| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दकपाठ-अट्ठकथा • Khuddakapāṭha-aṭṭhakathā |
२. सिक्खापदवण्णना
2. Sikkhāpadavaṇṇanā
सिक्खापदपाठमातिका
Sikkhāpadapāṭhamātikā
एवं सरणगमनेहि सासनोतारं दस्सेत्वा सासनं ओतिण्णेन उपासकेन वा पब्बजितेन वा येसु सिक्खापदेसु पठमं सिक्खितब्बं, तानि दस्सेतुं निक्खित्तस्स सिक्खापदपाठस्स इदानि वण्णनत्थं अयं मातिका –
Evaṃ saraṇagamanehi sāsanotāraṃ dassetvā sāsanaṃ otiṇṇena upāsakena vā pabbajitena vā yesu sikkhāpadesu paṭhamaṃ sikkhitabbaṃ, tāni dassetuṃ nikkhittassa sikkhāpadapāṭhassa idāni vaṇṇanatthaṃ ayaṃ mātikā –
‘‘येन यत्थ यदा यस्मा, वुत्तानेतानि तं नयं।
‘‘Yena yattha yadā yasmā, vuttānetāni taṃ nayaṃ;
वत्वा कत्वा ववत्थानं, साधारणविसेसतो॥
Vatvā katvā vavatthānaṃ, sādhāraṇavisesato.
‘‘पकतिया च यं वज्जं, वज्जं पण्णत्तिया च यं।
‘‘Pakatiyā ca yaṃ vajjaṃ, vajjaṃ paṇṇattiyā ca yaṃ;
ववत्थपेत्वा तं कत्वा, पदानं ब्यञ्जनत्थतो॥
Vavatthapetvā taṃ katvā, padānaṃ byañjanatthato.
‘‘साधारणानं सब्बेसं, साधारणविभावनं।
‘‘Sādhāraṇānaṃ sabbesaṃ, sādhāraṇavibhāvanaṃ;
अथ पञ्चसु पुब्बेसु, विसेसत्थप्पकासतो॥
Atha pañcasu pubbesu, visesatthappakāsato.
‘‘पाणातिपातपभुति-हेकतानानतादितो।
‘‘Pāṇātipātapabhuti-hekatānānatādito;
आरम्मणादानभेदा, महासावज्जतो तथा॥
Ārammaṇādānabhedā, mahāsāvajjato tathā.
‘‘पयोगङ्गसमुट्ठाना, वेदनामूलकम्मतो।
‘‘Payogaṅgasamuṭṭhānā, vedanāmūlakammato;
विरमतो च फलतो, विञ्ञातब्बो विनिच्छयो॥
Viramato ca phalato, viññātabbo vinicchayo.
‘‘योजेतब्बं ततो युत्तं, पच्छिमेस्वपि पञ्चसु।
‘‘Yojetabbaṃ tato yuttaṃ, pacchimesvapi pañcasu;
आवेणिकञ्च वत्तब्बं, ञेय्या हीनादितापि चा’’ति॥
Āveṇikañca vattabbaṃ, ñeyyā hīnāditāpi cā’’ti.
तत्थ एतानि पाणातिपातावेरमणीतिआदीनि दस सिक्खापदानि भगवता एव वुत्तानि, न सावकादीहि। तानि च सावत्थियं वुत्तानि जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे आयस्मन्तं राहुलं पब्बाजेत्वा कपिलवत्थुतो सावत्थिं अनुप्पत्तेन सामणेरानं सिक्खापदववत्थापनत्थं। वुत्तं हेतं –
Tattha etāni pāṇātipātāveramaṇītiādīni dasa sikkhāpadāni bhagavatā eva vuttāni, na sāvakādīhi. Tāni ca sāvatthiyaṃ vuttāni jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme āyasmantaṃ rāhulaṃ pabbājetvā kapilavatthuto sāvatthiṃ anuppattena sāmaṇerānaṃ sikkhāpadavavatthāpanatthaṃ. Vuttaṃ hetaṃ –
‘‘अथ खो भगवा कपिलवत्थुस्मिं यथाभिरन्तं विहरित्वा येन सावत्थि तेन चारिकं पक्कामि। अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन सावत्थि तदवसरि। तत्र सुदं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन …पे॰… अथ खो सामणेरानं एतदहोसि – ‘कति नु खो अम्हाकं सिक्खापदानि, कत्थ च अम्हेहि सिक्खितब्ब’’’न्ति। भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सामणेरानं दस सिक्खापदानि, तेसु च सामणेरेहि सिक्खितुं , पाणातिपातावेरमणी…पे॰… जातरूपरजतपटिग्गहणा वेरमणी’’ति (महाव॰ १०५)।
‘‘Atha kho bhagavā kapilavatthusmiṃ yathābhirantaṃ viharitvā yena sāvatthi tena cārikaṃ pakkāmi. Anupubbena cārikaṃ caramāno yena sāvatthi tadavasari. Tatra sudaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Tena kho pana samayena …pe… atha kho sāmaṇerānaṃ etadahosi – ‘kati nu kho amhākaṃ sikkhāpadāni, kattha ca amhehi sikkhitabba’’’nti. Bhagavato etamatthaṃ ārocesuṃ – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, sāmaṇerānaṃ dasa sikkhāpadāni, tesu ca sāmaṇerehi sikkhituṃ , pāṇātipātāveramaṇī…pe… jātarūparajatapaṭiggahaṇā veramaṇī’’ti (mahāva. 105).
तानेतानि ‘‘समादाय सिक्खति सिक्खापदेसू’’ति (दी॰ नि॰ १.१९३; म॰ नि॰ २.२४; विभ॰ ५०८) सुत्तानुसारेन सरणगमनेसु च दस्सितपाठानुसारेन ‘‘पाणातिपाता वेरमणिसिक्खापदं समादियामी’’ति एवं वाचनामग्गं आरोपितानीति वेदितब्बानि। एवं ताव ‘‘येन यत्थ यदा यस्मा, वुत्तानेतानि तं नयं वत्वा’’ति सो नयो दट्ठब्बो।
Tānetāni ‘‘samādāya sikkhati sikkhāpadesū’’ti (dī. ni. 1.193; ma. ni. 2.24; vibha. 508) suttānusārena saraṇagamanesu ca dassitapāṭhānusārena ‘‘pāṇātipātā veramaṇisikkhāpadaṃ samādiyāmī’’ti evaṃ vācanāmaggaṃ āropitānīti veditabbāni. Evaṃ tāva ‘‘yena yattha yadā yasmā, vuttānetāni taṃ nayaṃ vatvā’’ti so nayo daṭṭhabbo.
साधारणविसेसववत्थानं
Sādhāraṇavisesavavatthānaṃ
एत्थ च आदितो द्वे चतुत्थपञ्चमानि उपासकानं सामणेरानञ्च साधारणानि निच्चसीलवसेन। उपोसथसीलवसेन पन उपासकानं सत्तमट्ठमं चेकं अङ्गं कत्वा सब्बपच्छिमवज्जानि सब्बानिपि सामणेरेहि साधारणानि, पच्छिमं पन सामणेरानमेव विसेसभूतन्ति एवं साधारणविसेसतो ववत्थानं कातब्बं। पुरिमानि चेत्थ पञ्च एकन्तअकुसलचित्तसमुट्ठानत्ता पाणातिपातादीनं पकतिवज्जतो वेरमणिया, सेसानि पण्णत्तिवज्जतोति एवं पकतिया च यं वज्जं, वज्जं पण्णत्तिया च यं, तं ववत्थपेतब्बं।
Ettha ca ādito dve catutthapañcamāni upāsakānaṃ sāmaṇerānañca sādhāraṇāni niccasīlavasena. Uposathasīlavasena pana upāsakānaṃ sattamaṭṭhamaṃ cekaṃ aṅgaṃ katvā sabbapacchimavajjāni sabbānipi sāmaṇerehi sādhāraṇāni, pacchimaṃ pana sāmaṇerānameva visesabhūtanti evaṃ sādhāraṇavisesato vavatthānaṃ kātabbaṃ. Purimāni cettha pañca ekantaakusalacittasamuṭṭhānattā pāṇātipātādīnaṃ pakativajjato veramaṇiyā, sesāni paṇṇattivajjatoti evaṃ pakatiyā ca yaṃ vajjaṃ, vajjaṃ paṇṇattiyā ca yaṃ, taṃ vavatthapetabbaṃ.
