| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
६. सीहसुत्तवण्णना
6. Sīhasuttavaṇṇanā
७८. छट्ठे सीहोति चत्तारो सीहा – तिणसीहो, काळसीहो, पण्डुसीहो, केसरसीहोति। तेसु तिणसीहो कपोतवण्णगाविसदिसो तिणभक्खो च होति। काळसीहो काळगाविसदिसो तिणभक्खोयेव। पण्डुसीहो पण्डुपलासवण्णगाविसदिसो मंसभक्खो। केसरसीहो लाखारसपरिकम्मकतेनेव मुखेन अग्गनङ्गुट्ठेन चतूहि च पादपरियन्तेहि समन्नागतो, मत्थकतोपिस्स पट्ठाय लाखातूलिकाय कत्वा विय तिस्सो राजियो पिट्ठिमज्झेन गन्त्वा अन्तरसत्थिम्हि दक्खिणावत्ता हुत्वा ठिता, खन्धे पनस्स सतसहस्सग्घनिककम्बलपरिक्खेपो विय केसरभारो होति, अवसेसट्ठानं परिसुद्धं सालिपिट्ठसङ्खचुण्णपिचुवण्णं होति। इमेसु चतूसु सीहेसु अयं केसरसीहो इध अधिप्पेतो।
78. Chaṭṭhe sīhoti cattāro sīhā – tiṇasīho, kāḷasīho, paṇḍusīho, kesarasīhoti. Tesu tiṇasīho kapotavaṇṇagāvisadiso tiṇabhakkho ca hoti. Kāḷasīho kāḷagāvisadiso tiṇabhakkhoyeva. Paṇḍusīho paṇḍupalāsavaṇṇagāvisadiso maṃsabhakkho. Kesarasīho lākhārasaparikammakateneva mukhena agganaṅguṭṭhena catūhi ca pādapariyantehi samannāgato, matthakatopissa paṭṭhāya lākhātūlikāya katvā viya tisso rājiyo piṭṭhimajjhena gantvā antarasatthimhi dakkhiṇāvattā hutvā ṭhitā, khandhe panassa satasahassagghanikakambalaparikkhepo viya kesarabhāro hoti, avasesaṭṭhānaṃ parisuddhaṃ sālipiṭṭhasaṅkhacuṇṇapicuvaṇṇaṃ hoti. Imesu catūsu sīhesu ayaṃ kesarasīho idha adhippeto.
मिगराजाति मिगगणस्स राजा। आसयाति वसनट्ठानतो सुवण्णगुहतो वा रजतमणिफलिकमनोसिलागुहतो वा निक्खमतीति वुत्तं होति। निक्खममानो पनेस चतूहि कारणेहि निक्खमति अन्धकारपीळितो वा आलोकत्थाय, उच्चारपस्सावपीळितो वा तेसं विस्सज्जनत्थाय, जिघच्छापीळितो वा गोचरत्थाय, सम्भवपीळितो वा अस्सद्धम्मपटिसेवनत्थाय। इध पन गोचरत्थाय निक्खन्तोति अधिप्पेतो।
Migarājāti migagaṇassa rājā. Āsayāti vasanaṭṭhānato suvaṇṇaguhato vā rajatamaṇiphalikamanosilāguhato vā nikkhamatīti vuttaṃ hoti. Nikkhamamāno panesa catūhi kāraṇehi nikkhamati andhakārapīḷito vā ālokatthāya, uccārapassāvapīḷito vā tesaṃ vissajjanatthāya, jighacchāpīḷito vā gocaratthāya, sambhavapīḷito vā assaddhammapaṭisevanatthāya. Idha pana gocaratthāya nikkhantoti adhippeto.
