| Upanishads |
Shvetashvatara Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
श्वेताश्वतरोपनिषत्
śvetāśvataropaniṣat
ॐ सहनाववतु । सह नौ भुनक्तु ।
सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्वि नावधीतमस्तु । मा विद्विषावहै ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ sahanāvavatu । saha nau bhunaktu ।
saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvi nāvadhītamastu । mā vidviṣāvahai ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
प्रथमोऽध्यायः ।
prathamo'dhyāyaḥ ।
हरिः ॐ ॥ ब्रह्मवादिनो वदन्ति ।
hariḥ oṃ ॥ brahmavādino vadanti ।
किं कारणं ब्रह्म कुतः स्म जाता
जीवाम केन क्व च सम्प्रतिष्ठा ।
अधिष्ठिताः केन सुखेतरेषु
वर्तामहे ब्रह्मविदो व्यवस्थाम् ॥ १॥
kiṃ kāraṇaṃ brahma kutaḥ sma jātā
jīvāma kena kva ca sampratiṣṭhā ।
adhiṣṭhitāḥ kena sukhetareṣu
vartāmahe brahmavido vyavasthām ॥ 1॥
कालः स्वभावो नियतिर्यदृच्छा
भूतानि योनिः पुरुष इति चिन्त्या ।
संयोग एषां न त्वात्मभावा-
दात्माप्यनीशः सुखदुःखहेतोः ॥ २॥
kālaḥ svabhāvo niyatiryadṛcchā
bhūtāni yoniḥ puruṣa iti cintyā ।
saṃyoga eṣāṃ na tvātmabhāvā-
dātmāpyanīśaḥ sukhaduḥkhahetoḥ ॥ 2॥
ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन्
देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् ।
यः कारणानि निखिलानि तानि
कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः ॥ ३॥
te dhyānayogānugatā apaśyan
devātmaśaktiṃ svaguṇairnigūḍhām ।
yaḥ kāraṇāni nikhilāni tāni
kālātmayuktānyadhitiṣṭhatyekaḥ ॥ 3॥
तमेकनेमिं त्रिवृतं षोडशान्तं
शतार्धारं विंशतिप्रत्यराभिः ।
अष्टकैः षड्भिर्विश्वरूपैकपाशं
त्रिमार्गभेदं द्विनिमित्तैकमोहम् ॥ ४॥
tamekanemiṃ trivṛtaṃ ṣoḍaśāntaṃ
śatārdhāraṃ viṃśatipratyarābhiḥ ।
aṣṭakaiḥ ṣaḍbhirviśvarūpaikapāśaṃ
trimārgabhedaṃ dvinimittaikamoham ॥ 4॥
पञ्चस्रोतोम्बुं पञ्चयोन्युग्रवक्रां
पञ्चप्राणोर्मिं पञ्चबुद्ध्यादिमूलाम् ।
पञ्चावर्तां पञ्चदुःखौघवेगां
पञ्चाशद्भेदां पञ्चपर्वामधीमः ॥ ५॥
pañcasrotombuṃ pañcayonyugravakrāṃ
pañcaprāṇormiṃ pañcabuddhyādimūlām ।
pañcāvartāṃ pañcaduḥkhaughavegāṃ
pañcāśadbhedāṃ pañcaparvāmadhīmaḥ ॥ 5॥
सर्वाजीवे सर्वसंस्थे बृहन्ते
अस्मिन् हंसो भ्राम्यते ब्रह्मचक्रे ।
पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा
जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति ॥ ६॥
sarvājīve sarvasaṃsthe bṛhante
asmin haṃso bhrāmyate brahmacakre ।
pṛthagātmānaṃ preritāraṃ ca matvā
juṣṭastatastenāmṛtatvameti ॥ 6॥
उद्गीतमेतत्परमं तु ब्रह्म
तस्मिंस्त्रयं सुप्रतिष्ठाऽक्षरं च ।
अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा
लीना ब्रह्मणि तत्परा योनिमुक्ताः ॥ ७॥
udgītametatparamaṃ tu brahma
tasmiṃstrayaṃ supratiṣṭhā'kṣaraṃ ca ।
atrāntaraṃ brahmavido viditvā
līnā brahmaṇi tatparā yonimuktāḥ ॥ 7॥
संयुक्तमेतत् क्षरमक्षरं च
व्यक्ताव्यक्तं भरते विश्वमीशः ।
अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृ-
भावाज् ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ॥ ८॥
saṃyuktametat kṣaramakṣaraṃ ca
vyaktāvyaktaṃ bharate viśvamīśaḥ ।
anīśaścātmā badhyate bhoktṛ-
bhāvāj jñātvā devaṃ mucyate sarvapāśaiḥ ॥ 8॥
ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशावजा
ह्येका भोक्तृभोग्यार्थयुक्ता ।
अनन्तश्चात्मा विश्वरूपो ह्यकर्ता
त्रयं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ॥ ९॥
jñājñau dvāvajāvīśanīśāvajā
hyekā bhoktṛbhogyārthayuktā ।
anantaścātmā viśvarūpo hyakartā
trayaṃ yadā vindate brahmametat ॥ 9॥
क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः
क्षरात्मानावीशते देव एकः ।
तस्याभिध्यानाद्योजनात्तत्त्व-
भावात् भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः ॥ १०॥
kṣaraṃ pradhānamamṛtākṣaraṃ haraḥ
kṣarātmānāvīśate deva ekaḥ ।
tasyābhidhyānādyojanāttattva-
bhāvāt bhūyaścānte viśvamāyānivṛttiḥ ॥ 10॥
ज्ञात्वा देवं सर्वपाशापहानिः
क्षीणैः क्लेशैर्जन्ममृत्युप्रहाणिः ।
तस्याभिध्यानात्तृतीयं देहभेदे
विश्वैश्वर्यं केवल आप्तकामः ॥ ११॥
jñātvā devaṃ sarvapāśāpahāniḥ
kṣīṇaiḥ kleśairjanmamṛtyuprahāṇiḥ ।
tasyābhidhyānāttṛtīyaṃ dehabhede
