| Upanishads |
Shatyayani Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ शाट्यायनीयोपनिषत् ॥
॥ śāṭyāyanīyopaniṣat ॥
शाट्यायनीब्रह्मविद्याखण्डाकारसुखाकृति ।
śāṭyāyanībrahmavidyākhaṇḍākārasukhākṛti ।
यतिवृन्दहृदागारं रामचन्द्रपदं भजे ॥
yativṛndahṛdāgāraṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ ॥
hariḥ oṃ ॥
मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।
mana eva manuṣyāṇāṃ kāraṇaṃ bandhamokṣayoḥ ।
बन्धाय विषयासक्तं मुक्त्यै निर्विषयं स्मृतम् ॥ १॥
bandhāya viṣayāsaktaṃ muktyai nirviṣayaṃ smṛtam ॥ 1॥
समासक्तं सदा चित्तं जन्तोर्विषयगोचरे ।
samāsaktaṃ sadā cittaṃ jantorviṣayagocare ।
यद्येवं ब्रह्मणि स्यात्तत्को न मुच्येत बन्धनात् ॥ २॥
yadyevaṃ brahmaṇi syāttatko na mucyeta bandhanāt ॥ 2॥
वित्तमेव हि संसारस्तत्प्रयत्नेन शोधयेत् ।
vittameva hi saṃsārastatprayatnena śodhayet ।
यच्चित्तस्तन्मयो भवति गुह्यमेतत्सनातनम् ॥ ३॥
yaccittastanmayo bhavati guhyametatsanātanam ॥ 3॥
नावेदविन्मनुते तं बृहन्तं
नाब्रह्मवित्परमं प्रैति धाम ।
nāvedavinmanute taṃ bṛhantaṃ
nābrahmavitparamaṃ praiti dhāma ।
विष्णुक्रान्तं वासुदेवं विजान-
न्विप्रो विप्रत्वं गच्छते तत्त्वदर्शी ॥ ४॥
viṣṇukrāntaṃ vāsudevaṃ vijāna-
nvipro vipratvaṃ gacchate tattvadarśī ॥ 4॥
अथाह यत्परमं ब्रह्म सनातनं
ये श्रोत्रिया अकामहता अधीयुः ।
athāha yatparamaṃ brahma sanātanaṃ
ye śrotriyā akāmahatā adhīyuḥ ।
शान्तो दान्त उपरतिस्तितिक्षुहु-
र्योऽनूचानो ह्यभिजज्ञौ समानः ॥ ५॥
śānto dānta uparatistitikṣuhu-
ryo'nūcāno hyabhijajñau samānaḥ ॥ 5॥
त्यक्तेषणो ह्यनृणस्तं विदित्वा
मौनी वसेदाश्रमे यत्र कुत्र ।
tyakteṣaṇo hyanṛṇastaṃ viditvā
maunī vasedāśrame yatra kutra ।
अथाश्रमं चरमं सम्प्रविश्य
यथोपपत्तिं पञ्चमात्रां दधानः ॥ ६॥
athāśramaṃ caramaṃ sampraviśya
yathopapattiṃ pañcamātrāṃ dadhānaḥ ॥ 6॥
त्रिदण्डमुपवीतं च वासः कौपीनवेष्टनम् ।
tridaṇḍamupavītaṃ ca vāsaḥ kaupīnaveṣṭanam ।
शिक्यं पवित्रमित्येतद्विभृयाद्यावदायुषम् ॥ ७॥
śikyaṃ pavitramityetadvibhṛyādyāvadāyuṣam ॥ 7॥
पञ्चैतास्तु यतेर्मात्रास्ता मात्रा ब्रह्मणे श्रुताः ।
pañcaitāstu yatermātrāstā mātrā brahmaṇe śrutāḥ ।
न त्यजेद्यावदुत्क्रान्तिरन्तेऽपि निखनेत्सह ॥ ८॥
na tyajedyāvadutkrāntirante'pi nikhanetsaha ॥ 8॥