विजम्भतीति सुवण्णतले वा रजतमणिफलिकमनोसिलातलानं वा अञ्ञतरस्मिं द्वे पच्छिमपादे समं पतिट्ठापेत्वा पुरिमपादे पुरतो पसारेत्वा सरीरस्स पच्छाभागं आकड्ढित्वा पुरिमभागं अभिहरित्वा पिट्ठिं नामेत्वा गीवं उक्खिपित्वा असनिसद्दं करोन्तो विय नासपुटानि पोथेत्वा सरीरलग्गं रजं विधुनन्तो विजम्भति। विजम्भनभूमियञ्च पन तरुणवच्छको विय अपरापरं जवति। जवतो पनस्स सरीरं अन्धकारे परिब्भमन्तं अलातं विय खायति।
Vijambhatīti suvaṇṇatale vā rajatamaṇiphalikamanosilātalānaṃ vā aññatarasmiṃ dve pacchimapāde samaṃ patiṭṭhāpetvā purimapāde purato pasāretvā sarīrassa pacchābhāgaṃ ākaḍḍhitvā purimabhāgaṃ abhiharitvā piṭṭhiṃ nāmetvā gīvaṃ ukkhipitvā asanisaddaṃ karonto viya nāsapuṭāni pothetvā sarīralaggaṃ rajaṃ vidhunanto vijambhati. Vijambhanabhūmiyañca pana taruṇavacchako viya aparāparaṃ javati. Javato panassa sarīraṃ andhakāre paribbhamantaṃ alātaṃ viya khāyati.
अनुविलोकेतीति कस्मा अनुविलोकेति? परानुद्दयताय। तस्मिं किर सीहनादं नदन्ते पपातावाटादीसु विसमट्ठानेसु चरन्ता हत्थिगोकण्णमहिंसादयो पाणा पपातेपि आवाटेपि पतन्ति, तेसं अनुद्दयाय अनुविलोकेति। किं पनस्स लुद्दकम्मस्स परमंसखादिनो अनुद्दया नाम अत्थीति? आम अत्थि। तथा हेस ‘‘किं मे बहूहि घातितेही’’ति? अत्तनो गोचरत्थायपि खुद्दके पाणे न गण्हाति, एवं अनुद्दयं करोति। वुत्तम्पिचेतं – ‘‘माहं खो खुद्दके पाणे विसमगते सङ्घातं आपादेसि’’न्ति (अ॰ नि॰ १०.२१)।
Anuviloketīti kasmā anuviloketi? Parānuddayatāya. Tasmiṃ kira sīhanādaṃ nadante papātāvāṭādīsu visamaṭṭhānesu carantā hatthigokaṇṇamahiṃsādayo pāṇā papātepi āvāṭepi patanti, tesaṃ anuddayāya anuviloketi. Kiṃ panassa luddakammassa paramaṃsakhādino anuddayā nāma atthīti? Āma atthi. Tathā hesa ‘‘kiṃ me bahūhi ghātitehī’’ti? Attano gocaratthāyapi khuddake pāṇe na gaṇhāti, evaṃ anuddayaṃ karoti. Vuttampicetaṃ – ‘‘māhaṃ kho khuddake pāṇe visamagate saṅghātaṃ āpādesi’’nti (a. ni. 10.21).
