| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयविनिच्छय-टीका • Vinayavinicchaya-ṭīkā |
सेनासनक्खन्धककथावण्णना
Senāsanakkhandhakakathāvaṇṇanā
२८२७. आसन्दिकोति चतुरस्सपीठं। अतिक्कन्तपमाणोति हेट्ठा अटनिया वड्ढकिहत्थतो उच्चतरप्पमाणपादको। एकपस्सतो दीघो पन उच्चपादको न वट्टति। यथाह – ‘‘उच्चकम्पि आसन्दिकन्ति वचनतो एकतोभागेन दीघपीठमेव हि अट्ठङ्गुलाधिकपादकं न वट्टति, चतुरस्सआसन्दिको पन पमाणातिक्कन्तोपि वट्टती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ २९७)।
2827.Āsandikoti caturassapīṭhaṃ. Atikkantapamāṇoti heṭṭhā aṭaniyā vaḍḍhakihatthato uccatarappamāṇapādako. Ekapassato dīgho pana uccapādako na vaṭṭati. Yathāha – ‘‘uccakampi āsandikanti vacanato ekatobhāgena dīghapīṭhameva hi aṭṭhaṅgulādhikapādakaṃ na vaṭṭati, caturassaāsandiko pana pamāṇātikkantopi vaṭṭatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 297).
तथाति इमिना ‘‘अतिक्कन्तपमाणो’’ति इदं पच्चामसति। पञ्चङ्गपीठन्ति चत्तारो पादा, अपस्सेनन्ति इमेहि पञ्चङ्गेहि युत्तपीठं। सत्तङ्गन्ति तीसु दिसासु अपस्सये योजेत्वा कतं। तञ्हि चतूहि पादेहि, तीहि अपस्सेहि च युत्तत्ता ‘‘सत्तङ्गपीठ’’न्ति वुत्तं। एस नयो मञ्चेपि। यथाह – ‘‘सत्तङ्गो नाम तीसु दिसासु अपस्सयं कत्वा कतमञ्चो, अयम्पि पमाणातिक्कन्तो वट्टती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ २९७)।
Tathāti iminā ‘‘atikkantapamāṇo’’ti idaṃ paccāmasati. Pañcaṅgapīṭhanti cattāro pādā, apassenanti imehi pañcaṅgehi yuttapīṭhaṃ. Sattaṅganti tīsu disāsu apassaye yojetvā kataṃ. Tañhi catūhi pādehi, tīhi apassehi ca yuttattā ‘‘sattaṅgapīṭha’’nti vuttaṃ. Esa nayo mañcepi. Yathāha – ‘‘sattaṅgo nāma tīsu disāsu apassayaṃ katvā katamañco, ayampi pamāṇātikkanto vaṭṭatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 297).
२८२८. तूलोनद्धाति उपरि तूलं पक्खिपित्वा बद्धा। घरेयेवाति गिहीनं गेहेयेव निसीदितुं वट्टतीति सम्बन्धो। ‘‘निसीदितु’’न्ति इमिनाव सयनं पटिक्खित्तं। सीसपादूपधानन्ति सीसूपधानञ्चेव पादूपधानञ्च। च-सद्दो पि-सद्दत्थे सो ‘‘अगिलानस्सा’’ति एत्थ आनेत्वा सम्बन्धितब्बो, तेन अगिलानस्सापि ताव वट्टति, पगेव गिलानस्साति दीपेति।
2828.Tūlonaddhāti upari tūlaṃ pakkhipitvā baddhā. Ghareyevāti gihīnaṃ geheyeva nisīdituṃ vaṭṭatīti sambandho. ‘‘Nisīditu’’nti imināva sayanaṃ paṭikkhittaṃ. Sīsapādūpadhānanti sīsūpadhānañceva pādūpadhānañca. Ca-saddo pi-saddatthe so ‘‘agilānassā’’ti ettha ānetvā sambandhitabbo, tena agilānassāpi tāva vaṭṭati, pageva gilānassāti dīpeti.
२८२९. न केवलं गिलानस्स सीसपादूपधानमेव वट्टति, अथ खो इदम्पीति दस्सेतुमाह ‘‘सन्थरित्वा’’तिआदि। उपधानानि सन्थरित्वाति बहू उपधानानि अत्थरित्वा। तत्थ चाति तस्मिं उपधानसन्थरे। पच्चत्थरणकं दत्वाति उपरि पच्चत्थरणकं अत्थरित्वा।
2829. Na kevalaṃ gilānassa sīsapādūpadhānameva vaṭṭati, atha kho idampīti dassetumāha ‘‘santharitvā’’tiādi. Upadhānāni santharitvāti bahū upadhānāni attharitvā. Tattha cāti tasmiṃ upadhānasanthare. Paccattharaṇakaṃ datvāti upari paccattharaṇakaṃ attharitvā.
२८३०. तिरियन्ति वित्थारतो। मुट्ठिरतनन्ति पाकतिकमुट्ठिकरतनं। तं पन वड्ढकीनं विदत्थिमत्तं। मितन्ति पाकटितं पमाणयुत्तं होतीति योजना। कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘मत’’न्ति पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो। दीघतोति बिम्बोहनस्स दीघतो। दियड्ढन्ति दियड्ढहत्थं वा द्विहत्थं वा होतीति कुरुन्दियं वुत्तन्ति सम्बन्धो। इदमेव हि ‘‘सीसप्पमाणबिम्बोहन’’न्ति अधिप्पेतं। यथाह –
2830.Tiriyanti vitthārato. Muṭṭhiratananti pākatikamuṭṭhikaratanaṃ. Taṃ pana vaḍḍhakīnaṃ vidatthimattaṃ. Mitanti pākaṭitaṃ pamāṇayuttaṃ hotīti yojanā. Katthaci potthakesu ‘‘mata’’nti pāṭho dissati, so na gahetabbo. Dīghatoti bimbohanassa dīghato. Diyaḍḍhanti diyaḍḍhahatthaṃ vā dvihatthaṃ vā hotīti kurundiyaṃ vuttanti sambandho. Idameva hi ‘‘sīsappamāṇabimbohana’’nti adhippetaṃ. Yathāha –
‘‘सीसप्पमाणं नाम यस्स वित्थारतो तीसु कण्णेसु द्विन्नं कण्णानं अन्तरं मिनियमानं विदत्थि चेव चतुरङ्गुलञ्च होति, मज्झट्ठानं मुट्ठिरतनं होति। दीघतो पन दियड्ढरतनं वा द्विरतनं वाति कुरुन्दियं वुत्तं। अयं सीसप्पमाणस्स उक्कट्ठपरिच्छेदो, इतो उद्धं न वट्टति, हेट्ठा पन वट्टती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ २९७)।
‘‘Sīsappamāṇaṃ nāma yassa vitthārato tīsu kaṇṇesu dvinnaṃ kaṇṇānaṃ antaraṃ miniyamānaṃ vidatthi ceva caturaṅgulañca hoti, majjhaṭṭhānaṃ muṭṭhiratanaṃ hoti. Dīghato pana diyaḍḍharatanaṃ vā dviratanaṃ vāti kurundiyaṃ vuttaṃ. Ayaṃ sīsappamāṇassa ukkaṭṭhaparicchedo, ito uddhaṃ na vaṭṭati, heṭṭhā pana vaṭṭatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 297).
२८३१. चोळन्ति पिलोतिका। पण्णन्ति रुक्खलतानं पण्णं। उण्णाति एळकादीनं लोमं। तिणन्ति दब्बतिणादि यं किञ्चि तिणं। वाकन्ति कदलिअक्कमकचिवाकादिकं। एतेहि पञ्चहि पूरिता भिसियो तूलानं गणनावसा हेतुगब्भानं एतेसं पञ्चन्नं गब्भानं गणनावसेन पञ्च भासिताति योजना।
2831.Coḷanti pilotikā. Paṇṇanti rukkhalatānaṃ paṇṇaṃ. Uṇṇāti eḷakādīnaṃ lomaṃ. Tiṇanti dabbatiṇādi yaṃ kiñci tiṇaṃ. Vākanti kadaliakkamakacivākādikaṃ. Etehi pañcahi pūritā bhisiyo tūlānaṃ gaṇanāvasā hetugabbhānaṃ etesaṃ pañcannaṃ gabbhānaṃ gaṇanāvasena pañca bhāsitāti yojanā.
२८३२. बिम्बोहनगब्भं दस्सेतुमाह ‘‘भिसी’’तिआदि। पञ्चेवाति यथावुत्तचोळादिपञ्चेव। तथा तूलानि तीणिपीति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तीणि तूलानि रुक्खतूलं लतातूलं पोटकितूल’’न्ति (चूळव॰ २९७) अनुञ्ञातानि तीणिपि तूलानि। एत्थ च रुक्खतूलं नाम सिम्बलिरुक्खादीनं येसं केसञ्चि रुक्खानं तूलं। लतातूलं नाम खीरवल्लिआदीनं यासं कासञ्चि वल्लीनं तूलं। पोटकितूलं नाम पोटकितिणादीनं येसं केसञ्चि तिणजातिकानं अन्तमसो उच्छुनळादीनम्पि तूलं। लोमानि मिगपक्खीनन्ति सीहादिचतुप्पदानं, मोरादिपक्खीनं लोमानि। इमेति भिसिगब्भादयो इमे दस बिम्बोहनस्स गब्भाति सम्बन्धो।
2832. Bimbohanagabbhaṃ dassetumāha ‘‘bhisī’’tiādi. Pañcevāti yathāvuttacoḷādipañceva. Tathā tūlāni tīṇipīti ‘‘anujānāmi, bhikkhave, tīṇi tūlāni rukkhatūlaṃ latātūlaṃ poṭakitūla’’nti (cūḷava. 297) anuññātāni tīṇipi tūlāni. Ettha ca rukkhatūlaṃ nāma simbalirukkhādīnaṃ yesaṃ kesañci rukkhānaṃ tūlaṃ. Latātūlaṃ nāma khīravalliādīnaṃ yāsaṃ kāsañci vallīnaṃ tūlaṃ. Poṭakitūlaṃ nāma poṭakitiṇādīnaṃ yesaṃ kesañci tiṇajātikānaṃ antamaso ucchunaḷādīnampi tūlaṃ. Lomāni migapakkhīnanti sīhādicatuppadānaṃ, morādipakkhīnaṃ lomāni. Imeti bhisigabbhādayo ime dasa bimbohanassa gabbhāti sambandho.
२८३३. एवं कप्पियं भिसिबिम्बोहनगब्भं दस्सेत्वा इदानि अकप्पियं दस्सेतुमाह ‘‘मनुस्सलोम’’न्तिआदि। लोमेसु मनुस्सलोमञ्च पुप्फेसु बकुलपियङ्गुपुप्फादिकं सब्बं पुप्फञ्च पण्णेसु च सुद्धं केवलं तमालपत्तञ्च न वट्टतीति योजना। ‘‘सुद्ध’’न्ति इमिना तमालपत्तं सेसगब्भेहि मिस्सं वट्टतीति ब्यतिरेकतो दीपेति।
2833. Evaṃ kappiyaṃ bhisibimbohanagabbhaṃ dassetvā idāni akappiyaṃ dassetumāha ‘‘manussaloma’’ntiādi. Lomesu manussalomañca pupphesu bakulapiyaṅgupupphādikaṃ sabbaṃ pupphañca paṇṇesu ca suddhaṃ kevalaṃ tamālapattañca na vaṭṭatīti yojanā. ‘‘Suddha’’nti iminā tamālapattaṃ sesagabbhehi missaṃ vaṭṭatīti byatirekato dīpeti.
२८३४. मसूरकेति चम्मछविभिसिबिम्बोहने।
2834.Masūraketi cammachavibhisibimbohane.
२८३५. ‘‘सुद्ध’’न्ति इमिना ब्यतिरेकतो दस्सितमेवत्थं सरूपतो विभावेतुमाह ‘‘मिस्स’’न्तिआदि।
2835. ‘‘Suddha’’nti iminā byatirekato dassitamevatthaṃ sarūpato vibhāvetumāha ‘‘missa’’ntiādi.
२८३६. तिरच्छानगतस्स वाति अन्तमसो गण्डुप्पादस्सापि। कारेन्तस्साति चित्तकम्मकट्ठकम्मादिवसेन कारापेन्तस्स वा करोन्तस्स वा।
2836.Tiracchānagatassa vāti antamaso gaṇḍuppādassāpi. Kārentassāti cittakammakaṭṭhakammādivasena kārāpentassa vā karontassa vā.
२८३७. जातकन्ति अपण्णकजातकादिजातकञ्च। वत्थुन्ति विमानवत्थुआदिकं पसादजनकं वा पेतवत्थुआदिकं संवेगजनकं वा वत्थुं। वा-सद्देन अट्ठकथागतं इध दस्सितपकरणं सङ्गण्हाति। परेहि वाति एत्थ वा-सद्दो अवधारणे, तेन परेहि कारापेतुमेव वट्टति, न सयं कातुन्ति दीपेति। सयं कातुम्पीति एत्थ अपि-सद्दो पगेव कारापेतुन्ति दीपेति।
2837.Jātakanti apaṇṇakajātakādijātakañca. Vatthunti vimānavatthuādikaṃ pasādajanakaṃ vā petavatthuādikaṃ saṃvegajanakaṃ vā vatthuṃ. Vā-saddena aṭṭhakathāgataṃ idha dassitapakaraṇaṃ saṅgaṇhāti. Parehi vāti ettha vā-saddo avadhāraṇe, tena parehi kārāpetumeva vaṭṭati, na sayaṃ kātunti dīpeti. Sayaṃ kātumpīti ettha api-saddo pageva kārāpetunti dīpeti.
२८३८. यो पन भिक्खु द्वीहि वस्सेहि वा एकेन वा वस्सेन यस्स भिक्खुनो वुड्ढतरो वा होति दहरतरो वा, सो तेन भिक्खुना समानासनिको नाम होतीति योजना।
2838.Yo pana bhikkhu dvīhi vassehi vā ekena vā vassena yassa bhikkhuno vuḍḍhataro vā hoti daharataro vā, so tena bhikkhunā samānāsaniko nāma hotīti yojanā.
२८३९. ‘‘सत्तवस्सेन पञ्चवस्सो’’ति इदं द्वीहि वस्सेहि वुड्ढनवकानं समानासनिकत्ते उदाहरणं। ‘‘छ वस्सेन पञ्चवस्सो’’ति इदं एकवस्सेन वुड्ढनवकानं समानासनिकत्ते उदाहरणं।
2839.‘‘Sattavassena pañcavasso’’ti idaṃ dvīhi vassehi vuḍḍhanavakānaṃ samānāsanikatte udāharaṇaṃ. ‘‘Chavassena pañcavasso’’ti idaṃ ekavassena vuḍḍhanavakānaṃ samānāsanikatte udāharaṇaṃ.
