| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
२. सीहसुत्तवण्णना
2. Sīhasuttavaṇṇanā
१२. दुतिये सन्थागारं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२२; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.४.२४३) नाम एका महासालाव। उय्योगकालादीसु हि राजानो तत्थ ठत्वा ‘‘एत्तका पुरतो गच्छन्तु, एत्तका पच्छा’’तिआदिना तत्थ निसीदित्वा सन्थं करोन्ति, मरियादं बन्धन्ति, तस्मा तं ठानं ‘‘सन्थागार’’न्ति वुच्चति। उय्योगट्ठानतो च आगन्त्वा याव गेहे गोमयपरिभण्डादिवसेन पटिजग्गनं करोन्ति, ताव एकं द्वे दिवसे ते राजानो तत्थ सन्थम्भन्तीतिपि सन्थागारं। तेसं राजूनं सह अत्थानुसासनं अगारन्तिपि सन्थागारं। गणराजानो हि ते, तस्मा उप्पन्नं किच्चं एकस्स वसेन न सिज्झति, सब्बेसं छन्दो लद्धुं वट्टति, तस्मा सब्बे तत्थ सन्निपतित्वा अनुसासन्ति। तेन वुत्तं ‘‘सह अत्थानुसासनं अगार’’न्ति। यस्मा वा तत्थ सन्निपतित्वा ‘‘इमस्मिं काले कसितुं वट्टति, इमस्मिं काले वपितु’’न्तिआदिना नयेन घरावासकिच्चानि सम्मन्तयन्ति, तस्मा छिद्दावछिद्दं घरावासं सन्थरन्तीतिपि सन्थागारं।
12. Dutiye santhāgāraṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.22; saṃ. ni. aṭṭha. 3.4.243) nāma ekā mahāsālāva. Uyyogakālādīsu hi rājāno tattha ṭhatvā ‘‘ettakā purato gacchantu, ettakā pacchā’’tiādinā tattha nisīditvā santhaṃ karonti, mariyādaṃ bandhanti, tasmā taṃ ṭhānaṃ ‘‘santhāgāra’’nti vuccati. Uyyogaṭṭhānato ca āgantvā yāva gehe gomayaparibhaṇḍādivasena paṭijagganaṃ karonti, tāva ekaṃ dve divase te rājāno tattha santhambhantītipi santhāgāraṃ. Tesaṃ rājūnaṃ saha atthānusāsanaṃ agārantipi santhāgāraṃ. Gaṇarājāno hi te, tasmā uppannaṃ kiccaṃ ekassa vasena na sijjhati, sabbesaṃ chando laddhuṃ vaṭṭati, tasmā sabbe tattha sannipatitvā anusāsanti. Tena vuttaṃ ‘‘saha atthānusāsanaṃ agāra’’nti. Yasmā vā tattha sannipatitvā ‘‘imasmiṃ kāle kasituṃ vaṭṭati, imasmiṃ kāle vapitu’’ntiādinā nayena gharāvāsakiccāni sammantayanti, tasmā chiddāvachiddaṃ gharāvāsaṃ santharantītipi santhāgāraṃ.
पुत्तदारधनादिउपकरणपरिच्चागो पारमियो। अत्तनो अङ्गपरिच्चागो उपपारमियो। अत्तनोव जीवितपरिच्चागो परमत्थपारमियो। ञातीनं अत्थचरिया ञातत्थचरिया। लोकस्स अत्थचरिया लोकत्थचरिया। कम्मस्सकतञाणवसेन अनवज्जकम्मायतनसिप्पायतनविज्जाट्ठानपरिचयवसेन खन्धायतनादिपरिचयवसेन लक्खणत्तयतीरणवसेन च ञाणचारो बुद्धचरिया। अङ्गनयनधनरज्जपुत्तदारपरिज्जागवसेन पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजन्तेन। सतिपि महापरिच्चागानं दानपारमिभावे परिच्चागविसेससभावदस्सनत्थञ्चेव सुदुक्करभावदस्सनत्थञ्च पञ्चमहापरिच्चागानं विसुं गहणं, ततोयेव च अङ्गपरिच्चागतो विसुं नयनपरिच्चागग्गहणं। परिच्चागभावसामञ्ञेपि धनरज्जपरिच्चागतो पुत्तदारपरिच्चागग्गहणञ्च विसुं कतं। पब्बज्जाव सङ्खेपो।
Puttadāradhanādiupakaraṇapariccāgo pāramiyo. Attano aṅgapariccāgo upapāramiyo. Attanova jīvitapariccāgo paramatthapāramiyo. Ñātīnaṃ atthacariyā ñātatthacariyā. Lokassa atthacariyā lokatthacariyā. Kammassakatañāṇavasena anavajjakammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānaparicayavasena khandhāyatanādiparicayavasena lakkhaṇattayatīraṇavasena ca ñāṇacāro buddhacariyā. Aṅganayanadhanarajjaputtadāraparijjāgavasena pañca mahāpariccāge pariccajantena. Satipi mahāpariccāgānaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesasabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca pañcamahāpariccāgānaṃ visuṃ gahaṇaṃ, tatoyeva ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇaṃ. Pariccāgabhāvasāmaññepi dhanarajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca visuṃ kataṃ. Pabbajjāva saṅkhepo.