सीहनादं नदतीति तिक्खत्तुं ताव अभीतनादं नदति। एवञ्च पनस्स विजम्भनभूमियं ठत्वा नदन्तस्स सद्दो समन्ता तियोजनपदेसं एकनिन्नादं करोति, तमस्स निन्नादं सुत्वा तियोजनब्भन्तरगता द्विपदचतुप्पदगणा यथाठाने ठातुं न सक्कोन्ति। गोचराय पक्कमतीति आहारत्थाय गच्छति। कथं? सो हि विजम्भनभूमियं ठत्वा दक्खिणतो वा वामतो वा उप्पतन्तो उसभमत्तं ठानं गण्हाति, उद्धं उप्पतन्तो चत्तारिपि अट्ठपि उसभानि उप्पतति, समट्ठाने उजुकं पक्खन्दन्तो सोळसउसभमत्तम्पि वीसतिउसभमत्तम्पि ठानं पक्खन्दति, थला वा पब्बता वा पक्खन्दन्तो सट्ठिउसभमत्तम्पि असीतिउसभमत्तम्पि ठानं पक्खन्दति, अन्तरामग्गे रुक्खं वा पब्बतं वा दिस्वा तं परिहरन्तो वामतो वा दक्खिणतो वा, उसभमत्तम्पि अपक्कमति। ततियं पन सीहनादं नदित्वा तेनेव सद्धिं तियोजने ठाने पञ्ञायति। तियोजनं गन्त्वा निवत्तित्वा ठितो अत्तनोव नादस्स अनुनादं सुणाति। एवं सीघेन जवेन पक्कमतीति।
Sīhanādaṃ nadatīti tikkhattuṃ tāva abhītanādaṃ nadati. Evañca panassa vijambhanabhūmiyaṃ ṭhatvā nadantassa saddo samantā tiyojanapadesaṃ ekaninnādaṃ karoti, tamassa ninnādaṃ sutvā tiyojanabbhantaragatā dvipadacatuppadagaṇā yathāṭhāne ṭhātuṃ na sakkonti. Gocarāya pakkamatīti āhāratthāya gacchati. Kathaṃ? So hi vijambhanabhūmiyaṃ ṭhatvā dakkhiṇato vā vāmato vā uppatanto usabhamattaṃ ṭhānaṃ gaṇhāti, uddhaṃ uppatanto cattāripi aṭṭhapi usabhāni uppatati, samaṭṭhāne ujukaṃ pakkhandanto soḷasausabhamattampi vīsatiusabhamattampi ṭhānaṃ pakkhandati, thalā vā pabbatā vā pakkhandanto saṭṭhiusabhamattampi asītiusabhamattampi ṭhānaṃ pakkhandati, antarāmagge rukkhaṃ vā pabbataṃ vā disvā taṃ pariharanto vāmato vā dakkhiṇato vā, usabhamattampi apakkamati. Tatiyaṃ pana sīhanādaṃ naditvā teneva saddhiṃ tiyojane ṭhāne paññāyati. Tiyojanaṃ gantvā nivattitvā ṭhito attanova nādassa anunādaṃ suṇāti. Evaṃ sīghena javena pakkamatīti.
येभुय्येनाति पायेन। भयं संवेगं सन्तासन्ति सब्बं चित्तुत्रासस्सेव नामं। सीहस्स हि सद्दं सुत्वा बहू सत्ता भायन्ति, अप्पका न भायन्ति। के पन तेति? समसीहो हत्थाजानीयो अस्साजानीयो उसभाजानीयो पुरिसाजानीयो खीणासवोति। कस्मा पनेते न भायन्तीति? समसीहो नाम ‘‘जातिगोत्तकुलसूरभावेहि समानोस्मी’’ति न भायति, हत्थाजानीयादयो अत्तनो सक्कायदिट्ठिबलवताय न भायन्ति, खीणासवो सक्कायदिट्ठिपहीनत्ता न भायति।
Yebhuyyenāti pāyena. Bhayaṃ saṃvegaṃ santāsanti sabbaṃ cittutrāsasseva nāmaṃ. Sīhassa hi saddaṃ sutvā bahū sattā bhāyanti, appakā na bhāyanti. Ke pana teti? Samasīho hatthājānīyo assājānīyo usabhājānīyo purisājānīyo khīṇāsavoti. Kasmā panete na bhāyantīti? Samasīho nāma ‘‘jātigottakulasūrabhāvehi samānosmī’’ti na bhāyati, hatthājānīyādayo attano sakkāyadiṭṭhibalavatāya na bhāyanti, khīṇāsavo sakkāyadiṭṭhipahīnattā na bhāyati.
