sikhissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannamānaso morahatthena bhagavantaṃ pūjesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde brāhmaṇakule nibbattitvā uruvelakassapattherassa bhaginiyā kucchimhi nibbatti, senakotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gato gharāvāsaṃ vasati. Tena ca samayena mahājano saṃvacchare saṃvacchare phaggunamāse uttaraphaggunanakkhatte ussavaṃ anubhavanto gayāyaṃ titthābhisekaṃ karoti. Tena taṃ ussavaṃ ‘‘gayāphaggū’’ti vadanti. Atha bhagavā tādise ussavadivase veneyyānukampāya gayātitthasamīpe viharati, mahājanopi titthābhisekādhippāyena tato tato taṃ ṭhānaṃ upagacchati. Tasmiṃ khaṇe senakopi titthābhisekatthaṃ taṃ ṭhānaṃ upagato satthāraṃ dhammaṃ desentaṃ disvā upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.46.9-16) –
‘‘मोरहत्थं गहेत्वान, उपेसिं लोकनायकं।
‘‘Morahatthaṃ gahetvāna, upesiṃ lokanāyakaṃ;
पसन्नचित्तो सुमनो, मोरहत्थमदासहं॥
Pasannacitto sumano, morahatthamadāsahaṃ.
‘‘इमिना मोरहत्थेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Iminā morahatthena, cetanāpaṇidhīhi ca;
निब्बायिंसु तयो अग्गी, लभामि विपुलं सुखं॥
Nibbāyiṃsu tayo aggī, labhāmi vipulaṃ sukhaṃ.
‘‘अहो बुद्धो अहो धम्मो, अहो नो सत्थुसम्पदा।
‘‘Aho buddho aho dhammo, aho no satthusampadā;
दत्वानहं मोरहत्थं, लभामि विपुलं सुखं॥
Datvānahaṃ morahatthaṃ, labhāmi vipulaṃ sukhaṃ.
‘‘तियग्गी निब्बुता मय्हं, भवा सब्बे समूहता।
‘‘Tiyaggī nibbutā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;
सब्बासवा परिक्खीणा, नत्थि दानि पुनब्भवो॥
Sabbāsavā parikkhīṇā, natthi dāni punabbhavo.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं दानमददिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ dānamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, मोरहत्थस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, morahatthassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा सञ्जातसोमनस्सो उदानवसेन –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā sañjātasomanasso udānavasena –
२८७.
287.
‘‘स्वागतं वत मे आसि, गयायं गयफग्गुया।
‘‘Svāgataṃ vata me āsi, gayāyaṃ gayaphagguyā;
यं अद्दसासिं सम्बुद्धं, देसेन्तं धम्ममुत्तमं॥
Yaṃ addasāsiṃ sambuddhaṃ, desentaṃ dhammamuttamaṃ.
२८८.
288.
‘‘महप्पभं गणाचरियं, अग्गपत्तं विनायकं।
‘‘Mahappabhaṃ gaṇācariyaṃ, aggapattaṃ vināyakaṃ;
सदेवकस्स लोकस्स, जिनं अतुलदस्सनं॥
Sadevakassa lokassa, jinaṃ atuladassanaṃ.
२८९.
289.
‘‘महानागं महावीरं, महाजुतिमनासवं।
‘‘Mahānāgaṃ mahāvīraṃ, mahājutimanāsavaṃ;
सब्बासवपरिक्खीणं, सत्थारमकुतोभयं॥
Sabbāsavaparikkhīṇaṃ, satthāramakutobhayaṃ.
२९०.
290.
‘‘चिरसङ्किलिट्ठं वत मं, दिट्ठिसन्दानबन्धितं।
‘‘Cirasaṅkiliṭṭhaṃ vata maṃ, diṭṭhisandānabandhitaṃ;
विमोचयि सो भगवा, सब्बगन्थेहि सेनक’’न्ति॥ –
Vimocayi so bhagavā, sabbaganthehi senaka’’nti. –
चतस्सो गाथा अभासि।
Catasso gāthā abhāsi.