२८४०. यं तिण्णं निसीदितुं पहोति, तं हेट्ठा दीघासनं नामाति योजना। ‘‘समानासनिका मञ्चे निसीदित्वा मञ्चं भिन्दिंसु, पीठे निसीदित्वा पीठं भिन्दिंसू’’ति (चूळव॰ ३२०) आरोपिते वत्थुम्हि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दुवग्गस्स मञ्चं दुवग्गस्स पीठ’’न्ति (चूळव॰ ३२०) अनुञ्ञातत्ता ‘‘द्वे’’ति समानासनिके द्वे सन्धाय वुत्तं।
2840. Yaṃ tiṇṇaṃ nisīdituṃ pahoti, taṃ heṭṭhā dīghāsanaṃ nāmāti yojanā. ‘‘Samānāsanikā mañce nisīditvā mañcaṃ bhindiṃsu, pīṭhe nisīditvā pīṭhaṃ bhindiṃsū’’ti (cūḷava. 320) āropite vatthumhi ‘‘anujānāmi, bhikkhave, duvaggassa mañcaṃ duvaggassa pīṭha’’nti (cūḷava. 320) anuññātattā ‘‘dve’’ti samānāsanike dve sandhāya vuttaṃ.
२८४१. उभतोब्यञ्जनं , इत्थिं, पण्डकं ठपेत्वा सब्बेहिपि गहट्ठेहि, पब्बजितेहि वा पुरिसेहि सह दीघासने निसीदितुं अनुञ्ञातन्ति योजना। पोत्थकेसु पन कत्थचि ‘‘सब्बेस’’न्ति सामिवचनन्तो पाठो दिस्सति, ततो ‘‘सब्बेहिपी’’ति करणवचनन्तोव पाठो युत्ततरो। करणवचनप्पसङ्गे वा सामिवचननिद्देसोति वेदितब्बं। यथाह ‘‘यं तिण्णं पहोति, तं संहारिमं वा होतु असंहारिमं वा, तथारूपे अपि फलकखण्डे अनुपसम्पन्नेनापि सद्धिं निसीदितुं वट्टती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२०)।
2841. Ubhatobyañjanaṃ , itthiṃ, paṇḍakaṃ ṭhapetvā sabbehipi gahaṭṭhehi, pabbajitehi vā purisehi saha dīghāsane nisīdituṃ anuññātanti yojanā. Potthakesu pana katthaci ‘‘sabbesa’’nti sāmivacananto pāṭho dissati, tato ‘‘sabbehipī’’ti karaṇavacanantova pāṭho yuttataro. Karaṇavacanappasaṅge vā sāmivacananiddesoti veditabbaṃ. Yathāha ‘‘yaṃ tiṇṇaṃ pahoti, taṃ saṃhārimaṃ vā hotu asaṃhārimaṃ vā, tathārūpe api phalakakhaṇḍe anupasampannenāpi saddhiṃ nisīdituṃ vaṭṭatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 320).
२८४२. पुरिमिकोति ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सम्मतेन ‘‘न छन्दागतिं गच्छेय्य…पे॰… गहितागहितञ्च जानेय्या’’ति (चूळव॰ ३१७) वुत्तेहि पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना पुरिमवस्सूपनायिकदिवसे ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पठमं भिक्खू गणेतुं, पठमं भिक्खू गणेत्वा सेय्या गणेतुं, सेय्या गणेत्वा सेय्यग्गेन गाहेतु’’न्तिआदिना (चूळव॰ ३१८) नयेन अनुञ्ञातनियामेनेव सेनासनग्गाहापनं पुरिमिको नाम सेनासनग्गाहो। एवमेव पच्छिमिकाय वस्सूपनायिकदिवसे सेनासनग्गाहापनं पच्छिमिको नाम। एवमेव महापवारणादिवसस्स अनन्तरदिवसे ‘‘भन्ते, अन्तरामुत्तकं सेनासनं गण्हथा’’ति वत्वा वुड्ढपटिपाटिया सेनासनग्गाहापनं अन्तरामुत्तको नाम। पकासितो ‘‘अपरज्जुगताय आसाळ्हियापुरिमिको गाहापेतब्बो, मासगताय आसाळ्हिया पच्छिमिको गाहेतब्बो, अपरज्जुगताय पवारणाय आयतिं वस्सावासत्थाय अन्तरामुत्तको गाहेतब्बो’’ति (चूळव॰ ३१८) वुत्तो।
2842.Purimikoti ñattidutiyāya kammavācāya sammatena ‘‘na chandāgatiṃ gaccheyya…pe… gahitāgahitañca jāneyyā’’ti (cūḷava. 317) vuttehi pañcahi aṅgehi samannāgatena bhikkhunā purimavassūpanāyikadivase ‘‘anujānāmi, bhikkhave, paṭhamaṃ bhikkhū gaṇetuṃ, paṭhamaṃ bhikkhū gaṇetvā seyyā gaṇetuṃ, seyyā gaṇetvā seyyaggena gāhetu’’ntiādinā (cūḷava. 318) nayena anuññātaniyāmeneva senāsanaggāhāpanaṃ purimiko nāma senāsanaggāho. Evameva pacchimikāya vassūpanāyikadivase senāsanaggāhāpanaṃ pacchimiko nāma. Evameva mahāpavāraṇādivasassa anantaradivase ‘‘bhante, antarāmuttakaṃ senāsanaṃ gaṇhathā’’ti vatvā vuḍḍhapaṭipāṭiyā senāsanaggāhāpanaṃ antarāmuttako nāma. Pakāsito ‘‘aparajjugatāya āsāḷhiyāpurimiko gāhāpetabbo, māsagatāya āsāḷhiyā pacchimiko gāhetabbo, aparajjugatāya pavāraṇāya āyatiṃ vassāvāsatthāya antarāmuttako gāhetabbo’’ti (cūḷava. 318) vutto.
२८४३. वुत्तमेवत्थं नियमेत्वा दस्सेतुमाह ‘‘पुब्बारुणा’’तिआदि। इध पाटिपदा नाम द्वे वस्सूपनायिकदिवसा चेव महापवारणाय अनन्तरदिवसो च। इमेसं तिण्णं पाटिपददिवसानं अरुणो पुब्बारुणो नाम। ते दिवसे अतिक्कम्म दुतियतिथिपटिबद्धो अरुणो पुनारुणो नाम। इदन्ति उभयारुणानन्तरं। सेनासनगाहकस्साति एत्थ सकत्थे क-पच्चयो, सेनासनग्गाहस्साति अत्थो। यथाह – ‘‘इदञ्हि सेनासनग्गाहस्स खेत्त’’न्ति। वस्सूपगते वस्सूपगमे कातब्बे सति, साधेतब्बपयोजने भुम्मं। वस्सूपगतेति वा निमित्तत्थे भुम्मं। पुरिमिकाय, हि पच्छिमिकाय च वस्सूपगमनस्स तं तदहु सेनासनग्गाहो निमित्तं, अन्तरामुत्तको पन आगमिनो वस्सूपगमनस्साति एवं तिविधोपि सेनासनग्गाहो वस्सूपगमनस्स निमित्तं होति।
2843. Vuttamevatthaṃ niyametvā dassetumāha ‘‘pubbāruṇā’’tiādi. Idha pāṭipadā nāma dve vassūpanāyikadivasā ceva mahāpavāraṇāya anantaradivaso ca. Imesaṃ tiṇṇaṃ pāṭipadadivasānaṃ aruṇo pubbāruṇo nāma. Te divase atikkamma dutiyatithipaṭibaddho aruṇo punāruṇo nāma. Idanti ubhayāruṇānantaraṃ. Senāsanagāhakassāti ettha sakatthe ka-paccayo, senāsanaggāhassāti attho. Yathāha – ‘‘idañhi senāsanaggāhassa khetta’’nti. Vassūpagate vassūpagame kātabbe sati, sādhetabbapayojane bhummaṃ. Vassūpagateti vā nimittatthe bhummaṃ. Purimikāya, hi pacchimikāya ca vassūpagamanassa taṃ tadahu senāsanaggāho nimittaṃ, antarāmuttako pana āgamino vassūpagamanassāti evaṃ tividhopi senāsanaggāho vassūpagamanassa nimittaṃ hoti.
२८४४. पाटिपददिवसस्स अरुणे उग्गतेयेव सेनासने पन गाहिते अञ्ञो भिक्खु आगन्त्वा सचे सेनासनपञ्ञापकं सेनासनं याचति, सो भिक्खु सेनासनपञ्ञापकेन ‘‘सेनासनं गाहित’’न्ति वत्तब्बोति योजना।
2844. Pāṭipadadivasassa aruṇe uggateyeva senāsane pana gāhite añño bhikkhu āgantvā sace senāsanapaññāpakaṃ senāsanaṃ yācati, so bhikkhu senāsanapaññāpakena ‘‘senāsanaṃ gāhita’’nti vattabboti yojanā.
२८४५. वस्सावासस्स इदं वस्सावासिकं, वस्संवुत्थानं दातब्बचीवरं, गाथाबन्धवसेन ‘‘वस्सवासिक’’न्ति रस्सत्तं। सङ्घिकं अपलोकेत्वा गहितं वस्सावासिकं चीवरं सचे तत्रजं तत्रुप्पादं होति, अन्तोवस्से विब्भन्तोपि लभतेति योजना। ‘‘तत्रजं सचे’’ति इमिना चस्स दायकानं वस्सावासिकपच्चयवसेन गाहितं पन न लभतीति दीपेति। यथाह – ‘‘पच्चयवसेन गाहितं पन न लभतीति वदन्ती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३१८)।
2845. Vassāvāsassa idaṃ vassāvāsikaṃ, vassaṃvutthānaṃ dātabbacīvaraṃ, gāthābandhavasena ‘‘vassavāsika’’nti rassattaṃ. Saṅghikaṃ apaloketvā gahitaṃ vassāvāsikaṃ cīvaraṃ sace tatrajaṃ tatruppādaṃ hoti, antovasse vibbhantopi labhateti yojanā. ‘‘Tatrajaṃ sace’’ti iminā cassa dāyakānaṃ vassāvāsikapaccayavasena gāhitaṃ pana na labhatīti dīpeti. Yathāha – ‘‘paccayavasena gāhitaṃ pana na labhatīti vadantī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 318).
२८४६-८. सचे वुत्थवस्सो यो भिक्खु आवासिकहत्थतो किञ्चि तिचीवरादिकं कप्पियभण्डं अत्तनो गहेत्वा ‘‘असुकस्मिं कुले मय्हं गहितं वस्सावासिकचीवरं गण्ह’’ इति एवं वत्वा तस्स आवासिकस्स दत्वा दिसं गच्छति पक्कमति, सो तत्थ गतट्ठाने सचे उप्पब्बजति गिही होति, तस्स दिसंगतस्स सम्पत्तं तं वस्सावासिकं तेन तथा दिन्नम्पि आवासिको भिक्खु गहेतुं न लभति, तस्स पापितं वस्सावासिकचीवरं सङ्घिकंयेव सियाति योजना। यथाह – ‘‘इध, भिक्खवे, वस्संवुत्थो भिक्खु विब्भमति, सङ्घस्सेवेत’’न्ति।
2846-8. Sace vutthavasso yo bhikkhu āvāsikahatthato kiñci ticīvarādikaṃ kappiyabhaṇḍaṃ attano gahetvā ‘‘asukasmiṃ kule mayhaṃ gahitaṃ vassāvāsikacīvaraṃ gaṇha’’ iti evaṃ vatvā tassa āvāsikassa datvā disaṃ gacchati pakkamati, so tattha gataṭṭhāne sace uppabbajati gihī hoti, tassa disaṃgatassa sampattaṃ taṃ vassāvāsikaṃ tena tathā dinnampi āvāsiko bhikkhu gahetuṃ na labhati, tassa pāpitaṃ vassāvāsikacīvaraṃ saṅghikaṃyeva siyāti yojanā. Yathāha – ‘‘idha, bhikkhave, vassaṃvuttho bhikkhu vibbhamati, saṅghasseveta’’nti.
२८४९. तस्मिं कुले दायके मनुस्से सम्मुखा चे पटिच्छापेति, तस्स दिसंगमिस्स सम्पत्तं वस्सावासिकचीवरं आवासिको लभतीति योजना।
2849. Tasmiṃ kule dāyake manusse sammukhā ce paṭicchāpeti, tassa disaṃgamissa sampattaṃ vassāvāsikacīvaraṃ āvāsiko labhatīti yojanā.
२८५०. तत्थ आरामो नाम पुप्फारामो वा फलारामो वा। विहारो नाम यं किञ्चि पासादादिसेनासनं। वत्थूनि दुविधस्सपीति आरामवत्थु, विहारवत्थूति दुविधस्स वत्थूनि च। आरामवत्थु नाम तेसंयेव आरामानं अत्थाय परिच्छिन्दित्वा ठपितोकासो, तेसु वा आरामेसु विनट्ठेसु तेसं पोराणकभूमिभागो। विहारवत्थु नाम तस्स पतिट्ठानोकासो। भिसि नाम उण्णभिसिआदीनं पञ्चन्नं अञ्ञतरा। बिम्बोहनं नाम वुत्तप्पकारानं बिम्बोहनानं अञ्ञतरं। मञ्चं नाम मसारको बुन्दिकाबद्धो, कुळीरपादको, आहच्चपादकोति इमेसं पुब्बे वुत्तानं चतुन्नं मञ्चानं अञ्ञतरं। पीठं नाम मसारकादीनंयेव चतुन्नं पीठानं अञ्ञतरं।
2850. Tattha ārāmo nāma pupphārāmo vā phalārāmo vā. Vihāro nāma yaṃ kiñci pāsādādisenāsanaṃ. Vatthūni duvidhassapīti ārāmavatthu, vihāravatthūti duvidhassa vatthūni ca. Ārāmavatthu nāma tesaṃyeva ārāmānaṃ atthāya paricchinditvā ṭhapitokāso, tesu vā ārāmesu vinaṭṭhesu tesaṃ porāṇakabhūmibhāgo. Vihāravatthu nāma tassa patiṭṭhānokāso. Bhisi nāma uṇṇabhisiādīnaṃ pañcannaṃ aññatarā. Bimbohanaṃ nāma vuttappakārānaṃ bimbohanānaṃ aññataraṃ. Mañcaṃ nāma masārako bundikābaddho, kuḷīrapādako, āhaccapādakoti imesaṃ pubbe vuttānaṃ catunnaṃ mañcānaṃ aññataraṃ. Pīṭhaṃ nāma masārakādīnaṃyeva catunnaṃ pīṭhānaṃ aññataraṃ.