बिलासयाति बिले सयन्ता बिलवासिनो अहिनकुलगोधादयो। दकासयाति उदकवासिनो मच्छकच्छपादयो। वनासयाति वनवासिनो हत्थिअस्सगोकण्णमिगादयो। पविसन्तीति ‘‘इदानि आगन्त्वा गण्हिस्सती’’ति मग्गं ओलोकेन्ताव पविसन्ति। दळ्हेहीति थिरेहि। वरत्तेहीति चम्मरज्जूहि। महिद्धिकोतिआदीसु विजम्भनभूमियं ठत्वा दक्खिणपस्सादीहि उसभमत्तं, उजुकं वीसतिउसभमत्तादिलङ्घनवसेन महिद्धिकता, सेसमिगानं अधिपतिभावेन महेसक्खता, समन्ता तियोजने सद्दं सुत्वा पलायन्तानं वसेन महानुभावता वेदितब्बा।
Bilāsayāti bile sayantā bilavāsino ahinakulagodhādayo. Dakāsayāti udakavāsino macchakacchapādayo. Vanāsayāti vanavāsino hatthiassagokaṇṇamigādayo. Pavisantīti ‘‘idāni āgantvā gaṇhissatī’’ti maggaṃ olokentāva pavisanti. Daḷhehīti thirehi. Varattehīti cammarajjūhi. Mahiddhikotiādīsu vijambhanabhūmiyaṃ ṭhatvā dakkhiṇapassādīhi usabhamattaṃ, ujukaṃ vīsatiusabhamattādilaṅghanavasena mahiddhikatā, sesamigānaṃ adhipatibhāvena mahesakkhatā, samantā tiyojane saddaṃ sutvā palāyantānaṃ vasena mahānubhāvatā veditabbā.
एवमेव खोति भगवा तेसु तेसु सुत्तेसु तथा तथा अत्तानं कथेसि। ‘‘सीहोति खो, भिक्खवे, तथागतस्सेतं अधिवचनं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति (अ॰ नि॰ ५.९९; १०.२१) इमस्मिं ताव सुत्ते सीहसदिसं अत्तानं कथेसि। ‘‘भिसक्को सल्लकत्तोति खो, सुनक्खत्त, तथागतस्सेतं अधिवचन’’न्ति (म॰ नि॰ ३.६५) इमस्मिं वेज्जसदिसं। ‘‘ब्राह्मणोति, भिक्खवे, तथागतस्सेतं अधिवचन’’न्ति (अ॰ नि॰ ८.८५) इमस्मिं ब्राह्मणसदिसं। ‘‘पुरिसो मग्गकुसलोति खो, तिस्स, तथागतस्सेतं अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.८४) इमस्मिं मग्गदेसकपुरिससदिसं। ‘‘राजाहमस्मि सेला’’ति (सु॰ नि॰ ५५९) इमस्मिं राजसदिसं। ‘‘सीहोति खो तथागतस्सेतं अधिवचन’’न्ति (अ॰ नि॰ ५.९९; १०.२१) इमस्मिं पन सुत्ते सीहसदिसमेव कत्वा अत्तानं कथेन्तो एवमाह।
Evamevakhoti bhagavā tesu tesu suttesu tathā tathā attānaṃ kathesi. ‘‘Sīhoti kho, bhikkhave, tathāgatassetaṃ adhivacanaṃ arahato sammāsambuddhassā’’ti (a. ni. 5.99; 10.21) imasmiṃ tāva sutte sīhasadisaṃ attānaṃ kathesi. ‘‘Bhisakko sallakattoti kho, sunakkhatta, tathāgatassetaṃ adhivacana’’nti (ma. ni. 3.65) imasmiṃ vejjasadisaṃ. ‘‘Brāhmaṇoti, bhikkhave, tathāgatassetaṃ adhivacana’’nti (a. ni. 8.85) imasmiṃ brāhmaṇasadisaṃ. ‘‘Puriso maggakusaloti kho, tissa, tathāgatassetaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 3.84) imasmiṃ maggadesakapurisasadisaṃ. ‘‘Rājāhamasmi selā’’ti (su. ni. 559) imasmiṃ rājasadisaṃ. ‘‘Sīhoti kho tathāgatassetaṃ adhivacana’’nti (a. ni. 5.99; 10.21) imasmiṃ pana sutte sīhasadisameva katvā attānaṃ kathento evamāha.