viśvaiśvaryaṃ kevala āptakāmaḥ ॥ 11॥
एतज्ज्ञेयं नित्यमेवात्मसंस्थं
नातः परं वेदितव्यं हि किञ्चित् ।
भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा
सर्वं प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्ममेतत् ॥ १२॥
etajjñeyaṃ nityamevātmasaṃsthaṃ
nātaḥ paraṃ veditavyaṃ hi kiñcit ।
bhoktā bhogyaṃ preritāraṃ ca matvā
sarvaṃ proktaṃ trividhaṃ brahmametat ॥ 12॥
वह्नेर्यथा योनिगतस्य मूर्तिर्न
दृश्यते नैव च लिङ्गनाशः ।
स भूय एवेन्धनयोनिगृह्य-
स्तद्वोभयं वै प्रणवेन देहे ॥ १३॥
vahneryathā yonigatasya mūrtirna
dṛśyate naiva ca liṅganāśaḥ ।
sa bhūya evendhanayonigṛhya-
stadvobhayaṃ vai praṇavena dehe ॥ 13॥
स्वदेहमरणिं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम् ।
ध्याननिर्मथनाभ्यासादेवं पश्येन्निगूढवत् ॥ १४॥
svadehamaraṇiṃ kṛtvā praṇavaṃ cottarāraṇim ।
dhyānanirmathanābhyāsādevaṃ paśyennigūḍhavat ॥ 14॥
तिलेषु तैलं दधिनीव सर्पि-
रापः स्रोतःस्वरणीषु चाग्निः ।
एवमात्माऽत्मनि गृह्यतेऽसौ
सत्येनैनं तपसायोऽनुपश्यति ॥ १५॥
tileṣu tailaṃ dadhinīva sarpi-
rāpaḥ srotaḥsvaraṇīṣu cāgniḥ ।
evamātmā'tmani gṛhyate'sau
satyenainaṃ tapasāyo'nupaśyati ॥ 15॥
सर्वव्यापिनमात्मानं क्षीरे सर्पिरिवार्पितम् ।
आत्मविद्यातपोमूलं तद्ब्रह्मोपनिषत् परम् ॥ १६॥
sarvavyāpinamātmānaṃ kṣīre sarpirivārpitam ।
ātmavidyātapomūlaṃ tadbrahmopaniṣat param ॥ 16॥
द्वितीयोऽध्यायः ।
dvitīyo'dhyāyaḥ ।
युञ्जानः प्रथमं मनस्तत्त्वाय सविता धियः ।
अग्नेर्ज्योतिर्निचाय्य पृथिव्या अध्याभरत् ॥ १॥
yuñjānaḥ prathamaṃ manastattvāya savitā dhiyaḥ ।
agnerjyotirnicāyya pṛthivyā adhyābharat ॥ 1॥
युक्तेन मनसा वयं देवस्य सवितुः सवे ।
सुवर्गेयाय शक्त्या ॥ २॥
yuktena manasā vayaṃ devasya savituḥ save ।
suvargeyāya śaktyā ॥ 2॥
युक्त्वाय मनसा देवान् सुवर्यतो धिया दिवम् ।
बृहज्ज्योतिः करिष्यतः सविता प्रसुवाति तान् ॥ ३॥
yuktvāya manasā devān suvaryato dhiyā divam ।
bṛhajjyotiḥ kariṣyataḥ savitā prasuvāti tān ॥ 3॥
युञ्जते मन उत युञ्जते धियो
विप्रा विप्रस्य बृहतो विपश्चितः ।
वि होत्रा दधे वयुनाविदेक
इन्मही देवस्य सवितुः परिष्टुतिः ॥ ४॥
yuñjate mana uta yuñjate dhiyo
viprā viprasya bṛhato vipaścitaḥ ।
vi hotrā dadhe vayunāvideka
inmahī devasya savituḥ pariṣṭutiḥ ॥ 4॥
युजे वां ब्रह्म पूर्व्यं नमोभिर्विश्लोक
एतु पथ्येव सूरेः ।
शृण्वन्तु विश्वे अमृतस्य पुत्रा आ ये
धामानि दिव्यानि तस्थुः ॥ ५॥
yuje vāṃ brahma pūrvyaṃ namobhirviśloka
etu pathyeva sūreḥ ।
śṛṇvantu viśve amṛtasya putrā ā ye
dhāmāni divyāni tasthuḥ ॥ 5॥
अग्निर्यत्राभिमथ्यते वायुर्यत्राधिरुध्यते ।
सोमो यत्रातिरिच्यते तत्र सञ्जायते मनः ॥ ६॥
agniryatrābhimathyate vāyuryatrādhirudhyate ।
somo yatrātiricyate tatra sañjāyate manaḥ ॥ 6॥
सवित्रा प्रसवेन जुषेत ब्रह्म पूर्व्यम् ।
यत्र योनिं कृणवसे न हि ते पूर्तमक्षिपत् ॥ ७॥
savitrā prasavena juṣeta brahma pūrvyam ।
yatra yoniṃ kṛṇavase na hi te pūrtamakṣipat ॥ 7॥
त्रिरुन्नतं स्थाप्य समं शरीरं
हृदीन्द्रियाणि मनसा सन्निवेश्य ।
ब्रह्मोडुपेन प्रतरेत विद्वान्
स्रोतांसि सर्वाणि भयानकानि ॥ ८॥
trirunnataṃ sthāpya samaṃ śarīraṃ
hṛdīndriyāṇi manasā sanniveśya ।
brahmoḍupena pratareta vidvān
srotāṃsi sarvāṇi bhayānakāni ॥ 8॥
प्राणान् प्रपीड्येह संयुक्तचेष्टः
क्षीणे प्राणे नासिकयोच्छ्वसीत ।
दुष्टाश्वयुक्तमिव वाहमेनं
विद्वान् मनो धारयेताप्रमत्तः ॥ ९॥
prāṇān prapīḍyeha saṃyuktaceṣṭaḥ
kṣīṇe prāṇe nāsikayocchvasīta ।
duṣṭāśvayuktamiva vāhamenaṃ
vidvān mano dhārayetāpramattaḥ ॥ 9॥
समे शुचौ शर्करावह्निवालिका-
विवर्जिते शब्दजलाश्रयादिभिः ।
मनोनुकूले न तु चक्षुपीडने
गुहानिवाताश्रयणे प्रयोजयेत् ॥ १०॥
same śucau śarkarāvahnivālikā-
vivarjite śabdajalāśrayādibhiḥ ।
manonukūle na tu cakṣupīḍane
guhānivātāśrayaṇe prayojayet ॥ 10॥
नीहारधूमार्कानिलानलानां
खद्योतविद्युत्स्फटिकशशीनाम् ।
एतानि रूपाणि पुरःसराणि
ब्रह्मण्यभिव्यक्तिकराणि योगे ॥ ११॥
nīhāradhūmārkānilānalānāṃ
khadyotavidyutsphaṭikaśaśīnām ।
etāni rūpāṇi puraḥsarāṇi
brahmaṇyabhivyaktikarāṇi yoge ॥ 11॥
पृथिव्यप्तेजोऽनिलखे समुत्थिते
पञ्चात्मके योगगुणे प्रवृत्ते ।
न तस्य रोगो न जरा न मृत्युः