साधारणविभावना
Sādhāraṇavibhāvanā
यस्मा चेत्थ ‘‘वेरमणिसिक्खापदं समादियामी’’ति एतानि सब्बसाधारणानि पदानि, तस्मा एतेसं पदानं ब्यञ्जनतो च अत्थतो च अयं साधारणविभावना वेदितब्बा –
Yasmā cettha ‘‘veramaṇisikkhāpadaṃ samādiyāmī’’ti etāni sabbasādhāraṇāni padāni, tasmā etesaṃ padānaṃ byañjanato ca atthato ca ayaṃ sādhāraṇavibhāvanā veditabbā –
तत्थ ब्यञ्जनतो ताव वेरं मणतीति वेरमणी, वेरं पजहति, विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेतीति अत्थो। विरमति वा एताय करणभूताय वेरम्हा पुग्गलोति, विकारस्स वेकारं कत्वा वेरमणी। तेनेव चेत्थ ‘‘वेरमणिसिक्खापदं विरमणिसिक्खापद’’न्ति द्विधा सज्झायं करोन्ति। सिक्खितब्बाति सिक्खा, पज्जते अनेनाति पदं। सिक्खाय पदं सिक्खापदं, सिक्खाय अधिगमूपायोति अत्थो। अथ वा मूलं निस्सयो पतिट्ठाति वुत्तं होति। वेरमणी एव सिक्खापदं वेरमणिसिक्खापदं, विरमणिसिक्खापदं वा दुतियेन नयेन। सम्मा आदियामि समादियामि, अवीतिक्कमनाधिप्पायेन अखण्डकारिताय अच्छिद्दकारिताय असबलकारिताय च आदियामीति वुत्तं होति।
Tattha byañjanato tāva veraṃ maṇatīti veramaṇī, veraṃ pajahati, vinodeti, byantīkaroti, anabhāvaṃ gametīti attho. Viramati vā etāya karaṇabhūtāya veramhā puggaloti, vikārassa vekāraṃ katvā veramaṇī. Teneva cettha ‘‘veramaṇisikkhāpadaṃ viramaṇisikkhāpada’’nti dvidhā sajjhāyaṃ karonti. Sikkhitabbāti sikkhā, pajjate anenāti padaṃ. Sikkhāya padaṃ sikkhāpadaṃ, sikkhāya adhigamūpāyoti attho. Atha vā mūlaṃ nissayo patiṭṭhāti vuttaṃ hoti. Veramaṇī eva sikkhāpadaṃ veramaṇisikkhāpadaṃ, viramaṇisikkhāpadaṃ vā dutiyena nayena. Sammā ādiyāmi samādiyāmi, avītikkamanādhippāyena akhaṇḍakāritāya acchiddakāritāya asabalakāritāya ca ādiyāmīti vuttaṃ hoti.
अत्थतो पन वेरमणीति कामावचरकुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति, सा पाणातिपाता विरमन्तस्स ‘‘या तस्मिं समये पाणातिपाता आरति विरति पटिविरति वेरमणी अकिरिया अकरणं अनज्झापत्ति वेलाअनतिक्कमो सेतुघातो’’ति एवमादिना (विभ॰ ७०४) नयेन विभङ्गे वुत्ता। कामञ्चेसा वेरमणी नाम लोकुत्तरापि अत्थि, इध पन समादियामीति वुत्तत्ता समादानवसेन पवत्तारहा, तस्मा सा न होतीति कामावचरकुसलचित्तसम्पयुत्ता विरतीति वुत्ता।
Atthato pana veramaṇīti kāmāvacarakusalacittasampayuttā virati, sā pāṇātipātā viramantassa ‘‘yā tasmiṃ samaye pāṇātipātā ārati virati paṭivirati veramaṇī akiriyā akaraṇaṃ anajjhāpatti velāanatikkamo setughāto’’ti evamādinā (vibha. 704) nayena vibhaṅge vuttā. Kāmañcesā veramaṇī nāma lokuttarāpi atthi, idha pana samādiyāmīti vuttattā samādānavasena pavattārahā, tasmā sā na hotīti kāmāvacarakusalacittasampayuttā viratīti vuttā.
सिक्खाति तिस्सो सिक्खा अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्ञासिक्खाति। इमस्मिं पनत्थे सम्पत्तविरतिसीलं लोकिका विपस्सना रूपारूपझानानि अरियमग्गो च सिक्खाति अधिप्पेता। यथाह –
Sikkhāti tisso sikkhā adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhāti. Imasmiṃ panatthe sampattaviratisīlaṃ lokikā vipassanā rūpārūpajhānāni ariyamaggo ca sikkhāti adhippetā. Yathāha –
‘‘कतमे धम्मा सिक्खा? यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति, सोमनस्ससहगतं ञाणसम्पयुत्तं…पे॰… तस्मिं समये फस्सो होति…पे॰… अविक्खेपो होति, इमे धम्मा सिक्खा।
‘‘Katame dhammā sikkhā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ…pe… tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti, ime dhammā sikkhā.
‘‘कतमे धम्मा सिक्खा? यस्मिं समये रूपूपपत्तिया मग्गं भावेति विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि…पे॰… पठमं झानं…पे॰… पञ्चमं झानं उपसम्पज्ज विहरति…पे॰… अविक्खेपो होति, इमे धम्मा सिक्खा।
‘‘Katame dhammā sikkhā? Yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ…pe… pañcamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati…pe… avikkhepo hoti, ime dhammā sikkhā.
‘‘कतमे धम्मा सिक्खा? यस्मिं समये अरूपपत्तिया…पे॰… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसहगतं…पे॰… अविक्खेपो होति, इमे धम्मा सिक्खा।
‘‘Katame dhammā sikkhā? Yasmiṃ samaye arūpapattiyā…pe… nevasaññānāsaññāyatanasahagataṃ…pe… avikkhepo hoti, ime dhammā sikkhā.
‘‘कतमे धम्मा सिक्खा? यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेति निय्यानिकं…पे॰… अविक्खेपो होति, इमे धम्मा सिक्खा’’ति (विभ॰ ७१२-७१३)।
‘‘Katame dhammā sikkhā? Yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ…pe… avikkhepo hoti, ime dhammā sikkhā’’ti (vibha. 712-713).
एतासु सिक्खासु याय कायचि सिक्खाय पदं अधिगमूपायो, अथ वा मूलं निस्सयो पतिट्ठाति सिक्खापदं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो बहुलीकरोन्तो’’ति एवमादि (सं॰ नि॰ ५.१८२)। एवमेत्थ साधारणानं पदानं साधारणा ब्यञ्जनतो अत्थतो च विभावना कातब्बा।
Etāsu sikkhāsu yāya kāyaci sikkhāya padaṃ adhigamūpāyo, atha vā mūlaṃ nissayo patiṭṭhāti sikkhāpadaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘sīlaṃ nissāya sīle patiṭṭhāya satta bojjhaṅge bhāvento bahulīkaronto’’ti evamādi (saṃ. ni. 5.182). Evamettha sādhāraṇānaṃ padānaṃ sādhāraṇā byañjanato atthato ca vibhāvanā kātabbā.
पुरिमपञ्चसिक्खापदवण्णना
Purimapañcasikkhāpadavaṇṇanā
इदानि यं वुत्तं – ‘‘अथ पञ्चसु पुब्बेसु, विसेसत्थप्पकासतो…पे॰… विञ्ञातब्बो विनिच्छयो’’ति , तत्थेतं वुच्चति – पाणातिपातोति एत्थ ताव पाणोति जीवितिन्द्रियप्पटिबद्धा खन्धसन्तति, तं वा उपादाय पञ्ञत्तो सत्तो। तस्मिं पन पाणे पाणसञ्ञिनो तस्स पाणस्स जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्कमसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता वधकचेतना पाणातिपातो। अदिन्नादानन्ति एत्थ अदिन्नन्ति परपरिग्गहितं, यत्थ परो यथाकामकारितं आपज्जन्तो अदण्डारहो अनुपवज्जो च होति, तस्मिं परपरिग्गहिते परपरिग्गहितसञ्ञिनो तदादायकउपक्कमसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता एव थेय्यचेतना अदिन्नादानं। अब्रह्मचरियन्ति असेट्ठचरियं, द्वयंद्वयसमापत्तिमेथुनप्पटिसेवना कायद्वारप्पवत्ता असद्धम्मप्पटिसेवनट्ठानवीतिक्कमचेतना अब्रह्मचरियं । मुसावादोति एत्थ मुसाति विसंवादनपुरेक्खारस्स अत्थभञ्जनको वचीपयोगो कायपयोगो वा, विसंवादनाधिप्पायेन पनस्स परविसंवादककायवचीपयोगसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानमेव अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता मिच्छाचेतना मुसावादो। सुरामेरयमज्जपमादट्ठानन्ति एत्थ पन सुराति पञ्च सुरा – पिट्ठसुरा, पूवसुरा, ओदनसुरा, किण्णपक्खित्ता, सम्भारसंयुत्ता चाति। मेरयम्पि पुप्फासवो, फलासवो, गुळासवो, मध्वासवो, सम्भारसंयुत्तो चाति पञ्चविधं। मज्जन्ति तदुभयमेव मदनियट्ठेन मज्जं, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अत्थि मदनियं, येन पीतेन मत्तो होति पमत्तो, इदं वुच्चति मज्जं। पमादट्ठानन्ति याय चेतनाय तं पिवति अज्झोहरति, सा चेतना मदप्पमादहेतुतो पमादट्ठानन्ति वुच्चति, यतो अज्झोहरणाधिप्पायेन कायद्वारप्पवत्ता सुरामेरयमज्जानं अज्झोहरणचेतना ‘‘सुरामेरयमज्जपमादट्ठान’’न्ति वेदितब्बा। एवं तावेत्थ पाणातिपातप्पभुतीहि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Idāni yaṃ vuttaṃ – ‘‘atha pañcasu pubbesu, visesatthappakāsato…pe… viññātabbo vinicchayo’’ti , tatthetaṃ vuccati – pāṇātipātoti ettha tāva pāṇoti jīvitindriyappaṭibaddhā khandhasantati, taṃ vā upādāya paññatto satto. Tasmiṃ pana pāṇe pāṇasaññino tassa pāṇassa jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā pāṇātipāto. Adinnādānanti ettha adinnanti parapariggahitaṃ, yattha paro yathākāmakāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho anupavajjo ca hoti, tasmiṃ parapariggahite parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā eva theyyacetanā adinnādānaṃ. Abrahmacariyanti aseṭṭhacariyaṃ, dvayaṃdvayasamāpattimethunappaṭisevanā kāyadvārappavattā asaddhammappaṭisevanaṭṭhānavītikkamacetanā abrahmacariyaṃ . Musāvādoti ettha musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjanako vacīpayogo kāyapayogo vā, visaṃvādanādhippāyena panassa paravisaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānameva aññataradvārappavattā micchācetanā musāvādo. Surāmerayamajjapamādaṭṭhānanti ettha pana surāti pañca surā – piṭṭhasurā, pūvasurā, odanasurā, kiṇṇapakkhittā, sambhārasaṃyuttā cāti. Merayampi pupphāsavo, phalāsavo, guḷāsavo, madhvāsavo, sambhārasaṃyutto cāti pañcavidhaṃ. Majjanti tadubhayameva madaniyaṭṭhena majjaṃ, yaṃ vā panaññampi kiñci atthi madaniyaṃ, yena pītena matto hoti pamatto, idaṃ vuccati majjaṃ. Pamādaṭṭhānanti yāya cetanāya taṃ pivati ajjhoharati, sā cetanā madappamādahetuto pamādaṭṭhānanti vuccati, yato ajjhoharaṇādhippāyena kāyadvārappavattā surāmerayamajjānaṃ ajjhoharaṇacetanā ‘‘surāmerayamajjapamādaṭṭhāna’’nti veditabbā. Evaṃ tāvettha pāṇātipātappabhutīhi viññātabbo vinicchayo.