तत्रायं सदिसता – सीहस्स कञ्चनगुहादीसु वसनकालो विय हि तथागतस्स दीपङ्करपादमूले कताभिनीहारस्स अपरिमितकालं पारमियो पूरेत्वा पच्छिमभवे पटिसन्धिग्गहणेन चेव मातुकुच्छितो निक्खमनेन च दससहस्सिलोकधातुं कम्पेत्वा वुद्धिमन्वाय दिब्बसम्पत्तिसदिसं सम्पत्तिं अनुभवमानस्स तीसु पासादेसु निवासकालो दट्ठब्बो। सीहस्स कञ्चनगुहादितो निक्खन्तकालो विय तथागतस्स एकूनतिंसे संवच्छरे विवटेन द्वारेन कण्डकं आरुय्ह छन्नसहायस्स निक्खमित्वा तीणि रज्जानि अतिक्कमित्वा अनोमानदीतीरे ब्रह्मुना दिन्नानि कासायानि परिदहित्वा पब्बजितस्स सत्तमे दिवसे राजगहं गन्त्वा तत्थ पिण्डाय चरित्वा पण्डवगिरिपब्भारे कतभत्तकिच्चस्स सम्मासम्बोधिं पत्वा, पठममेव मगधरट्ठं आगमनत्थाय याव रञ्ञो पटिञ्ञादानकालो।
Tatrāyaṃ sadisatā – sīhassa kañcanaguhādīsu vasanakālo viya hi tathāgatassa dīpaṅkarapādamūle katābhinīhārassa aparimitakālaṃ pāramiyo pūretvā pacchimabhave paṭisandhiggahaṇena ceva mātukucchito nikkhamanena ca dasasahassilokadhātuṃ kampetvā vuddhimanvāya dibbasampattisadisaṃ sampattiṃ anubhavamānassa tīsu pāsādesu nivāsakālo daṭṭhabbo. Sīhassa kañcanaguhādito nikkhantakālo viya tathāgatassa ekūnatiṃse saṃvacchare vivaṭena dvārena kaṇḍakaṃ āruyha channasahāyassa nikkhamitvā tīṇi rajjāni atikkamitvā anomānadītīre brahmunā dinnāni kāsāyāni paridahitvā pabbajitassa sattame divase rājagahaṃ gantvā tattha piṇḍāya caritvā paṇḍavagiripabbhāre katabhattakiccassa sammāsambodhiṃ patvā, paṭhamameva magadharaṭṭhaṃ āgamanatthāya yāva rañño paṭiññādānakālo.
सीहस्स विजम्भनकालो विय तथागतस्स दिन्नपटिञ्ञस्स आळारकालामउपसङ्कमनं आदिं कत्वा याव सुजाताय दिन्नपायासस्स एकूनपण्णासाय पिण्डेहि परिभुत्तकालो वेदितब्बो। सीहस्स केसरविधुननं विय सायन्हसमये सोत्तियेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा दससहस्सचक्कवाळदेवताहि थोमियमानस्स गन्धादीहि पूजियमानस्स तिक्खत्तुं बोधिं पदक्खिणं कत्वा बोधिमण्डं आरुय्ह चुद्दसहत्थुब्बेधे ठाने तिणसन्थरं सन्थरित्वा चतुरङ्गवीरियं अधिट्ठाय निसिन्नस्स तंखणंयेव मारबलं विधमित्वा तीसु यामेसु तिस्सो विज्जा विसोधेत्वा अनुलोमपटिलोमं पटिच्चसमुप्पादमहासमुद्दं यमकञाणमन्थनेन मन्थेन्तस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणे पटिविद्धे तदनुभावेन दससहस्सिलोकधातुकम्पनं वेदितब्बं।
Sīhassa vijambhanakālo viya tathāgatassa dinnapaṭiññassa āḷārakālāmaupasaṅkamanaṃ ādiṃ katvā yāva sujātāya dinnapāyāsassa ekūnapaṇṇāsāya piṇḍehi paribhuttakālo veditabbo. Sīhassa kesaravidhunanaṃ viya sāyanhasamaye sottiyena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi thomiyamānassa gandhādīhi pūjiyamānassa tikkhattuṃ bodhiṃ padakkhiṇaṃ katvā bodhimaṇḍaṃ āruyha cuddasahatthubbedhe ṭhāne tiṇasantharaṃ santharitvā caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhāya nisinnassa taṃkhaṇaṃyeva mārabalaṃ vidhamitvā tīsu yāmesu tisso vijjā visodhetvā anulomapaṭilomaṃ paṭiccasamuppādamahāsamuddaṃ yamakañāṇamanthanena manthentassa sabbaññutaññāṇe paṭividdhe tadanubhāvena dasasahassilokadhātukampanaṃ veditabbaṃ.