२८५१. लोहकुम्भी नाम काळलोहेन वा तम्बलोहेन वा येन केनचि लोहेन कता कुम्भी। कटाहो पाकटोव। ‘‘भाणक’’न्ति अलञ्जरो वुच्चति। अलञ्जरोति च बहुउदकगण्हनिका महाचाटि, जलं गण्हितुं अलन्ति अलञ्जरो। ‘‘वट्टचाटि विय हुत्वा थोकं दीघमुखो मज्झे परिच्छेदं दस्सेत्वा कतो’’ति गण्ठिपदे वुत्तं। वारकोति घटो। कु वुच्चति पथवी, तस्सा दालनतो विदारणतो ‘‘कुदालो’’ति अयोमयउपकरणविसेसो वुच्चति।
2851.Lohakumbhī nāma kāḷalohena vā tambalohena vā yena kenaci lohena katā kumbhī. Kaṭāho pākaṭova. ‘‘Bhāṇaka’’nti alañjaro vuccati. Alañjaroti ca bahuudakagaṇhanikā mahācāṭi, jalaṃ gaṇhituṃ alanti alañjaro. ‘‘Vaṭṭacāṭi viya hutvā thokaṃ dīghamukho majjhe paricchedaṃ dassetvā kato’’ti gaṇṭhipade vuttaṃ. Vārakoti ghaṭo. Ku vuccati pathavī, tassā dālanato vidāraṇato ‘‘kudālo’’ti ayomayaupakaraṇaviseso vuccati.
२८५२. वल्लिवेळुआदीसु वेळूति महावेणु। तिणन्ति गेहच्छादनं तिणं। पण्णं तालपण्णादिकं। मुञ्जन्ति मुञ्जतिणं। पब्बजन्ति पब्बजतिणं, मत्तिका पकतिमत्तिका वा गेरुकादिपञ्चवण्णा वा मत्तिका। आह च अट्ठकथाचरियो।
2852.Valliveḷuādīsu veḷūti mahāveṇu. Tiṇanti gehacchādanaṃ tiṇaṃ. Paṇṇaṃ tālapaṇṇādikaṃ. Muñjanti muñjatiṇaṃ. Pabbajanti pabbajatiṇaṃ, mattikā pakatimattikā vā gerukādipañcavaṇṇā vā mattikā. Āha ca aṭṭhakathācariyo.
२८५३. द्वेति पठमदुतियगरुभण्डानि। द्वीहि सङ्गहितानि ‘‘आरोमो, आरामवत्थु, इदं पठमं। विहारो, विहारवत्थु, इदं दुतिय’’न्ति (चूळव॰ ३२१-३२२) वुत्तत्ता। चतुसङ्गहन्ति चतूहि भिसिआदीहि सङ्गहो यस्साति विग्गहो। नवकोट्ठासन्ति लोहकुम्भिआदयो नव कोट्ठासा अस्साति विग्गहो। अट्ठधा वल्लिआदीहि अट्ठहि पकारेहि।
2853.Dveti paṭhamadutiyagarubhaṇḍāni. Dvīhi saṅgahitāni ‘‘āromo, ārāmavatthu, idaṃ paṭhamaṃ. Vihāro, vihāravatthu, idaṃ dutiya’’nti (cūḷava. 321-322) vuttattā. Catusaṅgahanti catūhi bhisiādīhi saṅgaho yassāti viggaho. Navakoṭṭhāsanti lohakumbhiādayo nava koṭṭhāsā assāti viggaho. Aṭṭhadhā valliādīhi aṭṭhahi pakārehi.
२८५४. इतीति निदस्सनत्थे। एवं वुत्तनयेन पञ्चहि रासीहि निद्दिट्ठानं गरुभण्डगणनानं पिण्डवसेन पञ्चवीसतिविधं गरुभण्डं पञ्चनिम्मललोचनो नाथो पकासयीति योजना। पञ्च निम्मलानि लोचनानि यस्साति विग्गहो, मंसदिब्बधम्मबुद्धसमन्तचक्खुवसेन पञ्चविधविप्पसन्नलोचनोति अत्थो।
2854.Itīti nidassanatthe. Evaṃ vuttanayena pañcahi rāsīhi niddiṭṭhānaṃ garubhaṇḍagaṇanānaṃ piṇḍavasena pañcavīsatividhaṃ garubhaṇḍaṃ pañcanimmalalocano nātho pakāsayīti yojanā. Pañca nimmalāni locanāni yassāti viggaho, maṃsadibbadhammabuddhasamantacakkhuvasena pañcavidhavippasannalocanoti attho.
२८५५. विस्सज्जेन्तोति इस्सरवताय परस्स विस्सज्जेन्तो। विभाजेन्तोति वस्सग्गेन पापेत्वा विभाजेन्तो। इदञ्हि सब्बम्पि गरुभण्डं सेनासनक्खन्धके (चूळव॰ ३२१) ‘‘अविस्सज्जियं। किटागिरिवत्थुम्हि (चूळव॰ ३२२) अवेभङ्गिय’’न्ति च वुत्तं। उभयत्थ आगतवोहारभेददस्सनमुखेन तत्थ विप्पटिपज्जन्तस्स आपत्तिं दस्सेन्तो आह ‘‘भिक्खु थुल्लच्चयं फुसे’’ति। परिवारे पन –
2855.Vissajjentoti issaravatāya parassa vissajjento. Vibhājentoti vassaggena pāpetvā vibhājento. Idañhi sabbampi garubhaṇḍaṃ senāsanakkhandhake (cūḷava. 321) ‘‘avissajjiyaṃ. Kiṭāgirivatthumhi (cūḷava. 322) avebhaṅgiya’’nti ca vuttaṃ. Ubhayattha āgatavohārabhedadassanamukhena tattha vippaṭipajjantassa āpattiṃ dassento āha ‘‘bhikkhu thullaccayaṃ phuse’’ti. Parivāre pana –
अविस्सज्जियं अवेभङ्गियं, पञ्च वुत्ता महेसिना।
Avissajjiyaṃ avebhaṅgiyaṃ, pañca vuttā mahesinā;
विस्सज्जेन्तस्स परिभुञ्जन्तस्स अनापत्ति।
Vissajjentassa paribhuñjantassa anāpatti;
पञ्हा मेसा कुसलेहि चिन्तिताति॥ (परि॰ ४७९) –
Pañhā mesā kusalehi cintitāti. (pari. 479) –
आगतं। तस्मा मूलच्छेज्जवसेन अविस्सज्जियं, अवेभङ्गियञ्च, परिवत्तनवसेन पन विस्सज्जेन्तस्स, परिभुञ्जन्तस्स च अनापत्तीति एवमेत्थ अधिप्पायो।
Āgataṃ. Tasmā mūlacchejjavasena avissajjiyaṃ, avebhaṅgiyañca, parivattanavasena pana vissajjentassa, paribhuñjantassa ca anāpattīti evamettha adhippāyo.
२८५६. भिक्खुना पुग्गलेन वा सङ्घेन वा गणेन वा गरुभण्डं तु विस्सज्जितं अविस्सट्ठमेव होति, विभत्तञ्च अविभाजितमेव होतीति योजना।
2856.Bhikkhunā puggalena vā saṅghena vā gaṇena vā garubhaṇḍaṃ tu vissajjitaṃ avissaṭṭhameva hoti, vibhattañca avibhājitameva hotīti yojanā.
२८५७. एत्थ एतेसु पञ्चसु गरुभण्डेसु पुरिमेसु तीसु अगरुभण्डकं किञ्चि न च अत्थीति योजना। चतुत्थे पन गरुभण्डे अट्ठकथाय ‘‘लोहकुम्भी, लोहभाणकं, लोहकटाहन्ति इमानि तीणि महन्तानि वा होन्तु खुद्दकानि वा, अन्तमसो पसतमत्तउदकगण्हनकानिपि गरुभण्डानियेवा’’ति वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘लोहकुम्भी’’तिआदि।
2857.Ettha etesu pañcasu garubhaṇḍesu purimesu tīsu agarubhaṇḍakaṃ kiñci na ca atthīti yojanā. Catutthe pana garubhaṇḍe aṭṭhakathāya ‘‘lohakumbhī, lohabhāṇakaṃ, lohakaṭāhanti imāni tīṇi mahantāni vā hontu khuddakāni vā, antamaso pasatamattaudakagaṇhanakānipi garubhaṇḍāniyevā’’ti vuttanayaṃ dassetumāha ‘‘lohakumbhī’’tiādi.
२८५८. इदं तिविधन्ति सम्बन्धो। पादगण्हनकोति एत्थ पादो नाम मगधनाळिया पञ्चनाळिमत्तगण्हनको भाजनविसेसो। भाजनानं पमाणं करोन्ता सीहळदीपे येभुय्येन तेनेव पादेन मिनन्ति। तस्मा अट्ठकथायं ‘‘सीहळदीपे पादगण्हनको भाजेतब्बो’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) वुत्तं। लोहवारकोति काळलोहतम्बलोहवट्टलोहकंसलोहानं येन केनचि कतो। भाजियोति भाजेतब्बो।
2858. Idaṃ tividhanti sambandho. Pādagaṇhanakoti ettha pādo nāma magadhanāḷiyā pañcanāḷimattagaṇhanako bhājanaviseso. Bhājanānaṃ pamāṇaṃ karontā sīhaḷadīpe yebhuyyena teneva pādena minanti. Tasmā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sīhaḷadīpe pādagaṇhanako bhājetabbo’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) vuttaṃ. Lohavārakoti kāḷalohatambalohavaṭṭalohakaṃsalohānaṃ yena kenaci kato. Bhājiyoti bhājetabbo.
२८५९. ततो उद्धन्ति ततो पादगण्हनकवारकतो उद्धं अधिकं गण्हनको। एवं पाळिआगतानं विनिच्छयं दस्सेत्वा अट्ठकथागतानं (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) दस्सेतुमाह ‘‘भिङ्गारादीनी’’तिआदि। भिङ्गारो नाम उक्खित्तहत्थिसोण्डाकारेन कतजलनिग्गमकण्णिको उच्चगीवो महामुखउदकभाजनविसेसो। आदि-सद्देन अट्ठकथागतानि ‘‘पटिग्गहउळुङ्कदब्बिकटच्छुपातितट्टकसरकसमुग्गअङ्गारकपल्लधूमकटच्छुआदीनि खुद्दकानि वा महन्तानि वा’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) वुत्तानि सङ्गण्हाति। सब्बानीति खुद्दकानि वा महन्तानि वा।
2859.Tato uddhanti tato pādagaṇhanakavārakato uddhaṃ adhikaṃ gaṇhanako. Evaṃ pāḷiāgatānaṃ vinicchayaṃ dassetvā aṭṭhakathāgatānaṃ (cūḷava. aṭṭha. 321) dassetumāha ‘‘bhiṅgārādīnī’’tiādi. Bhiṅgāro nāma ukkhittahatthisoṇḍākārena katajalaniggamakaṇṇiko uccagīvo mahāmukhaudakabhājanaviseso. Ādi-saddena aṭṭhakathāgatāni ‘‘paṭiggahauḷuṅkadabbikaṭacchupātitaṭṭakasarakasamuggaaṅgārakapalladhūmakaṭacchuādīni khuddakāni vā mahantāni vā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) vuttāni saṅgaṇhāti. Sabbānīti khuddakāni vā mahantāni vā.
२८६०. तम्बथालका अयथालका भाजेतब्बाति योजना। च-सद्देन अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘ठपेत्वा पन भाजनविकतिं अञ्ञस्मिम्पि कप्पियलोहभण्डे अञ्जनी अञ्जनिसलाका कण्णमलहरणी सूचि पण्णसूचि खुद्दको पिप्फलको खुद्दकं आरकण्टकं कुञ्चिका ताळं कत्तरयट्ठिवेधको नत्थुदानं भिन्दिवालो लोहकूटो लोहकुट्टि लोहगुळो लोहपिण्डि लोहअरणी चक्कलिकं अञ्ञम्पि विप्पकतं लोहभण्डं भाजिय’’न्ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) वचनं सङ्गण्हाति। धूमनेत्तन्ति धूमनाळिका। आदि-सद्देन ‘‘फालदीपरुक्खदीपकपल्लकओलम्बकदीपकइत्थिपुरिसतिरच्छानगतरूपकानि पन अञ्ञानि वा भित्तिच्छदनकवाटादीसु उपनेतब्बानि अन्तमसो लोहखिलकं उपादाय सब्बानि लोहभण्डानि गरुभण्डानियेव होन्ती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) वुत्तं सङ्गण्हाति।
2860. Tambathālakā ayathālakā bhājetabbāti yojanā. Ca-saddena aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘ṭhapetvā pana bhājanavikatiṃ aññasmimpi kappiyalohabhaṇḍe añjanī añjanisalākā kaṇṇamalaharaṇī sūci paṇṇasūci khuddako pipphalako khuddakaṃ ārakaṇṭakaṃ kuñcikā tāḷaṃ kattarayaṭṭhivedhako natthudānaṃ bhindivālo lohakūṭo lohakuṭṭi lohaguḷo lohapiṇḍi lohaaraṇī cakkalikaṃ aññampi vippakataṃ lohabhaṇḍaṃ bhājiya’’nti (cūḷava. aṭṭha. 321) vacanaṃ saṅgaṇhāti. Dhūmanettanti dhūmanāḷikā. Ādi-saddena ‘‘phāladīparukkhadīpakapallakaolambakadīpakaitthipurisatiracchānagatarūpakāni pana aññāni vā bhitticchadanakavāṭādīsu upanetabbāni antamaso lohakhilakaṃ upādāya sabbāni lohabhaṇḍāni garubhaṇḍāniyeva hontī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) vuttaṃ saṅgaṇhāti.
२८६१. अत्तना पटिलद्धन्ति एत्थ पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, अत्तना पटिलद्धम्पीति अत्थो। भिक्खुना अत्तना पटिलद्धम्पि तं लोहभण्डं किञ्चिपि पुग्गलिकपरिभोगेन न भुञ्जितब्बन्ति योजना।
2861.Attanā paṭiladdhanti ettha pi-saddo luttaniddiṭṭho, attanā paṭiladdhampīti attho. Bhikkhunā attanā paṭiladdhampi taṃ lohabhaṇḍaṃ kiñcipi puggalikaparibhogena na bhuñjitabbanti yojanā.
२८६२. कंसवट्टलोहानं विकारभूतानि तम्बमयभाजनानिपि पुग्गलिकपरिभोगेन सब्बसो परिभुञ्जितुं न वट्टन्तीति योजना।
2862. Kaṃsavaṭṭalohānaṃ vikārabhūtāni tambamayabhājanānipi puggalikaparibhogena sabbaso paribhuñjituṃ na vaṭṭantīti yojanā.