सत्तसु अनुपस्सनासूति अनिच्चानुपस्सना, दुक्खानुपस्सना, अनत्तानुपस्सना, निब्बिदानुपस्सना, विरागानुपस्सना, निरोधानुपस्सना, पटिनिस्सग्गानुपस्सनाति इमासु सत्तसु अनुपस्सनासु।
Sattasu anupassanāsūti aniccānupassanā, dukkhānupassanā, anattānupassanā, nibbidānupassanā, virāgānupassanā, nirodhānupassanā, paṭinissaggānupassanāti imāsu sattasu anupassanāsu.
अनुविच्चकारन्ति अवेच्चकरणं। द्वीहि कारणेहि अनिय्यानिकसासने ठिता अत्तनो सावकत्तं उपगते पग्गण्हन्ति, तानि दस्सेतुं ‘‘कस्मा’’तिआदि वुत्तं।
Anuviccakāranti aveccakaraṇaṃ. Dvīhi kāraṇehi aniyyānikasāsane ṭhitā attano sāvakattaṃ upagate paggaṇhanti, tāni dassetuṃ ‘‘kasmā’’tiādi vuttaṃ.
अनुपुब्बिं कथन्ति (दी॰ नि॰ टी॰ २.७५-७६) अनुपुब्बं कथेतब्बकथं। का पन साति? दानादिकथा। तत्थ दानकथा ताव पचुरजनेसुपि पवत्तिया सब्बसत्तसाधारणत्ता सुकरत्ता सीले पतिट्ठानस्स उपायभावतो च आदितो कथिता। परिच्चागसीलो हि पुग्गलो परिग्गहवत्थूसु निस्सङ्गभावतो सुखेनेव सीलानि समादियति, तत्थ च सुप्पतिट्ठितो होति। सीलेन दायकप्पटिग्गाहकविसुद्धितो परानुग्गहं वत्वा परपीळानिवत्तिवचनतो किरियाधम्मं वत्वा अकिरियाधम्मवचनतो, भोगसम्पत्तिहेतुं वत्वा भवसम्पत्तिहेतुवचनतो च दानकथानन्तरं सीलकथा कथिता। ‘‘तञ्च सीलं वट्टनिस्सितं, अयं भवसम्पत्ति तस्स फल’’न्ति दस्सनत्थं। ‘‘इमेहि च दानसीलमयेहि पणीतपणीततरादिभेदभिन्नेहि पुञ्ञकिरियवत्थूहि एता चातुमहाराजिकादीसु पणीतपणीततरादिभेदभिन्ना अपरिमेय्या दिब्बभोगसम्पत्तियो लद्धब्बा’’ति दस्सनत्थं तदनन्तरं सग्गकथा। ‘‘स्वायं सग्गो रागादीहि उपक्किलिट्ठो, सब्बथानुपक्किलिट्ठो अरियमग्गो’’ति दस्सनत्थं सग्गानन्तरं मग्गो, मग्गञ्च कथेन्तेन तदधिगमूपायसन्दस्सनत्थं सग्गपरियापन्नापि पगेव इतरे सब्बेपि कामा नाम बह्वादीनवा अनिच्चा अद्धुवा विपरिणामधम्माति कामानं आदीनवो। ‘‘हीना गम्मा पोथुज्जनिका अनरिया अनत्थसंहिता’’ति तेसं ओकारो लामकभावो। सब्बेपि भवा किलेसानं वत्थुभूताति तत्थ संकिलेसो। सब्बसो संकिलेसविप्पमुत्तं निब्बानन्ति नेक्खम्मे आनिसंसो च कथेतब्बोति अयमत्थो मग्गन्तीति एत्थ इति-सद्देन आदि-अत्थेन दीपितोति वेदितब्बं।
Anupubbiṃ kathanti (dī. ni. ṭī. 2.75-76) anupubbaṃ kathetabbakathaṃ. Kā pana sāti? Dānādikathā. Tattha dānakathā tāva pacurajanesupi pavattiyā sabbasattasādhāraṇattā sukarattā sīle patiṭṭhānassa upāyabhāvato ca ādito kathitā. Pariccāgasīlo hi puggalo pariggahavatthūsu nissaṅgabhāvato sukheneva sīlāni samādiyati, tattha ca suppatiṭṭhito hoti. Sīlena dāyakappaṭiggāhakavisuddhito parānuggahaṃ vatvā parapīḷānivattivacanato kiriyādhammaṃ vatvā akiriyādhammavacanato, bhogasampattihetuṃ vatvā bhavasampattihetuvacanato ca dānakathānantaraṃ sīlakathā kathitā. ‘‘Tañca sīlaṃ vaṭṭanissitaṃ, ayaṃ bhavasampatti tassa phala’’nti dassanatthaṃ. ‘‘Imehi ca dānasīlamayehi paṇītapaṇītatarādibhedabhinnehi puññakiriyavatthūhi etā cātumahārājikādīsu paṇītapaṇītatarādibhedabhinnā aparimeyyā dibbabhogasampattiyo laddhabbā’’ti dassanatthaṃ tadanantaraṃ saggakathā. ‘‘Svāyaṃ saggo rāgādīhi upakkiliṭṭho, sabbathānupakkiliṭṭho ariyamaggo’’ti dassanatthaṃ saggānantaraṃ maggo, maggañca kathentena tadadhigamūpāyasandassanatthaṃ saggapariyāpannāpi pageva itare sabbepi kāmā nāma bahvādīnavā aniccā addhuvā vipariṇāmadhammāti kāmānaṃ ādīnavo. ‘‘Hīnā gammā pothujjanikā anariyā anatthasaṃhitā’’ti tesaṃ okāro lāmakabhāvo. Sabbepi bhavā kilesānaṃ vatthubhūtāti tattha saṃkileso. Sabbaso saṃkilesavippamuttaṃ nibbānanti nekkhamme ānisaṃso ca kathetabboti ayamattho maggantīti ettha iti-saddena ādi-atthena dīpitoti veditabbaṃ.