सीहस्स चतुद्दिसाविलोकनं विय पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स सत्तसत्ताहं बोधिमण्डे विहरित्वा परिभुत्तमधुपिण्डिकाहारस्स अजपालनिग्रोधमूले महाब्रह्मुनो धम्मदेसनायाचनं पटिग्गहेत्वा तत्थ विहरन्तस्स एकादसमे दिवसे ‘‘स्वे आसाळ्हिपुण्णमा भविस्सती’’ति पच्चूससमये ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति? आळारुदकानं कालङ्कतभावं ञत्वा धम्मदेसनत्थाय पञ्चवग्गियानं ओलोकनं दट्ठब्बं। सीहस्स गोचरत्थाय तियोजनं गमनकालो विय अत्तनो पत्तचीवरमादाय ‘‘पञ्चवग्गियानं धम्मचक्कं पवत्तेस्सामी’’ति पच्छाभत्ते अजपालनिग्रोधतो वुट्ठितस्स अट्ठारसयोजनमग्गं गमनकालो।
Sīhassa catuddisāvilokanaṃ viya paṭividdhasabbaññutaññāṇassa sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe viharitvā paribhuttamadhupiṇḍikāhārassa ajapālanigrodhamūle mahābrahmuno dhammadesanāyācanaṃ paṭiggahetvā tattha viharantassa ekādasame divase ‘‘sve āsāḷhipuṇṇamā bhavissatī’’ti paccūsasamaye ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti? Āḷārudakānaṃ kālaṅkatabhāvaṃ ñatvā dhammadesanatthāya pañcavaggiyānaṃ olokanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sīhassa gocaratthāya tiyojanaṃ gamanakālo viya attano pattacīvaramādāya ‘‘pañcavaggiyānaṃ dhammacakkaṃ pavattessāmī’’ti pacchābhatte ajapālanigrodhato vuṭṭhitassa aṭṭhārasayojanamaggaṃ gamanakālo.
सीहनादकालो विय तथागतस्स अट्ठारसयोजनमग्गं गन्त्वा पञ्चवग्गिये सञ्ञापेत्वा अचलपल्लङ्के निसिन्नस्स दसहि चक्कवाळसहस्सेहि सन्निपतितेन देवगणेन परिवुतस्स ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, अन्ता पब्बजितेन न सेवितब्बा’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३) नयेन धम्मचक्कप्पवत्तनकालो वेदितब्बो। इमस्मिञ्च पन पदे देसियमाने तथागतसीहस्स धम्मघोसो हेट्ठा अवीचिं उपरि भवग्गं गहेत्वा दससहस्सिलोकधातुं पटिच्छादेसि। सीहस्स सद्देन खुद्दकपाणानं सन्तासं आपज्जनकालो विय तथागतस्स तीणि लक्खणानि दीपेत्वा चत्तारि सच्चानि सोळसहाकारेहि सट्ठिया च नयसहस्सेहि विभजित्वा धम्मं कथेन्तस्स दीघायुकदेवतानं ञाणसन्तासस्स उप्पत्तिकालो वेदितब्बो।
Sīhanādakālo viya tathāgatassa aṭṭhārasayojanamaggaṃ gantvā pañcavaggiye saññāpetvā acalapallaṅke nisinnassa dasahi cakkavāḷasahassehi sannipatitena devagaṇena parivutassa ‘‘dveme, bhikkhave, antā pabbajitena na sevitabbā’’tiādinā (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13) nayena dhammacakkappavattanakālo veditabbo. Imasmiñca pana pade desiyamāne tathāgatasīhassa dhammaghoso heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ gahetvā dasasahassilokadhātuṃ paṭicchādesi. Sīhassa saddena khuddakapāṇānaṃ santāsaṃ āpajjanakālo viya tathāgatassa tīṇi lakkhaṇāni dīpetvā cattāri saccāni soḷasahākārehi saṭṭhiyā ca nayasahassehi vibhajitvā dhammaṃ kathentassa dīghāyukadevatānaṃ ñāṇasantāsassa uppattikālo veditabbo.