२८६३. एसेव नयोति ‘‘न पुग्गलिकभोगेना’’तिआदिना दस्सितनयो। सङ्घिकेसु वा गिहीनं सन्तकेसु वा यथावुत्तभण्डेसु परिभोगपच्चया दोसो न अत्थीति योजना। ‘‘कंसलोहादिभाजनं सङ्घस्स दिन्नम्पि पारिहारियं न वट्टति, गिहिविकतनीहारेनेव परिभुञ्जितब्ब’’न्ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) महापच्चरियं वुत्तं। एत्थ च पारिहारियं न वट्टति अत्तनो सन्तकं विय गहेत्वा परिभुञ्जितुं न वट्टतीति। ‘‘गिहिविकतनीहारेनेव परिभुञ्जितब्ब’’न्ति इमिना सचे आरामिकादयो पटिसामेत्वा पटिदेन्ति, परिभुञ्जितुं वट्टतीति दस्सेति।
2863.Eseva nayoti ‘‘na puggalikabhogenā’’tiādinā dassitanayo. Saṅghikesu vā gihīnaṃ santakesu vā yathāvuttabhaṇḍesu paribhogapaccayā doso na atthīti yojanā. ‘‘Kaṃsalohādibhājanaṃ saṅghassa dinnampi pārihāriyaṃ na vaṭṭati, gihivikatanīhāreneva paribhuñjitabba’’nti (cūḷava. aṭṭha. 321) mahāpaccariyaṃ vuttaṃ. Ettha ca pārihāriyaṃ na vaṭṭati attano santakaṃ viya gahetvā paribhuñjituṃ na vaṭṭatīti. ‘‘Gihivikatanīhārenevaparibhuñjitabba’’nti iminā sace ārāmikādayo paṭisāmetvā paṭidenti, paribhuñjituṃ vaṭṭatīti dasseti.
२८६४. खीरपासाणन्ति मुदुका पाणजाति। वुत्तञ्हि मातिकाट्ठकथागण्ठिपदे ‘‘खीरपासाणो नाम मुदुको पासाणो’’ति। गरुकन्ति गरुभण्डं। तट्टकादिकन्ति आदि-सद्देन सरकादीनं सङ्गहो। घटकोति खीरपासाणमयोयेव वारको। ‘‘पादगण्हनतो उद्ध’’न्ति इमिना पादगण्हनको अगरुभण्डन्ति दीपेति।
2864.Khīrapāsāṇanti mudukā pāṇajāti. Vuttañhi mātikāṭṭhakathāgaṇṭhipade ‘‘khīrapāsāṇo nāma muduko pāsāṇo’’ti. Garukanti garubhaṇḍaṃ. Taṭṭakādikanti ādi-saddena sarakādīnaṃ saṅgaho. Ghaṭakoti khīrapāsāṇamayoyeva vārako. ‘‘Pādagaṇhanato uddha’’nti iminā pādagaṇhanako agarubhaṇḍanti dīpeti.
२८६५. ‘‘सुवण्णरजतहारकूटजातिफलिकभाजनानि गिहिविकतानिपि न वट्टन्ति, पगेव सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वा’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) अट्ठकथायं वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘सिङ्गी’’तिआदि। सिङ्गीति सुवण्णं। सज्झु रजतं। हारकूटं नाम सुवण्णवण्णं लोहजातं। फलिकेन उब्भवं जातं, फलिकमयं भाजनन्ति अत्थो। गिहीनं सन्तकानिपीति अपि-सद्देन गिहिविकतपरिभोगेनापि ताव न वट्टन्ति, पगेव सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वाति दीपेति। सेनासनपरिभोगे पन आमासम्पि अनामासम्पि सब्बं वट्टति।
2865. ‘‘Suvaṇṇarajatahārakūṭajātiphalikabhājanāni gihivikatānipi na vaṭṭanti, pageva saṅghikaparibhogena vā puggalikaparibhogena vā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) aṭṭhakathāyaṃ vuttanayaṃ dassetumāha ‘‘siṅgī’’tiādi. Siṅgīti suvaṇṇaṃ. Sajjhu rajataṃ. Hārakūṭaṃ nāma suvaṇṇavaṇṇaṃ lohajātaṃ. Phalikena ubbhavaṃ jātaṃ, phalikamayaṃ bhājananti attho. Gihīnaṃ santakānipīti api-saddena gihivikataparibhogenāpi tāva na vaṭṭanti, pageva saṅghikaparibhogena vā puggalikaparibhogena vāti dīpeti. Senāsanaparibhoge pana āmāsampi anāmāsampi sabbaṃ vaṭṭati.
२८६६. खुद्दाति याय वासिया ठपेत्वा दन्तकट्ठच्छेदनं वा उच्छुतच्छनं वा अञ्ञं महाकम्मं कातुं न सक्का, एवरूपा खुद्दका वासि भाजनीया। महत्तरीति यथावुत्तप्पमाणाय वासिया महन्ततरा येन केनचि आकारेन कतवासि गरुभण्डं। वेज्जानं सिरावेधनकम्पि च फरसु तथा गरुभण्डन्ति योजना।
2866.Khuddāti yāya vāsiyā ṭhapetvā dantakaṭṭhacchedanaṃ vā ucchutacchanaṃ vā aññaṃ mahākammaṃ kātuṃ na sakkā, evarūpā khuddakā vāsi bhājanīyā. Mahattarīti yathāvuttappamāṇāya vāsiyā mahantatarā yena kenaci ākārena katavāsi garubhaṇḍaṃ. Vejjānaṃ sirāvedhanakampi ca pharasu tathā garubhaṇḍanti yojanā.
२८६७. कुठारीति एत्थ फरसुसदिसोव विनिच्छयो। या पन आवुधसङ्खेपेन कता, अयं अनामासा। कुदालो अन्तमसो चतुरङ्गुलमत्तोपि। सिखरन्ति धनुरज्जुतो नामेत्वा दारुआदीनं विज्झनककण्टको। तेनेवाति निखादनेनेव।
2867.Kuṭhārīti ettha pharasusadisova vinicchayo. Yā pana āvudhasaṅkhepena katā, ayaṃ anāmāsā. Kudālo antamaso caturaṅgulamattopi. Sikharanti dhanurajjuto nāmetvā dāruādīnaṃ vijjhanakakaṇṭako. Tenevāti nikhādaneneva.
२८६८. निखादनस्स भेदवन्तताय तं विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘चतुरस्समुखं दोणिमुख’’न्ति। दोणिमुखन्ति दोणि विय उभयपस्सेन नामितमुखं। वङ्कन्ति अग्गतो नामेत्वा कतनिखादनं। पि-सद्देन उजुकं सङ्गण्हाति। तत्थ चाति तस्मिं निखादने। सदण्डं खुद्दकञ्च निखादनं सब्बं गरुभण्डन्ति योजना। ‘‘सदण्डं खुद्दक’’न्ति इमिना विसेसनद्वयेन अदण्डं फलमत्तं सिपाटिकाय ठपेत्वा परिहरणयोग्गं सम्मज्जनिदण्डवेधनकं निखादनं अगरुभण्डं, ततो महन्तं निखादनं अदण्डम्पि गरुभण्डन्ति दीपेति। येहि मनुस्सेहि विहारे वासिआदीनि दिन्नानि च होन्ति, ते चे घरे दड्ढे वा चोरेहि वा विलुत्ते ‘‘देथ नो, भन्ते, उपकरणे पुन पाकतिके करिस्सामा’’ति वदन्ति, दातब्बा। सचे आहरन्ति, न वारेतब्बा, अनाहरन्तापि न चोदेतब्बा।
2868. Nikhādanassa bhedavantatāya taṃ vibhajitvā dassetumāha ‘‘caturassamukhaṃ doṇimukha’’nti. Doṇimukhanti doṇi viya ubhayapassena nāmitamukhaṃ. Vaṅkanti aggato nāmetvā katanikhādanaṃ. Pi-saddena ujukaṃ saṅgaṇhāti. Tattha cāti tasmiṃ nikhādane. Sadaṇḍaṃ khuddakañca nikhādanaṃ sabbaṃ garubhaṇḍanti yojanā. ‘‘Sadaṇḍaṃ khuddaka’’nti iminā visesanadvayena adaṇḍaṃ phalamattaṃ sipāṭikāya ṭhapetvā pariharaṇayoggaṃ sammajjanidaṇḍavedhanakaṃ nikhādanaṃ agarubhaṇḍaṃ, tato mahantaṃ nikhādanaṃ adaṇḍampi garubhaṇḍanti dīpeti. Yehi manussehi vihāre vāsiādīni dinnāni ca honti, te ce ghare daḍḍhe vā corehi vā vilutte ‘‘detha no, bhante, upakaraṇe puna pākatike karissāmā’’ti vadanti, dātabbā. Sace āharanti, na vāretabbā, anāharantāpi na codetabbā.
२८६९. ‘‘कम्मारतट्टकारचुन्दकारनळकारमणिकारपत्तबन्धकानं अधिकरणिमुट्ठिकसण्डासतुलादीनि सब्बानि लोहमयउपकरणानि सङ्घे दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डानि। तिपुकोट्टकसुवण्णकारचम्मकारउपकरणेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – तिपुकोट्टकउपकरणेसुपि तिपुच्छेदनसत्थकं, सुवण्णकारउपकरणेसु सुवण्णच्छेदनसत्थकं, चम्मकारउपकरणेसु कतपरिकम्मचम्मछिन्दनकं खुद्दकसत्थन्ति इमानि भाजनीयभण्डानी’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) अट्ठकथागतं विनिच्छयेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘मुट्ठिक’’न्तिआदि । तुलादिकन्ति एत्थ आदि-सद्देन कत्तरिआदिउपकरणं सङ्गण्हाति।
2869. ‘‘Kammārataṭṭakāracundakāranaḷakāramaṇikārapattabandhakānaṃ adhikaraṇimuṭṭhikasaṇḍāsatulādīni sabbāni lohamayaupakaraṇāni saṅghe dinnakālato paṭṭhāya garubhaṇḍāni. Tipukoṭṭakasuvaṇṇakāracammakāraupakaraṇesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – tipukoṭṭakaupakaraṇesupi tipucchedanasatthakaṃ, suvaṇṇakāraupakaraṇesu suvaṇṇacchedanasatthakaṃ, cammakāraupakaraṇesu kataparikammacammachindanakaṃ khuddakasatthanti imāni bhājanīyabhaṇḍānī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) aṭṭhakathāgataṃ vinicchayekadesaṃ dassetumāha ‘‘muṭṭhika’’ntiādi . Tulādikanti ettha ādi-saddena kattariādiupakaraṇaṃ saṅgaṇhāti.
२८७०. ‘‘नहापिततुन्नकारानं उपकरणेसुपि ठपेत्वा महाकत्तरिं, महासण्डासं, महापिप्फलकञ्च सब्बं भाजनीयं। महाकत्तरिआदीनि गरुभण्डानी’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘न्हापितकस्सा’’तिआदि। न्हापितकस्स उपकरणेसु सण्डासो, महत्तरी कत्तरी च तुन्नकारानञ्च उपकरणेसु महत्तरी कत्तरी च महापिप्फलकञ्च गरुभण्डकन्ति योजना।
2870. ‘‘Nahāpitatunnakārānaṃ upakaraṇesupi ṭhapetvā mahākattariṃ, mahāsaṇḍāsaṃ, mahāpipphalakañca sabbaṃ bhājanīyaṃ. Mahākattariādīni garubhaṇḍānī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) aṭṭhakathāgataṃ vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘nhāpitakassā’’tiādi. Nhāpitakassa upakaraṇesu saṇḍāso, mahattarī kattarī ca tunnakārānañca upakaraṇesu mahattarī kattarī ca mahāpipphalakañca garubhaṇḍakanti yojanā.
२८७१. एत्तावता चतुत्थगरुभण्डे विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि पञ्चमगरुभण्डे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘वल्ली’’तिआदि। वेत्तलतादिका वल्लि दुल्लभट्ठाने सङ्घस्स दिन्ना वा तत्थ सङ्घस्स भूमियं जाता, रक्खिता गोपिता वा अड्ढबाहुप्पमाणा गरुभण्डं होतीति योजना। ‘‘अड्ढबाहूति कप्परतो पट्ठाय याव अंसकूट’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं। ‘‘अड्ढबाहु नाम विदत्थिचतुरङ्गुल’’न्तिपि वदन्ति। सचे सा वल्लि सङ्घकम्मे, चेतियकम्मे च कते अतिरेका होति, पुग्गलिककम्मेपि उपनेतुं वट्टति। अरक्खिता पन गरुभण्डमेव न होति।
2871. Ettāvatā catutthagarubhaṇḍe vinicchayaṃ dassetvā idāni pañcamagarubhaṇḍe vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘vallī’’tiādi. Vettalatādikā valli dullabhaṭṭhāne saṅghassa dinnā vā tattha saṅghassa bhūmiyaṃ jātā, rakkhitā gopitā vā aḍḍhabāhuppamāṇā garubhaṇḍaṃ hotīti yojanā. ‘‘Aḍḍhabāhūti kapparato paṭṭhāya yāva aṃsakūṭa’’nti gaṇṭhipade vuttaṃ. ‘‘Aḍḍhabāhu nāma vidatthicaturaṅgula’’ntipi vadanti. Sace sā valli saṅghakamme, cetiyakamme ca kate atirekā hoti, puggalikakammepi upanetuṃ vaṭṭati. Arakkhitā pana garubhaṇḍameva na hoti.
२८७२. अट्ठकथायं ‘‘सुत्तमकचिवाकनाळिकेरहीरचम्ममया रज्जुका वा योत्तानि वा वाके च नाळिकेरहीरे च वट्टेत्वा कता एकवट्टा वा द्विवट्टा वा सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डं। सुत्तं पन अवट्टेत्वा दिन्नं, मकचिवाकनाळिकेरहीरा च भाजनीया’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) आगतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सुत्तवाकादिनिब्बत्ता’’तिआदि। वाकादीति आदि-सद्देन मकचिवाकनाळिकेरहीरचम्मानं गहणं। नातिदीघा रज्जुका। अतिदीघं योत्तकं।
2872.Aṭṭhakathāyaṃ ‘‘suttamakacivākanāḷikerahīracammamayā rajjukā vā yottāni vā vāke ca nāḷikerahīre ca vaṭṭetvā katā ekavaṭṭā vā dvivaṭṭā vā saṅghassa dinnakālato paṭṭhāya garubhaṇḍaṃ. Suttaṃ pana avaṭṭetvā dinnaṃ, makacivākanāḷikerahīrā ca bhājanīyā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) āgatavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘suttavākādinibbattā’’tiādi. Vākādīti ādi-saddena makacivākanāḷikerahīracammānaṃ gahaṇaṃ. Nātidīghā rajjukā. Atidīghaṃ yottakaṃ.
२८७३. नाळिकेरस्स हीरे वा मकचिवाके वा वट्टेत्वा कता एकवट्टापि गरुभण्डकन्ति योजना। येहि पनेतानि रज्जुकयोत्तादीनि दिन्नानि होन्ति, ते अत्तनो करणीयेन हरन्ता न वारेतब्बा।
2873. Nāḷikerassa hīre vā makacivāke vā vaṭṭetvā katā ekavaṭṭāpi garubhaṇḍakanti yojanā. Yehi panetāni rajjukayottādīni dinnāni honti, te attano karaṇīyena harantā na vāretabbā.