एकतानानतादिविनिच्छयं
Ekatānānatādivinicchayaṃ
एकतानानतादितोति एत्थ आह – किं पन वज्झवधकप्पयोगचेतनादीनं एकताय पाणातिपातस्स अञ्ञस्स वा अदिन्नादानादिनो एकत्तं, नानताय नानत्तं होति, उदाहु नोति। कस्मा पनेतं वुच्चति? यदि ताव एकताय एकत्तं, अथ यदा एकं वज्झं बहू वधका वधेन्ति, एको वा वधको बहुके वज्झे वधेति, एकेन वा साहत्थिकादिना पयोगेन बहू वज्झा वधीयन्ति, एका वा चेतना बहूनं वज्झानं जीवितिन्द्रियुपच्छेदकपयोगं समुट्ठापेति, तदा एकेन पाणातिपातेन भवितब्बं। यदि पन नानताय नानत्तं। अथ यदा एको वधको एकस्सत्थाय एकं पयोगं करोन्तो बहू वज्झे वधेति, बहू वा वधका देवदत्तयञ्ञदत्तसोमदत्तादीनं बहूनमत्थाय बहू पयोगे करोन्ता एकमेव देवदत्तं यञ्ञदत्तं सोमदत्तं वा वधेन्ति, बहूहि वा साहत्थिकादीहि पयोगेहि एको वज्झो वधीयति। बहू वा चेतना एकस्सेव वज्झस्स जीवितिन्द्रियुपच्छेदकपयोगं समुट्ठापेन्ति, तदा बहूहि पाणातिपातेहि भवितब्बं। उभयम्पि चेतमयुत्तं। अथ नेव एतेसं वज्झादीनं एकताय एकत्तं, नानताय नानत्तं, अञ्ञथेव तु एकत्तं नानत्तञ्च होति, तं वत्तब्बं पाणातिपातस्स, एवं सेसानम्पीति।
Ekatānānatāditoti ettha āha – kiṃ pana vajjhavadhakappayogacetanādīnaṃ ekatāya pāṇātipātassa aññassa vā adinnādānādino ekattaṃ, nānatāya nānattaṃ hoti, udāhu noti. Kasmā panetaṃ vuccati? Yadi tāva ekatāya ekattaṃ, atha yadā ekaṃ vajjhaṃ bahū vadhakā vadhenti, eko vā vadhako bahuke vajjhe vadheti, ekena vā sāhatthikādinā payogena bahū vajjhā vadhīyanti, ekā vā cetanā bahūnaṃ vajjhānaṃ jīvitindriyupacchedakapayogaṃ samuṭṭhāpeti, tadā ekena pāṇātipātena bhavitabbaṃ. Yadi pana nānatāya nānattaṃ. Atha yadā eko vadhako ekassatthāya ekaṃ payogaṃ karonto bahū vajjhe vadheti, bahū vā vadhakā devadattayaññadattasomadattādīnaṃ bahūnamatthāya bahū payoge karontā ekameva devadattaṃ yaññadattaṃ somadattaṃ vā vadhenti, bahūhi vā sāhatthikādīhi payogehi eko vajjho vadhīyati. Bahū vā cetanā ekasseva vajjhassa jīvitindriyupacchedakapayogaṃ samuṭṭhāpenti, tadā bahūhi pāṇātipātehi bhavitabbaṃ. Ubhayampi cetamayuttaṃ. Atha neva etesaṃ vajjhādīnaṃ ekatāya ekattaṃ, nānatāya nānattaṃ, aññatheva tu ekattaṃ nānattañca hoti, taṃ vattabbaṃ pāṇātipātassa, evaṃ sesānampīti.
वुच्चते – तत्थ ताव पाणातिपातस्स न वज्झवधकादीनं पच्चेकमेकताय एकता, नानताय नानता, किन्तु वज्झवधकादीनं युगनन्धमेकताय एकता, द्विन्नम्पि तु तेसं, ततो अञ्ञतरस्स वा नानताय नानता। तथा हि बहूसु वधकेसु बहूहि सरक्खेपादीहि एकेन वा ओपातखणनादिना पयोगेन बहू वज्झे वधेन्तेसुपि बहू पाणातिपाता होन्ति। एकस्मिं वधके एकेन, बहूहि वा पयोगेहि तप्पयोगसमुट्ठापिकाय च एकाय, बहूहि वा चेतनाहि बहू वज्झे वधेन्तेपि बहू पाणातिपाता होन्ति, बहूसु च वधकेसु यथावुत्तप्पकारेहि बहूहि, एकेन वा पयोगेन एकं वज्झं वधेन्तेसुपि बहू पाणातिपाता होन्ति। एस नयो अदिन्नादानादीसुपीति। एवमेत्थ एकतानानतादितोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Vuccate – tattha tāva pāṇātipātassa na vajjhavadhakādīnaṃ paccekamekatāya ekatā, nānatāya nānatā, kintu vajjhavadhakādīnaṃ yuganandhamekatāya ekatā, dvinnampi tu tesaṃ, tato aññatarassa vā nānatāya nānatā. Tathā hi bahūsu vadhakesu bahūhi sarakkhepādīhi ekena vā opātakhaṇanādinā payogena bahū vajjhe vadhentesupi bahū pāṇātipātā honti. Ekasmiṃ vadhake ekena, bahūhi vā payogehi tappayogasamuṭṭhāpikāya ca ekāya, bahūhi vā cetanāhi bahū vajjhe vadhentepi bahū pāṇātipātā honti, bahūsu ca vadhakesu yathāvuttappakārehi bahūhi, ekena vā payogena ekaṃ vajjhaṃ vadhentesupi bahū pāṇātipātā honti. Esa nayo adinnādānādīsupīti. Evamettha ekatānānatāditopi viññātabbo vinicchayo.
आरम्मणतोति पाणातिपातो चेत्थ जीवितिन्द्रियारम्मणो। अदिन्नादानअब्रह्मचरियसुरामेरयमज्जपमादट्ठानानि रूपधम्मेसु रूपायतनादिअञ्ञतरसङ्खारारम्मणानि। मुसावादो यस्स मुसा भणति, तमारभित्वा पवत्तनतो सत्तारम्मणो। अब्रह्मचरियम्पि सत्तारम्मणन्ति एके। अदिन्नादानञ्च यदा सत्तो हरितब्बो होति, तदा सत्तारम्मणन्ति। अपि चेत्थ सङ्खारवसेनेव सत्तारम्मणं, न पण्णत्तिवसेनाति। एवमेत्थ आरम्मणतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Ārammaṇatoti pāṇātipāto cettha jīvitindriyārammaṇo. Adinnādānaabrahmacariyasurāmerayamajjapamādaṭṭhānāni rūpadhammesu rūpāyatanādiaññatarasaṅkhārārammaṇāni. Musāvādo yassa musā bhaṇati, tamārabhitvā pavattanato sattārammaṇo. Abrahmacariyampi sattārammaṇanti eke. Adinnādānañca yadā satto haritabbo hoti, tadā sattārammaṇanti. Api cettha saṅkhāravaseneva sattārammaṇaṃ, na paṇṇattivasenāti. Evamettha ārammaṇatopi viññātabbo vinicchayo.
आदानतोति पाणातिपातावेरमणिसिक्खापदादीनि चेतानि सामणेरेन भिक्खुसन्तिके समादिन्नानेव समादिन्नानि होन्ति, उपासकेन पन अत्तना समादियन्तेनापि समादिन्नानि होन्ति, परस्स सन्तिके समादियन्तेनापि। एकज्झं समादिन्नानिपि समादिन्नानि होन्ति, पच्चेकं समादिन्नानिपि। किन्तु नानं एकज्झं समादियतो एकायेव विरति, एकाव चेतना होति, किच्चवसेन पनेतासं पञ्चविधत्तं विञ्ञायति। पच्चेकं समादियतो पन पञ्चेव विरतियो, पञ्च च चेतना होन्तीति वेदितब्बा। एवमेत्थ आदानतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Ādānatoti pāṇātipātāveramaṇisikkhāpadādīni cetāni sāmaṇerena bhikkhusantike samādinnāneva samādinnāni honti, upāsakena pana attanā samādiyantenāpi samādinnāni honti, parassa santike samādiyantenāpi. Ekajjhaṃ samādinnānipi samādinnāni honti, paccekaṃ samādinnānipi. Kintu nānaṃ ekajjhaṃ samādiyato ekāyeva virati, ekāva cetanā hoti, kiccavasena panetāsaṃ pañcavidhattaṃ viññāyati. Paccekaṃ samādiyato pana pañceva viratiyo, pañca ca cetanā hontīti veditabbā. Evamettha ādānatopi viññātabbo vinicchayo.