सुखानं निदानन्ति दिट्ठधम्मिकानं सम्परायिकानं निब्बानुपसंहितानञ्चाति सब्बेसम्पि सुखानं कारणं। यञ्हि किञ्चि लोके भोगसुखं नाम, तं सब्बं दानाधीनन्ति पाकटोयमत्थो। यं पन झानविपस्सनामग्गफलनिब्बानप्पटिसंयुत्तं सुखं, तस्सपि दानं उपनिस्सयपच्चयो होतियेव । सम्पत्तीनं मूलन्ति या इमा लोके पदेसरज्जसिरिस्सरियसत्तरतनसमुज्जलचक्कवत्तिसम्पदाति एवंपभेदा मानुसिका सम्पत्तियो, या च चातुमहाराजिकादिगता दिब्बसम्पत्तियो, या वा पनञ्ञापि सम्पत्तियो , तासं सब्बासं इदं मूलकारणं। भोगानन्ति भुञ्जितब्बट्ठेन ‘‘भोगो’’ति लद्धनामानं पियमनापियरूपादीनं तन्निस्सयानं वा उपभोगसुखानं पतिट्ठा निच्चलाधिट्ठानताय। विसमगतस्साति ब्यसनप्पत्तस्स। ताणन्ति रक्खा, ततो परिपालनतो। लेणन्ति ब्यसनेहि परिपातियमानस्स ओलीयनप्पदेसो। गतीति गन्तब्बट्ठानं। परायणन्ति पटिसरणं। अवस्सयोति विनिपतितुं अदेन्तो निस्सयो। आरम्मणन्ति ओलुब्भारम्मणं।
Sukhānaṃ nidānanti diṭṭhadhammikānaṃ samparāyikānaṃ nibbānupasaṃhitānañcāti sabbesampi sukhānaṃ kāraṇaṃ. Yañhi kiñci loke bhogasukhaṃ nāma, taṃ sabbaṃ dānādhīnanti pākaṭoyamattho. Yaṃ pana jhānavipassanāmaggaphalanibbānappaṭisaṃyuttaṃ sukhaṃ, tassapi dānaṃ upanissayapaccayo hotiyeva . Sampattīnaṃ mūlanti yā imā loke padesarajjasirissariyasattaratanasamujjalacakkavattisampadāti evaṃpabhedā mānusikā sampattiyo, yā ca cātumahārājikādigatā dibbasampattiyo, yā vā panaññāpi sampattiyo , tāsaṃ sabbāsaṃ idaṃ mūlakāraṇaṃ. Bhogānanti bhuñjitabbaṭṭhena ‘‘bhogo’’ti laddhanāmānaṃ piyamanāpiyarūpādīnaṃ tannissayānaṃ vā upabhogasukhānaṃ patiṭṭhā niccalādhiṭṭhānatāya. Visamagatassāti byasanappattassa. Tāṇanti rakkhā, tato paripālanato. Leṇanti byasanehi paripātiyamānassa olīyanappadeso. Gatīti gantabbaṭṭhānaṃ. Parāyaṇanti paṭisaraṇaṃ. Avassayoti vinipatituṃ adento nissayo. Ārammaṇanti olubbhārammaṇaṃ.