२८७४. वड्ढकिअङ्गुलेन अट्ठङ्गुलायतो सूचिदण्डमत्तो परिणाहतो सीहळदीपे लेखकानं लेखनिसूचिदण्डमत्तो सङ्घस्स दिन्नो वा तत्थजातको वा रक्खितो गोपितो वेळु गरुभण्डं सियाति योजना। ‘‘यं मज्झिमपुरिसस्स कनिट्ठङ्गुलिया अग्गप्पमाणं, इदं सीहळदीपे लेखकानं लेखनिसूचिया पमाण’’न्ति वदन्ति। सो च सङ्घकम्मे च चेतियकम्मे च कते अतिरेको पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति।
2874. Vaḍḍhakiaṅgulena aṭṭhaṅgulāyato sūcidaṇḍamatto pariṇāhato sīhaḷadīpe lekhakānaṃ lekhanisūcidaṇḍamatto saṅghassa dinno vā tatthajātako vā rakkhito gopito veḷu garubhaṇḍaṃ siyāti yojanā. ‘‘Yaṃ majjhimapurisassa kaniṭṭhaṅguliyā aggappamāṇaṃ, idaṃ sīhaḷadīpe lekhakānaṃ lekhanisūciyā pamāṇa’’nti vadanti. So ca saṅghakamme ca cetiyakamme ca kate atireko puggalikakamme dātuṃ vaṭṭati.
२८७५. दण्डो च सलाका च दण्डसलाका, छत्तस्स दण्डसलाकाति विग्गहो। छत्तदण्डो नाम छत्तपिण्डि। छत्तसलाकाति छत्तपञ्जरसलाका। दण्डोति उपाहनदण्डको। ‘‘दण्डो’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि अट्ठकथागतेसु सरूपेन इधावुत्तो उपाहनदण्डोयेव सामञ्ञवचनेन पारिसेसतो गहेतब्बोति। दड्ढगेहमनुस्सा गण्हित्वा गच्छन्ता न वारेतब्बा।
2875. Daṇḍo ca salākā ca daṇḍasalākā, chattassa daṇḍasalākāti viggaho. Chattadaṇḍo nāma chattapiṇḍi. Chattasalākāti chattapañjarasalākā. Daṇḍoti upāhanadaṇḍako. ‘‘Daṇḍo’’ti sāmaññena vuttepi aṭṭhakathāgatesu sarūpena idhāvutto upāhanadaṇḍoyeva sāmaññavacanena pārisesato gahetabboti. Daḍḍhagehamanussā gaṇhitvā gacchantā na vāretabbā.
२८७६. मुञ्जादीसु गेहच्छदनारहेसु तिणेसु यं किञ्चि मुट्ठिमत्तं तिणं वा गेहच्छदनारहं तालपण्णादि एकम्पि सङ्घस्स दिन्नं वा तत्थ सङ्घिकभूमियं जातं वा गरुभण्डं सियाति योजेतब्बा। तत्थ मुट्ठिमत्तं नाम करळमत्तं। इदञ्च करळं कत्वा छादेन्तानं छदनकरळवसेन गहेतब्बं। तालपण्णादीति आदि-सद्देन नाळिकेरपण्णादिगेहच्छदनपण्णानं गहणं। तम्पि मुञ्जादि सङ्घकम्मे च चेतियकम्मे च कते अतिरेकं पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति। दड्ढगेहमनुस्सा गहेत्वा गच्छन्ति, न वारेतब्बाति।
2876.Muñjādīsu gehacchadanārahesu tiṇesu yaṃ kiñci muṭṭhimattaṃ tiṇaṃ vā gehacchadanārahaṃ tālapaṇṇādi ekampi saṅghassa dinnaṃ vā tattha saṅghikabhūmiyaṃ jātaṃ vā garubhaṇḍaṃ siyāti yojetabbā. Tattha muṭṭhimattaṃ nāma karaḷamattaṃ. Idañca karaḷaṃ katvā chādentānaṃ chadanakaraḷavasena gahetabbaṃ. Tālapaṇṇādīti ādi-saddena nāḷikerapaṇṇādigehacchadanapaṇṇānaṃ gahaṇaṃ. Tampi muñjādi saṅghakamme ca cetiyakamme ca kate atirekaṃ puggalikakamme dātuṃ vaṭṭati. Daḍḍhagehamanussā gahetvā gacchanti, na vāretabbāti.
२८७७-८. अट्ठङ्गुलप्पमाणोति दीघतो अट्ठङ्गुलमत्तो। केचि ‘‘पुथुलतो’’ति वदन्ति। रित्तपोत्थकोति लेखाहि सुञ्ञपोत्थको, न लिखितपोत्थकोति वुत्तं होति। ‘‘अट्ठङ्गुलप्पमाणो’’ति इमिना अट्ठङ्गुलतो ऊनप्पमाणो भाजियो, ‘‘रित्तपोत्थको’’ति इमिना अट्ठङ्गुलतो अतिरेकप्पमाणोपि लिखितपोत्थको भाजियोति दस्सेति।
2877-8.Aṭṭhaṅgulappamāṇoti dīghato aṭṭhaṅgulamatto. Keci ‘‘puthulato’’ti vadanti. Rittapotthakoti lekhāhi suññapotthako, na likhitapotthakoti vuttaṃ hoti. ‘‘Aṭṭhaṅgulappamāṇo’’ti iminā aṭṭhaṅgulato ūnappamāṇo bhājiyo, ‘‘rittapotthako’’ti iminā aṭṭhaṅgulato atirekappamāṇopi likhitapotthako bhājiyoti dasseti.
‘‘मत्तिका पकतिमत्तिका वा होतु पञ्चवण्णा वा सुधा वा सज्जुरसकङ्गुट्ठसिलेसादीसु वा यं किञ्चि दुल्लभट्ठाने आनेत्वा वा दिन्नं तत्थजातकं वा रक्खितगोपितं तालफलपक्कमत्तं गरुभण्डं होती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) अट्ठकथागतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मत्तिका’’तिआदि। पाकतिका वा सेतगेरुकादिपञ्चवण्णा वापि मत्तिकाति योजना। सिलेसो नाम कबिट्ठादिसिलेसो। आदि-सद्देन सज्जुरसकङ्गुट्ठादीनं गहणं। तालपक्कपमाणन्ति एकट्ठितालफलपमाणापि। तम्पि मत्तिकादि सङ्घकम्मे, चेतियकम्मे च निट्ठिते अतिरेकं पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति।
‘‘Mattikā pakatimattikā vā hotu pañcavaṇṇā vā sudhā vā sajjurasakaṅguṭṭhasilesādīsu vā yaṃ kiñci dullabhaṭṭhāne ānetvā vā dinnaṃ tatthajātakaṃ vā rakkhitagopitaṃ tālaphalapakkamattaṃ garubhaṇḍaṃ hotī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) aṭṭhakathāgatavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘mattikā’’tiādi. Pākatikā vā setagerukādipañcavaṇṇā vāpi mattikāti yojanā. Sileso nāma kabiṭṭhādisileso. Ādi-saddena sajjurasakaṅguṭṭhādīnaṃ gahaṇaṃ. Tālapakkapamāṇanti ekaṭṭhitālaphalapamāṇāpi. Tampi mattikādi saṅghakamme, cetiyakamme ca niṭṭhite atirekaṃ puggalikakamme dātuṃ vaṭṭati.
२८७९-८०. ‘‘वेळुआदिक’’न्ति पदच्छेदो। रक्खितं गोपितं वापि गण्हता समकं वा अतिरेकं वा थावरं अन्तमसो तंअग्घनकं वालिकमेव वा दत्वा गहेतब्बन्ति योजना।
2879-80. ‘‘Veḷuādika’’nti padacchedo. Rakkhitaṃ gopitaṃ vāpi gaṇhatā samakaṃ vā atirekaṃ vā thāvaraṃ antamaso taṃagghanakaṃ vālikameva vā datvā gahetabbanti yojanā.
अट्ठकथायं पन ‘‘रक्खितगोपितं वेळुं गण्हन्तेन समकं वा अतिरेकं वा थावरं अन्तमसो तंअग्घनकवालिकायपि फातिकम्मं कत्वा गहेतब्बो। फातिकम्मं अकत्वा गण्हन्तेन तत्थेव वळञ्जेतब्बो, गमनकाले सङ्घिके आवासे ठपेत्वा गन्तब्बं। असतिया गहेत्वा गतेन पन पहिणित्वा दातब्बो। देसन्तरगतेन सम्पत्तविहारे सङ्घिकावासे ठपेतब्बो’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) वेळुम्हियेव अयं विनिच्छयो वुत्तो, इध पन ‘‘वल्लिवेळादिकं किञ्ची’’ति वल्लिआदीनम्पि सामञ्ञेन वुत्तत्ता तं उपलक्खणमत्तं वल्लिआदीसुपि यथारहं लब्भतीति वेदितब्बं।
Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘rakkhitagopitaṃ veḷuṃ gaṇhantena samakaṃ vā atirekaṃ vā thāvaraṃ antamaso taṃagghanakavālikāyapi phātikammaṃ katvā gahetabbo. Phātikammaṃ akatvā gaṇhantena tattheva vaḷañjetabbo, gamanakāle saṅghike āvāse ṭhapetvā gantabbaṃ. Asatiyā gahetvā gatena pana pahiṇitvā dātabbo. Desantaragatena sampattavihāre saṅghikāvāse ṭhapetabbo’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) veḷumhiyeva ayaṃ vinicchayo vutto, idha pana ‘‘valliveḷādikaṃ kiñcī’’ti valliādīnampi sāmaññena vuttattā taṃ upalakkhaṇamattaṃ valliādīsupi yathārahaṃ labbhatīti veditabbaṃ.
२८८१. अञ्जनन्ति सिलामयो। एवं हरितालमनोसिलापि।
2881.Añjananti silāmayo. Evaṃ haritālamanosilāpi.
२८८२. दारुभण्डे अयं विनिच्छयो – परिणाहतो यथावुत्त सूचिदण्डप्पमाणको अट्ठङ्गुलदीघो यो कोचि दारुभण्डको दारुदुल्लभट्ठाने सङ्घस्स दिन्नो वा तत्थजातको वा रक्खितगोपितो गरुभण्डं होतीति योजना।
2882. Dārubhaṇḍe ayaṃ vinicchayo – pariṇāhato yathāvutta sūcidaṇḍappamāṇako aṭṭhaṅguladīgho yo koci dārubhaṇḍako dārudullabhaṭṭhāne saṅghassa dinno vā tatthajātako vā rakkhitagopito garubhaṇḍaṃ hotīti yojanā.
२८८३. एवं कुरुन्दट्ठकथाय आगतविनिच्छयं दस्सेत्वा महाअट्ठकथाय (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) आगतं दस्सेतुमाह ‘‘महाअट्ठकथाय’’न्तिआदि। तत्थ आसन्दिकसत्तङ्गा वुत्तलक्खणाव। ‘‘भद्दपीठ’’न्ति वेत्तमयं पीठं वुच्चति। पीठिकाति पिलोतिकाबद्धपीठमेव।
2883. Evaṃ kurundaṭṭhakathāya āgatavinicchayaṃ dassetvā mahāaṭṭhakathāya (cūḷava. aṭṭha. 321) āgataṃ dassetumāha ‘‘mahāaṭṭhakathāya’’ntiādi. Tattha āsandikasattaṅgā vuttalakkhaṇāva. ‘‘Bhaddapīṭha’’nti vettamayaṃ pīṭhaṃ vuccati. Pīṭhikāti pilotikābaddhapīṭhameva.
२८८४. एळकपादपीठं नाम दारुपट्टिकाय उपरि पादे ठपेत्वा भोजनपल्लङ्कं विय कतपीठं वुच्चति। ‘‘आमलकवट्टकपीठ’’न्ति एतस्स ‘‘आमण्डकवट्टक’’न्ति परियायो, तस्मा उभयेनापि आमलकाकारेन योजितं बहुपादकपीठं वुच्चति। केसुचि पोत्थकेसु ‘‘तथामण्डकपीठक’’न्ति पाठो। गाथाबन्धवसेन मण्डक-सद्दपयोगो। कोच्छं भूतगामवग्गे चतुत्थसिक्खापदे वुत्तसरूपं। पलालपीठन्ति निपज्जनत्थाय कता पलालभिसि, इमिना कदलिपत्तादिमयपीठम्पि उपलक्खणतो दस्सितं। यथाह – ‘‘पलालपीठेन चेत्थ कदलिपत्तादिपीठानिपि सङ्गहितानी’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१)। धोवने फलकन्ति चीवरधोवनफलकं, धोवनादिसद्दानं वियेत्थ विभत्तिअलोपो। इमेसु ताव यं किञ्चि खुद्दकं वा होतु महन्तं वा, सङ्घस्स दिन्नं गरुभण्डं होति। ब्यग्घचम्मओनद्धम्पि वाळरूपपरिक्खित्तं रतनपरिसिब्बितं कोच्छं गरुभण्डमेव।
2884.Eḷakapādapīṭhaṃ nāma dārupaṭṭikāya upari pāde ṭhapetvā bhojanapallaṅkaṃ viya katapīṭhaṃ vuccati. ‘‘Āmalakavaṭṭakapīṭha’’nti etassa ‘‘āmaṇḍakavaṭṭaka’’nti pariyāyo, tasmā ubhayenāpi āmalakākārena yojitaṃ bahupādakapīṭhaṃ vuccati. Kesuci potthakesu ‘‘tathāmaṇḍakapīṭhaka’’nti pāṭho. Gāthābandhavasena maṇḍaka-saddapayogo. Kocchaṃ bhūtagāmavagge catutthasikkhāpade vuttasarūpaṃ. Palālapīṭhanti nipajjanatthāya katā palālabhisi, iminā kadalipattādimayapīṭhampi upalakkhaṇato dassitaṃ. Yathāha – ‘‘palālapīṭhena cettha kadalipattādipīṭhānipi saṅgahitānī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321). Dhovanephalakanti cīvaradhovanaphalakaṃ, dhovanādisaddānaṃ viyettha vibhattialopo. Imesu tāva yaṃ kiñci khuddakaṃ vā hotu mahantaṃ vā, saṅghassa dinnaṃ garubhaṇḍaṃ hoti. Byagghacammaonaddhampi vāḷarūpaparikkhittaṃ ratanaparisibbitaṃ kocchaṃ garubhaṇḍameva.