भेदतोति सामणेरानञ्चेत्थ एकस्मिं भिन्ने सब्बानिपि भिन्नानि होन्ति। पाराजिकट्ठानियानि हि तानि तेसं, यं तं वीतिक्कन्तं होति, तेनेव कम्मबद्धो। गहट्ठानं पन एकस्मिं भिन्ने एकमेव भिन्नं होति, यतो तेसं तंसमादानेनेव पुन पञ्चङ्गिकत्तं सीलस्स सम्पज्जति। अपरे पनाहु – ‘‘विसुं विसुं समादिन्नेसु एकस्मिं भिन्ने एकमेव भिन्नं होति, ‘पञ्चङ्गसमन्नागतं सीलं समादियामी’ति एवं पन एकतो समादिन्नेसु एकस्मिं भिन्ने सेसानिपि सब्बानि भिन्नानि होन्ति। कस्मा? समादिन्नस्स अभिन्नत्ता, यं तं वीतिक्कन्तं, तेनेव कम्मबद्धो’’ति। एवमेत्थ भेदतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Bhedatoti sāmaṇerānañcettha ekasmiṃ bhinne sabbānipi bhinnāni honti. Pārājikaṭṭhāniyāni hi tāni tesaṃ, yaṃ taṃ vītikkantaṃ hoti, teneva kammabaddho. Gahaṭṭhānaṃ pana ekasmiṃ bhinne ekameva bhinnaṃ hoti, yato tesaṃ taṃsamādāneneva puna pañcaṅgikattaṃ sīlassa sampajjati. Apare panāhu – ‘‘visuṃ visuṃ samādinnesu ekasmiṃ bhinne ekameva bhinnaṃ hoti, ‘pañcaṅgasamannāgataṃ sīlaṃ samādiyāmī’ti evaṃ pana ekato samādinnesu ekasmiṃ bhinne sesānipi sabbāni bhinnāni honti. Kasmā? Samādinnassa abhinnattā, yaṃ taṃ vītikkantaṃ, teneva kammabaddho’’ti. Evamettha bhedatopi viññātabbo vinicchayo.
महासावज्जतोति गुणविरहितेसु तिरच्छानगतादीसु पाणेसु खुद्दके पाणे पाणातिपातो अप्पसावज्जो, महासरीरे महासावज्जो। कस्मा? पयोगमहन्तताय। पयोगसमत्तेपि वत्थुमहन्तताय। गुणवन्तेसु पन मनुस्सादीसु अप्पगुणे पाणातिपातो अप्पसावज्जो, महागुणे महासावज्जो । सरीरगुणानन्तु समभावे सति किलेसानं उपक्कमानञ्च मुदुताय अप्पसावज्जता, तिब्बताय महासावज्जता च वेदितब्बा। एस नयो सेसेसुपि। अपि चेत्थ सुरामेरयमज्जपमादट्ठानमेव महासावज्जं, न तथा पाणातिपातादयो। कस्मा? मनुस्सभूतस्सापि उम्मत्तकभावसंवत्तनेन अरियधम्मन्तरायकरणतोति। एवमेत्थ महासावज्जतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Mahāsāvajjatoti guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu pāṇesu khuddake pāṇe pāṇātipāto appasāvajjo, mahāsarīre mahāsāvajjo. Kasmā? Payogamahantatāya. Payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu pana manussādīsu appaguṇe pāṇātipāto appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo . Sarīraguṇānantu samabhāve sati kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjatā, tibbatāya mahāsāvajjatā ca veditabbā. Esa nayo sesesupi. Api cettha surāmerayamajjapamādaṭṭhānameva mahāsāvajjaṃ, na tathā pāṇātipātādayo. Kasmā? Manussabhūtassāpi ummattakabhāvasaṃvattanena ariyadhammantarāyakaraṇatoti. Evamettha mahāsāvajjatopi viññātabbo vinicchayo.
पयोगतोति एत्थ च पाणातिपातस्स साहत्थिको, आणत्तिको, निस्सग्गियो, थावरो, विज्जामयो, इद्धिमयोति छप्पयोगा। तत्थ कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा पहरणं साहत्थिको पयोगो, सो उद्दिस्सानुद्दिस्सभेदतो दुविधो होति। तत्थ उद्दिस्सके यं उद्दिस्स पहरति, तस्सेव मरणेन कम्मुना बज्झति। ‘‘यो कोचि मरतू’’ति एवं अनुद्दिस्सके पहारपच्चया यस्स कस्सचि मरणेन। उभयथापि च पहरितमत्ते वा मरतु, पच्छा वा तेनेव रोगेन, पहरितक्खणे एव कम्मुना बज्झति। मरणाधिप्पायेन च पहारं दत्वा तेन अमतस्स पुन अञ्ञेन चित्तेन पहारे दिन्ने पच्छापि यदि पठमपहारेनेव मरति, तदा एव कम्मुना बद्धो होति। अथ दुतियपहारेन, नत्थि पाणातिपातो। उभयेहि मतेपि पठमपहारेनेव कम्मुना बद्धो, उभयेहिपि अमते नेवत्थि पाणातिपातो। एस नयो बहुकेहिपि एकस्स पहारे दिन्ने। तत्रापि हि यस्स पहारेन मरति, तस्सेव कम्मबद्धो होति।
Payogatoti ettha ca pāṇātipātassa sāhatthiko, āṇattiko, nissaggiyo, thāvaro, vijjāmayo, iddhimayoti chappayogā. Tattha kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā paharaṇaṃ sāhatthiko payogo, so uddissānuddissabhedato duvidho hoti. Tattha uddissake yaṃ uddissa paharati, tasseva maraṇena kammunā bajjhati. ‘‘Yo koci maratū’’ti evaṃ anuddissake pahārapaccayā yassa kassaci maraṇena. Ubhayathāpi ca paharitamatte vā maratu, pacchā vā teneva rogena, paharitakkhaṇe eva kammunā bajjhati. Maraṇādhippāyena ca pahāraṃ datvā tena amatassa puna aññena cittena pahāre dinne pacchāpi yadi paṭhamapahāreneva marati, tadā eva kammunā baddho hoti. Atha dutiyapahārena, natthi pāṇātipāto. Ubhayehi matepi paṭhamapahāreneva kammunā baddho, ubhayehipi amate nevatthi pāṇātipāto. Esa nayo bahukehipi ekassa pahāre dinne. Tatrāpi hi yassa pahārena marati, tasseva kammabaddho hoti.
अधिट्ठहित्वा पन आणापनं आणत्तिको पयोगो। तत्थपि साहत्थिके पयोगे वुत्तनयेनेव कम्मबद्धो अनुस्सरितब्बो। छब्बिधो चेत्थ नियमो वेदितब्बो –
Adhiṭṭhahitvā pana āṇāpanaṃ āṇattiko payogo. Tatthapi sāhatthike payoge vuttanayeneva kammabaddho anussaritabbo. Chabbidho cettha niyamo veditabbo –
‘‘वत्थु कालो च ओकासो, आवुधं इरियापथो।
‘‘Vatthu kālo ca okāso, āvudhaṃ iriyāpatho;
किरियाविसेसोति इमे, छ आणत्तिनियामका’’ति॥ (पाचि॰ अट्ठ॰ २.१७४)।
Kiriyāvisesoti ime, cha āṇattiniyāmakā’’ti. (pāci. aṭṭha. 2.174);
तत्थ वत्थूति मारेतब्बो पाणो। कालोति पुब्बण्हसायन्हादिकालो च, योब्बनथावरियादिकालो च। ओकासोति गामो वा निगमो वा वनं वा रच्छा वा सिङ्घाटकं वाति एवमादि। आवुधन्ति असि वा उसु वा सत्ति वाति एवमादि। इरियापथोति मारेतब्बस्स मारकस्स च ठानं वा निसज्जा वाति एवमादि।
Tattha vatthūti māretabbo pāṇo. Kāloti pubbaṇhasāyanhādikālo ca, yobbanathāvariyādikālo ca. Okāsoti gāmo vā nigamo vā vanaṃ vā racchā vā siṅghāṭakaṃ vāti evamādi. Āvudhanti asi vā usu vā satti vāti evamādi. Iriyāpathoti māretabbassa mārakassa ca ṭhānaṃ vā nisajjā vāti evamādi.
किरियाविसेसोति विज्झनं वा छेदनं वा भेदनं वा सङ्खमुण्डिकं वाति एवमादि। यदि हि वत्थुं विसंवादेत्वा ‘‘यं मारेही’’ति आणत्तो, ततो अञ्ञं मारेति, आणापकस्स नत्थि कम्मबद्धो। अथ वत्थुं अविसंवादेत्वा मारेति, आणापकस्स आणत्तिक्खणे आणत्तस्स मारणक्खणेति उभयेसम्पि कम्मबद्धो। एस नयो कालादीसुपि।
Kiriyāvisesoti vijjhanaṃ vā chedanaṃ vā bhedanaṃ vā saṅkhamuṇḍikaṃ vāti evamādi. Yadi hi vatthuṃ visaṃvādetvā ‘‘yaṃ mārehī’’ti āṇatto, tato aññaṃ māreti, āṇāpakassa natthi kammabaddho. Atha vatthuṃ avisaṃvādetvā māreti, āṇāpakassa āṇattikkhaṇe āṇattassa māraṇakkhaṇeti ubhayesampi kammabaddho. Esa nayo kālādīsupi.