रतनमयसीहासनसदिसन्ति सब्बरतनमयसत्तङ्गमहासीहासनसदिसं। एवं हिस्स महग्घं हुत्वा सब्बसो विनिपतितुं अप्पदानट्ठो दीपितो होति। महापथवीसदिसं गतगतट्ठाने पतिट्ठानस्स लभापनतो। यथा दुब्बलस्स पुरिसस्स आलम्बनरज्जु उत्तिट्ठतो तिट्ठतो च उपत्थम्भो, एवं दानं सत्तानं सम्पत्तिभवे उपपत्तिया ठितिया च पच्चयोति आह ‘‘आलम्बनट्ठेन आलम्बनरज्जुसदिस’’न्ति। दुक्खनित्थरणट्ठेनाति दुग्गतिदुक्खट्ठाननित्थरणट्ठेन। समस्सासनट्ठेनाति लोभमच्छरियादिपटिसत्तुपद्दवतो समस्सासनट्ठेन। भयपरित्ताणट्ठेनाति दालिद्दियभयतो परिपालनट्ठेन। मच्छेरमलादीहीति मच्छेरलोभदोसमदइस्सामिच्छादिट्ठिविचिकिच्छादिचित्तमलेहि। अनुपलित्तट्ठेनाति अनुपक्किलिट्ठताय। तेसन्ति मच्छेरमलादीनं। तेसं एव दुरासदट्ठेन। असन्तासनट्ठेनाति सन्तासहेतुअभावेन। यो हि दायको दानपति, सो सम्पतिपि न कुतोचि सन्तसति, पगेव आयतिं। बलवन्तट्ठेनाति महाबलवताय। दायको हि दानपति सम्पति पक्खबलेन बलवा होति, आयतिं पन कायबलादीहिपि। अभिमङ्गलसम्मतट्ठेनाति ‘‘वड्ढिकारण’’न्ति अभिसम्मतभावेन। विपत्तिभवतो सम्पत्तिभवूपनयनं खेमन्तभूमिसम्पापनं।
Ratanamayasīhāsanasadisanti sabbaratanamayasattaṅgamahāsīhāsanasadisaṃ. Evaṃ hissa mahagghaṃ hutvā sabbaso vinipatituṃ appadānaṭṭho dīpito hoti. Mahāpathavīsadisaṃ gatagataṭṭhāne patiṭṭhānassa labhāpanato. Yathā dubbalassa purisassa ālambanarajju uttiṭṭhato tiṭṭhato ca upatthambho, evaṃ dānaṃ sattānaṃ sampattibhave upapattiyā ṭhitiyā ca paccayoti āha ‘‘ālambanaṭṭhena ālambanarajjusadisa’’nti. Dukkhanittharaṇaṭṭhenāti duggatidukkhaṭṭhānanittharaṇaṭṭhena. Samassāsanaṭṭhenāti lobhamacchariyādipaṭisattupaddavato samassāsanaṭṭhena. Bhayaparittāṇaṭṭhenāti dāliddiyabhayato paripālanaṭṭhena. Maccheramalādīhīti maccheralobhadosamadaissāmicchādiṭṭhivicikicchādicittamalehi. Anupalittaṭṭhenāti anupakkiliṭṭhatāya. Tesanti maccheramalādīnaṃ. Tesaṃ eva durāsadaṭṭhena. Asantāsanaṭṭhenāti santāsahetuabhāvena. Yo hi dāyako dānapati, so sampatipi na kutoci santasati, pageva āyatiṃ. Balavantaṭṭhenāti mahābalavatāya. Dāyako hi dānapati sampati pakkhabalena balavā hoti, āyatiṃ pana kāyabalādīhipi. Abhimaṅgalasammataṭṭhenāti ‘‘vaḍḍhikāraṇa’’nti abhisammatabhāvena. Vipattibhavato sampattibhavūpanayanaṃ khemantabhūmisampāpanaṃ.
इदानि महाबोधिचरियभावेनपि दानगुणं दस्सेतुं ‘‘दानं नामेत’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ अत्तानं निय्यातेन्तेनाति एतेन ‘‘दानफलं सम्मदेव पस्सन्ता महापुरिसा अत्तनो जीवितम्पि परिच्चजन्ति, तस्मा को नाम विञ्ञुजातिको बाहिरे वत्थुस्मिं पगेव सङ्गं करेय्या’’ति ओवादं देति। इदानि या लोकिया लोकुत्तरा च उक्कंसगता सम्पत्तियो, ता सब्बा दानतोयेव पवत्तन्तीति दस्सेन्तो ‘‘दानञ्ही’’तिआदिमाह। तत्थ सक्कमारब्रह्मसम्पत्तियो अत्तहिताय एव, चक्कवत्तिसम्पत्ति पन अत्तहिताय परहिताय चाति दस्सेतुं सा तासं परतो चक्कवत्तिसम्पत्ति वुत्ता। एता लोकिया, इमा पन लोकुत्तराति दस्सेतुं ‘‘सावकपारमिञाण’’न्तिआदि वुत्तं। तासुपि उक्कट्ठुक्कट्ठतरुक्कट्ठतमतं दस्सेतुं कमेन ञाणत्तयं वुत्तं। तेसं पन दानस्स पच्चयभावो हेट्ठा वुत्तोयेव। एतेनेव तस्स ब्रह्मसम्पत्तियापि पच्चयभावो दीपितोति वेदितब्बो।
Idāni mahābodhicariyabhāvenapi dānaguṇaṃ dassetuṃ ‘‘dānaṃ nāmeta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha attānaṃ niyyātentenāti etena ‘‘dānaphalaṃ sammadeva passantā mahāpurisā attano jīvitampi pariccajanti, tasmā ko nāma viññujātiko bāhire vatthusmiṃ pageva saṅgaṃ kareyyā’’ti ovādaṃ deti. Idāni yā lokiyā lokuttarā ca ukkaṃsagatā sampattiyo, tā sabbā dānatoyeva pavattantīti dassento ‘‘dānañhī’’tiādimāha. Tattha sakkamārabrahmasampattiyo attahitāya eva, cakkavattisampatti pana attahitāya parahitāya cāti dassetuṃ sā tāsaṃ parato cakkavattisampatti vuttā. Etā lokiyā, imā pana lokuttarāti dassetuṃ ‘‘sāvakapāramiñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Tāsupi ukkaṭṭhukkaṭṭhatarukkaṭṭhatamataṃ dassetuṃ kamena ñāṇattayaṃ vuttaṃ. Tesaṃ pana dānassa paccayabhāvo heṭṭhā vuttoyeva. Eteneva tassa brahmasampattiyāpi paccayabhāvo dīpitoti veditabbo.