२८८५. भण्डिकाति दण्डकट्ठच्छेदनभण्डिका। मुग्गरोति दण्डमुग्गरो। दण्डमुग्गरो नाम येन रजितचीवरं पोथेन्ति। वत्थघट्टनमुग्गरोति चीवरघट्टनमुग्गरो, येन अनुवातादिं घट्टेन्ति। अम्बणन्ति फलकेहि पोक्खरणिसदिसं कतपानीयभाजनं। मञ्जूसा नाम दोणिपेळा। नावा पोतो। रजनदोणिका नाम यत्थ चीवरं रजन्ति, पक्करजनं वा आकिरन्ति।
2885.Bhaṇḍikāti daṇḍakaṭṭhacchedanabhaṇḍikā. Muggaroti daṇḍamuggaro. Daṇḍamuggaro nāma yena rajitacīvaraṃ pothenti. Vatthaghaṭṭanamuggaroti cīvaraghaṭṭanamuggaro, yena anuvātādiṃ ghaṭṭenti. Ambaṇanti phalakehi pokkharaṇisadisaṃ katapānīyabhājanaṃ. Mañjūsā nāma doṇipeḷā. Nāvā poto. Rajanadoṇikā nāma yattha cīvaraṃ rajanti, pakkarajanaṃ vā ākiranti.
२८८६. उळुङ्कोति नाळिकेरफलकटाहादिमयो उळुङ्को। उभयं पिधानसमको समुग्गो। ‘‘खुद्दको परिविधनो करण्ड’’न्ति वदन्ति। करण्डो च पादगण्हनकतो अतिरेकप्पमाणो इध अधिप्पेतो। कटच्छूति दब्बि। आदि-सद्देन पानीयसरावपानीयसङ्खादीनं गहणं।
2886.Uḷuṅkoti nāḷikeraphalakaṭāhādimayo uḷuṅko. Ubhayaṃ pidhānasamako samuggo. ‘‘Khuddako parividhano karaṇḍa’’nti vadanti. Karaṇḍo ca pādagaṇhanakato atirekappamāṇo idha adhippeto. Kaṭacchūti dabbi. Ādi-saddena pānīyasarāvapānīyasaṅkhādīnaṃ gahaṇaṃ.
२८८७. गेहसम्भारन्ति गेहोपकरणं। थम्भतुलासोपानफलकादि दारुमयं, पासाणमयम्पि इमिनाव गहितं। कप्पियचम्मन्ति ‘‘एळकाजमिगान’’न्तिआदिना (वि॰ वि॰ २६५०) हेट्ठा दस्सितं कप्पियचम्मं। तब्बिपरियायं अकप्पियं। अभाजियं गरुभण्डत्ता। भूमत्थरणं कत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति।
2887.Gehasambhāranti gehopakaraṇaṃ. Thambhatulāsopānaphalakādi dārumayaṃ, pāsāṇamayampi imināva gahitaṃ. Kappiyacammanti ‘‘eḷakājamigāna’’ntiādinā (vi. vi. 2650) heṭṭhā dassitaṃ kappiyacammaṃ. Tabbipariyāyaṃ akappiyaṃ. Abhājiyaṃ garubhaṇḍattā. Bhūmattharaṇaṃ katvā paribhuñjituṃ vaṭṭati.
२८८८. अट्ठकथायं ‘‘एळकचम्मं पन पच्चत्थरणगतिकमेव होति, तम्पि गरुभण्डमेवा’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) वुत्तत्ता आह ‘‘एळचम्मं गरुं वुत्त’’न्ति। कुरुन्दियं पन ‘‘सब्बं मञ्चप्पमाणं चम्मं गरुभण्ड’’न्ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) वुत्तं। एत्थ च ‘‘पच्चत्थरणगतिकमेवा’’ति इमिना मञ्चपीठेपि अत्थरितुं वट्टतीति दीपेति। ‘‘पावारादिपच्चत्थरणम्पि गरुभण्ड’’न्ति एके, ‘‘नो’’ति अपरे, वीमंसित्वा गहेतब्बं। मञ्चप्पमाणन्ति च पमाणयुत्तं मञ्चं। पमाणयुत्तमञ्चो नाम यस्स दीघसो नव विदत्थियो तिरियञ्च तदुपड्ढं। उद्धं मुखमस्साति उदुक्खलं। आदि-सद्देन मुसलं, सुप्पं, निसदं, निसदपोतो, पासाणदोणि, पासाणकटाहञ्च सङ्गहितं। पेसकारादीति आदि-सद्देन चम्मकारादीनं गहणं। तुरिवेमादि पेसकारभण्डञ्च भस्तादि चम्मकारभण्डञ्च कसिभण्डञ्च युगनङ्गलादि सङ्घिकं सङ्घसन्तकं गरुभण्डन्ति योजना।
2888.Aṭṭhakathāyaṃ ‘‘eḷakacammaṃ pana paccattharaṇagatikameva hoti, tampi garubhaṇḍamevā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) vuttattā āha ‘‘eḷacammaṃ garuṃ vutta’’nti. Kurundiyaṃ pana ‘‘sabbaṃ mañcappamāṇaṃ cammaṃ garubhaṇḍa’’nti (cūḷava. aṭṭha. 321) vuttaṃ. Ettha ca ‘‘paccattharaṇagatikamevā’’ti iminā mañcapīṭhepi attharituṃ vaṭṭatīti dīpeti. ‘‘Pāvārādipaccattharaṇampi garubhaṇḍa’’nti eke, ‘‘no’’ti apare, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ. Mañcappamāṇanti ca pamāṇayuttaṃ mañcaṃ. Pamāṇayuttamañco nāma yassa dīghaso nava vidatthiyo tiriyañca tadupaḍḍhaṃ. Uddhaṃ mukhamassāti udukkhalaṃ. Ādi-saddena musalaṃ, suppaṃ, nisadaṃ, nisadapoto, pāsāṇadoṇi, pāsāṇakaṭāhañca saṅgahitaṃ. Pesakārādīti ādi-saddena cammakārādīnaṃ gahaṇaṃ. Turivemādi pesakārabhaṇḍañca bhastādi cammakārabhaṇḍañca kasibhaṇḍañca yuganaṅgalādi saṅghikaṃ saṅghasantakaṃ garubhaṇḍanti yojanā.
२८८९. ‘‘तथेवा’’ति इमिना ‘‘सङ्घिक’’न्ति इदं पच्चामसति। आधारकोति पत्ताधारो। तालवण्टन्ति तालवण्टेहि कतं। वेळुदन्तविलीवेहि वा मोरपिञ्छेहि वा चम्मविकतीहि वा कतम्पि तंसदिसं ‘‘तालवण्ट’’न्तेव वुच्चति। वट्टविधूपनानं तालवण्टेयेव अन्तोगधत्ता ‘‘बीजनी’’ति चतुरस्सविधूपनञ्च केतकपारोहकुन्तालपण्णादिमयदन्तमयविसाणमयदण्डकमकसबीजनी च वुच्चति। पच्छि पाकटायेव। पच्छितो खुद्दको तालपण्णादिमयो भाजनविसेसो चङ्कोटकं। सब्बा सम्मज्जनीति नाळिकेरहीरादीहि बद्धा यट्ठिसम्मज्जनी, मुट्ठिसम्मज्जनीति दुविधा परिवेणङ्गणादिसम्मज्जनी च तथेव दुविधा खज्जूरिनाळिकेरपण्णादीहि बद्धा गेहसम्मज्जनी चाति सब्बापि सम्मज्जनी गरुभण्डं होति।
2889.‘‘Tathevā’’ti iminā ‘‘saṅghika’’nti idaṃ paccāmasati. Ādhārakoti pattādhāro. Tālavaṇṭanti tālavaṇṭehi kataṃ. Veḷudantavilīvehi vā morapiñchehi vā cammavikatīhi vā katampi taṃsadisaṃ ‘‘tālavaṇṭa’’nteva vuccati. Vaṭṭavidhūpanānaṃ tālavaṇṭeyeva antogadhattā ‘‘bījanī’’ti caturassavidhūpanañca ketakapārohakuntālapaṇṇādimayadantamayavisāṇamayadaṇḍakamakasabījanī ca vuccati. Pacchi pākaṭāyeva. Pacchito khuddako tālapaṇṇādimayo bhājanaviseso caṅkoṭakaṃ. Sabbā sammajjanīti nāḷikerahīrādīhi baddhā yaṭṭhisammajjanī, muṭṭhisammajjanīti duvidhā pariveṇaṅgaṇādisammajjanī ca tatheva duvidhā khajjūrināḷikerapaṇṇādīhi baddhā gehasammajjanī cāti sabbāpi sammajjanī garubhaṇḍaṃ hoti.
२८९०. चक्कयुत्तकयानन्ति हत्थवट्टकसकटादियुत्तयानञ्च।
2890.Cakkayuttakayānanti hatthavaṭṭakasakaṭādiyuttayānañca.
२८९१. छत्तन्ति पण्णकिलञ्जसेतच्छत्तवसेन तिविधं छत्तं। मुट्ठिपण्णन्ति तालपण्णं सन्धाय वुत्तं। विसाणभाजनञ्च तुम्बभाजनञ्चाति विग्गहो, एकदेससरूपेकसेसो, गाथाबन्धवसेन निग्गहितागमो च। विसाणमयं, भाजनं तुम्बमयं भाजनञ्चाति अत्थो। इध ‘‘पादगण्हनकतो अतिरित्तप्पमाण’’न्ति सेसो। अरणी अरणिसहितं। आदि-सद्देन आमलकतुम्बं अनुञ्ञातवासिया दण्डञ्च सङ्गण्हाति। लहु अगरुभण्डं, भाजनीयन्ति अत्थो। पादगण्हनकतो अतिरित्तप्पमाणं गरुभण्डं।
2891.Chattanti paṇṇakilañjasetacchattavasena tividhaṃ chattaṃ. Muṭṭhipaṇṇanti tālapaṇṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Visāṇabhājanañca tumbabhājanañcāti viggaho, ekadesasarūpekaseso, gāthābandhavasena niggahitāgamo ca. Visāṇamayaṃ, bhājanaṃ tumbamayaṃ bhājanañcāti attho. Idha ‘‘pādagaṇhanakato atirittappamāṇa’’nti seso. Araṇī araṇisahitaṃ. Ādi-saddena āmalakatumbaṃ anuññātavāsiyā daṇḍañca saṅgaṇhāti. Lahu agarubhaṇḍaṃ, bhājanīyanti attho. Pādagaṇhanakato atirittappamāṇaṃ garubhaṇḍaṃ.
२८९२. विसाणन्ति गोविसाणादि यं किञ्चि विसाणं। अतच्छितं यथागतमेव भाजनीयं। अनिट्ठितं मञ्चपादादि यं किञ्चि भाजनीयन्ति योजना। यथाह – ‘‘मञ्चपादो मञ्चअटनी पीठपादो पीठअटनी वासिफरसुआदीनं दण्डोति एतेसु यं किञ्चि विप्पकततच्छनकम्मं अनिट्ठितमेव भाजनीयं, तच्छितमट्ठं पन गरुभण्डं होती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१)।
2892.Visāṇanti govisāṇādi yaṃ kiñci visāṇaṃ. Atacchitaṃ yathāgatameva bhājanīyaṃ. Aniṭṭhitaṃ mañcapādādi yaṃ kiñci bhājanīyanti yojanā. Yathāha – ‘‘mañcapādo mañcaaṭanī pīṭhapādo pīṭhaaṭanī vāsipharasuādīnaṃ daṇḍoti etesu yaṃ kiñci vippakatatacchanakammaṃ aniṭṭhitameva bhājanīyaṃ, tacchitamaṭṭhaṃ pana garubhaṇḍaṃ hotī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321).
२८९३. निट्ठितो तच्छितो वापीति तच्छितनिट्ठितोपि। विधोति कायबन्धने अनुञ्ञातविधो। हिङ्गुकरण्डकोति हिङ्गुमयो वा तदाधारो वा करण्डको। अञ्जनीति अञ्जननाळिका च अञ्जनकरण्डको च। सलाकायोति अञ्जनिसलाका। उदपुञ्छनीति हत्थिदन्तविसाणादिमया उदकपुञ्छनी। इदं सब्बं भाजनीयमेव।
2893.Niṭṭhito tacchito vāpīti tacchitaniṭṭhitopi. Vidhoti kāyabandhane anuññātavidho. Hiṅgukaraṇḍakoti hiṅgumayo vā tadādhāro vā karaṇḍako. Añjanīti añjananāḷikā ca añjanakaraṇḍako ca. Salākāyoti añjanisalākā. Udapuñchanīti hatthidantavisāṇādimayā udakapuñchanī. Idaṃ sabbaṃ bhājanīyameva.
२८९४. परिभोगारहन्ति मनुस्सानं उपभोगपरिभोगयोग्गं। कुलालभण्डन्ति घटपिठरादिकुम्भकारभण्डम्पि। पत्तङ्गारकटाहन्ति पत्तकटाहं, अङ्गारकटाहञ्च। धूमदानं नाळिका। कपल्लिकाति दीपकपल्लिका।
2894.Paribhogārahanti manussānaṃ upabhogaparibhogayoggaṃ. Kulālabhaṇḍanti ghaṭapiṭharādikumbhakārabhaṇḍampi. Pattaṅgārakaṭāhanti pattakaṭāhaṃ, aṅgārakaṭāhañca. Dhūmadānaṃ nāḷikā. Kapallikāti dīpakapallikā.
२८९५. थुपिकाति पासादादिथुपिका। दीपरुक्खोति पदीपाधारो। चयनच्छदनिट्ठकाति पाकारचेतियादीनं चयनिट्ठका च गेहादीनं छदनिट्ठका च। सब्बम्पीति यथावुत्तं सब्बम्पि अनवसेसं परिक्खारं।
2895.Thupikāti pāsādādithupikā. Dīparukkhoti padīpādhāro. Cayanacchadaniṭṭhakāti pākāracetiyādīnaṃ cayaniṭṭhakā ca gehādīnaṃ chadaniṭṭhakā ca. Sabbampīti yathāvuttaṃ sabbampi anavasesaṃ parikkhāraṃ.
२८९६. कञ्चनकोति सरको। घटकोति पादगण्हनकतो अनतिरित्तप्पमाणो घटको। ‘‘यथा च मत्तिकाभण्डे, एवं लोहभण्डेपि कुण्डिका भाजनीयकोट्ठासमेव भजती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) अट्ठकथानयं सङ्गहेतुमाह ‘‘लोहभण्डेपि कुण्डिकापि च भाजिया’’ति।
2896.Kañcanakoti sarako. Ghaṭakoti pādagaṇhanakato anatirittappamāṇo ghaṭako. ‘‘Yathā ca mattikābhaṇḍe, evaṃ lohabhaṇḍepi kuṇḍikā bhājanīyakoṭṭhāsameva bhajatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 321) aṭṭhakathānayaṃ saṅgahetumāha ‘‘lohabhaṇḍepi kuṇḍikāpi ca bhājiyā’’ti.