विष्णुलिङ्गं द्विधा प्रोक्तं व्यक्तमव्यक्तमेव च ।
viṣṇuliṅgaṃ dvidhā proktaṃ vyaktamavyaktameva ca ।
तयोरेकमपि त्यक्त्वा पतत्येव न संशयः ॥ ९॥
tayorekamapi tyaktvā patatyeva na saṃśayaḥ ॥ 9॥
त्रिदण्डं वैष्णवं लिङ्गं विप्राणां मुक्तिसाधनम् ।
tridaṇḍaṃ vaiṣṇavaṃ liṅgaṃ viprāṇāṃ muktisādhanam ।
निर्वाणं सर्वधर्माणामिति वेदानुशासनम् ॥ १०॥
nirvāṇaṃ sarvadharmāṇāmiti vedānuśāsanam ॥ 10॥
अथ खलु सौम्य कुटीचको बहूदको हंसः
परमहंस इत्येते परिव्राजकाश्चतुर्विधा भवन्ति ।
atha khalu saumya kuṭīcako bahūdako haṃsaḥ
paramahaṃsa ityete parivrājakāścaturvidhā bhavanti ।
सर्व एते विष्णुलिङ्गिनः शिखिनोपवीतिनः
शुद्धचित्ता आत्मानमात्मना ब्रह्म भावयन्तः
शुद्धचिद्रूपोपासनरता जपयमवन्तो नियमवन्तः
सुशीलिनः पुण्यश्लोका भवन्ति ।
sarva ete viṣṇuliṅginaḥ śikhinopavītinaḥ
śuddhacittā ātmānamātmanā brahma bhāvayantaḥ
śuddhacidrūpopāsanaratā japayamavanto niyamavantaḥ
suśīlinaḥ puṇyaślokā bhavanti ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् ।
tadetadṛcābhyuktam ।
कुटीचको बहूदकश्चापि हंसः
परमहंस इव वृत्त्या च भिन्नाः ।
kuṭīcako bahūdakaścāpi haṃsaḥ
paramahaṃsa iva vṛttyā ca bhinnāḥ ।
सर्व एते विष्णुलिङ्गं दधाना
वृत्त्या व्यक्तं बहिरन्तश्च नित्यम् ।
sarva ete viṣṇuliṅgaṃ dadhānā
vṛttyā vyaktaṃ bahirantaśca nityam ।
पञ्चयज्ञा वेदशिरःप्रविष्टाः
क्रियावन्तोऽमी सङ्गता ब्रह्मविद्याम् ।
pañcayajñā vedaśiraḥpraviṣṭāḥ
kriyāvanto'mī saṅgatā brahmavidyām ।
त्यक्त्वा वृक्षं वृक्षमूलं श्रितासः
संन्यस्तपुष्पा रसमेवाश्नुवानाः ।
tyaktvā vṛkṣaṃ vṛkṣamūlaṃ śritāsaḥ
saṃnyastapuṣpā rasamevāśnuvānāḥ ।
विष्णुक्रीडा विष्णुरतयो विमुक्ता
विष्ण्वात्मका विष्णुमेवापियन्ति ॥ ११॥
viṣṇukrīḍā viṣṇuratayo vimuktā
viṣṇvātmakā viṣṇumevāpiyanti ॥ 11॥
त्रिसन्ध्यं शक्तितः स्नानं तर्पणं मार्जनं तथा ।
trisandhyaṃ śaktitaḥ snānaṃ tarpaṇaṃ mārjanaṃ tathā ।
उपस्थानं पञ्चयज्ञान्कुर्यादामरणान्तिकम् ॥ १२॥
upasthānaṃ pañcayajñānkuryādāmaraṇāntikam ॥ 12॥
दशभिः प्रणवैः सप्तव्याहृतिभिश्चतुष्पदा ।
daśabhiḥ praṇavaiḥ saptavyāhṛtibhiścatuṣpadā ।
गायत्रीजपयज्ञश्च त्रिसन्ध्यं शिरसा सह ॥ १३॥
gāyatrījapayajñaśca trisandhyaṃ śirasā saha ॥ 13॥
योगयज्ञः सदैकाग्रभक्त्या सेवा हरेर्गुरोः ।
yogayajñaḥ sadaikāgrabhaktyā sevā harerguroḥ ।