दानञ्च नाम दक्खिणेय्येसु हितज्झासयेन पूजनज्झासयेन वा अत्तनो सन्तकस्स परेसं परिच्चजनं, तस्मा दायको पुरिसपुग्गलो परे हन्ति, परेसं वा सन्तकं हरतीति अट्ठानमेतन्ति आह ‘‘दानं देन्तो सीलं समादातुं सक्कोती’’ति। सीलालङ्कारसदिसो अलङ्कारो नत्थि सोभाविसेसावहत्ता सीलस्स। सीलपुप्फसदिसं पुप्फं नत्थीति एत्थापि एसेव नयो। सीलगन्धसदिसो गन्धो नत्थीति एत्थ ‘‘चन्दनं तगरं वापी’’तिआदिका (ध॰ प॰ ५५) गाथा – ‘‘गन्धो इसीनं चिरदिक्खितानं, काया चुतो गच्छति मालुतेना’’तिआदिका (जा॰ २.१७.५५) जातकगाथायो च आहरित्वा वत्तब्बा। सीलञ्हि सत्तानं आभरणञ्चेव अलङ्कारो च गन्धविलेपनञ्च परस्स दस्सनीयभावावहञ्च। तेनाह ‘‘सीलालङ्कारेन ही’’तिआदि।
Dānañca nāma dakkhiṇeyyesu hitajjhāsayena pūjanajjhāsayena vā attano santakassa paresaṃ pariccajanaṃ, tasmā dāyako purisapuggalo pare hanti, paresaṃ vā santakaṃ haratīti aṭṭhānametanti āha ‘‘dānaṃ dento sīlaṃ samādātuṃ sakkotī’’ti. Sīlālaṅkārasadiso alaṅkāro natthi sobhāvisesāvahattā sīlassa. Sīlapupphasadisaṃ pupphaṃ natthīti etthāpi eseva nayo. Sīlagandhasadiso gandho natthīti ettha ‘‘candanaṃ tagaraṃ vāpī’’tiādikā (dha. pa. 55) gāthā – ‘‘gandho isīnaṃ ciradikkhitānaṃ, kāyā cuto gacchati mālutenā’’tiādikā (jā. 2.17.55) jātakagāthāyo ca āharitvā vattabbā. Sīlañhi sattānaṃ ābharaṇañceva alaṅkāro ca gandhavilepanañca parassa dassanīyabhāvāvahañca. Tenāha ‘‘sīlālaṅkārena hī’’tiādi.
अयं सग्गो लब्भतीति इदं मज्झिमेहि आरद्धं सीलं सन्धायाह। तेनेवाह सक्को देवराजा –
Ayaṃ saggo labbhatīti idaṃ majjhimehi āraddhaṃ sīlaṃ sandhāyāha. Tenevāha sakko devarājā –
‘‘हीनेन ब्रह्मचरियेन, खत्तिये उपपज्जति।
‘‘Hīnena brahmacariyena, khattiye upapajjati;
मज्झिमेन च देवत्तं, उत्तमेन विसुज्झती’’ति॥ (जा॰ १.८.७५)।
Majjhimena ca devattaṃ, uttamena visujjhatī’’ti. (jā. 1.8.75);
इट्ठोति सुखो। कन्तोति कमनीयो। मनापोति मनवड्ढनको। तं पन तस्स इट्ठादिभावं दस्सेतुं ‘‘निच्चमेत्थ कीळा’’तिआदि वुत्तं।
Iṭṭhoti sukho. Kantoti kamanīyo. Manāpoti manavaḍḍhanako. Taṃ pana tassa iṭṭhādibhāvaṃ dassetuṃ ‘‘niccamettha kīḷā’’tiādi vuttaṃ.