यदाति यस्मिं काले। तथागतोति अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथावादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो। अभिभवनट्ठेन तथागतोति। तेसं वित्थारो ब्रह्मजालवण्णनायम्पि (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७) मूलपरियायवण्णनायम्पि (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१२) वुत्तोयेव। लोकेति सत्तलोके। उप्पज्जतीति अभिनीहारतो पट्ठाय याव बोधिपल्लङ्का वा अरहत्तमग्गञाणा वा उप्पज्जति नाम , अरहत्तफले पन पत्ते उप्पन्नो नाम। अरहं सम्मासम्बुद्धोतिआदीनि विसुद्धिमग्गे बुद्धानुस्सतिनिद्देसे वित्थारितानि।
Yadāti yasmiṃ kāle. Tathāgatoti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathāvāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato. Abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti. Tesaṃ vitthāro brahmajālavaṇṇanāyampi (dī. ni. aṭṭha. 1.7) mūlapariyāyavaṇṇanāyampi (ma. ni. aṭṭha. 1.12) vuttoyeva. Loketi sattaloke. Uppajjatīti abhinīhārato paṭṭhāya yāva bodhipallaṅkā vā arahattamaggañāṇā vā uppajjati nāma , arahattaphale pana patte uppanno nāma. Arahaṃ sammāsambuddhotiādīni visuddhimagge buddhānussatiniddese vitthāritāni.
इति रूपन्ति इदं रूपं एत्तकं रूपं, न इतो भिय्यो रूपं अत्थीति। एत्तावता सभावतो सरसतो परियन्ततो परिच्छेदतो परिच्छिन्दनतो यावता चत्तारो च महाभूता चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूपं, तं सब्बं दस्सितं होति। इति रूपस्स समुदयोति अयं रूपस्स समुदयो नाम। एत्तावता हि ‘‘आहारसमुदयो रूपसमुदयो’’तिआदि सब्बं दस्सितं होति। इति रूपस्स अत्थङ्गमोति अयं रूपस्स अत्थङ्गमो। इमिनापि ‘‘आहारनिरोधा रूपनिरोधो’’तिआदि सब्बं दस्सितं होति। इति वेदनातिआदीसुपि एसेव नयो।
Iti rūpanti idaṃ rūpaṃ ettakaṃ rūpaṃ, na ito bhiyyo rūpaṃ atthīti. Ettāvatā sabhāvato sarasato pariyantato paricchedato paricchindanato yāvatā cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpaṃ, taṃ sabbaṃ dassitaṃ hoti. Iti rūpassa samudayoti ayaṃ rūpassa samudayo nāma. Ettāvatā hi ‘‘āhārasamudayo rūpasamudayo’’tiādi sabbaṃ dassitaṃ hoti. Iti rūpassa atthaṅgamoti ayaṃ rūpassa atthaṅgamo. Imināpi ‘‘āhāranirodhā rūpanirodho’’tiādi sabbaṃ dassitaṃ hoti. Iti vedanātiādīsupi eseva nayo.