प्राप्तस्य योगाग्निमयं शरीरम् ॥ १२॥
pṛthivyaptejo'nilakhe samutthite
pañcātmake yogaguṇe pravṛtte ।
na tasya rogo na jarā na mṛtyuḥ
prāptasya yogāgnimayaṃ śarīram ॥ 12॥
लघुत्वमारोग्यमलोलुपत्वं
वर्णप्रसादः स्वरसौष्ठवं च ।
गन्धः शुभो मूत्रपुरीषमल्पं
योगप्रवृत्तिं प्रथमां वदन्ति ॥ १३॥
laghutvamārogyamalolupatvaṃ
varṇaprasādaḥ svarasauṣṭhavaṃ ca ।
gandhaḥ śubho mūtrapurīṣamalpaṃ
yogapravṛttiṃ prathamāṃ vadanti ॥ 13॥
यथैव बिम्बं मृदयोपलिप्तं
तेजोमयं भ्राजते तत् सुधान्तम् ।
तद्वाऽऽत्मतत्त्वं प्रसमीक्ष्य देही
एकः कृतार्थो भवते वीतशोकः ॥ १४॥
yathaiva bimbaṃ mṛdayopaliptaṃ
tejomayaṃ bhrājate tat sudhāntam ।
tadvā''tmatattvaṃ prasamīkṣya dehī
ekaḥ kṛtārtho bhavate vītaśokaḥ ॥ 14॥
यदात्मतत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं
दीपोपमेनेह युक्तः प्रपश्येत् ।
अजं ध्रुवं सर्वतत्त्वैर्विशुद्धं
ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपापैः ॥ १५॥
yadātmatattvena tu brahmatattvaṃ
dīpopameneha yuktaḥ prapaśyet ।
ajaṃ dhruvaṃ sarvatattvairviśuddhaṃ
jñātvā devaṃ mucyate sarvapāpaiḥ ॥ 15॥
एषो ह देवः प्रदिशोऽनु सर्वाः ।
पूर्वो ह जातः स उ गर्भे अन्तः ।
स एव जातः स जनिष्यमाणः
प्रत्यङ् जनास्तिष्ठति सर्वतोमुखः ॥ १६॥
eṣo ha devaḥ pradiśo'nu sarvāḥ ।
pūrvo ha jātaḥ sa u garbhe antaḥ ।
sa eva jātaḥ sa janiṣyamāṇaḥ
pratyaṅ janāstiṣṭhati sarvatomukhaḥ ॥ 16॥
यो देवो अग्नौ योऽप्सु
यो विश्वं भुवनमाविवेश ।
य ओषधीषु यो वनस्पतिषु
तस्मै देवाय नमो नमः ॥ १७॥
yo devo agnau yo'psu
yo viśvaṃ bhuvanamāviveśa ।
ya oṣadhīṣu yo vanaspatiṣu
tasmai devāya namo namaḥ ॥ 17॥
तृतीयोऽध्यायः ।
tṛtīyo'dhyāyaḥ ।
य एको जालवानीशत ईशनीभिः
सर्वाँल्लोकानीशत ईशनीभिः ।
य एवैक उद्भवे सम्भवे च
य एतद् विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ १॥
ya eko jālavānīśata īśanībhiḥ
sarvām̐llokānīśata īśanībhiḥ ।
ya evaika udbhave sambhave ca
ya etad viduramṛtāste bhavanti ॥ 1॥
एको हि रुद्रो न द्वितीयाय तस्थु-
र्य इमाँल्लोकानीशत ईशनीभिः ।
प्रत्यङ् जनास्तिष्ठति सञ्चुकोचान्तकाले
संसृज्य विश्वा भुवनानि गोपाः ॥ २॥
eko hi rudro na dvitīyāya tasthu-
rya imām̐llokānīśata īśanībhiḥ ।
pratyaṅ janāstiṣṭhati sañcukocāntakāle
saṃsṛjya viśvā bhuvanāni gopāḥ ॥ 2॥
विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो
विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात् ।
सं बाहुभ्यां धमति सम्पतत्रै-
र्द्यावाभूमी जनयन् देव एकः ॥ ३॥
viśvataścakṣuruta viśvatomukho
viśvatobāhuruta viśvataspāt ।
saṃ bāhubhyāṃ dhamati sampatatrai-
rdyāvābhūmī janayan deva ekaḥ ॥ 3॥
यो देवानां प्रभवश्चोद्भवश्च
विश्वाधिपो रुद्रो महर्षिः ।
हिरण्यगर्भं जनयामास पूर्वं
स नो बुद्ध्या शुभया संयुनक्तु ॥ ४॥
yo devānāṃ prabhavaścodbhavaśca
viśvādhipo rudro maharṣiḥ ।
hiraṇyagarbhaṃ janayāmāsa pūrvaṃ
sa no buddhyā śubhayā saṃyunaktu ॥ 4॥
या ते रुद्र शिवा तनूरघोराऽपापकाशिनी ।
तया नस्तनुवा शन्तमया गिरिशन्ताभिचाकशीहि ॥ ५॥
yā te rudra śivā tanūraghorā'pāpakāśinī ।
tayā nastanuvā śantamayā giriśantābhicākaśīhi ॥ 5॥
याभिषुं गिरिशन्त हस्ते बिभर्ष्यस्तवे ।
शिवां गिरित्र तां कुरु मा हिंसीः पुरुषं जगत् ॥ ६॥
yābhiṣuṃ giriśanta haste bibharṣyastave ।
śivāṃ giritra tāṃ kuru mā hiṃsīḥ puruṣaṃ jagat ॥ 6॥
ततः परं ब्रह्म परं बृहन्तं
यथानिकायं सर्वभूतेषु गूढम् ।
विश्वस्यैकं परिवेष्टितार-
मीशं तं ज्ञात्वाऽमृता भवन्ति ॥ ७॥
tataḥ paraṃ brahma paraṃ bṛhantaṃ
yathānikāyaṃ sarvabhūteṣu gūḍham ।
viśvasyaikaṃ pariveṣṭitāra-
mīśaṃ taṃ jñātvā'mṛtā bhavanti ॥ 7॥
वेदाहमेतं पुरुषं महान्त-
मादित्यवर्णं तमसः परस्तात् ।
तमेव विदित्वातिमृत्युमेति
नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ॥ ८॥
vedāhametaṃ puruṣaṃ mahānta-
mādityavarṇaṃ tamasaḥ parastāt ।
tameva viditvātimṛtyumeti
nānyaḥ panthā vidyate'yanāya ॥ 8॥
यस्मात् परं नापरमस्ति किञ्चिद्य-
स्मान्नणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित् ।
वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येक-
स्तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम् ॥ ९॥
yasmāt paraṃ nāparamasti kiñcidya-
smānnaṇīyo na jyāyo'sti kaścit ।