अहिंसा तु तपोयज्ञो वाङ्मनःकायकर्मभिः ॥ १४॥
ahiṃsā tu tapoyajño vāṅmanaḥkāyakarmabhiḥ ॥ 14॥
नानोपनिषदभ्यासः स्वाध्यायो यज्ञ ईरितः ।
nānopaniṣadabhyāsaḥ svādhyāyo yajña īritaḥ ।
ॐइत्यात्मानमव्यग्रो ब्रह्मण्यग्ना जुहोति यत् ॥ १५॥
oṃityātmānamavyagro brahmaṇyagnā juhoti yat ॥ 15॥
ज्ञानयज्ञः स विज्ञेयः सर्वयज्ञोत्तमोत्तमः ।
jñānayajñaḥ sa vijñeyaḥ sarvayajñottamottamaḥ ।
ज्ञानदण्डा ज्ञानशिखा ज्ञानयज्ञोपवीतिनः ॥ १६॥
jñānadaṇḍā jñānaśikhā jñānayajñopavītinaḥ ॥ 16॥
शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्मयम् ।
śikhā jñānamayī yasya upavītaṃ ca tanmayam ।
ब्राह्मण्यं सकलं तस्य इति वेदानुशासनम् ॥ १७॥
brāhmaṇyaṃ sakalaṃ tasya iti vedānuśāsanam ॥ 17॥
अथ खलु सौम्येत परिव्राजका यथा प्रादुर्भवन्ति
तथा भवन्ति ।
atha khalu saumyeta parivrājakā yathā prādurbhavanti
tathā bhavanti ।
कामक्रोधलोभमोहदम्भदर्पासूया-
ममत्वाहङ्कारादींस्तितीर्य मानावमानौ निन्दास्तुती
च वर्जयित्वा वृक्ष इव तिष्ठासेत् ।
kāmakrodhalobhamohadambhadarpāsūyā-
mamatvāhaṅkārādīṃstitīrya mānāvamānau nindāstutī
ca varjayitvā vṛkṣa iva tiṣṭhāset ।
छिद्यमानो न ब्रूयात् ।
chidyamāno na brūyāt ।
तदैवं विद्वांस इहैवामृता भवन्ति ।
tadaivaṃ vidvāṃsa ihaivāmṛtā bhavanti ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् ।
tadetadṛcābhyuktam ।
बन्धुपुत्रमनुमोदयित्वा-
नवेक्ष्यमाणो द्वन्द्वसहः प्रशान्तः ।
bandhuputramanumodayitvā-
navekṣyamāṇo dvandvasahaḥ praśāntaḥ ।
प्राचीमुदीचिं वा निर्वर्तयंश्चरेत
पात्री दण्डी युगमात्रावलोकी ।
prācīmudīciṃ vā nirvartayaṃścareta
pātrī daṇḍī yugamātrāvalokī ।
शिखी मुण्डी चोपवीती कुटुम्बी
यात्रामात्रं प्रतिगृह्णन्मनुष्यात् ॥ १८॥
śikhī muṇḍī copavītī kuṭumbī
yātrāmātraṃ pratigṛhṇanmanuṣyāt ॥ 18॥
अयाचितं याचितं वोत भैक्षं
मृद्दार्वलाबूफलपर्णपात्रम् ।
ayācitaṃ yācitaṃ vota bhaikṣaṃ
mṛddārvalābūphalaparṇapātram ।
क्षीणं क्षौमं तृणं कन्थाजिने च पर्ण-
माच्छादनं स्यादहतं वा विमुक्तः ॥ १९॥
kṣīṇaṃ kṣaumaṃ tṛṇaṃ kanthājine ca parṇa-
mācchādanaṃ syādahataṃ vā vimuktaḥ ॥ 19॥
ऋतुसन्धौ मुण्डयेन्मुण्डमात्रं
नाधो नाक्षं जातु शिखां न वापयेत् ।
ṛtusandhau muṇḍayenmuṇḍamātraṃ
nādho nākṣaṃ jātu śikhāṃ na vāpayet ।
चतुरो मासान्ध्रुवशीलतः स्या-