दोसोति अनिच्चतादिना अप्पस्सादादिना च दूसितभावो, यतो ते विञ्ञूनं चित्तं नाराधेन्ति। अथ वा आदीनं वाति पवत्ततीति आदीनवो, परमकपणता। तथा च कामा यथातथं पच्चवेक्खन्तानं पच्चुपतिट्ठन्ति। लामकभावोति असेट्ठेहि सेवितब्बो, सेट्ठेहि न सेवितब्बो निहीनभावो। संकिलिस्सनन्ति विबाधकता उपतापकता च।
Dosoti aniccatādinā appassādādinā ca dūsitabhāvo, yato te viññūnaṃ cittaṃ nārādhenti. Atha vā ādīnaṃ vāti pavattatīti ādīnavo, paramakapaṇatā. Tathā ca kāmā yathātathaṃ paccavekkhantānaṃ paccupatiṭṭhanti. Lāmakabhāvoti aseṭṭhehi sevitabbo, seṭṭhehi na sevitabbo nihīnabhāvo. Saṃkilissananti vibādhakatā upatāpakatā ca.
नेक्खम्मे आनिसंसन्ति एत्थ ‘‘यत्तका कामेसु आदीनवा, तप्पटिपक्खतो तत्तका नेक्खम्मे आनिसंसा। अपिच नेक्खम्मं नामेतं असम्बाधं असंकिलिट्ठं, निक्खन्तं कामेहि, निक्खन्तं कामसञ्ञाय, निक्खन्तं कामवितक्केहि, निक्खन्तं कामपरिळाहेहि, निक्खन्तं ब्यापादसञ्ञाया’’तिआदिना नयेन नेक्खम्मे आनिसंसे पकासेसि। पब्बज्जायं झानादीसु च गुणे विभावेसि वण्णेसि। कल्लचित्तन्ति कम्मनियचित्तं हेट्ठा पवत्तितदेसनाय अस्सद्धियादीनं चित्तदोसानं विगतत्ता उपरि देसनाय भाजनभावूपगमेन कम्मक्खमचित्तं। अट्ठकथायं पन यस्मा अस्सद्धियादयो चित्तस्स रोगभूता, तदा ते विगता, तस्मा आह ‘‘अरोगचित्त’’न्ति। दिट्ठिमानादिकिलेसविगमेन मुदुचित्तं। कामच्छन्दादिविगमेन विनीवरणचित्तं। सम्मापटिपत्तियं उळारपीतिपामोज्जयोगेन उदग्गचित्तं। तत्थ सद्धासम्पत्तिया पसन्नचित्तं। यदा भगवा अञ्ञासीति सम्बन्धो। अथ वा कल्लचित्तन्ति कामच्छन्दविगमेन अरोगचित्तं। मुदुचित्तन्ति ब्यापादविगमेन मेत्तावसेन अकठिनचित्तं। विनीवरणचित्तन्ति उद्धच्चकुक्कुच्चविगमेन अविक्खेपतो तेन अपिहितचित्तं। उदग्गचित्तन्ति थिनमिद्धविगमेन सम्पग्गहितवसेन अलीनचित्तं। पसन्नचित्तन्ति विचिकिच्छाविगमेन सम्मापटिपत्तियं अधिमुत्तचित्तन्ति एवमेत्थ सेसपदानं अत्थो वेदितब्बो।
Nekkhammeānisaṃsanti ettha ‘‘yattakā kāmesu ādīnavā, tappaṭipakkhato tattakā nekkhamme ānisaṃsā. Apica nekkhammaṃ nāmetaṃ asambādhaṃ asaṃkiliṭṭhaṃ, nikkhantaṃ kāmehi, nikkhantaṃ kāmasaññāya, nikkhantaṃ kāmavitakkehi, nikkhantaṃ kāmapariḷāhehi, nikkhantaṃ byāpādasaññāyā’’tiādinā nayena nekkhamme ānisaṃse pakāsesi. Pabbajjāyaṃ jhānādīsu ca guṇe vibhāvesi vaṇṇesi. Kallacittanti kammaniyacittaṃ heṭṭhā pavattitadesanāya assaddhiyādīnaṃ cittadosānaṃ vigatattā upari desanāya bhājanabhāvūpagamena kammakkhamacittaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana yasmā assaddhiyādayo cittassa rogabhūtā, tadā te vigatā, tasmā āha ‘‘arogacitta’’nti. Diṭṭhimānādikilesavigamena muducittaṃ. Kāmacchandādivigamena vinīvaraṇacittaṃ. Sammāpaṭipattiyaṃ uḷārapītipāmojjayogena udaggacittaṃ. Tattha saddhāsampattiyā pasannacittaṃ. Yadā bhagavā aññāsīti sambandho. Atha vā kallacittanti kāmacchandavigamena arogacittaṃ. Muducittanti byāpādavigamena mettāvasena akaṭhinacittaṃ. Vinīvaraṇacittanti uddhaccakukkuccavigamena avikkhepato tena apihitacittaṃ. Udaggacittanti thinamiddhavigamena sampaggahitavasena alīnacittaṃ. Pasannacittanti vicikicchāvigamena sammāpaṭipattiyaṃ adhimuttacittanti evamettha sesapadānaṃ attho veditabbo.