मारणत्थन्तु कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा पहरणनिस्सज्जनं निस्सग्गियो पयोगो। सोपि उद्दिस्सानुद्दिस्सभेदतो दुविधो एव, कम्मबद्धो चेत्थ पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Māraṇatthantu kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā paharaṇanissajjanaṃ nissaggiyo payogo. Sopi uddissānuddissabhedato duvidho eva, kammabaddho cettha pubbe vuttanayeneva veditabbo.
मारणत्थमेव ओपातखणनं, अपस्सेनउपनिक्खिपनं, भेसज्जविसयन्तादिप्पयोजनं वा थावरो पयोगो। सोपि उद्दिस्सानुद्दिस्सभेदतो दुविधो, यतो तत्थपि पुब्बे वुत्तनयेनेव कम्मबद्धो वेदितब्बो। अयन्तु विसेसो – मूलट्ठेन ओपातादीसु परेसं मूलेन वा मुधा वा दिन्नेसुपि यदि तप्पच्चया कोचि मरति, मूलट्ठस्सेव कम्मबद्धो। यदिपि च तेन अञ्ञेन वा तत्थ ओपाते विनासेत्वा भूमिसमे कतेपि पंसुधोवका वा पंसुं गण्हन्ता, मूलखणका वा मूलानि खणन्ता आवाटं करोन्ति , देवे वा वस्सन्ते कद्दमो जायति, तत्थ च कोचि ओतरित्वा वा लग्गित्वा वा मरति, मूलट्ठस्सेव कम्मबद्धो। यदि पन येन लद्धं, सो अञ्ञो वा तं वित्थटतरं गम्भीरतरं वा करोति, तप्पच्चयाव कोचि मरति, उभयेसम्पि कम्मबद्धो। यथा तु मूलानि मूलेहि संसन्दन्ति, तथा तत्र थले कते मुच्चति। एवं अपस्सेनादीसुपि याव तेसं पवत्ति, ताव यथासम्भवं कम्मबद्धो वेदितब्बो।
Māraṇatthameva opātakhaṇanaṃ, apassenaupanikkhipanaṃ, bhesajjavisayantādippayojanaṃ vā thāvaro payogo. Sopi uddissānuddissabhedato duvidho, yato tatthapi pubbe vuttanayeneva kammabaddho veditabbo. Ayantu viseso – mūlaṭṭhena opātādīsu paresaṃ mūlena vā mudhā vā dinnesupi yadi tappaccayā koci marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadipi ca tena aññena vā tattha opāte vināsetvā bhūmisame katepi paṃsudhovakā vā paṃsuṃ gaṇhantā, mūlakhaṇakā vā mūlāni khaṇantā āvāṭaṃ karonti , deve vā vassante kaddamo jāyati, tattha ca koci otaritvā vā laggitvā vā marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadi pana yena laddhaṃ, so añño vā taṃ vitthaṭataraṃ gambhīrataraṃ vā karoti, tappaccayāva koci marati, ubhayesampi kammabaddho. Yathā tu mūlāni mūlehi saṃsandanti, tathā tatra thale kate muccati. Evaṃ apassenādīsupi yāva tesaṃ pavatti, tāva yathāsambhavaṃ kammabaddho veditabbo.
मारणत्थं पन विज्जापरिजप्पनं विज्जामयो पयोगो। दाठावुधादीनं दाठाकोटनादिमिव मारणत्थं कम्मविपाकजिद्धिविकारकरणं इद्धिमयो पयोगोति। अदिन्नादानस्स तु थेय्यपसय्हपटिच्छन्नपरिकप्पकुसावहारवसप्पवत्ता साहत्थिकाणत्तिकादयो पयोगा, तेसम्पि वुत्तानुसारेनेव पभेदो वेदितब्बो। अब्रह्मचरियादीनं तिण्णम्पि साहत्थिको एव पयोगो लब्भतीति। एवमेत्थ पयोगतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Māraṇatthaṃ pana vijjāparijappanaṃ vijjāmayo payogo. Dāṭhāvudhādīnaṃ dāṭhākoṭanādimiva māraṇatthaṃ kammavipākajiddhivikārakaraṇaṃ iddhimayo payogoti. Adinnādānassa tu theyyapasayhapaṭicchannaparikappakusāvahāravasappavattā sāhatthikāṇattikādayo payogā, tesampi vuttānusāreneva pabhedo veditabbo. Abrahmacariyādīnaṃ tiṇṇampi sāhatthiko eva payogo labbhatīti. Evamettha payogatopi viññātabbo vinicchayo.
अङ्गतोति एत्थ च पाणातिपातस्स पञ्च अङ्गानि भवन्ति – पाणो च होति, पाणसञ्ञी च, वधकचित्तञ्च पच्चुपट्ठितं होति, वायमति, तेन च मरतीति। अदिन्नादानस्सापि पञ्चेव – परपरिग्गहितञ्च होति, परपरिग्गहितसञ्ञी च, थेय्यचित्तञ्च पच्चुपट्ठितं होति, वायमति, तेन च आदातब्बं आदानं गच्छतीति। अब्रह्मचरियस्स पन चत्तारि अङ्गानि भवन्ति – अज्झाचरियवत्थु च होति, तत्थ च सेवनचित्तं पच्चुपट्ठितं होति, सेवनपच्चया पयोगञ्च समापज्जति, सादियति चाति, तथा परेसं द्विन्नम्पि। तत्थ मुसावादस्स ताव मुसा च होति तं वत्थु, विसंवादनचित्तञ्च पच्चुपट्ठितं होति, तज्जो च वायामो, परविसंवादनञ्च विञ्ञापयमाना विञ्ञत्ति पवत्ततीति चत्तारि अङ्गानि वेदितब्बानि। सुरामेरयमज्जपमादट्ठानस्स पन सुरादीनञ्च अञ्ञतरं होति मदनीयपातुकम्यताचित्तञ्च पच्चुपट्ठितं होति, तज्जञ्च वायामं आपज्जति, पीते च पविसतीति इमानि चत्तारि अङ्गानीति। एवमेत्थ अङ्गतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Aṅgatoti ettha ca pāṇātipātassa pañca aṅgāni bhavanti – pāṇo ca hoti, pāṇasaññī ca, vadhakacittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, vāyamati, tena ca maratīti. Adinnādānassāpi pañceva – parapariggahitañca hoti, parapariggahitasaññī ca, theyyacittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, vāyamati, tena ca ādātabbaṃ ādānaṃ gacchatīti. Abrahmacariyassa pana cattāri aṅgāni bhavanti – ajjhācariyavatthu ca hoti, tattha ca sevanacittaṃ paccupaṭṭhitaṃ hoti, sevanapaccayā payogañca samāpajjati, sādiyati cāti, tathā paresaṃ dvinnampi. Tattha musāvādassa tāva musā ca hoti taṃ vatthu, visaṃvādanacittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, tajjo ca vāyāmo, paravisaṃvādanañca viññāpayamānā viññatti pavattatīti cattāri aṅgāni veditabbāni. Surāmerayamajjapamādaṭṭhānassa pana surādīnañca aññataraṃ hoti madanīyapātukamyatācittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, tajjañca vāyāmaṃ āpajjati, pīte ca pavisatīti imāni cattāri aṅgānīti. Evamettha aṅgatopi viññātabbo vinicchayo.
समुट्ठानतोति पाणातिपातअदिन्नादानमुसावादा चेत्थ कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो चाति तिसमुट्ठाना होन्ति। अब्रह्मचरियं कायचित्तवसेन एकसमुट्ठानमेव। सुरामेरयमज्जपमादट्ठानं कायतो च, कायचित्ततो चाति द्विसमुट्ठानन्ति। एवमेत्थ समुट्ठानतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Samuṭṭhānatoti pāṇātipātaadinnādānamusāvādā cettha kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittato cāti tisamuṭṭhānā honti. Abrahmacariyaṃ kāyacittavasena ekasamuṭṭhānameva. Surāmerayamajjapamādaṭṭhānaṃ kāyato ca, kāyacittato cāti dvisamuṭṭhānanti. Evamettha samuṭṭhānatopi viññātabbo vinicchayo.
वेदनातोति एत्थ च पाणातिपातो दुक्खवेदनासम्पयुत्तोव। अदिन्नादानं तीसु वेदनासु अञ्ञतरवेदनासम्पयुत्तं, तथा मुसावादो। इतरानि द्वे सुखाय वा अदुक्खमसुखाय वा वेदनाय सम्पयुत्तानीति। एवमेत्थ वेदनातोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Vedanātoti ettha ca pāṇātipāto dukkhavedanāsampayuttova. Adinnādānaṃ tīsu vedanāsu aññataravedanāsampayuttaṃ, tathā musāvādo. Itarāni dve sukhāya vā adukkhamasukhāya vā vedanāya sampayuttānīti. Evamettha vedanātopi viññātabbo vinicchayo.
मूलतोति पाणातिपातो चेत्थ दोसमोहमूलो। अदिन्नादानमुसावादा लोभमोहमूला वा दोसमोहमूला वा। इतरानि द्वे लोभमोहमूलानीति। एवमेत्थ मूलतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Mūlatoti pāṇātipāto cettha dosamohamūlo. Adinnādānamusāvādā lobhamohamūlā vā dosamohamūlā vā. Itarāni dve lobhamohamūlānīti. Evamettha mūlatopi viññātabbo vinicchayo.