वण्णवन्तोति सरीरवण्णेन वण्णवन्तो। धम्मदेसनं सुत्वाति इमं पञ्चसु खन्धेसु पण्णासलक्खणपटिमण्डितं तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा। येभुय्येनाति इध के ठपेति? अरियसावके देवे। तेसञ्हि खीणासवत्ता चित्तुत्रासभयम्पि न उप्पज्जति, संविग्गस्स योनिसो पधानेन पत्तब्बं पत्तताय ञाणसंवेगोपि। इतरेसं पन देवानं ‘‘तासो हेसो भिक्खू’’ति अनिच्चतं मनसिकरोन्तानं चित्तुत्रासभयम्पि, बलवविपस्सनाकाले ञाणभयम्पि उप्पज्जति। भोति धम्मालपनमत्तमेतं। सक्कायपरियापन्नाति पञ्चक्खन्धपरियापन्ना। इति तेसं सम्मासम्बुद्धे वट्टदोसं दस्सेत्वा तिलक्खणाहतं कत्वा धम्मं देसेन्ते ञाणभयं नाम ओक्कमति।
Vaṇṇavantoti sarīravaṇṇena vaṇṇavanto. Dhammadesanaṃ sutvāti imaṃ pañcasu khandhesu paṇṇāsalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā. Yebhuyyenāti idha ke ṭhapeti? Ariyasāvake deve. Tesañhi khīṇāsavattā cittutrāsabhayampi na uppajjati, saṃviggassa yoniso padhānena pattabbaṃ pattatāya ñāṇasaṃvegopi. Itaresaṃ pana devānaṃ ‘‘tāso heso bhikkhū’’ti aniccataṃ manasikarontānaṃ cittutrāsabhayampi, balavavipassanākāle ñāṇabhayampi uppajjati. Bhoti dhammālapanamattametaṃ. Sakkāyapariyāpannāti pañcakkhandhapariyāpannā. Iti tesaṃ sammāsambuddhe vaṭṭadosaṃ dassetvā tilakkhaṇāhataṃ katvā dhammaṃ desente ñāṇabhayaṃ nāma okkamati.
अभिञ्ञायाति जानित्वा। धम्मचक्कन्ति पटिवेधञाणम्पि देसनाञाणम्पि। पटिवेधञाणं नाम येन ञाणेन बोधिपल्लङ्के निसिन्नो चत्तारि सच्चानि सोळसहाकारेहि सट्ठिया च नयसहस्सेहि पटिविज्झि। देसनाञाणं नाम येन ञाणेन तिपरिवट्टं द्वादसाकारं धम्मचक्कं पवत्तेसि। उभयम्पि तं दसबलस्स उरे जातञाणमेव। तेसु इध देसनाञाणं गहेतब्बं। तं पनेस याव अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरस्स सोतापत्तिफलं उप्पज्जति, ताव पवत्तेति नाम। तस्मिं उप्पन्ने पवत्तितं नाम होतीति वेदितब्बं। अप्पटिपुग्गलोति सदिसपुग्गलरहितो। यसस्सिनोति परिवारसम्पन्ना। तादिनोति लाभालाभादीहि एकसदिसस्स। छट्ठं।
Abhiññāyāti jānitvā. Dhammacakkanti paṭivedhañāṇampi desanāñāṇampi. Paṭivedhañāṇaṃ nāma yena ñāṇena bodhipallaṅke nisinno cattāri saccāni soḷasahākārehi saṭṭhiyā ca nayasahassehi paṭivijjhi. Desanāñāṇaṃ nāma yena ñāṇena tiparivaṭṭaṃ dvādasākāraṃ dhammacakkaṃ pavattesi. Ubhayampi taṃ dasabalassa ure jātañāṇameva. Tesu idha desanāñāṇaṃ gahetabbaṃ. Taṃ panesa yāva aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ aññāsikoṇḍaññattherassa sotāpattiphalaṃ uppajjati, tāva pavatteti nāma. Tasmiṃ uppanne pavattitaṃ nāma hotīti veditabbaṃ. Appaṭipuggaloti sadisapuggalarahito. Yasassinoti parivārasampannā. Tādinoti lābhālābhādīhi ekasadisassa. Chaṭṭhaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ६. सीहसुत्तं • 6. Sīhasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ६. सीहसुत्तवण्णना • 6. Sīhasuttavaṇṇanā