सेय्यथापीतिआदिना उपमावसेन सीहस्स किलेसप्पहानं अरियमग्गुप्पादनञ्च दस्सेति। अपगतकाळकन्ति विगतकाळकं। सम्मदेवाति सुट्ठुदेव। रजनन्ति नीलपीतलोहितादिरङ्गजातं। पटिग्गण्हेय्याति गण्हेय्य, पभस्सरं भवेय्य। तस्मिंयेव आसनेति तस्संयेव निसज्जायं। एतेनस्स लहुविपस्सकता तिक्खपञ्ञता सुखप्पटिपदखिप्पाभिञ्ञता च दस्सिता होति। विरजन्ति अपायगमनीयरागरजादीनं विगमेन विरजं। अनवसेसदिट्ठिविचिकिच्छामलापगमेन वीतमलं। पठममग्गवज्झकिलेसरजाभावेन वा विरजं। पञ्चविधदुस्सील्यमलविगमेन वीतमलं। तस्स उप्पत्तिआकारदस्सनत्थन्ति कस्मा वुत्तं? ननु मग्गञाणं असङ्खतधम्मारम्मणन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘तञ्ही’’तिआदि। तत्थ पटिविज्झन्तन्ति असम्मोहप्पटिवेधवसेन पटिविज्झन्तं। तेनाह ‘‘किच्चवसेना’’ति। तत्रिदं उपमासंसन्दनं – वत्थं विय चित्तं, वत्थस्स आगन्तुकमलेहि किलिट्ठभावो विय चित्तस्स रागादिमलेहि संकिलिट्ठभावो, धोवनसिलातलं विय अनुपुब्बीकथा, उदकं विय सद्धा, उदकेन तेमेत्वा ऊसगोमयछारिकखारेहि काळके सम्मद्दित्वा वत्थस्स धोवनप्पयोगो विय सद्धासिनेहेन तेमेत्वा तेमेत्वा सतिसमाधिपञ्ञाहि दोसे सिथिले कत्वा सुतादिविधिना चित्तस्स सोधने वीरियारम्भो। तेन पयोगेन वत्थे काळकापगमो विय वीरियारम्भेन किलेसविक्खम्भनं, रङ्गजातं विय अरियमग्गो, तेन सुद्धवत्थस्स पभस्सरभावो विय विक्खम्भितकिलेसस्स चित्तस्स मग्गेन परियोदपनन्ति।
Seyyathāpītiādinā upamāvasena sīhassa kilesappahānaṃ ariyamagguppādanañca dasseti. Apagatakāḷakanti vigatakāḷakaṃ. Sammadevāti suṭṭhudeva. Rajananti nīlapītalohitādiraṅgajātaṃ. Paṭiggaṇheyyāti gaṇheyya, pabhassaraṃ bhaveyya. Tasmiṃyeva āsaneti tassaṃyeva nisajjāyaṃ. Etenassa lahuvipassakatā tikkhapaññatā sukhappaṭipadakhippābhiññatā ca dassitā hoti. Virajanti apāyagamanīyarāgarajādīnaṃ vigamena virajaṃ. Anavasesadiṭṭhivicikicchāmalāpagamena vītamalaṃ. Paṭhamamaggavajjhakilesarajābhāvena vā virajaṃ. Pañcavidhadussīlyamalavigamena vītamalaṃ. Tassa uppattiākāradassanatthanti kasmā vuttaṃ? Nanu maggañāṇaṃ asaṅkhatadhammārammaṇanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tañhī’’tiādi. Tattha paṭivijjhantanti asammohappaṭivedhavasena paṭivijjhantaṃ. Tenāha ‘‘kiccavasenā’’ti. Tatridaṃ upamāsaṃsandanaṃ – vatthaṃ viya cittaṃ, vatthassa āgantukamalehi kiliṭṭhabhāvo viya cittassa rāgādimalehi saṃkiliṭṭhabhāvo, dhovanasilātalaṃ viya anupubbīkathā, udakaṃ viya saddhā, udakena temetvā ūsagomayachārikakhārehi kāḷake sammadditvā vatthassa dhovanappayogo viya saddhāsinehena temetvā temetvā satisamādhipaññāhi dose sithile katvā sutādividhinā cittassa sodhane vīriyārambho. Tena payogena vatthe kāḷakāpagamo viya vīriyārambhena kilesavikkhambhanaṃ, raṅgajātaṃ viya ariyamaggo, tena suddhavatthassa pabhassarabhāvo viya vikkhambhitakilesassa cittassa maggena pariyodapananti.