कम्मतोति पाणातिपातअदिन्नादानअब्रह्मचरियानि चेत्थ कायकम्ममेव कम्मपथप्पत्तानेव च, मुसावादो वचीकम्ममेव। यो पन अत्थभञ्जको, सो कम्मपथप्पत्तो। इतरो कम्ममेव। सुरामेरयमज्जपमादट्ठानं कायकम्ममेवाति। एवमेत्थ कम्मतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Kammatoti pāṇātipātaadinnādānaabrahmacariyāni cettha kāyakammameva kammapathappattāneva ca, musāvādo vacīkammameva. Yo pana atthabhañjako, so kammapathappatto. Itaro kammameva. Surāmerayamajjapamādaṭṭhānaṃ kāyakammamevāti. Evamettha kammatopi viññātabbo vinicchayo.
विरमतोति एत्थ आह ‘‘पाणातिपातादीहि विरमन्तो कुतो विरमती’’ति? वुच्चते – समादानवसेन ताव विरमन्तो अत्तनो वा परेसं वा पाणातिपातादिअकुसलतो विरमति। किमारभित्वा? यतो विरमति, तदेव। सम्पत्तवसेनापि विरमन्तो वुत्तप्पकाराकुसलतोव। किमारभित्वा? पाणातिपातादीनं वुत्तारम्मणानेव। केचि पन भणन्ति ‘‘सुरामेरयमज्जसङ्खाते सङ्खारे आरभित्वा सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना विरमति, सत्तसङ्खारेसु यं पन अवहरितब्बं भञ्जितब्बञ्च, तं आरभित्वा अदिन्नादाना मुसावादा च, सत्तेयेवारभित्वा पाणातिपाता अब्रह्मचरिया चा’’ति। तदञ्ञे ‘‘एवं सन्ते ‘अञ्ञं चिन्तेन्तो अञ्ञं करेय्य, यञ्च पजहति, तं न जानेय्या’ति एवंदिट्ठिका हुत्वा अनिच्छमाना यदेव पजहति, तं अत्तनो पाणातिपातादिअकुसलमेवारभित्वा विरमती’’ति वदन्ति। तदयुत्तं। कस्मा? तस्स पच्चुप्पन्नाभावतो बहिद्धाभावतो च। सिक्खापदानञ्हि विभङ्गपाठे ‘‘पञ्चन्नं सिक्खापदानं कति कुसला…पे॰… कति अरणा’’ति पुच्छित्वा ‘‘कुसलायेव, सिया सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता’’ति (विभ॰ ७१६) एवं पवत्तमाने विस्सज्जने ‘‘पच्चुप्पन्नारम्मणा’’ति च ‘‘बहिद्धारम्मणा’’ति च एवं पच्चुप्पन्नबहिद्धारम्मणत्तं वुत्तं, तं अत्तनो पाणातिपातादिअकुसलं आरभित्वा विरमन्तस्स न युज्जति। यं पन वुत्तं – ‘‘अञ्ञं चिन्तेन्तो अञ्ञं करेय्य, यञ्च पजहति, तं न जानेय्या’’ति। तत्थ वुच्चते – न किच्चसाधनवसेन पवत्तेन्तो अञ्ञं चिन्तेन्तो अञ्ञं करोतीति वा, यञ्च पजहति, तं न जानातीति वा वुच्चति।
Viramatoti ettha āha ‘‘pāṇātipātādīhi viramanto kuto viramatī’’ti? Vuccate – samādānavasena tāva viramanto attano vā paresaṃ vā pāṇātipātādiakusalato viramati. Kimārabhitvā? Yato viramati, tadeva. Sampattavasenāpi viramanto vuttappakārākusalatova. Kimārabhitvā? Pāṇātipātādīnaṃ vuttārammaṇāneva. Keci pana bhaṇanti ‘‘surāmerayamajjasaṅkhāte saṅkhāre ārabhitvā surāmerayamajjapamādaṭṭhānā viramati, sattasaṅkhāresu yaṃ pana avaharitabbaṃ bhañjitabbañca, taṃ ārabhitvā adinnādānā musāvādā ca, satteyevārabhitvā pāṇātipātā abrahmacariyā cā’’ti. Tadaññe ‘‘evaṃ sante ‘aññaṃ cintento aññaṃ kareyya, yañca pajahati, taṃ na jāneyyā’ti evaṃdiṭṭhikā hutvā anicchamānā yadeva pajahati, taṃ attano pāṇātipātādiakusalamevārabhitvā viramatī’’ti vadanti. Tadayuttaṃ. Kasmā? Tassa paccuppannābhāvato bahiddhābhāvato ca. Sikkhāpadānañhi vibhaṅgapāṭhe ‘‘pañcannaṃ sikkhāpadānaṃ kati kusalā…pe… kati araṇā’’ti pucchitvā ‘‘kusalāyeva, siyā sukhāya vedanāya sampayuttā’’ti (vibha. 716) evaṃ pavattamāne vissajjane ‘‘paccuppannārammaṇā’’ti ca ‘‘bahiddhārammaṇā’’ti ca evaṃ paccuppannabahiddhārammaṇattaṃ vuttaṃ, taṃ attano pāṇātipātādiakusalaṃ ārabhitvā viramantassa na yujjati. Yaṃ pana vuttaṃ – ‘‘aññaṃ cintento aññaṃ kareyya, yañca pajahati, taṃ na jāneyyā’’ti. Tattha vuccate – na kiccasādhanavasena pavattento aññaṃ cintento aññaṃ karotīti vā, yañca pajahati, taṃ na jānātīti vā vuccati.
‘‘आरभित्वान अमतं, जहन्तो सब्बपापके।
‘‘Ārabhitvāna amataṃ, jahanto sabbapāpake;
निदस्सनञ्चेत्थ भवे, मग्गट्ठोरियपुग्गलो’’ति॥
Nidassanañcettha bhave, maggaṭṭhoriyapuggalo’’ti.
एवमेत्थ विरमतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Evamettha viramatopi viññātabbo vinicchayo.
फलतोति सब्बे एव चेते पाणातिपातादयो दुग्गतिफलनिब्बत्तका होन्ति, सुगतियञ्च अनिट्ठाकन्तामनापविपाकनिब्बत्तका होन्ति, सम्पराये दिट्ठधम्मे एव च अवेसारज्जादिफलनिब्बत्तका। अपिच ‘‘यो सब्बलहुसो पाणातिपातस्स विपाको मनुस्सभूतस्स अप्पायुकसंवत्तनिको होती’’ति (अ॰ नि॰ ८.४०) एवमादिना नयेनेत्थ फलतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Phalatoti sabbe eva cete pāṇātipātādayo duggatiphalanibbattakā honti, sugatiyañca aniṭṭhākantāmanāpavipākanibbattakā honti, samparāye diṭṭhadhamme eva ca avesārajjādiphalanibbattakā. Apica ‘‘yo sabbalahuso pāṇātipātassa vipāko manussabhūtassa appāyukasaṃvattaniko hotī’’ti (a. ni. 8.40) evamādinā nayenettha phalatopi viññātabbo vinicchayo.
अपि चेत्थ पाणातिपातादिवेरमणीनम्पि समुट्ठानवेदनामूलकम्मफलतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो। तत्थायं विञ्ञापना – सब्बा एव चेता वेरमणियो चतूहि समुट्ठहन्ति कायतो, कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो चाति। सब्बा एव च सुखवेदनासम्पयुत्ता वा, अदुक्खमसुखवेदनासम्पयुत्ता वा, अलोभादोसमूला वा अलोभादोसामोहमूला वा। चतस्सोपि चेत्थ कायकम्मं, मुसावादावेरमणी वचीकम्मं, मग्गक्खणे च चित्ततोव समुट्ठहन्ति, सब्बापि मनोकम्मं।
Api cettha pāṇātipātādiveramaṇīnampi samuṭṭhānavedanāmūlakammaphalato viññātabbo vinicchayo. Tatthāyaṃ viññāpanā – sabbā eva cetā veramaṇiyo catūhi samuṭṭhahanti kāyato, kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittato cāti. Sabbā eva ca sukhavedanāsampayuttā vā, adukkhamasukhavedanāsampayuttā vā, alobhādosamūlā vā alobhādosāmohamūlā vā. Catassopi cettha kāyakammaṃ, musāvādāveramaṇī vacīkammaṃ, maggakkhaṇe ca cittatova samuṭṭhahanti, sabbāpi manokammaṃ.
पाणातिपाता वेरमणिया चेत्थ अङ्गपच्चङ्गसम्पन्नता आरोहपरिणाहसम्पत्तिता जवसम्पत्तिता सुप्पतिट्ठितपादता चारुता मुदुता सुचिता सूरता महब्बलता विस्सत्थवचनता लोकपियता नेलता अभेज्जपरिसता अच्छम्भिता दुप्पधंसिता परूपक्कमेन अमरणता अनन्तपरिवारता सुरूपता सुसण्ठानता अप्पाबाधता असोकिता पियेहि मनापेहि सद्धिं अविप्पयोगता दीघायुकताति एवमादीनि फलानि।
Pāṇātipātā veramaṇiyā cettha aṅgapaccaṅgasampannatā ārohapariṇāhasampattitā javasampattitā suppatiṭṭhitapādatā cārutā mudutā sucitā sūratā mahabbalatā vissatthavacanatā lokapiyatā nelatā abhejjaparisatā acchambhitā duppadhaṃsitā parūpakkamena amaraṇatā anantaparivāratā surūpatā susaṇṭhānatā appābādhatā asokitā piyehi manāpehi saddhiṃ avippayogatā dīghāyukatāti evamādīni phalāni.
