| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
१८. सिद्धत्थबुद्धवंसवण्णना
18. Siddhatthabuddhavaṃsavaṇṇanā
धम्मदस्सिम्हि भगवति परिनिब्बुते अन्तरहिते चस्स सासने तस्मिं कप्पे अतीते कप्पसहस्से च सत्तसु कप्पसतेसु च छसु कप्पेसु च अतिक्कन्तेसु इतो चतुनवुतिकप्पमत्थके एकस्मिं कप्पे एकोव लोकत्थचरो अधिगतपरमत्थो सिद्धत्थो नाम सत्था लोके पातुरहोसि। तेन वुत्तं –
Dhammadassimhi bhagavati parinibbute antarahite cassa sāsane tasmiṃ kappe atīte kappasahasse ca sattasu kappasatesu ca chasu kappesu ca atikkantesu ito catunavutikappamatthake ekasmiṃ kappe ekova lokatthacaro adhigataparamattho siddhattho nāma satthā loke pāturahosi. Tena vuttaṃ –
१.
1.
‘‘धम्मदस्सिस्स अपरेन, सिद्धत्थो लोकनायको।
‘‘Dhammadassissa aparena, siddhattho lokanāyako;
निहनित्वा तमं सब्बं, सूरियो अब्भुग्गतो यथा’’ति॥
Nihanitvā tamaṃ sabbaṃ, sūriyo abbhuggato yathā’’ti.
सिद्धत्थो बोधिसत्तोपि पारमियो पूरेत्वा तुसितभवने निब्बत्तित्वा ततो चवित्वा वेभारनगरे उदेनस्स नाम रञ्ञो अग्गमहेसिया सुफस्साय नाम देविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गहेत्वा दसन्नं मासानं अच्चयेन वीरियुय्याने मातुकुच्छितो निक्खमि। जाते पन महापुरिसे सब्बेसं आरद्धकम्मन्ता च इच्छिता च अत्था सिद्धिमगमंसु। तस्मा पनस्स ञातका ‘‘सिद्धत्थो’’ति नाममकंसु। सो दसवस्ससहस्सानि अगारमज्झे वसि। तस्स कोका-सुप्पल-पदुमनामका तयो पासादा अहेसुं। सोमनस्सादेविप्पमुखानि अट्ठचत्तालीस इत्थिसहस्सानि पच्चुपट्ठितानि अहेसुं।
Siddhattho bodhisattopi pāramiyo pūretvā tusitabhavane nibbattitvā tato cavitvā vebhāranagare udenassa nāma rañño aggamahesiyā suphassāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasannaṃ māsānaṃ accayena vīriyuyyāne mātukucchito nikkhami. Jāte pana mahāpurise sabbesaṃ āraddhakammantā ca icchitā ca atthā siddhimagamaṃsu. Tasmā panassa ñātakā ‘‘siddhattho’’ti nāmamakaṃsu. So dasavassasahassāni agāramajjhe vasi. Tassa kokā-suppala-padumanāmakā tayo pāsādā ahesuṃ. Somanassādevippamukhāni aṭṭhacattālīsa itthisahassāni paccupaṭṭhitāni ahesuṃ.
सो चत्तारि निमित्तानि दिस्वा सोमनस्सादेविया पुत्ते अनुपमकुमारे उप्पन्ने आसाळ्हिपुण्णमियं सुवण्णसिविकाय निक्खमित्वा वीरियुय्यानं गन्त्वा पब्बजि। तं कोटिसतसहस्समनुस्सा अनुपब्बजिंसु। महापुरिसो किर तेहि सद्धिं दस मासे पधानचरियं चरित्वा विसाखपुण्णमायं असदिसब्राह्मणगामे सुनेत्ताय नाम ब्राह्मणकञ्ञाय दिन्नं मधुपायासं परिभुञ्जित्वा बदरवने दिवाविहारं वीतिनामेत्वा सायन्हसमये वरुणेन नाम यवपालेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा कणिकारबोधिं उपगन्त्वा चत्तालीसहत्थवित्थतं तिणसन्थरं सन्थरित्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा – ‘‘अनेकजातिसंसारं…पे॰… तण्हानं खयमज्झगा’’ति उदानं उदानेत्वा सत्तसत्ताहं वीतिनामेत्वा अत्तना सह पब्बजितानं भिक्खूनं कोटिसतसहस्सानं चतुसच्चपटिवेधसमत्थतं दिस्वा अनिलपथेन गन्त्वा गयामिगदाये ओतरित्वा तेसं धम्मचक्कं पवत्तेसि, तदा कोटिसतसहस्सानं पठमो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
So cattāri nimittāni disvā somanassādeviyā putte anupamakumāre uppanne āsāḷhipuṇṇamiyaṃ suvaṇṇasivikāya nikkhamitvā vīriyuyyānaṃ gantvā pabbaji. Taṃ koṭisatasahassamanussā anupabbajiṃsu. Mahāpuriso kira tehi saddhiṃ dasa māse padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāyaṃ asadisabrāhmaṇagāme sunettāya nāma brāhmaṇakaññāya dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā badaravane divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye varuṇena nāma yavapālena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā kaṇikārabodhiṃ upagantvā cattālīsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā sabbaññutaṃ pāpuṇitvā – ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānetvā sattasattāhaṃ vītināmetvā attanā saha pabbajitānaṃ bhikkhūnaṃ koṭisatasahassānaṃ catusaccapaṭivedhasamatthataṃ disvā anilapathena gantvā gayāmigadāye otaritvā tesaṃ dhammacakkaṃ pavattesi, tadā koṭisatasahassānaṃ paṭhamo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
२.