vṛkṣa iva stabdho divi tiṣṭhatyeka-
stenedaṃ pūrṇaṃ puruṣeṇa sarvam ॥ 9॥
ततो यदुत्तरततं तदरूपमनामयम् ।
य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति अथेतरे दुःखमेवापियन्ति ॥ १०॥
tato yaduttaratataṃ tadarūpamanāmayam ।
ya etadviduramṛtāste bhavanti athetare duḥkhamevāpiyanti ॥ 10॥
सर्वानन शिरोग्रीवः सर्वभूतगुहाशयः ।
सर्वव्यापी स भगवांस्तस्मात् सर्वगतः शिवः ॥ ११॥
sarvānana śirogrīvaḥ sarvabhūtaguhāśayaḥ ।
sarvavyāpī sa bhagavāṃstasmāt sarvagataḥ śivaḥ ॥ 11॥
महान् प्रभुर्वै पुरुषः सत्वस्यैष प्रवर्तकः ।
सुनिर्मलामिमां प्राप्तिमीशानो ज्योतिरव्ययः ॥ १२॥
mahān prabhurvai puruṣaḥ satvasyaiṣa pravartakaḥ ।
sunirmalāmimāṃ prāptimīśāno jyotiravyayaḥ ॥ 12॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा
सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः ।
हृदा मनीषा मनसाभिक्लृप्तो
य एतद् विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ १३॥
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo'ntarātmā
sadā janānāṃ hṛdaye sanniviṣṭaḥ ।
hṛdā manīṣā manasābhiklṛpto
ya etad viduramṛtāste bhavanti ॥ 13॥
सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
स भूमिं विश्वतो वृत्वा अत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् ॥ १४॥
sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt ।
sa bhūmiṃ viśvato vṛtvā atyatiṣṭhaddaśāṅgulam ॥ 14॥
पुरुष एवेद्ँ सर्वं यद् भूतं यच्च भव्यम् ।
उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ॥ १५॥
puruṣa evedam̐ sarvaṃ yad bhūtaṃ yacca bhavyam ।
utāmṛtatvasyeśāno yadannenātirohati ॥ 15॥
सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १६॥
sarvataḥ pāṇipādaṃ tat sarvato'kṣiśiromukham ।
sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ॥ 16॥
सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
सर्वस्य प्रभुमीशानं सर्वस्य शरणं सुहृत् ॥ १७॥
sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam ।
sarvasya prabhumīśānaṃ sarvasya śaraṇaṃ suhṛt ॥ 17॥
नवद्वारे पुरे देही हंसो लेलायते बहिः ।
वशी सर्वस्य लोकस्य स्थावरस्य चरस्य च ॥ १८॥
navadvāre pure dehī haṃso lelāyate bahiḥ ।
vaśī sarvasya lokasya sthāvarasya carasya ca ॥ 18॥
अपाणिपादो जवनो ग्रहीता
पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः ।
स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता
तमाहुरग्र्यं पुरुषं महान्तम् ॥ १९॥
apāṇipādo javano grahītā
paśyatyacakṣuḥ sa śṛṇotyakarṇaḥ ।
sa vetti vedyaṃ na ca tasyāsti vettā
tamāhuragryaṃ puruṣaṃ mahāntam ॥ 19॥
अणोरणीयान् महतो महीया-
नात्मा गुहायां निहितोऽस्य जन्तोः ।
तमक्रतुः पश्यति वीतशोको
धातुः प्रसादान्महिमानमीशम् ॥ २०॥
aṇoraṇīyān mahato mahīyā-
nātmā guhāyāṃ nihito'sya jantoḥ ।
tamakratuḥ paśyati vītaśoko
dhātuḥ prasādānmahimānamīśam ॥ 20॥
वेदाहमेतमजरं पुराणं
सर्वात्मानं सर्वगतं विभुत्वात् ।
जन्मनिरोधं प्रवदन्ति यस्य
ब्रह्मवादिनो हि प्रवदन्ति नित्यम् ॥ २१॥
vedāhametamajaraṃ purāṇaṃ
sarvātmānaṃ sarvagataṃ vibhutvāt ।
janmanirodhaṃ pravadanti yasya
brahmavādino hi pravadanti nityam ॥ 21॥
चतुर्थोऽध्यायः ।
caturtho'dhyāyaḥ ।
य एकोऽवर्णो बहुधा शक्तियोगाद्
वरणाननेकान् निहितार्थो दधाति ।
विचैति चान्ते विश्वमादौ च देवः
स नो बुद्ध्या शुभया संयुनक्तु ॥ १॥
ya eko'varṇo bahudhā śaktiyogād
varaṇānanekān nihitārtho dadhāti ।
vicaiti cānte viśvamādau ca devaḥ
sa no buddhyā śubhayā saṃyunaktu ॥ 1॥
तदेवाग्निस्तदादित्य-
स्तद्वायुस्तदु चन्द्रमाः ।
तदेव शुक्रं तद् ब्रह्म
तदापस्तत् प्रजापतिः ॥ २॥
tadevāgnistadāditya-
stadvāyustadu candramāḥ ।
tadeva śukraṃ tad brahma
tadāpastat prajāpatiḥ ॥ 2॥
त्वं स्त्री त्वं पुमानसि
त्वं कुमार उत वा कुमारी ।
त्वं जीर्णो दण्डेन वञ्चसि
त्वं जातो भवसि विश्वतोमुखः ॥ ३॥
tvaṃ strī tvaṃ pumānasi
tvaṃ kumāra uta vā kumārī ।
tvaṃ jīrṇo daṇḍena vañcasi
tvaṃ jāto bhavasi viśvatomukhaḥ ॥ 3॥
नीलः पतङ्गो हरितो लोहिताक्ष-
स्तडिद्गर्भ ऋतवः समुद्राः ।
अनादिमत् त्वं विभुत्वेन वर्तसे
यतो जातानि भुवनानि विश्वा ॥ ४॥
nīlaḥ pataṅgo harito lohitākṣa-
staḍidgarbha ṛtavaḥ samudrāḥ ।