त्स यावत्सुप्तोऽन्तरात्मा पुरुषो विश्वरूपः ।
caturo māsāndhruvaśīlataḥ syā-
tsa yāvatsupto'ntarātmā puruṣo viśvarūpaḥ ।
अन्यानथाष्टौ पुनरुत्थितेऽस्मि-
न्स्वकर्मलिप्सुर्विहरेद्वा वसेद्वा ॥ २०॥
anyānathāṣṭau punarutthite'smi-
nsvakarmalipsurviharedvā vasedvā ॥ 20॥
देवाग्न्यगारे तरुमूले गुहायां
वसेदसङ्गोऽलक्षितशीलवृत्तः ।
devāgnyagāre tarumūle guhāyāṃ
vasedasaṅgo'lakṣitaśīlavṛttaḥ ।
अनिन्धनो ज्योतिरिवोपशान्तो
न चोद्विजेदुद्विजेद्यत्र कुत्र ॥ २१॥
anindhano jyotirivopaśānto
na codvijedudvijedyatra kutra ॥ 21॥
आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पूरुषः ।
ātmānaṃ cedvijānīyādayamasmīti pūruṣaḥ ।
किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत् ॥ २२॥
kimicchankasya kāmāya śarīramanusaṃjvaret ॥ 22॥
तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः ।
tameva dhīro vijñāya prajñāṃ kurvīta brāhmaṇaḥ ।
नानुध्यायाद्बहूञ्छब्दान्वाचो विग्लापनं हि तत् ॥ २३॥
nānudhyāyādbahūñchabdānvāco viglāpanaṃ hi tat ॥ 23॥
बाल्येनैव हि तिष्ठासेन्निर्विद्य ब्रह्मवेदनम् ।
bālyenaiva hi tiṣṭhāsennirvidya brahmavedanam ।
ब्रह्मविद्या च बाल्यं च निर्विद्य मुनिरात्मवान् ॥ २४॥
brahmavidyā ca bālyaṃ ca nirvidya munirātmavān ॥ 24॥
यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः ।
yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi śritāḥ ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ॥ २५॥
atha martyo'mṛto bhavatyatra brahma samaśnute ॥ 25॥
अथ खलु सौम्येदं परिव्राज्यं
नैष्ठिकमात्मधर्मं यो विजहाति स वीरहा भवति ।
atha khalu saumyedaṃ parivrājyaṃ
naiṣṭhikamātmadharmaṃ yo vijahāti sa vīrahā bhavati ।
स ब्रह्महा भवति ।
sa brahmahā bhavati ।
स भ्रूणहा भवति ।
sa bhrūṇahā bhavati ।
स महापातकी भवति ।
sa mahāpātakī bhavati ।
य इमां वैष्णवीं निष्ठां परित्यज्यति ।
ya imāṃ vaiṣṇavīṃ niṣṭhāṃ parityajyati ।
स स्तेनो भवति ।
sa steno bhavati ।
स गुरुतल्पगो भवति ।
sa gurutalpago bhavati ।
स मित्रध्रुग्भवति ।
sa mitradhrugbhavati ।
स कृतघ्नो भवति ।
sa kṛtaghno bhavati ।
स सर्वस्माल्लोकात्प्रच्युतो भवति ।
sa sarvasmāllokātpracyuto bhavati ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् ।
tadetadṛcābhyuktam ।
स्तेनः सुरापो गुरुतल्पगामी