अदिन्नादाना वेरमणिया महद्धनता पहूतधनधञ्ञता अनन्तभोगता अनुप्पन्नभोगुप्पत्तिता उप्पन्नभोगथावरता इच्छितानं भोगानं खिप्पप्पटिलाभिता राजचोरुदकग्गिअप्पियदायादेहि असाधारणभोगता असाधारणधनप्पटिलाभिता लोकुत्तमता नत्थिकभावस्स अजाननता सुखविहारिताति एवमादीनि।
Adinnādānā veramaṇiyā mahaddhanatā pahūtadhanadhaññatā anantabhogatā anuppannabhoguppattitā uppannabhogathāvaratā icchitānaṃ bhogānaṃ khippappaṭilābhitā rājacorudakaggiappiyadāyādehi asādhāraṇabhogatā asādhāraṇadhanappaṭilābhitā lokuttamatā natthikabhāvassa ajānanatā sukhavihāritāti evamādīni.
अब्रह्मचरिया वेरमणिया विगतपच्चत्थिकता सब्बजनपियता अन्नपानवत्थसयनादीनं लाभिता सुखसयनता सुखप्पटिबुज्झनता अपायभयविनिमुत्तता इत्थिभावप्पटिलाभस्स वा नपुंसकभावप्पटिलाभस्स वा अभब्बता अक्कोधनता पच्चक्खकारिता अपतितक्खन्धता अनधोमुखता इत्थिपुरिसानं अञ्ञमञ्ञपियता परिपुण्णिन्द्रियता परिपुण्णलक्खणता निरासङ्कता अप्पोस्सुक्कता सुखविहारिता अकुतोभयता पियविप्पयोगाभावताति एवमादीनि।
Abrahmacariyā veramaṇiyā vigatapaccatthikatā sabbajanapiyatā annapānavatthasayanādīnaṃ lābhitā sukhasayanatā sukhappaṭibujjhanatā apāyabhayavinimuttatā itthibhāvappaṭilābhassa vā napuṃsakabhāvappaṭilābhassa vā abhabbatā akkodhanatā paccakkhakāritā apatitakkhandhatā anadhomukhatā itthipurisānaṃ aññamaññapiyatā paripuṇṇindriyatā paripuṇṇalakkhaṇatā nirāsaṅkatā appossukkatā sukhavihāritā akutobhayatā piyavippayogābhāvatāti evamādīni.
मुसावादा वेरमणिया विप्पसन्निन्द्रियता विस्सट्ठमधुरभाणिता समसितसुद्धदन्तता नातिथूलता नातिकिसता नातिरस्सता नातिदीघता सुखसम्फस्सता उप्पलगन्धमुखता सुस्सूसकपरिजनता आदेय्यवचनता कमलुप्पलसदिसमुदुलोहिततनुजिव्हता अनुद्धतता अचपलताति एवमादीनि।
Musāvādā veramaṇiyā vippasannindriyatā vissaṭṭhamadhurabhāṇitā samasitasuddhadantatā nātithūlatā nātikisatā nātirassatā nātidīghatā sukhasamphassatā uppalagandhamukhatā sussūsakaparijanatā ādeyyavacanatā kamaluppalasadisamudulohitatanujivhatā anuddhatatā acapalatāti evamādīni.
सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना वेरमणिया अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु सब्बकिच्चकरणीयेसु खिप्पं पटिजाननता सदा उपट्ठितसतिता अनुम्मत्तकता ञाणवन्तता अनलसता अजळता अनेलमूगता अमत्तता अप्पमत्तता असम्मोहता अच्छम्भिता असारम्भिता अनुस्सङ्किता सच्चवादिता अपिसुणाफरुसासम्फपलापवादिता रत्तिन्दिवमतन्दितता कतञ्ञुता कतवेदिता अमच्छरिता चागवन्तता सीलवन्तता उजुता अक्कोधनता हिरिमनता ओत्तप्पिता उजुदिट्ठिकता महापञ्ञता मेधाविता पण्डितता अत्थानत्थकुसलताति एवमादीनि फलानि। एवमेत्थ पाणातिपातादिवेरमणीनं समुट्ठानवेदनामूलकम्मफलतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Surāmerayamajjapamādaṭṭhānā veramaṇiyā atītānāgatapaccuppannesu sabbakiccakaraṇīyesu khippaṃ paṭijānanatā sadā upaṭṭhitasatitā anummattakatā ñāṇavantatā analasatā ajaḷatā anelamūgatā amattatā appamattatā asammohatā acchambhitā asārambhitā anussaṅkitā saccavāditā apisuṇāpharusāsamphapalāpavāditā rattindivamatanditatā kataññutā kataveditā amaccharitā cāgavantatā sīlavantatā ujutā akkodhanatā hirimanatā ottappitā ujudiṭṭhikatā mahāpaññatā medhāvitā paṇḍitatā atthānatthakusalatāti evamādīni phalāni. Evamettha pāṇātipātādiveramaṇīnaṃ samuṭṭhānavedanāmūlakammaphalatopi viññātabbo vinicchayo.
पच्छिमपञ्चसिक्खापदवण्णना
Pacchimapañcasikkhāpadavaṇṇanā
इदानि यं वुत्तं –
Idāni yaṃ vuttaṃ –
‘‘योजेतब्बं ततो युत्तं, पच्छिमेस्वपि पञ्चसु।
‘‘Yojetabbaṃ tato yuttaṃ, pacchimesvapi pañcasu;
आवेणिकञ्च वत्तब्बं, ञेय्या हीनादितापि चा’’ति॥
Āveṇikañca vattabbaṃ, ñeyyā hīnāditāpi cā’’ti.
तस्सायं अत्थवण्णना – एतिस्सा पुरिमपञ्चसिक्खापदवण्णनाय यं युज्जति, तं ततो गहेत्वा पच्छिमेस्वपि पञ्चसु सिक्खापदेसु योजेतब्बं। तत्थायं योजना – यथेव हि पुरिमसिक्खापदेसु आरम्मणतो च सुरामेरयमज्जपमादट्ठानं रूपायतनादिअञ्ञतरसङ्खारारम्मणं, तथा इध विकालभोजनं। एतेन नयेन सब्बेसं आरम्मणभेदो वेदितब्बो। आदानतो च यथा पुरिमानि सामणेरेन वा उपासकेन वा समादियन्तेन समादिन्नानि होन्ति, तथा एतानिपि। अङ्गतोपि यथा तत्थ पाणातिपातादीनं अङ्गभेदो वुत्तो, एवमिधापि विकालभोजनस्स चत्तारि अङ्गानि – विकालो, यावकालिकं, अज्झोहरणं, अनुम्मत्तकताति। एतेनानुसारेन सेसानम्पि अङ्गविभागो वेदितब्बो। यथा च तत्थ समुट्ठानतो सुरामेरयमज्जपमादट्ठानं कायतो च कायचित्ततो चाति द्विसमुट्ठानं, एवमिध विकालभोजनं। एतेन नयेन सब्बेसं समुट्ठानं वेदितब्बं। यथा च तत्थ वेदनातो अदिन्नादानं तीसु वेदनासु अञ्ञतरवेदनासम्पयुत्तं, तथा इध विकालभोजनं। एतेन नयेन सब्बेसं वेदनासम्पयोगो वेदितब्बो। यथा च तत्थ अब्रह्मचरियं लोभमोहमूलं, एवमिध विकालभोजनं। अपरानि च द्वे एतेन नयेन सब्बेसं मूलभेदो वेदितब्बो। यथा च तत्थ पाणातिपातादयो कायकम्मं, एवमिधापि विकालभोजनादीनि। जातरूपरजतप्पटिग्गहणं पन कायकम्मं वा सिया वचीकम्मं वा कायद्वारादीहि पवत्तिसब्भावपरियायेन, न कम्मपथवसेन। विरमतोति यथा च तत्थ विरमन्तो अत्तनो वा परेसं वा पाणातिपातादिअकुसलतो विरमति, एवमिधापि विकालभोजनादिअकुसलतो, कुसलतोपि वा एकतो। यथा च पुरिमा पञ्च वेरमणियो चतुसमुट्ठाना कायतो, कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो चाति, सब्बा सुखवेदनासम्पयुत्ता वा अदुक्खमसुखवेदनासम्पयुत्ता वा, अलोभादोसमूला वा अलोभादोसामोहमूला वा, सब्बा च नानप्पकारइट्ठफलनिब्बत्तका, तथा इधापीति।
Tassāyaṃ atthavaṇṇanā – etissā purimapañcasikkhāpadavaṇṇanāya yaṃ yujjati, taṃ tato gahetvā pacchimesvapi pañcasu sikkhāpadesu yojetabbaṃ. Tatthāyaṃ yojanā – yatheva hi purimasikkhāpadesu ārammaṇato ca surāmerayamajjapamādaṭṭhānaṃ rūpāyatanādiaññatarasaṅkhārārammaṇaṃ, tathā idha vikālabhojanaṃ. Etena nayena sabbesaṃ ārammaṇabhedo veditabbo. Ādānato ca yathā purimāni sāmaṇerena vā upāsakena vā samādiyantena samādinnāni honti, tathā etānipi. Aṅgatopi yathā tattha pāṇātipātādīnaṃ aṅgabhedo vutto, evamidhāpi vikālabhojanassa cattāri aṅgāni – vikālo, yāvakālikaṃ, ajjhoharaṇaṃ, anummattakatāti. Etenānusārena sesānampi aṅgavibhāgo veditabbo. Yathā ca tattha samuṭṭhānato surāmerayamajjapamādaṭṭhānaṃ kāyato ca kāyacittato cāti dvisamuṭṭhānaṃ, evamidha vikālabhojanaṃ. Etena nayena sabbesaṃ samuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Yathā ca tattha vedanāto adinnādānaṃ tīsu vedanāsu aññataravedanāsampayuttaṃ, tathā idha vikālabhojanaṃ. Etena nayena sabbesaṃ vedanāsampayogo veditabbo. Yathā ca tattha abrahmacariyaṃ lobhamohamūlaṃ, evamidha vikālabhojanaṃ. Aparāni ca dve etena nayena sabbesaṃ mūlabhedo veditabbo. Yathā ca tattha pāṇātipātādayo kāyakammaṃ, evamidhāpi vikālabhojanādīni. Jātarūparajatappaṭiggahaṇaṃ pana kāyakammaṃ vā siyā vacīkammaṃ vā kāyadvārādīhi pavattisabbhāvapariyāyena, na kammapathavasena. Viramatoti yathā ca tattha viramanto attano vā paresaṃ vā pāṇātipātādiakusalato viramati, evamidhāpi vikālabhojanādiakusalato, kusalatopi vā ekato. Yathā ca purimā pañca veramaṇiyo catusamuṭṭhānā kāyato, kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittato cāti, sabbā sukhavedanāsampayuttā vā adukkhamasukhavedanāsampayuttā vā, alobhādosamūlā vā alobhādosāmohamūlā vā, sabbā ca nānappakāraiṭṭhaphalanibbattakā, tathā idhāpīti.