anādimat tvaṃ vibhutvena vartase
yato jātāni bhuvanāni viśvā ॥ 4॥
अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां
बह्वीः प्रजाः सृजमानां सरूपाः ।
अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते
जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः ॥ ५॥
ajāmekāṃ lohitaśuklakṛṣṇāṃ
bahvīḥ prajāḥ sṛjamānāṃ sarūpāḥ ।
ajo hyeko juṣamāṇo'nuśete
jahātyenāṃ bhuktabhogāmajo'nyaḥ ॥ 5॥
द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया
समानं वृक्षं परिषस्वजाते ।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यन-
श्नन्नन्यो अभिचाकशीति ॥ ६॥
dvā suparṇā sayujā sakhāyā
samānaṃ vṛkṣaṃ pariṣasvajāte ।
tayoranyaḥ pippalaṃ svādvattyana-
śnannanyo abhicākaśīti ॥ 6॥
समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽ-
नीशया शोचति मुह्यमानः ।
जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य
महिमानमिति वीतशोकः ॥ ७॥
samāne vṛkṣe puruṣo nimagno'-
nīśayā śocati muhyamānaḥ ।
juṣṭaṃ yadā paśyatyanyamīśamasya
mahimānamiti vītaśokaḥ ॥ 7॥
ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्
यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः ।
यस्तं न वेद किमृचा करिष्यति
य इत्तद्विदुस्त इमे समासते ॥ ८॥
ṛco akṣare parame vyoman
yasmindevā adhi viśve niṣeduḥ ।
yastaṃ na veda kimṛcā kariṣyati
ya ittadvidusta ime samāsate ॥ 8॥
छन्दांसि यज्ञाः क्रतवो व्रतानि
भूतं भव्यं यच्च वेदा वदन्ति ।
अस्मान् मायी सृजते विश्वमेत-
त्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्धः ॥ ९॥
chandāṃsi yajñāḥ kratavo vratāni
bhūtaṃ bhavyaṃ yacca vedā vadanti ।
asmān māyī sṛjate viśvameta-
ttasmiṃścānyo māyayā sanniruddhaḥ ॥ 9॥
मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं च महेश्वरम् ।
तस्यवयवभूतैस्तु व्याप्तं सर्वमिदं जगत् ॥ १०॥
māyāṃ tu prakṛtiṃ vidyānmāyinaṃ ca maheśvaram ।
tasyavayavabhūtaistu vyāptaṃ sarvamidaṃ jagat ॥ 10॥
यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येको
यस्मिन्निदं सं च विचैति सर्वम् ।
तमीशानं वरदं देवमीड्यं
निचाय्येमां शान्तिमत्यन्तमेति ॥ ११॥
yo yoniṃ yonimadhitiṣṭhatyeko
yasminnidaṃ saṃ ca vicaiti sarvam ।
tamīśānaṃ varadaṃ devamīḍyaṃ
nicāyyemāṃ śāntimatyantameti ॥ 11॥
यो देवानां प्रभवश्चोद्भवश्च
विश्वाधिपो रुद्रो महर्षिः ।
हिरण्यगर्भं पश्यत जायमानं
स नो बुद्ध्या शुभया संयुनक्तु ॥ १२॥
yo devānāṃ prabhavaścodbhavaśca
viśvādhipo rudro maharṣiḥ ।
hiraṇyagarbhaṃ paśyata jāyamānaṃ
sa no buddhyā śubhayā saṃyunaktu ॥ 12॥
यो देवानामधिपो
यस्मिन्ल्लोका अधिश्रिताः ।
य ईशे अस्य द्विपदश्चतुष्पदः
कस्मै देवाय हविषा विधेम ॥ १३॥
yo devānāmadhipo
yasminllokā adhiśritāḥ ।
ya īśe asya dvipadaścatuṣpadaḥ
kasmai devāya haviṣā vidhema ॥ 13॥
सूक्ष्मातिसूक्ष्मं कलिलस्य मध्ये
विश्वस्य स्रष्ठारमनेकरूपम् ।
विश्वस्यैकं परिवेष्टितारं
ज्ञात्वा शिवं शान्तिमत्यन्तमेति ॥ १४॥
sūkṣmātisūkṣmaṃ kalilasya madhye
viśvasya sraṣṭhāramanekarūpam ।
viśvasyaikaṃ pariveṣṭitāraṃ
jñātvā śivaṃ śāntimatyantameti ॥ 14॥
स एव काले भुवनस्य गोप्ता
विश्वाधिपः सर्वभूतेषु गूढः ।
यस्मिन् युक्ता ब्रह्मर्षयो देवताश्च
तमेवं ज्ञात्वा मृत्युपाशांश्छिनत्ति ॥ १५॥
sa eva kāle bhuvanasya goptā
viśvādhipaḥ sarvabhūteṣu gūḍhaḥ ।
yasmin yuktā brahmarṣayo devatāśca
tamevaṃ jñātvā mṛtyupāśāṃśchinatti ॥ 15॥
घृतात् परं मण्डमिवातिसूक्ष्मं
ज्ञात्वा शिवं सर्वभूतेषु गूढम् ।
विश्वस्यैकं परिवेष्टितारं
ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ॥ १६॥
ghṛtāt paraṃ maṇḍamivātisūkṣmaṃ
jñātvā śivaṃ sarvabhūteṣu gūḍham ।
viśvasyaikaṃ pariveṣṭitāraṃ
jñātvā devaṃ mucyate sarvapāśaiḥ ॥ 16॥
एष देवो विश्वकर्मा महात्मा
सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः ।
हृदा मनीषा मनसाभिक्लृप्तो
य एतद् विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ १७॥
eṣa devo viśvakarmā mahātmā
sadā janānāṃ hṛdaye sanniviṣṭaḥ ।
hṛdā manīṣā manasābhiklṛpto
ya etad viduramṛtāste bhavanti ॥ 17॥
यदाऽतमस्तान्न दिवा न रात्रिः
न सन्नचासच्छिव एव केवलः ।
तदक्षरं तत् सवितुर्वरेण्यं
प्रज्ञा च तस्मात् प्रसृता पुराणी ॥ १८॥