2.
‘‘सोपि पत्वान सम्बोधिं, सन्तारेन्तो सदेवकं।
‘‘Sopi patvāna sambodhiṃ, santārento sadevakaṃ;
अभिवस्सि धम्ममेघेन, निब्बापेन्तो सदेवकं॥
Abhivassi dhammameghena, nibbāpento sadevakaṃ.
३.
3.
‘‘तस्सापि अतुलतेजस्स, अहेसुं अभिसमया तयो।
‘‘Tassāpi atulatejassa, ahesuṃ abhisamayā tayo;
कोटिसतसहस्सानं, पठमाभिसमयो अहू’’ति॥
Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamābhisamayo ahū’’ti.
तत्थ सदेवकन्ति सदेवकं लोकं। धम्ममेघेनाति धम्मकथामेघवस्सेन। पुन भीमरथनगरे भीमरथेन नाम रञ्ञा निमन्तितो नगरमज्झे कते सन्थागारे निसिन्नो करवीकरुतमञ्जुना सवनसुखेन परममधुरेन पण्डितजनहदयङ्गमेन अमताभिसेकसदिसेन ब्रह्मस्सरेन दस दिसा परिपूरेन्तो धम्मामतदुन्दुभिमाहनि, तदा नवुतिकोटीनं दुतियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Tattha sadevakanti sadevakaṃ lokaṃ. Dhammameghenāti dhammakathāmeghavassena. Puna bhīmarathanagare bhīmarathena nāma raññā nimantito nagaramajjhe kate santhāgāre nisinno karavīkarutamañjunā savanasukhena paramamadhurena paṇḍitajanahadayaṅgamena amatābhisekasadisena brahmassarena dasa disā paripūrento dhammāmatadundubhimāhani, tadā navutikoṭīnaṃ dutiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
४.
4.
‘‘पुनापरं भीमरथे, यदा आहनि दुन्दुभिं।
‘‘Punāparaṃ bhīmarathe, yadā āhani dundubhiṃ;
तदा नवुतिकोटीनं, दुतियाभिसमयो अहू’’ति॥
Tadā navutikoṭīnaṃ, dutiyābhisamayo ahū’’ti.
यदा पन वेभारनगरे ञातिसमागमे बुद्धवंसं देसेन्तो नवुतिकोटीनं धम्मचक्खुं उप्पादेसि, सो ततियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Yadā pana vebhāranagare ñātisamāgame buddhavaṃsaṃ desento navutikoṭīnaṃ dhammacakkhuṃ uppādesi, so tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
५.
5.
‘‘यदा बुद्धो धम्मं देसेसि, वेभारे सो पुरुत्तमे।
‘‘Yadā buddho dhammaṃ desesi, vebhāre so puruttame;
तदा नवुतिकोटीनं, ततियाभिसमयो अहू’’ति॥
Tadā navutikoṭīnaṃ, tatiyābhisamayo ahū’’ti.