तत्थ स्वागतं वत मे आसीति मया सुट्ठु आगतं वत आसि। मम वा सुन्दरं वत आगमनं आसि। गयायन्ति गयातित्थसमीपे। गयफग्गुयाति ‘‘गयाफग्गू’’ति लद्धवोहारे फग्गुनमासस्स उत्तरफग्गुनीनक्खत्ते। ‘‘य’’न्तिआदि स्वागतभावस्स कारणदस्सनं। तत्थ यन्ति यस्मा। अद्दसासिन्ति अद्दक्खिं। सम्बुद्धन्ति सम्मा सामं सब्बधम्मानं बुद्धत्ता सम्बुद्धं। देसेन्तं धम्ममुत्तमन्ति उत्तमं अग्गं सब्बसेट्ठं एकन्तनिय्यानिकं धम्मं वेनेय्यज्झासयानुरूपं भासन्तं।
Tattha svāgataṃ vata me āsīti mayā suṭṭhu āgataṃ vata āsi. Mama vā sundaraṃ vata āgamanaṃ āsi. Gayāyanti gayātitthasamīpe. Gayaphagguyāti ‘‘gayāphaggū’’ti laddhavohāre phaggunamāsassa uttaraphaggunīnakkhatte. ‘‘Ya’’ntiādi svāgatabhāvassa kāraṇadassanaṃ. Tattha yanti yasmā. Addasāsinti addakkhiṃ. Sambuddhanti sammā sāmaṃ sabbadhammānaṃ buddhattā sambuddhaṃ. Desentaṃ dhammamuttamanti uttamaṃ aggaṃ sabbaseṭṭhaṃ ekantaniyyānikaṃ dhammaṃ veneyyajjhāsayānurūpaṃ bhāsantaṃ.
महप्पभन्ति महतिया सरीरप्पभाय ञाणप्पभाय च समन्नागतं। गणाचरियन्ति भिक्खुपरिसादीनं गणानं उत्तमेन दमथेन आचारसिक्खापनेन गणाचरियं। अग्गभूतानं सीलादीनं गुणानं अधिगमेन अग्गप्पत्तं। देवमनुस्सादीनं परमेन विनयेन विनयनतो, सयं नायकरहितत्ता च विनायकं। केनचि अनभिभूतो हुत्वा सकलं लोकं अभिभवित्वा ठितत्ता, पञ्चन्नम्पि मारानं जितत्ता च सदेवकस्स लोकस्स जिनं सदेवके लोके अग्गजिनं, बात्तिंसवरमहापुरिसलक्खणअसीतिअनुब्यञ्जनादिपटिमण्डितरूपकायताय दसबलचतुवेसारज्जादिगुणपटिमण्डितधम्मकायताय च सदेवकेन लोकेन अपरिमेय्यदस्सनताय असदिसदस्सनताय च अतुलदस्सनं।
Mahappabhanti mahatiyā sarīrappabhāya ñāṇappabhāya ca samannāgataṃ. Gaṇācariyanti bhikkhuparisādīnaṃ gaṇānaṃ uttamena damathena ācārasikkhāpanena gaṇācariyaṃ. Aggabhūtānaṃ sīlādīnaṃ guṇānaṃ adhigamena aggappattaṃ. Devamanussādīnaṃ paramena vinayena vinayanato, sayaṃ nāyakarahitattā ca vināyakaṃ. Kenaci anabhibhūto hutvā sakalaṃ lokaṃ abhibhavitvā ṭhitattā, pañcannampi mārānaṃ jitattā ca sadevakassa lokassa jinaṃ sadevake loke aggajinaṃ, bāttiṃsavaramahāpurisalakkhaṇaasītianubyañjanādipaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dasabalacatuvesārajjādiguṇapaṭimaṇḍitadhammakāyatāya ca sadevakena lokena aparimeyyadassanatāya asadisadassanatāya ca atuladassanaṃ.