मित्रध्रुगेते निष्कृतेर्यान्ति शुद्धिम् ।
stenaḥ surāpo gurutalpagāmī
mitradhrugete niṣkṛteryānti śuddhim ।
व्यक्तमव्यक्तं वा विधृतं विष्णुलिङ्गं
त्यजन्न शुद्ध्येदखिलैरात्मभासा ॥ २६॥
vyaktamavyaktaṃ vā vidhṛtaṃ viṣṇuliṅgaṃ
tyajanna śuddhyedakhilairātmabhāsā ॥ 26॥
त्यक्त्वा विष्णोर्लिङ्गमन्तर्बहिर्वा
यः स्वाश्रमं सेवतेऽनाश्रमं वा ।
tyaktvā viṣṇorliṅgamantarbahirvā
yaḥ svāśramaṃ sevate'nāśramaṃ vā ।
प्रत्यपत्तिं भजते वातिमूढो
नैषां गतिः कल्पकोट्यापि दृष्टा ॥ २७॥
pratyapattiṃ bhajate vātimūḍho
naiṣāṃ gatiḥ kalpakoṭyāpi dṛṣṭā ॥ 27॥
त्यक्त्वा सर्वाश्रमान्धीरो वसेन्मोक्षाश्रमे चिरम् ।
tyaktvā sarvāśramāndhīro vasenmokṣāśrame ciram ।
मोक्षाश्रमात्परिभ्रष्टो न गतिस्तस्य विद्यते ॥ २८॥
mokṣāśramātparibhraṣṭo na gatistasya vidyate ॥ 28॥
पारिव्राज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति ।
pārivrājyaṃ gṛhītvā tu yaḥ svadharme na tiṣṭhati ।
तमारूढच्युतं विद्यादिति वेदानुशासनम् ॥ २९॥
tamārūḍhacyutaṃ vidyāditi vedānuśāsanam ॥ 29॥
अथ खलु सौम्येमं सनातनमात्मधर्मं वैष्णवीं
निष्ठां लब्ध्वा यस्तामदूषयन्वर्तते स वशी भवति ।
atha khalu saumyemaṃ sanātanamātmadharmaṃ vaiṣṇavīṃ
niṣṭhāṃ labdhvā yastāmadūṣayanvartate sa vaśī bhavati ।
स पुण्यश्लोको भवति ।
sa puṇyaśloko bhavati ।
स लोकज्ञो भवति ।
sa lokajño bhavati ।
स वेदान्तज्ञो भवति ।
sa vedāntajño bhavati ।
स ब्रह्मज्ञो भवति ।
sa brahmajño bhavati ।
स सर्वज्ञो भवति ।
sa sarvajño bhavati ।
स स्वराड् भवति ।
sa svarāḍ bhavati ।
स परं ब्रह्म भगवन्तमाप्नोति ।
sa paraṃ brahma bhagavantamāpnoti ।
स पितॄन्सम्बन्धिनो बान्धवान्सुहृदो मित्राणि
च भवादुत्तरयति ।
sa pitṝnsambandhino bāndhavānsuhṛdo mitrāṇi
ca bhavāduttarayati ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् ।
tadetadṛcābhyuktam ।
शतं कुलानां प्रथमं बभूव
तथा पराणां त्रिशतं समग्रम् ।
śataṃ kulānāṃ prathamaṃ babhūva
tathā parāṇāṃ triśataṃ samagram ।
एते भवन्ति सुकृतस्य लोके
येषं कुले संन्यसतीह विद्वान् ॥ ३०॥
ete bhavanti sukṛtasya loke
yeṣaṃ kule saṃnyasatīha vidvān ॥ 30॥
त्रिंशत्परास्त्रिंशदपरांस्त्रिंशच्च परतः परान् ।
triṃśatparāstriṃśadaparāṃstriṃśacca parataḥ parān ।
उत्तरयति धर्मिष्ठः परिव्राडिति वै श्रुतिः ॥ ३१॥