अमररुचिरदस्सने अमरनगरे नाम सम्बलो च सुमित्तो च द्वे भातरो रज्जं कारेसुं। अथ सिद्धत्थो सत्था तेसं राजूनं उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा गगनतलेन गन्त्वा अमरनगरमज्झे ओतरित्वा चक्कालङ्कततलेहि चरणेहि पथवितलं मद्दन्तो विय पदचेतियानि दस्सेत्वा अमरुय्यानं गन्त्वा परमरमणीये अत्तनो करुणासीतले सिलातले निसीदि। ततो द्वेपि भातिकराजानो दसबलस्स पदचेतियानि दिस्वा पदानि अनुगन्त्वा सिद्धत्थं अधिगतपरमत्थं सत्थारं सब्बलोकनेतारं सपरिवारं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा भगवन्तं परिवारेत्वा निसीदिंसु। तेसं भगवा अज्झासयानुरूपं धम्मं देसेसि। तस्स ते धम्मकथं सुत्वा सञ्जातसद्धा हुत्वा सब्बेव पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिंसु। तेसं कोटिसतानं खीणासवानं मज्झे भगवा पातिमोक्खं उद्दिसि, सो पठमो सन्निपातो अहोसि। वेभारनगरे ञातिसमागमे पब्बजितानं नवुतिकोटीनं मज्झे पातिमोक्खं उद्दिसि, सो दुतियो सन्निपातो अहोसि। सुदस्सनविहारे सन्निपतितानं असीतिकोटीनं मज्झे पातिमोक्खं उद्दिसि, सो ततियो सन्निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –
Amararuciradassane amaranagare nāma sambalo ca sumitto ca dve bhātaro rajjaṃ kāresuṃ. Atha siddhattho satthā tesaṃ rājūnaṃ upanissayasampattiṃ disvā gaganatalena gantvā amaranagaramajjhe otaritvā cakkālaṅkatatalehi caraṇehi pathavitalaṃ maddanto viya padacetiyāni dassetvā amaruyyānaṃ gantvā paramaramaṇīye attano karuṇāsītale silātale nisīdi. Tato dvepi bhātikarājāno dasabalassa padacetiyāni disvā padāni anugantvā siddhatthaṃ adhigataparamatthaṃ satthāraṃ sabbalokanetāraṃ saparivāraṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā bhagavantaṃ parivāretvā nisīdiṃsu. Tesaṃ bhagavā ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desesi. Tassa te dhammakathaṃ sutvā sañjātasaddhā hutvā sabbeva pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Tesaṃ koṭisatānaṃ khīṇāsavānaṃ majjhe bhagavā pātimokkhaṃ uddisi, so paṭhamo sannipāto ahosi. Vebhāranagare ñātisamāgame pabbajitānaṃ navutikoṭīnaṃ majjhe pātimokkhaṃ uddisi, so dutiyo sannipāto ahosi. Sudassanavihāre sannipatitānaṃ asītikoṭīnaṃ majjhe pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
६.
6.
‘‘सन्निपाता तयो आसुं, तस्मिम्पि द्विपदुत्तमे।
‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, tasmimpi dvipaduttame;
खीणासवानं विमलानं, सन्तचित्तान तादिनं॥
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, santacittāna tādinaṃ.
७.
7.
‘‘कोटिसतानं नवुतीनं, असीतियापि च कोटिनं।
‘‘Koṭisatānaṃ navutīnaṃ, asītiyāpi ca koṭinaṃ;
एते आसुं तयो ठाना, विमलानं समागमे’’ति॥
Ete āsuṃ tayo ṭhānā, vimalānaṃ samāgame’’ti.
तत्थ नवुतीनं, असीतियापि च कोटिनन्ति नवुतीनं कोटीनं असीतियापि च कोटीनं सन्निपाता अहेसुन्ति अत्थो। एते आसुं तयो ठानाति एतानि तीणि सन्निपातट्ठानानि अहेसुन्ति अत्थो। ‘‘ठानाने तानि तीणि अहेसु’’न्तिपि पाठो।
Tattha navutīnaṃ, asītiyāpi ca koṭinanti navutīnaṃ koṭīnaṃ asītiyāpi ca koṭīnaṃ sannipātā ahesunti attho. Ete āsuṃ tayo ṭhānāti etāni tīṇi sannipātaṭṭhānāni ahesunti attho. ‘‘Ṭhānāne tāni tīṇi ahesu’’ntipi pāṭho.