‘‘दिट्ठधम्मो’’ति वत्वा दस्सनं नाम ञाणदस्सनतो अञ्ञम्पि अत्थीति तन्निवत्तनत्थं ‘‘पत्तधम्मो’’ति वुत्तं। पत्ति नाम ञाणसम्पत्तितो अञ्ञापि विज्जतीति ततो विसेसनत्थं ‘‘विदितधम्मो’’ति वुत्तं। सा पनेसा विदितधम्मता धम्मेसु एकदेसेनपि होतीति निप्पदेसतो विदितभावं दस्सेतुं। ‘‘परियोगाळ्हधम्मो’’ति वुत्तं। तेनस्स सच्चाभिसम्बोधंयेव दीपेति। मग्गञाणञ्हि एकाभिसमयवसेन परिञ्ञादिकिच्चं साधेन्तं निप्पदेसेन चतुसच्चधम्मं समन्ततो ओगाळ्हं नाम होति। तेनाह ‘‘दिट्ठो अरियसच्चधम्मो एतेनाति दिट्ठधम्मो’’ति। तिण्णा विचिकिच्छाति सप्पटिभयकन्तारसदिसा सोळसवत्थुका अट्ठवत्थुका च तिण्णा नित्तिण्णा विचिकिच्छा। विगता कथंकथाति पवत्तिआदीसु ‘‘एवं नु खो, न नु खो’’ति एवं पवत्तिका विगता समुच्छिन्ना कथंकथा। सारज्जकरानं पापधम्मानं पहीनत्ता तप्पटिपक्खेसु सीलादिगुणेसु पतिट्ठितत्ता वेसारज्जं विसारदभावं वेय्यत्तियं पत्तो। अत्तना एव पच्चक्खतो दिट्ठत्ता न परं पच्चेति, न चस्स परो पच्चेतब्बो अत्थीति अपरप्पच्चयो।
‘‘Diṭṭhadhammo’’ti vatvā dassanaṃ nāma ñāṇadassanato aññampi atthīti tannivattanatthaṃ ‘‘pattadhammo’’ti vuttaṃ. Patti nāma ñāṇasampattito aññāpi vijjatīti tato visesanatthaṃ ‘‘viditadhammo’’ti vuttaṃ. Sā panesā viditadhammatā dhammesu ekadesenapi hotīti nippadesato viditabhāvaṃ dassetuṃ. ‘‘Pariyogāḷhadhammo’’ti vuttaṃ. Tenassa saccābhisambodhaṃyeva dīpeti. Maggañāṇañhi ekābhisamayavasena pariññādikiccaṃ sādhentaṃ nippadesena catusaccadhammaṃ samantato ogāḷhaṃ nāma hoti. Tenāha ‘‘diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo’’ti. Tiṇṇā vicikicchāti sappaṭibhayakantārasadisā soḷasavatthukā aṭṭhavatthukā ca tiṇṇā nittiṇṇā vicikicchā. Vigatā kathaṃkathāti pavattiādīsu ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho’’ti evaṃ pavattikā vigatā samucchinnā kathaṃkathā. Sārajjakarānaṃ pāpadhammānaṃ pahīnattā tappaṭipakkhesu sīlādiguṇesu patiṭṭhitattā vesārajjaṃ visāradabhāvaṃ veyyattiyaṃ patto. Attanā eva paccakkhato diṭṭhattā na paraṃ pacceti, na cassa paro paccetabbo atthīti aparappaccayo.
उद्दिसित्वा कतन्ति अत्तानं उद्दिसित्वा मारणवसेन कतं निब्बत्तितं मंसं। पटिच्चकम्मन्ति एत्थ कम्म-सद्दो कम्मसाधनो अतीतकालिको चाति आह ‘‘अत्तानं पटिच्चकत’’न्ति। निमित्तकम्मस्सेतं अधिवचनं ‘‘पटिच्च कम्मं फुसती’’तिआदीसु (जा॰ १.४.७५) विय। निमित्तकम्मस्साति निमित्तभावेन लद्धब्बकम्मस्स। करणवसेन पटिच्चकम्मं एत्थ अत्थीति मंसं पटिच्चकम्मं यथा बुद्धि बुद्धं। तं एतस्स अत्थीति बुद्धो। सेसमेत्थ उत्तानमेव।
Uddisitvā katanti attānaṃ uddisitvā māraṇavasena kataṃ nibbattitaṃ maṃsaṃ. Paṭiccakammanti ettha kamma-saddo kammasādhano atītakāliko cāti āha ‘‘attānaṃ paṭiccakata’’nti. Nimittakammassetaṃ adhivacanaṃ ‘‘paṭicca kammaṃ phusatī’’tiādīsu (jā. 1.4.75) viya. Nimittakammassāti nimittabhāvena laddhabbakammassa. Karaṇavasena paṭiccakammaṃ ettha atthīti maṃsaṃ paṭiccakammaṃ yathā buddhi buddhaṃ. Taṃ etassa atthīti buddho. Sesamettha uttānameva.
सीहसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Sīhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / २. सीहसुत्तं • 2. Sīhasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / २. सीहसुत्तवण्णना • 2. Sīhasuttavaṇṇanā