yadā'tamastānna divā na rātriḥ
na sannacāsacchiva eva kevalaḥ ।
tadakṣaraṃ tat saviturvareṇyaṃ
prajñā ca tasmāt prasṛtā purāṇī ॥ 18॥
नैनमूर्ध्वं न तिर्यञ्चं
न मध्ये न परिजग्रभत् ।
न तस्य प्रतिमा अस्ति
यस्य नाम महद् यशः ॥ १९॥
nainamūrdhvaṃ na tiryañcaṃ
na madhye na parijagrabhat ।
na tasya pratimā asti
yasya nāma mahad yaśaḥ ॥ 19॥
न सन्दृशे तिष्ठति रूपमस्य
न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् ।
हृदा हृदिस्थं मनसा य एन-
मेवं विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ २०॥
na sandṛśe tiṣṭhati rūpamasya
na cakṣuṣā paśyati kaścanainam ।
hṛdā hṛdisthaṃ manasā ya ena-
mevaṃ viduramṛtāste bhavanti ॥ 20॥
अजात इत्येवं कश्चिद्भीरुः प्रपद्यते ।
रुद्र यत्ते दक्षिणं मुखं तेन मां पाहि नित्यम् ॥ २१॥
ajāta ityevaṃ kaścidbhīruḥ prapadyate ।
rudra yatte dakṣiṇaṃ mukhaṃ tena māṃ pāhi nityam ॥ 21॥
मा नस्तोके तनये मा न आयुषि
मा नो गोषु मा न अश्वेषु रीरिषः ।
वीरान् मा नो रुद्र भामितो
वधीर्हविष्मन्तः सदामित् त्वा हवामहे ॥ २२॥
mā nastoke tanaye mā na āyuṣi
mā no goṣu mā na aśveṣu rīriṣaḥ ।
vīrān mā no rudra bhāmito
vadhīrhaviṣmantaḥ sadāmit tvā havāmahe ॥ 22॥
पञ्चमोऽध्यायः ।
pañcamo'dhyāyaḥ ।
द्वे अक्षरे ब्रह्मपरे त्वनन्ते
विद्याविद्ये निहिते यत्र गूढे ।
क्षरं त्वविद्या ह्यमृतं तु विद्या
विद्याविद्ये ईशते यस्तु सोऽन्यः ॥ १॥
dve akṣare brahmapare tvanante
vidyāvidye nihite yatra gūḍhe ।
kṣaraṃ tvavidyā hyamṛtaṃ tu vidyā
vidyāvidye īśate yastu so'nyaḥ ॥ 1॥
यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येको
विश्वानि रूपाणि योनीश्च सर्वाः ।
ऋषिं प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे
ज्ञानैर्बिभर्ति जायमानं च पश्येत् ॥ २॥
yo yoniṃ yonimadhitiṣṭhatyeko
viśvāni rūpāṇi yonīśca sarvāḥ ।
ṛṣiṃ prasūtaṃ kapilaṃ yastamagre
jñānairbibharti jāyamānaṃ ca paśyet ॥ 2॥
एकैक जालं बहुधा विकुर्व-
न्नस्मिन् क्षेत्रे संहरत्येष देवः ।
भूयः सृष्ट्वा पतयस्तथेशः
सर्वाधिपत्यं कुरुते महात्मा ॥ ३॥
ekaika jālaṃ bahudhā vikurva-
nnasmin kṣetre saṃharatyeṣa devaḥ ।
bhūyaḥ sṛṣṭvā patayastatheśaḥ
sarvādhipatyaṃ kurute mahātmā ॥ 3॥
सर्वा दिश ऊर्ध्वमधश्च तिर्यक्
प्रकाशयन् भ्राजते यद्वनड्वान् ।
एवं स देवो भगवान् वरेण्यो
योनिस्वभावानधितिष्ठत्येकः ॥ ४॥
sarvā diśa ūrdhvamadhaśca tiryak
prakāśayan bhrājate yadvanaḍvān ।
evaṃ sa devo bhagavān vareṇyo
yonisvabhāvānadhitiṣṭhatyekaḥ ॥ 4॥
यच्च स्वभावं पचति विश्वयोनिः
पाच्यांश्च सर्वान् परिणामयेद् यः ।
सर्वमेतद् विश्वमधितिष्ठत्येको
गुणांश्च सर्वान् विनियोजयेद् यः ॥ ५॥
yacca svabhāvaṃ pacati viśvayoniḥ
pācyāṃśca sarvān pariṇāmayed yaḥ ।
sarvametad viśvamadhitiṣṭhatyeko
guṇāṃśca sarvān viniyojayed yaḥ ॥ 5॥
तद् वेदगुह्योपनिषत्सु गूढं
तद् ब्रह्मा वेदते ब्रह्मयोनिम् ।
ये पूर्वं देवा ऋषयश्च तद् विदु-
स्ते तन्मया अमृता वै बभूवुः ॥६॥
tad vedaguhyopaniṣatsu gūḍhaṃ
tad brahmā vedate brahmayonim ।
ye pūrvaṃ devā ṛṣayaśca tad vidu-
ste tanmayā amṛtā vai babhūvuḥ ॥6॥
गुणान्वयो यः फलकर्मकर्ता
कृतस्य तस्यैव स चोपभोक्ता ।
स विश्वरूपस्त्रिगुणस्त्रिवर्त्मा
प्राणाधिपः सञ्चरति स्वकर्मभिः ॥ ७॥
guṇānvayo yaḥ phalakarmakartā
kṛtasya tasyaiva sa copabhoktā ।
sa viśvarūpastriguṇastrivartmā
prāṇādhipaḥ sañcarati svakarmabhiḥ ॥ 7॥
अङ्गुष्ठमात्रो रवितुल्यरूपः
सङ्कल्पाहङ्कारसमन्वितो यः ।
बुद्धेर्गुणेनात्मगुणेन चैव
आराग्रमात्रोऽप्यपरोऽपि दृष्टः ॥ ८॥
aṅguṣṭhamātro ravitulyarūpaḥ
saṅkalpāhaṅkārasamanvito yaḥ ।
buddherguṇenātmaguṇena caiva
ārāgramātro'pyaparo'pi dṛṣṭaḥ ॥ 8॥
बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च ।
भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते ॥ ९॥
bālāgraśatabhāgasya śatadhā kalpitasya ca ।
bhāgo jīvaḥ sa vijñeyaḥ sa cānantyāya kalpate ॥ 9॥
नैव स्त्री न पुमानेष न चैवायं नपुंसकः ।
यद्यच्छरीरमादत्ते तेने तेने स युज्यते ॥ १०॥
naiva strī na pumāneṣa na caivāyaṃ napuṃsakaḥ ।
yadyaccharīramādatte tene tene sa yujyate ॥ 10॥
सङ्कल्पनस्पर्शनदृष्टिमोहै-
र्ग्रासाम्बुवृष्ट्यात्मविवृद्धिजन्म ।
कर्मानुगान्यनुक्रमेण देही
स्थानेषु रूपाण्यभिसम्प्रपद्यते ॥ ११॥