तदा अम्हाकं बोधिसत्तो सुरसेननगरे मङ्गलो नाम ब्राह्मणो हुत्वा वेदवेदङ्गानं पारं गन्त्वा अनेककोटिसङ्खं धनसन्निचयं दीनानाथादीनं परिच्चजित्वा विवेकारामो हुत्वा तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा विहरन्तो – ‘‘सिद्धत्थो नाम बुद्धो लोके उप्पन्नो’’ति सुत्वा तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा तस्स धम्मकथं सुत्वा याय जम्बुया अयं जम्बुदीपो पञ्ञायति, इद्धिया तं जम्बुं उपसङ्कमित्वा ततो फलं आहरित्वा नवुतिकोटिभिक्खुपरिवारं सिद्धत्थं सत्थारं सुरसेनविहारे निसीदापेत्वा जम्बुफलेहि सन्तप्पेसि सम्पवारेसि । अथ सत्था तं फलं परिभुञ्जित्वा – ‘‘इतो चतुनवुतिकप्पमत्थके गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकासि। तेन वुत्तं –
Tadā amhākaṃ bodhisatto surasenanagare maṅgalo nāma brāhmaṇo hutvā vedavedaṅgānaṃ pāraṃ gantvā anekakoṭisaṅkhaṃ dhanasannicayaṃ dīnānāthādīnaṃ pariccajitvā vivekārāmo hutvā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā jhānābhiññāyo nibbattetvā viharanto – ‘‘siddhattho nāma buddho loke uppanno’’ti sutvā taṃ upasaṅkamitvā vanditvā tassa dhammakathaṃ sutvā yāya jambuyā ayaṃ jambudīpo paññāyati, iddhiyā taṃ jambuṃ upasaṅkamitvā tato phalaṃ āharitvā navutikoṭibhikkhuparivāraṃ siddhatthaṃ satthāraṃ surasenavihāre nisīdāpetvā jambuphalehi santappesi sampavāresi . Atha satthā taṃ phalaṃ paribhuñjitvā – ‘‘ito catunavutikappamatthake gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākāsi. Tena vuttaṃ –
८.
8.
‘‘अहं तेन समयेन, मङ्गलो नाम तापसो।
‘‘Ahaṃ tena samayena, maṅgalo nāma tāpaso;
उग्गतेजो दुप्पसहो, अभिञ्ञाबलसमाहितो॥
Uggatejo duppasaho, abhiññābalasamāhito.
९.
9.
‘‘जम्बुतो फलमानेत्वा, सिद्धत्थस्स अदासहं।
‘‘Jambuto phalamānetvā, siddhatthassa adāsahaṃ;
पटिग्गहेत्वा सम्बुद्धो, इदं वचनमब्रवि॥
Paṭiggahetvā sambuddho, idaṃ vacanamabravi.
१०.
10.
‘‘पस्सथ इमं तापसं, जटिलं उग्गतापनं।
‘‘Passatha imaṃ tāpasaṃ, jaṭilaṃ uggatāpanaṃ;
चतुनवुतितो कप्पे, अयं बुद्धो भविस्सति॥
Catunavutito kappe, ayaṃ buddho bhavissati.
११.
11.
‘‘पधानं पदहित्वान…पे॰… हेस्साम सम्मुखा इमं॥
‘‘Padhānaṃ padahitvāna…pe… hessāma sammukhā imaṃ.
१२.
12.
‘‘तस्सापि वचनं सुत्वा, भिय्यो चित्तं पसादयिं।
‘‘Tassāpi vacanaṃ sutvā, bhiyyo cittaṃ pasādayiṃ;
उत्तरिं वतमधिट्ठासिं, दसपारमिपूरिया’’ति॥
Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā’’ti.
तत्थ दुप्पसहोति दुरासदो। अयमेव वा पाठो। तस्स पन भगवतो नगरं वेभारं नाम अहोसि। उदेनो नाम राजा पिता, जयसेनोतिपि तस्सेव नामं, सुफस्सा नाम माता, सम्बलो च सुमित्तो च द्वे अग्गसावका, रेवतो नामुपट्ठाको, सीवला च सुरामा च द्वे अग्गसाविका, कणिकाररुक्खो बोधि, सरीरं सट्ठिहत्थुब्बेधं अहोसि। वस्ससतसहस्सं आयु, सोमनस्सा नाम अग्गमहेसी अहोसि, अनुपमो नाम पुत्तो, सुवण्णसिविकाय निक्खमि। तेन वुत्तं –
Tattha duppasahoti durāsado. Ayameva vā pāṭho. Tassa pana bhagavato nagaraṃ vebhāraṃ nāma ahosi. Udeno nāma rājā pitā, jayasenotipi tasseva nāmaṃ, suphassā nāma mātā, sambalo ca sumitto ca dve aggasāvakā, revato nāmupaṭṭhāko, sīvalā ca surāmā ca dve aggasāvikā, kaṇikārarukkho bodhi, sarīraṃ saṭṭhihatthubbedhaṃ ahosi. Vassasatasahassaṃ āyu, somanassā nāma aggamahesī ahosi, anupamo nāma putto, suvaṇṇasivikāya nikkhami. Tena vuttaṃ –
१३.