२८९७. गरु नाम पच्छिमं गरुभण्डत्तयं। थावरं नाम पुरिमद्वयं। सङ्घस्साति सङ्घेन। परिवत्तेत्वाति पुग्गलिकादीहि तादिसेहि तेहि परिवत्तेत्वा। तत्रायं परिवत्तननयो (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) – सङ्घस्स नाळिकेरारामो दूरे होति, कप्पियकारका तं बहुतरं खादन्ति, ततो सकटवेतनं दत्वा अप्पमेव आहरन्ति, अञ्ञेसं पन तस्स आरामस्स अविदूरगामवासीनं मनुस्सानं विहारस्स समीपे आरामो होति, ते सङ्घं उपसङ्कमित्वा सकेन आरामेन तं आरामं याचन्ति, सङ्घेन ‘‘रुच्चति सङ्घस्सा’’ति अपलोकेत्वा सम्पटिच्छितब्बो। सचेपि भिक्खूनं रुक्खसहस्सं होति, मनुस्सानं पञ्चसतानि, ‘‘ननु तुम्हाकं आरामो खुद्दको’’ति न वत्तब्बं। किञ्चापि हि अयं खुद्दको, अथ खो इतरतो बहुतरं आयं देति। सचेपि समकमेव देति, एवम्पि इच्छितिच्छितक्खणे परिभुञ्जितुं सक्काति गहेतब्बमेव।
2897.Garu nāma pacchimaṃ garubhaṇḍattayaṃ. Thāvaraṃ nāma purimadvayaṃ. Saṅghassāti saṅghena. Parivattetvāti puggalikādīhi tādisehi tehi parivattetvā. Tatrāyaṃ parivattananayo (cūḷava. aṭṭha. 321) – saṅghassa nāḷikerārāmo dūre hoti, kappiyakārakā taṃ bahutaraṃ khādanti, tato sakaṭavetanaṃ datvā appameva āharanti, aññesaṃ pana tassa ārāmassa avidūragāmavāsīnaṃ manussānaṃ vihārassa samīpe ārāmo hoti, te saṅghaṃ upasaṅkamitvā sakena ārāmena taṃ ārāmaṃ yācanti, saṅghena ‘‘ruccati saṅghassā’’ti apaloketvā sampaṭicchitabbo. Sacepi bhikkhūnaṃ rukkhasahassaṃ hoti, manussānaṃ pañcasatāni, ‘‘nanu tumhākaṃ ārāmo khuddako’’ti na vattabbaṃ. Kiñcāpi hi ayaṃ khuddako, atha kho itarato bahutaraṃ āyaṃ deti. Sacepi samakameva deti, evampi icchiticchitakkhaṇe paribhuñjituṃ sakkāti gahetabbameva.
सचे पन मनुस्सानं बहुतरा रुक्खा होन्ति, ‘‘ननु तुम्हाकं बहुतरा रुक्खा’’ति वत्तब्बं। सचे ‘‘अतिरेकं अम्हाकं पुञ्ञं होतु, सङ्घस्स देमा’’ति वदन्ति, जानापेत्वा सम्पटिच्छितुं वट्टति। भिक्खूनं रुक्खा फलधारिनो, मनुस्सानं रुक्खा न ताव फलं गण्हन्ति। किञ्चापि न गण्हन्ति, न चिरस्सेव गण्हिस्सन्तीति सम्पटिच्छितब्बमेव। मनुस्सानं रुक्खा फलधारिनो, भिक्खूनं न ताव फलं गण्हन्ति। ‘‘ननु तुम्हाकं रुक्खा फलधारिनो’’ति वत्तब्बं। सचे ‘‘गण्हथ, भन्ते, अम्हाकं पुञ्ञं भविस्सती’’ति वदन्ति, जानापेत्वा सम्पटिच्छितुं वट्टति। एवं आरामेन आरामो परिवत्तेतब्बो। एतेनेव नयेन आरामवत्थुपि विहारोपि विहारवत्थुपि आरामेन परिवत्तेतब्बं। आरामवत्थुना च महन्तेन वा खुद्दकेन वा आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थूनि।
Sace pana manussānaṃ bahutarā rukkhā honti, ‘‘nanu tumhākaṃ bahutarā rukkhā’’ti vattabbaṃ. Sace ‘‘atirekaṃ amhākaṃ puññaṃ hotu, saṅghassa demā’’ti vadanti, jānāpetvā sampaṭicchituṃ vaṭṭati. Bhikkhūnaṃ rukkhā phaladhārino, manussānaṃ rukkhā na tāva phalaṃ gaṇhanti. Kiñcāpi na gaṇhanti, na cirasseva gaṇhissantīti sampaṭicchitabbameva. Manussānaṃ rukkhā phaladhārino, bhikkhūnaṃ na tāva phalaṃ gaṇhanti. ‘‘Nanu tumhākaṃ rukkhā phaladhārino’’ti vattabbaṃ. Sace ‘‘gaṇhatha, bhante, amhākaṃ puññaṃ bhavissatī’’ti vadanti, jānāpetvā sampaṭicchituṃ vaṭṭati. Evaṃ ārāmena ārāmo parivattetabbo. Eteneva nayena ārāmavatthupi vihāropi vihāravatthupi ārāmena parivattetabbaṃ. Ārāmavatthunā ca mahantena vā khuddakena vā ārāmaārāmavatthuvihāravihāravatthūni.
कथं विहारेन विहारो परिवत्तेतब्बो? सङ्घस्स अन्तोगामे गेहं होति, मनुस्सानं विहारमज्झे पासादो, उभोपि अग्घेन समका, सचे मनुस्सा तेन पासादेन तं गेहं याचन्ति, सम्पटिच्छितुं वट्टति। भिक्खूनं चे महग्घतरं गेहं होति, ‘‘महग्घतरं अम्हाकं गेह’’न्ति वुत्ते च ‘‘किञ्चापि महग्घतरं, पब्बजितानं पन असारुप्पं, न सक्का तत्थ पब्बजितेहि वसितुं, इदं पन सारुप्पं, गण्हथा’’ति वदन्ति, एवम्पि सम्पटिच्छितुं वट्टति। सचे पन मनुस्सानं महग्घं होति, ‘‘ननु तुम्हाकं गेहं महग्घ’’न्ति वत्तब्बं। ‘‘होतु, भन्ते, अम्हाकं पुञ्ञं भविस्सति, गण्हथा’’ति वुत्ते पन सम्पटिच्छितुं वट्टति। एवं विहारेन विहारो परिवत्तेतब्बो। एतेनेव नयेन विहारवत्थुपि आरामोपि आरामवत्थुपि विहारेन परिवत्तेतब्बं। विहारवत्थुना च महग्घेन वा अप्पग्घेन वा विहारविहारवत्थुआरामआरामवत्थूनि। एवं ताव थावरेन थावरपरिवत्तनं वेदितब्बं।
Kathaṃ vihārena vihāro parivattetabbo? Saṅghassa antogāme gehaṃ hoti, manussānaṃ vihāramajjhe pāsādo, ubhopi agghena samakā, sace manussā tena pāsādena taṃ gehaṃ yācanti, sampaṭicchituṃ vaṭṭati. Bhikkhūnaṃ ce mahagghataraṃ gehaṃ hoti, ‘‘mahagghataraṃ amhākaṃ geha’’nti vutte ca ‘‘kiñcāpi mahagghataraṃ, pabbajitānaṃ pana asāruppaṃ, na sakkā tattha pabbajitehi vasituṃ, idaṃ pana sāruppaṃ, gaṇhathā’’ti vadanti, evampi sampaṭicchituṃ vaṭṭati. Sace pana manussānaṃ mahagghaṃ hoti, ‘‘nanu tumhākaṃ gehaṃ mahaggha’’nti vattabbaṃ. ‘‘Hotu, bhante, amhākaṃ puññaṃ bhavissati, gaṇhathā’’ti vutte pana sampaṭicchituṃ vaṭṭati. Evaṃ vihārena vihāro parivattetabbo. Eteneva nayena vihāravatthupi ārāmopi ārāmavatthupi vihārena parivattetabbaṃ. Vihāravatthunā ca mahagghena vā appagghena vā vihāravihāravatthuārāmaārāmavatthūni. Evaṃ tāva thāvarena thāvaraparivattanaṃ veditabbaṃ.
गरुभण्डेन गरुभण्डपरिवत्तने पन मञ्चपीठं महन्तं वा होतु खुद्दकं वा, अन्तमसो चतुरङ्गुलपादकं गामदारकेहि पंस्वागारकेसु कीळन्तेहि कतम्पि सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डं होति। सचेपि राजराजमहामत्तादयो एकप्पहारेनेव मञ्चसतं वा मञ्चसहस्सं वा देन्ति, सब्बे कप्पियमञ्चा सम्पटिच्छितब्बा, सम्पटिच्छित्वा वुड्ढपटिपाटिया ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति दातब्बा, पुग्गलिकवसेन न दातब्बा। अतिरेकमञ्चे भण्डागारादीसु पञ्ञपेत्वा पत्तचीवरं निक्खिपितुम्पि वट्टति।
Garubhaṇḍena garubhaṇḍaparivattane pana mañcapīṭhaṃ mahantaṃ vā hotu khuddakaṃ vā, antamaso caturaṅgulapādakaṃ gāmadārakehi paṃsvāgārakesu kīḷantehi katampi saṅghassa dinnakālato paṭṭhāya garubhaṇḍaṃ hoti. Sacepi rājarājamahāmattādayo ekappahāreneva mañcasataṃ vā mañcasahassaṃ vā denti, sabbe kappiyamañcā sampaṭicchitabbā, sampaṭicchitvā vuḍḍhapaṭipāṭiyā ‘‘saṅghikaparibhogena paribhuñjathā’’ti dātabbā, puggalikavasena na dātabbā. Atirekamañce bhaṇḍāgārādīsu paññapetvā pattacīvaraṃ nikkhipitumpi vaṭṭati.
बहिसीमाय ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति दिन्नमञ्चो सङ्घत्थेरस्स वसनट्ठाने दातब्बो। तत्थ चे बहू मञ्चा होन्ति, मञ्चेन कम्मं नत्थि, यस्स वसनट्ठाने कम्मं अत्थि, तत्थ ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति दातब्बो। महग्घेन सतग्घनकेन, सहस्सग्घनकेन वा मञ्चेन अञ्ञं मञ्चसतं लभति, परिवत्तेत्वा गहेतब्बं। न केवलं मञ्चेन मञ्चोयेव, आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थुपीठभिसिबिम्बोहनानिपि परिवत्तेतुं वट्टन्ति। एस नयो पीठभिसिबिम्बोहनेसुपि एतेसु हि कप्पियाकप्पियं वुत्तनयमेव। तत्थ अकप्पियं न परिभुञ्जितब्बं, कप्पियं सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बं। अकप्पियं वा महग्घं कप्पियं वा परिवत्तेत्वा वुत्तवत्थूनि गहेतब्बानि, अगरुभण्डुपगं पन भिसिबिम्बोहनं नाम नत्थीति।
Bahisīmāya ‘‘saṅghassa demā’’ti dinnamañco saṅghattherassa vasanaṭṭhāne dātabbo. Tattha ce bahū mañcā honti, mañcena kammaṃ natthi, yassa vasanaṭṭhāne kammaṃ atthi, tattha ‘‘saṅghikaparibhogena paribhuñjathā’’ti dātabbo. Mahagghena satagghanakena, sahassagghanakena vā mañcena aññaṃ mañcasataṃ labhati, parivattetvā gahetabbaṃ. Na kevalaṃ mañcena mañcoyeva, ārāmaārāmavatthuvihāravihāravatthupīṭhabhisibimbohanānipi parivattetuṃ vaṭṭanti. Esa nayo pīṭhabhisibimbohanesupi etesu hi kappiyākappiyaṃ vuttanayameva. Tattha akappiyaṃ na paribhuñjitabbaṃ, kappiyaṃ saṅghikaparibhogena paribhuñjitabbaṃ. Akappiyaṃ vā mahagghaṃ kappiyaṃ vā parivattetvā vuttavatthūni gahetabbāni, agarubhaṇḍupagaṃ pana bhisibimbohanaṃ nāma natthīti.
२८९८. भिक्खु अधोतेन पादेन, अल्लपादेन वा सेनासनं नक्कमेति सम्बन्धो। सयन्ति एत्थ, आसन्ति चाति सयनासनं, परिकम्मकतभूमत्थरणादि। अल्लपादेन वाति येन अक्कन्तट्ठाने उदकं पञ्ञायति, एवरूपेन तिन्तपादेन। यथाह – ‘‘अल्लेहि पादेहीति येहि अक्कन्तट्ठाने उदकं पञ्ञायति, एवरूपेहि पादेहि परिभण्डकतभूमि वा सेनासनं वा न अक्कमितब्बं। सचे पन उदकसिनेहमत्तमेव पञ्ञायति, न उदकं, वट्टती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२४)। सउपाहनोति एत्थ ‘‘धोतपादक’’न्ति वत्तब्बं। पादे पटिमुक्काहि उपाहनाहि सउपाहनो भिक्खु धोतपादकं धोतपादेहि अक्कमितब्बट्ठानं तथेव न अक्कमेति योजना।
2898. Bhikkhu adhotena pādena, allapādena vā senāsanaṃ nakkameti sambandho. Sayanti ettha, āsanti cāti sayanāsanaṃ, parikammakatabhūmattharaṇādi. Allapādena vāti yena akkantaṭṭhāne udakaṃ paññāyati, evarūpena tintapādena. Yathāha – ‘‘allehi pādehīti yehi akkantaṭṭhāne udakaṃ paññāyati, evarūpehi pādehi paribhaṇḍakatabhūmi vā senāsanaṃ vā na akkamitabbaṃ. Sace pana udakasinehamattameva paññāyati, na udakaṃ, vaṭṭatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 324). Saupāhanoti ettha ‘‘dhotapādaka’’nti vattabbaṃ. Pāde paṭimukkāhi upāhanāhi saupāhano bhikkhu dhotapādakaṃ dhotapādehi akkamitabbaṭṭhānaṃ tatheva na akkameti yojanā.
२८९९. परिकम्मकतायाति सुधादिपरिकम्मकताय। निट्ठुभन्तस्साति खेळं पातेन्तस्स। परिकम्मकतं भित्तिन्ति सेतभित्तिं वा चित्तकम्मकतं वा भित्तिं। न केवलञ्च भित्तिमेव, द्वारम्पि वातपानम्पि अपस्सेनफलकम्पि पासाणत्थम्भम्पि रुक्खत्थम्भम्पि चीवरेन वा केनचि वा अप्पटिच्छादेत्वा अपस्सयितुं न लभतियेव। ‘‘द्वारवातपानादयो पन अपरिकम्मकतापि अपटिच्छादेत्वा न अपस्सयितब्बा’’ति गण्ठिपदे वुत्तं।
2899.Parikammakatāyāti sudhādiparikammakatāya. Niṭṭhubhantassāti kheḷaṃ pātentassa. Parikammakataṃ bhittinti setabhittiṃ vā cittakammakataṃ vā bhittiṃ. Na kevalañca bhittimeva, dvārampi vātapānampi apassenaphalakampi pāsāṇatthambhampi rukkhatthambhampi cīvarena vā kenaci vā appaṭicchādetvā apassayituṃ na labhatiyeva. ‘‘Dvāravātapānādayo pana aparikammakatāpi apaṭicchādetvā na apassayitabbā’’ti gaṇṭhipade vuttaṃ.