uttarayati dharmiṣṭhaḥ parivrāḍiti vai śrutiḥ ॥ 31॥
संयस्तमिति यो ब्रूयात्कण्ठस्थप्राणवानपि ।
saṃyastamiti yo brūyātkaṇṭhasthaprāṇavānapi ।
तारिताः पितरस्तेन इति वेदानुशासनम् ॥ ३२॥
tāritāḥ pitarastena iti vedānuśāsanam ॥ 32॥
अथ खलु सौम्येमं सनातनमात्मधर्मं वैष्णवीं
निष्ठां नासमाप्य प्रब्रूयात् ।
atha khalu saumyemaṃ sanātanamātmadharmaṃ vaiṣṇavīṃ
niṣṭhāṃ nāsamāpya prabrūyāt ।
नानूचानाय नानात्मविदे नावीतरागाय नाविशुद्धाय
नानुपसन्नाय नाप्रयतमानसायेति ह स्माहुः ।
nānūcānāya nānātmavide nāvītarāgāya nāviśuddhāya
nānupasannāya nāprayatamānasāyeti ha smāhuḥ ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् ।
tadetadṛcābhyuktam ।
विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम
गोपाय मां शेवधिष्टेऽहमस्मि ।
vidyā ha vai brāhmaṇamājagāma
gopāya māṃ śevadhiṣṭe'hamasmi ।
असूयकायानृजवे शठाय
मा मा ब्रूया वीर्यवती तथा स्याम् ॥ ३३॥
asūyakāyānṛjave śaṭhāya
mā mā brūyā vīryavatī tathā syām ॥ 33॥
यमेव विद्याश्रुतमप्रमत्तं
मेधाविनं ब्रह्मचर्योपपन्नम् ।
yameva vidyāśrutamapramattaṃ
medhāvinaṃ brahmacaryopapannam ।
अस्मा इमामुपसन्नाय सम्यक्
परीक्ष्य दद्याद्वैष्णवीमात्मनिष्ठाम् ॥ ३४॥
asmā imāmupasannāya samyak
parīkṣya dadyādvaiṣṇavīmātmaniṣṭhām ॥ 34॥
अध्यापिता ये गुरुं नाद्रियन्ते
विप्रा वाचा मनसा कर्मणा वा ।
adhyāpitā ye guruṃ nādriyante
viprā vācā manasā karmaṇā vā ।
यथैव तेन न गुरुर्भोजनीय-
स्तथैव चानं न भुनक्ति श्रुतं तत् ॥ ३५॥
yathaiva tena na gururbhojanīya-
stathaiva cānaṃ na bhunakti śrutaṃ tat ॥ 35॥
गुरुरेव परो धर्मो गुरुरेव परा गतिः ।
gurureva paro dharmo gurureva parā gatiḥ ।
एकाक्षरप्रदातारं यो गुरुं नाभिनन्दति ।
ekākṣarapradātāraṃ yo guruṃ nābhinandati ।
तस्य श्रुतं तथा ज्ञानं स्रवत्यामघटाम्बुवत् ॥ ३६॥
tasya śrutaṃ tathā jñānaṃ sravatyāmaghaṭāmbuvat ॥ 36॥
यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ ।
yasya deve parā bhaktiryathā deve tathā gurau ।
स ब्रह्मवित्परं प्रेयादिति वेदानुशासनम् ॥ ३७॥
sa brahmavitparaṃ preyāditi vedānuśāsanam ॥ 37॥
इत्युपनिषत् ॥
ityupaniṣat ॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ तत्सत् ॥
hariḥ oṃ tatsat ॥
इति शाट्यायनीयोपनिषत्समाप्ता ॥
iti śāṭyāyanīyopaniṣatsamāptā ॥
YOU MAY ALSO LIKE