13.
‘‘वेभारं नाम नगरं, उदेनो नाम खत्तियो।
‘‘Vebhāraṃ nāma nagaraṃ, udeno nāma khattiyo;
सुफस्सा नाम जनिका, सिद्धित्थस्स महेसिनो॥
Suphassā nāma janikā, siddhitthassa mahesino.
१८.
18.
‘‘सम्बलो च सुमित्तो च, अहेसुं अग्गसावका।
‘‘Sambalo ca sumitto ca, ahesuṃ aggasāvakā;
रेवतो नामुपट्ठाको, सिद्धत्थस्स महेसिनो॥
Revato nāmupaṭṭhāko, siddhatthassa mahesino.
१९.
19.
‘‘सीवला च सुरामा च, अहेसुं अग्गसाविका।
‘‘Sīvalā ca surāmā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
बोधि तस्स भगवतो, कणिकारोति वुच्चति॥
Bodhi tassa bhagavato, kaṇikāroti vuccati.
२१.
21.
‘‘सो बुद्धो सट्ठिरतनं, अहोसि नभमुग्गतो।
‘‘So buddho saṭṭhiratanaṃ, ahosi nabhamuggato;
कञ्चनग्घियसङ्कासो, दससहस्सी विरोचति॥
Kañcanagghiyasaṅkāso, dasasahassī virocati.
२२.
22.
‘‘सोपि बुद्धो असमसमो, अतुलो अप्पटिपुग्गलो।
‘‘Sopi buddho asamasamo, atulo appaṭipuggalo;
वस्ससतसहस्सानि, लोके अट्ठासि चक्खुमा॥
Vassasatasahassāni, loke aṭṭhāsi cakkhumā.
२३.
23.
‘‘विपुलं पभं दस्सयित्वा, पुप्फापेत्वान सावके।
‘‘Vipulaṃ pabhaṃ dassayitvā, pupphāpetvāna sāvake;
विलासेत्वा समापत्या, निब्बुतो सो ससावको’’ति॥
Vilāsetvā samāpatyā, nibbuto so sasāvako’’ti.
तत्थ सट्ठिरतनन्ति सट्ठिरतनप्पमाणं नभं उग्गतोति अत्थो। कञ्चनग्घियसङ्कासोति नानारतनविचित्तकनकमयअग्घियसदिसदस्सनोति अत्थो। दससहस्सी विरोचतीति दससहस्सियं विरोचति। विपुलन्ति उळारं ओभासं। पुप्फापेत्वानाति झानाभिञ्ञामग्गफलसमापत्तिपुप्फेहि पुप्फिते परमसोभग्गप्पत्ते कत्वाति अत्थो। विलासेत्वाति विलासयित्वा कीळित्वा। समापत्याति लोकियलोकुत्तराहि समापत्तीहि अभिञ्ञाहि च। निब्बुतोति अनुपादापरिनिब्बानेन निब्बुतो।
Tattha saṭṭhiratananti saṭṭhiratanappamāṇaṃ nabhaṃ uggatoti attho. Kañcanagghiyasaṅkāsoti nānāratanavicittakanakamayaagghiyasadisadassanoti attho. Dasasahassī virocatīti dasasahassiyaṃ virocati. Vipulanti uḷāraṃ obhāsaṃ. Pupphāpetvānāti jhānābhiññāmaggaphalasamāpattipupphehi pupphite paramasobhaggappatte katvāti attho. Vilāsetvāti vilāsayitvā kīḷitvā. Samāpatyāti lokiyalokuttarāhi samāpattīhi abhiññāhi ca. Nibbutoti anupādāparinibbānena nibbuto.
सिद्धत्थो किर सत्था कञ्चनवेळुनगरे अनोमुय्याने परिनिब्बायि। तत्थेवस्स रतनमयं चतुयोजनुब्बेधं चेतियमकंसूति। सेसगाथासु सब्बत्थ पाकटमेवाति।
Siddhattho kira satthā kañcanaveḷunagare anomuyyāne parinibbāyi. Tatthevassa ratanamayaṃ catuyojanubbedhaṃ cetiyamakaṃsūti. Sesagāthāsu sabbattha pākaṭamevāti.
सिद्धत्थबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।
Siddhatthabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठितो सोळसमो बुद्धवंसो।
Niṭṭhito soḷasamo buddhavaṃso.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / १८. सिद्धत्थबुद्धवंसो • 18. Siddhatthabuddhavaṃso