२९०१. निद्दायतो तस्स कोचि सरीरावयवो पच्चत्थरणे सङ्कुटिते सहसा यदि मञ्चं फुसति, दुक्कटन्ति योजना।
2901. Niddāyato tassa koci sarīrāvayavo paccattharaṇe saṅkuṭite sahasā yadi mañcaṃ phusati, dukkaṭanti yojanā.
२९०२. लोमेसु मञ्चं फुसन्तेसु। हत्थपादानं तलेन अक्कमितुं वट्टतीति योजना। मञ्चपीठं नीहरन्तस्स काये पटिहञ्ञति, अनापत्ति।
2902.Lomesu mañcaṃ phusantesu. Hatthapādānaṃ talena akkamituṃ vaṭṭatīti yojanā. Mañcapīṭhaṃ nīharantassa kāye paṭihaññati, anāpatti.
‘‘दायकेहि ‘कायेन फुसित्वा यथासुखं परिभुञ्जथा’ति दिन्नसेनासनं, मञ्चपीठादिञ्च दायकेन वुत्तनियामेन परिभुञ्जन्तस्स दोसो नत्थी’’ति मातिकट्ठकथाय सीहळगण्ठिपदे वुत्तत्ता तथा परिभुञ्जन्तस्स अनापत्ति। ‘‘इमं मञ्चपीठादिं सङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्ते गरुभण्डं होति, न भाजेतब्बं सङ्घस्स परामट्ठत्ता। ‘‘इमं मञ्चपीठादिं भदन्तानं वस्सग्गेन गण्हितुं दम्मी’’ति वुत्ते सतिपि गरुभण्डभावे कप्पियवत्थुं भाजेत्वा गण्हितुं वट्टति, अकप्पियभण्डमेव भाजेत्वा गहेतुं न लब्भति। ‘‘इमं मञ्चपीठं वस्सग्गेन गहेतुं सङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्ते वस्सग्गेन भाजेत्वा गहेतब्बं वस्सग्गेन भाजनं पठमं वत्वा पच्छा सङ्घस्स परामट्ठत्ता। ‘‘सङ्घस्स इमं मञ्चपीठं वस्सग्गेन गण्हितुं दम्मी’’ति वुत्ते पन गरुभण्डं होति पठमं सङ्घस्स परामट्ठत्ताति अयम्पि विसेसो मातिकट्ठकथा गण्ठिपदेयेव वुत्तो।
‘‘Dāyakehi ‘kāyena phusitvā yathāsukhaṃ paribhuñjathā’ti dinnasenāsanaṃ, mañcapīṭhādiñca dāyakena vuttaniyāmena paribhuñjantassa doso natthī’’ti mātikaṭṭhakathāya sīhaḷagaṇṭhipade vuttattā tathā paribhuñjantassa anāpatti. ‘‘Imaṃ mañcapīṭhādiṃ saṅghassa dammī’’ti vutte garubhaṇḍaṃ hoti, na bhājetabbaṃ saṅghassa parāmaṭṭhattā. ‘‘Imaṃ mañcapīṭhādiṃ bhadantānaṃ vassaggena gaṇhituṃ dammī’’ti vutte satipi garubhaṇḍabhāve kappiyavatthuṃ bhājetvā gaṇhituṃ vaṭṭati, akappiyabhaṇḍameva bhājetvā gahetuṃ na labbhati. ‘‘Imaṃ mañcapīṭhaṃ vassaggena gahetuṃ saṅghassa dammī’’ti vutte vassaggena bhājetvā gahetabbaṃ vassaggena bhājanaṃ paṭhamaṃ vatvā pacchā saṅghassa parāmaṭṭhattā. ‘‘Saṅghassa imaṃ mañcapīṭhaṃ vassaggena gaṇhituṃ dammī’’ti vutte pana garubhaṇḍaṃ hoti paṭhamaṃ saṅghassa parāmaṭṭhattāti ayampi viseso mātikaṭṭhakathā gaṇṭhipadeyeva vutto.
२९०३-४. उद्देसभत्तविनिच्छयेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘सहस्सग्घनको’’तिआदि। सहस्सग्घनको सचीवरो पिण्डपातो अवस्सिकं भिक्खुं पत्तो, तस्मिं विहारे च ‘‘एवरूपो पिण्डपातो अवस्सिकं भिक्खुं पत्तो’’ति लिखित्वा ठपितोपि च होति, ततो सट्ठिवस्सानमच्चये तादिसो सहस्सग्घनको सचीवरो कोचि पिण्डपातो सचे उप्पन्नो होति, तं पिण्डपातं बुधो विनिच्छयकुसलो भिक्खु अवस्सिकट्ठितिकाय अदत्वा सट्ठिवस्सिकट्ठितिकाय ददेय्याति योजना।
2903-4. Uddesabhattavinicchayekadesaṃ dassetumāha ‘‘sahassagghanako’’tiādi. Sahassagghanako sacīvaro piṇḍapāto avassikaṃ bhikkhuṃ patto, tasmiṃ vihāre ca ‘‘evarūpo piṇḍapāto avassikaṃ bhikkhuṃ patto’’ti likhitvā ṭhapitopi ca hoti, tato saṭṭhivassānamaccaye tādiso sahassagghanako sacīvaro koci piṇḍapāto sace uppanno hoti, taṃ piṇḍapātaṃ budho vinicchayakusalo bhikkhu avassikaṭṭhitikāya adatvā saṭṭhivassikaṭṭhitikāya dadeyyāti yojanā.
२९०५. उद्देसभत्तं भुञ्जित्वाति उपसम्पन्नकाले अत्तनो वस्सग्गेन पत्तं उद्देसभत्तं परिभुञ्जित्वा। जातो चे सामणेरकोति सिक्खापच्चक्खानादिवसेन सचे सामणेरो जातो। तन्ति उपसम्पन्नकाले गहितं तदेव उद्देसभत्तं। सामणेरस्स पाळियाति सामणेरपटिपाटिया अत्तनो पत्तं पच्छा गहेतुं लभति।
2905.Uddesabhattaṃ bhuñjitvāti upasampannakāle attano vassaggena pattaṃ uddesabhattaṃ paribhuñjitvā. Jāto ce sāmaṇerakoti sikkhāpaccakkhānādivasena sace sāmaṇero jāto. Tanti upasampannakāle gahitaṃ tadeva uddesabhattaṃ. Sāmaṇerassa pāḷiyāti sāmaṇerapaṭipāṭiyā attano pattaṃ pacchā gahetuṃ labhati.
२९०६. यो सामणेरो सम्पुण्णवीसतिवस्सो ‘‘स्वे उद्देसं लभिस्सती’’ति वत्तब्बो, अज्ज सो उपसम्पन्नो होति, ठितिका अतीता सियाति योजना, स्वे पापेतब्बा सामणेरट्ठितिका अज्ज उपसम्पन्नत्ता अतिक्कन्ता होतीति अत्थो, तं भत्तं न लभतीति वुत्तं होति।
2906.Yo sāmaṇero sampuṇṇavīsativasso ‘‘sve uddesaṃ labhissatī’’ti vattabbo, ajja so upasampanno hoti, ṭhitikā atītā siyāti yojanā, sve pāpetabbā sāmaṇeraṭṭhitikā ajja upasampannattā atikkantā hotīti attho, taṃ bhattaṃ na labhatīti vuttaṃ hoti.
२९०७. उद्देसभत्तानन्तरं सलाकभत्तं दस्सेतुमाह ‘‘सचे पना’’तिआदि। सचे सलाका लद्धा, तंदिने भत्तं न लद्धं, पुनदिने तस्स भत्तं गहेतब्बं, न संसयो ‘‘गहेतब्बं नु खो, न गहेतब्ब’’न्ति एवं संसयो न कातब्बोति योजना।
2907. Uddesabhattānantaraṃ salākabhattaṃ dassetumāha ‘‘sace panā’’tiādi. Sace salākā laddhā, taṃdine bhattaṃ na laddhaṃ, punadine tassa bhattaṃ gahetabbaṃ, na saṃsayo ‘‘gahetabbaṃ nu kho, na gahetabba’’nti evaṃ saṃsayo na kātabboti yojanā.
२९०८. उत्तरि उत्तरं अतिरेकं भङ्गं ब्यञ्जनं एतस्साति उत्तरिभङ्गं, तस्स, अतिरेकब्यञ्जनस्साति अत्थो। एकचरस्साति एकचारिकस्स। सलाकायेव सलाकिका।
2908. Uttari uttaraṃ atirekaṃ bhaṅgaṃ byañjanaṃ etassāti uttaribhaṅgaṃ, tassa, atirekabyañjanassāti attho. Ekacarassāti ekacārikassa. Salākāyeva salākikā.
२९०९. उत्तरिभङ्गमेव उत्तरिभङ्गकं।
2909. Uttaribhaṅgameva uttaribhaṅgakaṃ.
२९१०. येन येन हीति गाहितसलाकेन येन येन भिक्खुना। यं यन्ति भत्तब्यञ्जनेसु यं यं भत्तं वा यं यं ब्यञ्जनं वा।
2910.Yena yena hīti gāhitasalākena yena yena bhikkhunā. Yaṃ yanti bhattabyañjanesu yaṃ yaṃ bhattaṃ vā yaṃ yaṃ byañjanaṃ vā.
२९११. सङ्घुद्देसादिकन्ति सङ्घभत्तउद्देसभत्तादिकं। आदि-सद्देन निमन्तनं, सलाकं, पक्खिकं, उपोसथिकं, पाटिपदिकन्ति पञ्च भत्तानि गहितानि।
2911.Saṅghuddesādikanti saṅghabhattauddesabhattādikaṃ. Ādi-saddena nimantanaṃ, salākaṃ, pakkhikaṃ, uposathikaṃ, pāṭipadikanti pañca bhattāni gahitāni.
तत्थ सब्बसङ्घस्स दिन्नं सङ्घभत्तं नाम। ‘‘सङ्घतो एत्तके भिक्खू उद्दिसित्वा देथा’’तिआदिना वत्वा दिन्नं उद्देसभत्तं। ‘‘सङ्घतो एत्तकानं भिक्खूनं भत्तं गण्हथा’’तिआदिना वत्वा दिन्नं निमन्तनं नाम। अत्तनो अत्तनो नामेन सलाकगाहकानं भिक्खूनं दिन्नं सलाकभत्तं नाम। चातुद्दसियं दिन्नं पक्खिकं। उपोसथे दिन्नं उपोसथिकं। पाटिपदे दिन्नं पाटिपदिकं। तंतंनामेन दिन्नमेव तथा तथा वोहरीयति। एतेसं पन वित्थारकथा ‘‘अभिलक्खितेसू’’तिआदिना (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२५ पक्खिकभत्तादिकथा) अट्ठकथायं वुत्तनयेन वेदितब्बा। आगन्तुकादीति एत्थ आदि-सद्देन गमिकभत्तं, गिलानभत्तं, गिलानुपट्ठाकभत्तन्ति तीणि गहितानि। आगन्तुकानं दिन्नं भत्तं आगन्तुकभत्तं। एसेव नयो सेसेसु।
Tattha sabbasaṅghassa dinnaṃ saṅghabhattaṃ nāma. ‘‘Saṅghato ettake bhikkhū uddisitvā dethā’’tiādinā vatvā dinnaṃ uddesabhattaṃ. ‘‘Saṅghato ettakānaṃ bhikkhūnaṃ bhattaṃ gaṇhathā’’tiādinā vatvā dinnaṃ nimantanaṃ nāma. Attano attano nāmena salākagāhakānaṃ bhikkhūnaṃ dinnaṃ salākabhattaṃ nāma. Cātuddasiyaṃ dinnaṃ pakkhikaṃ. Uposathe dinnaṃ uposathikaṃ. Pāṭipade dinnaṃ pāṭipadikaṃ. Taṃtaṃnāmena dinnameva tathā tathā voharīyati. Etesaṃ pana vitthārakathā ‘‘abhilakkhitesū’’tiādinā (cūḷava. aṭṭha. 325 pakkhikabhattādikathā) aṭṭhakathāyaṃ vuttanayena veditabbā. Āgantukādīti ettha ādi-saddena gamikabhattaṃ, gilānabhattaṃ, gilānupaṭṭhākabhattanti tīṇi gahitāni. Āgantukānaṃ dinnaṃ bhattaṃ āgantukabhattaṃ. Eseva nayo sesesu.
२९१२. विहारन्ति विहारभत्तं उत्तरपदलोपेन, विहारे तत्रुप्पादभत्तस्सेतं अधिवचनं। वारभत्तन्ति दुब्भिक्खसमये ‘‘वारेन भिक्खू जग्गिस्सामा’’ति धुरगेहतो पट्ठाय दिन्नं। निच्चन्ति निच्चभत्तं उत्तरपदलोपेन, तञ्च तथा वत्वाव दिन्नं। कुटिभत्तं नाम सङ्घस्स आवासं कत्वा ‘‘अम्हाकं सेनासनवासिनो अम्हाकं भत्तं गण्हन्तू’’ति दिन्नं। पन्नरसविधं सब्बमेव भत्तं इध इमस्मिं सेनासनक्खन्धके उद्दिट्ठं कथितं। एतेसं वित्थारविनिच्छयो अत्थिकेहि समन्तपासादिकाय गहेतब्बो।
2912.Vihāranti vihārabhattaṃ uttarapadalopena, vihāre tatruppādabhattassetaṃ adhivacanaṃ. Vārabhattanti dubbhikkhasamaye ‘‘vārena bhikkhū jaggissāmā’’ti dhuragehato paṭṭhāya dinnaṃ. Niccanti niccabhattaṃ uttarapadalopena, tañca tathā vatvāva dinnaṃ. Kuṭibhattaṃ nāma saṅghassa āvāsaṃ katvā ‘‘amhākaṃ senāsanavāsino amhākaṃ bhattaṃ gaṇhantū’’ti dinnaṃ. Pannarasavidhaṃ sabbameva bhattaṃ idha imasmiṃ senāsanakkhandhake uddiṭṭhaṃ kathitaṃ. Etesaṃ vitthāravinicchayo atthikehi samantapāsādikāya gahetabbo.
२९१३. पच्चयभाजने मिच्छापटिपत्तिया महादीनवत्ता अप्पमत्तेनेव पटिपज्जितब्बन्ति पच्चयभाजनकं अनुसासन्तो आह ‘‘पाळि’’न्तिआदि।
2913. Paccayabhājane micchāpaṭipattiyā mahādīnavattā appamatteneva paṭipajjitabbanti paccayabhājanakaṃ anusāsanto āha ‘‘pāḷi’’ntiādi.
सेनासनक्खन्धककथावण्णना।
Senāsanakkhandhakakathāvaṇṇanā.