गतिबलपरक्कमादिसम्पत्तिया महानागसदिसत्ता, नागेसुपि खीणासवेसु महानुभावताय च महानागं। मारसेनाविमथनतो महाविक्कन्तताय च महावीरं। महाजुतिन्ति महापतापं महातेजन्ति अत्थो। नत्थि एतस्स चत्तारोपि आसवाति अनासवं। सब्बे आसवा सवासना परिक्खीणा एतस्साति सब्बासवपरिक्खीणं। कामं सावकबुद्धा पच्चेकबुद्धा च खीणासवाव, सब्बञ्ञुबुद्धा एव पन सवासने आसवे खेपेन्तीति दस्सनत्थं ‘‘अनासव’’न्ति वत्वा पुन ‘‘सब्बासवपरिक्खीण’’न्ति वुत्तं। तेन वुत्तं – ‘‘सब्बे आसवा सवासना परिक्खीणा एतस्साति सब्बासवपरिक्खीण’’न्ति। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं वेनेय्यानं अनुसासनतो सत्थारं, चतुवेसारज्जविसारदताय कुतोचिपि भयाभावतो अकुतोभयं, एवरूपं सम्मासम्बुद्धं यं यस्मा अद्दसासिं, तस्मा स्वागतं वत मे आसीति योजना।
Gatibalaparakkamādisampattiyā mahānāgasadisattā, nāgesupi khīṇāsavesu mahānubhāvatāya ca mahānāgaṃ. Mārasenāvimathanato mahāvikkantatāya ca mahāvīraṃ. Mahājutinti mahāpatāpaṃ mahātejanti attho. Natthi etassa cattāropi āsavāti anāsavaṃ. Sabbe āsavā savāsanā parikkhīṇā etassāti sabbāsavaparikkhīṇaṃ. Kāmaṃ sāvakabuddhā paccekabuddhā ca khīṇāsavāva, sabbaññubuddhā eva pana savāsane āsave khepentīti dassanatthaṃ ‘‘anāsava’’nti vatvā puna ‘‘sabbāsavaparikkhīṇa’’nti vuttaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbe āsavā savāsanā parikkhīṇā etassāti sabbāsavaparikkhīṇa’’nti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ veneyyānaṃ anusāsanato satthāraṃ, catuvesārajjavisāradatāya kutocipi bhayābhāvato akutobhayaṃ, evarūpaṃ sammāsambuddhaṃ yaṃ yasmā addasāsiṃ, tasmā svāgataṃ vata me āsīti yojanā.
इदानि सत्थु दस्सनेन अत्तना लद्धगुणं दस्सेन्तो चतुत्थं गाथमाह। तस्सत्थो – कञ्जियपुण्णलाबु विय तक्कभरितचाटि विय वसापीतपिलोतिका विय च संकिलेसवत्थूहि अनमतग्गे संसारे चिरकालं संकिलिट्ठं। गद्दुलबन्धितं विय थम्भे सारमेयं सक्कायथम्भे दिट्ठिसन्दानेन, दिट्ठिबन्धनेन बन्धितं बद्धं, ततो विमोचेन्तो च अभिज्झादीहि सब्बगन्थे हि मं सेनकं अरियमग्गहत्थेन, विमोचयि वत सो भगवा मय्हं सत्थाति भगवति अभिप्पसादं पवेदेति।
Idāni satthu dassanena attanā laddhaguṇaṃ dassento catutthaṃ gāthamāha. Tassattho – kañjiyapuṇṇalābu viya takkabharitacāṭi viya vasāpītapilotikā viya ca saṃkilesavatthūhi anamatagge saṃsāre cirakālaṃ saṃkiliṭṭhaṃ. Gaddulabandhitaṃ viya thambhe sārameyaṃ sakkāyathambhe diṭṭhisandānena, diṭṭhibandhanena bandhitaṃ baddhaṃ, tato vimocento ca abhijjhādīhi sabbaganthe hi maṃ senakaṃ ariyamaggahatthena, vimocayi vata so bhagavā mayhaṃ satthāti bhagavati abhippasādaṃ pavedeti.
सेनकत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Senakattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ६. सेनकत्थेरगाथा • 6. Senakattheragāthā