saṅkalpanasparśanadṛṣṭimohai-
rgrāsāmbuvṛṣṭyātmavivṛddhijanma ।
karmānugānyanukrameṇa dehī
sthāneṣu rūpāṇyabhisamprapadyate ॥ 11॥
स्थूलानि सूक्ष्माणि बहूनि चैव
रूपाणि देही स्वगुणैर्वृणोति ।
क्रियागुणैरात्मगुणैश्च तेषां
संयोगहेतुरपरोऽपि दृष्टः ॥ १२॥
sthūlāni sūkṣmāṇi bahūni caiva
rūpāṇi dehī svaguṇairvṛṇoti ।
kriyāguṇairātmaguṇaiśca teṣāṃ
saṃyogaheturaparo'pi dṛṣṭaḥ ॥ 12॥
अनाद्यनन्तं कलिलस्य मध्ये
विश्वस्य स्रष्ठारमनेकरूपम् ।
विश्वस्यैकं परिवेष्टितारं
ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ॥ १३॥
anādyanantaṃ kalilasya madhye
viśvasya sraṣṭhāramanekarūpam ।
viśvasyaikaṃ pariveṣṭitāraṃ
jñātvā devaṃ mucyate sarvapāśaiḥ ॥ 13॥
भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम् ।
कलासर्गकरं देवं ये विदुस्ते जहुस्तनुम् ॥ १४॥
bhāvagrāhyamanīḍākhyaṃ bhāvābhāvakaraṃ śivam ।
kalāsargakaraṃ devaṃ ye viduste jahustanum ॥ 14॥
षष्ठोऽध्यायः ।
ṣaṣṭho'dhyāyaḥ ।
स्वभावमेके कवयो वदन्ति
कालं तथान्ये परिमुह्यमानाः ।
देवस्यैष महिमा तु लोके
येनेदं भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम् ॥ १॥
svabhāvameke kavayo vadanti
kālaṃ tathānye parimuhyamānāḥ ।
devasyaiṣa mahimā tu loke
yenedaṃ bhrāmyate brahmacakram ॥ 1॥
येनावृतं नित्यमिदं हि सर्वं ज्ञः
कालकारो गुणी सर्वविद् यः ।
तेनेशितं कर्म विवर्तते ह
पृथिव्यप्तेजोनिलखानि चिन्त्यम् ॥ २॥
yenāvṛtaṃ nityamidaṃ hi sarvaṃ jñaḥ
kālakāro guṇī sarvavid yaḥ ।
teneśitaṃ karma vivartate ha
pṛthivyaptejonilakhāni cintyam ॥ 2॥
तत्कर्म कृत्वा विनिवर्त्य भूय-
स्तत्त्वस्य तावेन समेत्य योगम् ।
एकेन द्वाभ्यां त्रिभिरष्टभिर्वा
कालेन चैवात्मगुणैश्च सूक्ष्मैः ॥ ३॥
tatkarma kṛtvā vinivartya bhūya-
stattvasya tāvena sametya yogam ।
ekena dvābhyāṃ tribhiraṣṭabhirvā
kālena caivātmaguṇaiśca sūkṣmaiḥ ॥ 3॥
आरभ्य कर्माणि गुणान्वितानि
भावांश्च सर्वान् विनियोजयेद्यः ।
तेषामभावे कृतकर्मनाशः
कर्मक्षये याति स तत्त्वतोऽन्यः ॥ ४॥
ārabhya karmāṇi guṇānvitāni
bhāvāṃśca sarvān viniyojayedyaḥ ।
teṣāmabhāve kṛtakarmanāśaḥ
karmakṣaye yāti sa tattvato'nyaḥ ॥ 4॥
आदिः स संयोगनिमित्तहेतुः
परस्त्रिकालादकलोऽपि दृष्टः ।
तं विश्वरूपं भवभूतमीड्यं
देवं स्वचित्तस्थमुपास्य पूर्वम् ॥ ५॥
ādiḥ sa saṃyoganimittahetuḥ
parastrikālādakalo'pi dṛṣṭaḥ ।
taṃ viśvarūpaṃ bhavabhūtamīḍyaṃ
devaṃ svacittasthamupāsya pūrvam ॥ 5॥
स वृक्षकालाकृतिभिः परोऽन्यो
यस्मात् प्रपञ्चः परिवर्ततेऽयम् ।
धर्मावहं पापनुदं भगेशं
ज्ञात्वात्मस्थममृतं विश्वधाम ॥ ६॥
sa vṛkṣakālākṛtibhiḥ paro'nyo
yasmāt prapañcaḥ parivartate'yam ।
dharmāvahaṃ pāpanudaṃ bhageśaṃ
jñātvātmasthamamṛtaṃ viśvadhāma ॥ 6॥
तमीश्वराणां परमं महेश्वरं
तं देवतानां परमं च दैवतम् ।
पतिं पतीनां परमं परस्ताद्-
विदाम देवं भुवनेशमीड्यम् ॥ ७॥
tamīśvarāṇāṃ paramaṃ maheśvaraṃ
taṃ devatānāṃ paramaṃ ca daivatam ।
patiṃ patīnāṃ paramaṃ parastād-
vidāma devaṃ bhuvaneśamīḍyam ॥ 7॥
न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते ।
परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते
स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ॥ ८॥
na tasya kāryaṃ karaṇaṃ ca vidyate
na tatsamaścābhyadhikaśca dṛśyate ।
parāsya śaktirvividhaiva śrūyate
svābhāvikī jñānabalakriyā ca ॥ 8॥
न तस्य कश्चित् पतिरस्ति लोके
न चेशिता नैव च तस्य लिङ्गम् ।
स कारणं करणाधिपाधिपो
न चास्य कश्चिज्जनिता न चाधिपः ॥ ९॥
na tasya kaścit patirasti loke
na ceśitā naiva ca tasya liṅgam ।
sa kāraṇaṃ karaṇādhipādhipo
na cāsya kaścijjanitā na cādhipaḥ ॥ 9॥
यस्तन्तुनाभ इव तन्तुभिः प्रधानजैः स्वभावतः ।
देव एकः स्वमावृणोति स नो दधातु ब्रह्माप्ययम् ॥ १०॥
yastantunābha iva tantubhiḥ pradhānajaiḥ svabhāvataḥ ।
deva ekaḥ svamāvṛṇoti sa no dadhātu brahmāpyayam ॥ 10॥
एको देवः सर्वभूतेषु गूढः
सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा।
कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः
साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च ॥ ११॥
eko devaḥ sarvabhūteṣu gūḍhaḥ
sarvavyāpī sarvabhūtāntarātmā।
karmādhyakṣaḥ sarvabhūtādhivāsaḥ
sākṣī cetā kevalo nirguṇaśca ॥ 11॥
एको वशी निष्क्रियाणां बहूना-
मेकं बीजं बहुधा यः करोति ।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरा-
स्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ॥ १२॥
eko vaśī niṣkriyāṇāṃ bahūnā-
mekaṃ bījaṃ bahudhā yaḥ karoti ।
tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrā-
steṣāṃ sukhaṃ śāśvataṃ netareṣām ॥ 12॥
नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनाना-
मेको बहूनां यो विदधाति कामान् ।
तत्कारणं साङ्ख्ययोगाधिगम्यं
ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ॥ १३॥
nityo nityānāṃ cetanaścetanānā-
meko bahūnāṃ yo vidadhāti kāmān ।
tatkāraṇaṃ sāṅkhyayogādhigamyaṃ
jñātvā devaṃ mucyate sarvapāśaiḥ ॥ 13॥
न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं
नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः ।
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं
तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ १४॥
na tatra sūryo bhāti na candratārakaṃ
nemā vidyuto bhānti kuto'yamagniḥ ।
tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ
tasya bhāsā sarvamidaṃ vibhāti ॥ 14॥
एको हंसः भुवनस्यास्य मध्ये
स एवाग्निः सलिले संनिविष्टः ।
तमेव विदित्वा अतिमृत्युमेति
नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ॥ १५॥
eko haṃsaḥ bhuvanasyāsya madhye
sa evāgniḥ salile saṃniviṣṭaḥ ।
tameva viditvā atimṛtyumeti
nānyaḥ panthā vidyate'yanāya ॥ 15॥
स विश्वकृद् विश्वविदात्मयोनि-
र्ज्ञः कालकालो गुणी सर्वविद् यः ।
प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः
संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः ॥ १६॥
sa viśvakṛd viśvavidātmayoni-
rjñaḥ kālakālo guṇī sarvavid yaḥ ।
pradhānakṣetrajñapatirguṇeśaḥ
saṃsāramokṣasthitibandhahetuḥ ॥ 16॥
स तन्मयो ह्यमृत ईशसंस्थो
ज्ञः सर्वगो भुवनस्यास्य गोप्ता ।
य ईशेऽस्य जगतो नित्यमेव
नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय ॥ १७॥
sa tanmayo hyamṛta īśasaṃstho
jñaḥ sarvago bhuvanasyāsya goptā ।
ya īśe'sya jagato nityameva
nānyo heturvidyata īśanāya ॥ 17॥
यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं
यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै ।
तं ह देवं आत्मबुद्धिप्रकाशं
मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये ॥ १८॥
yo brahmāṇaṃ vidadhāti pūrvaṃ
yo vai vedāṃśca prahiṇoti tasmai ।
taṃ ha devaṃ ātmabuddhiprakāśaṃ
mumukṣurvai śaraṇamahaṃ prapadye ॥ 18॥
निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् ।
अमृतस्य परं सेतुं दग्धेन्दनमिवानलम् ॥ १९॥
niṣkalaṃ niṣkriyaṃ śāntaṃ niravadyaṃ nirañjanam ।
amṛtasya paraṃ setuṃ dagdhendanamivānalam ॥ 19॥
यदा चर्मवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति मानवाः ।
तदा देवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो भविष्यति ॥ २०॥
yadā carmavadākāśaṃ veṣṭayiṣyanti mānavāḥ ।
tadā devamavijñāya duḥkhasyānto bhaviṣyati ॥ 20॥
तपःप्रभावाद् देवप्रसादाच्च
ब्रह्म ह श्वेताश्वतरोऽथ विद्वान् ।
अत्याश्रमिभ्यः परमं पवित्रं
प्रोवाच सम्यगृषिसङ्घजुष्टम् ॥ २१॥
tapaḥprabhāvād devaprasādācca
brahma ha śvetāśvataro'tha vidvān ।
atyāśramibhyaḥ paramaṃ pavitraṃ
provāca samyagṛṣisaṅghajuṣṭam ॥ 21॥
वेदान्ते परमं गुह्यं पुराकल्पे प्रचोदितम् ।
नाप्रशान्ताय दातव्यं नापुत्रायाशिष्याय वा पुनः ॥ २२॥
vedānte paramaṃ guhyaṃ purākalpe pracoditam ।
nāpraśāntāya dātavyaṃ nāputrāyāśiṣyāya vā punaḥ ॥ 22॥
यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ ।
तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥ २३॥
प्रकाशन्ते महात्मन इति ।
yasya deve parā bhaktiḥ yathā deve tathā gurau ।
tasyaite kathitā hyarthāḥ prakāśante mahātmanaḥ ॥ 23॥
prakāśante mahātmana iti ।
ॐ सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु । सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्वि नावधीतमस्तु । मा विद्विषावहै ॥
oṃ saha nāvavatu । saha nau bhunaktu । saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvi nāvadhītamastu । mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