‘‘योजेतब्बं ततो युत्तं, पच्छिमेस्वपि पञ्चसु।
‘‘Yojetabbaṃ tato yuttaṃ, pacchimesvapi pañcasu;
आवेणिकञ्च वत्तब्बं, ञेय्या हीनादितापि चा’’ति॥ –
Āveṇikañca vattabbaṃ, ñeyyā hīnāditāpi cā’’ti. –
एत्थ पन विकालभोजनन्ति मज्झन्हिकवीतिक्कमे भोजनं। एतञ्हि अनुञ्ञातकाले वीतिक्कन्ते भोजनं, तस्मा ‘‘विकालभोजन’’न्ति वुच्चति , ततो विकालभोजना। नच्चगीतवादितविसूकदस्सनन्ति एत्थ नच्चं नाम यंकिञ्चि नच्चं, गीतन्ति यंकिञ्चि गीतं, वादितन्ति यंकिञ्चि वादितं। विसूकदस्सनन्ति किलेसुप्पत्तिपच्चयतो कुसलपक्खभिन्दनेन विसूकानं दस्सनं, विसूकभूतं वा दस्सनं विसूकदस्सनं। नच्चा च गीता च वादिता च विसूकदस्सना च नच्चगीतवादितविसूकदस्सना। विसूकदस्सनञ्चेत्थ ब्रह्मजाले वुत्तनयेनेव गहेतब्बं। वुत्तञ्हि तत्थ –
Ettha pana vikālabhojananti majjhanhikavītikkame bhojanaṃ. Etañhi anuññātakāle vītikkante bhojanaṃ, tasmā ‘‘vikālabhojana’’nti vuccati , tato vikālabhojanā. Naccagītavāditavisūkadassananti ettha naccaṃ nāma yaṃkiñci naccaṃ, gītanti yaṃkiñci gītaṃ, vāditanti yaṃkiñci vāditaṃ. Visūkadassananti kilesuppattipaccayato kusalapakkhabhindanena visūkānaṃ dassanaṃ, visūkabhūtaṃ vā dassanaṃ visūkadassanaṃ. Naccā ca gītā ca vāditā ca visūkadassanā ca naccagītavāditavisūkadassanā. Visūkadassanañcettha brahmajāle vuttanayeneva gahetabbaṃ. Vuttañhi tattha –
‘‘यथा वा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणा सद्धादेय्यानि भोजनानि भुञ्जित्वा ते एवरूपं विसूकदस्सनमनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं, नच्चं गीतं वादितं पेक्खं अक्खानं पाणिस्सरं वेतालं कुम्भथूणं सोभनकं चण्डालं वंसं धोवनं हत्थियुद्धं अस्सयुद्धं महिंसयुद्धं उसभयुद्धं अजयुद्धं मेण्डयुद्धं कुक्कुटयुद्धं वट्टकयुद्धं दण्डयुद्धं मुट्ठियुद्धं निब्बुद्धं उय्योधिकं बलग्गं सेनाब्यूहं अनीकदस्सनं इति वा, इति एवरूपा विसूकदस्सना पटिविरतो समणो गोतमो’’ति (दी॰ नि॰ १.१२)।
‘‘Yathā vā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇā saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā te evarūpaṃ visūkadassanamanuyuttā viharanti, seyyathidaṃ, naccaṃ gītaṃ vāditaṃ pekkhaṃ akkhānaṃ pāṇissaraṃ vetālaṃ kumbhathūṇaṃ sobhanakaṃ caṇḍālaṃ vaṃsaṃ dhovanaṃ hatthiyuddhaṃ assayuddhaṃ mahiṃsayuddhaṃ usabhayuddhaṃ ajayuddhaṃ meṇḍayuddhaṃ kukkuṭayuddhaṃ vaṭṭakayuddhaṃ daṇḍayuddhaṃ muṭṭhiyuddhaṃ nibbuddhaṃ uyyodhikaṃ balaggaṃ senābyūhaṃ anīkadassanaṃ iti vā, iti evarūpā visūkadassanā paṭivirato samaṇo gotamo’’ti (dī. ni. 1.12).
अथ वा यथावुत्तेनत्थेन नच्चगीतवादितानि एव विसूकानि नच्चगीतवादितविसूकानि, तेसं दस्सनं नच्चगीतवादितविसूकदस्सनं, तस्मा नच्चगीतवादितविसूकदस्सना। ‘‘दस्सनसवना’’ति वत्तब्बे यथा ‘‘सो च होति मिच्छादिट्ठिको विपरीतदस्सनो’’ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ १.३०८) अचक्खुद्वारप्पवत्तम्पि विसयग्गहणं ‘‘दस्सन’’न्ति वुच्चति, एवं सवनम्पि ‘‘दस्सन’’न्त्वेव वुत्तं। दस्सनकम्यताय उपसङ्कमित्वा पस्सतो एव चेत्थ वीतिक्कमो होति। ठितनिसिन्नसयनोकासे पन आगतं गच्छन्तस्स वा आपाथगतं पस्सतो सिया संकिलेसो, न वीतिक्कमो। धम्मूपसंहितम्पि चेत्थ गीतं न वट्टति, गीतूपसंहितो पन धम्मो वट्टतीति वेदितब्बो।
Atha vā yathāvuttenatthena naccagītavāditāni eva visūkāni naccagītavāditavisūkāni, tesaṃ dassanaṃ naccagītavāditavisūkadassanaṃ, tasmā naccagītavāditavisūkadassanā. ‘‘Dassanasavanā’’ti vattabbe yathā ‘‘so ca hoti micchādiṭṭhiko viparītadassano’’ti evamādīsu (a. ni. 1.308) acakkhudvārappavattampi visayaggahaṇaṃ ‘‘dassana’’nti vuccati, evaṃ savanampi ‘‘dassana’’ntveva vuttaṃ. Dassanakamyatāya upasaṅkamitvā passato eva cettha vītikkamo hoti. Ṭhitanisinnasayanokāse pana āgataṃ gacchantassa vā āpāthagataṃ passato siyā saṃkileso, na vītikkamo. Dhammūpasaṃhitampi cettha gītaṃ na vaṭṭati, gītūpasaṃhito pana dhammo vaṭṭatīti veditabbo.
मालादीनि धारणादीहि यथासङ्ख्यं योजेतब्बानि। तत्थ मालाति यंकिञ्चि पुप्फजातं। विलेपनन्ति यंकिञ्चि विलेपनत्थं पिसित्वा पटियत्तं। अवसेसं सब्बम्पि वासचुण्णधूपनादिकं गन्धजातं गन्धो। तं सब्बम्पि मण्डनविभूसनत्थं न वट्टति, भेसज्जत्थन्तु वट्टति, पूजनत्थञ्च अभिहटं सादियतो न केनचि परियायेन न वट्टति। उच्चासयनन्ति पमाणातिक्कन्तं वुच्चति। महासयनन्ति अकप्पियसयनं अकप्पियत्थरणञ्च। तदुभयम्पि सादियतो न केनचि परियायेन वट्टति। जातरूपन्ति सुवण्णं। रजतन्ति कहापणो, लोहमासकदारुमासकजतुमासकादि यं यं तत्थ तत्थ वोहारं गच्छति, तदुभयम्पि जातरूपरजतं। तस्स येन केनचि पकारेन सादियनं पटिग्गहो नाम, सो न येन केनचि परियायेन वट्टतीति एवं आवेणिकं वत्तब्बं।
Mālādīni dhāraṇādīhi yathāsaṅkhyaṃ yojetabbāni. Tattha mālāti yaṃkiñci pupphajātaṃ. Vilepananti yaṃkiñci vilepanatthaṃ pisitvā paṭiyattaṃ. Avasesaṃ sabbampi vāsacuṇṇadhūpanādikaṃ gandhajātaṃ gandho. Taṃ sabbampi maṇḍanavibhūsanatthaṃ na vaṭṭati, bhesajjatthantu vaṭṭati, pūjanatthañca abhihaṭaṃ sādiyato na kenaci pariyāyena na vaṭṭati. Uccāsayananti pamāṇātikkantaṃ vuccati. Mahāsayananti akappiyasayanaṃ akappiyattharaṇañca. Tadubhayampi sādiyato na kenaci pariyāyena vaṭṭati. Jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Rajatanti kahāpaṇo, lohamāsakadārumāsakajatumāsakādi yaṃ yaṃ tattha tattha vohāraṃ gacchati, tadubhayampi jātarūparajataṃ. Tassa yena kenaci pakārena sādiyanaṃ paṭiggaho nāma, so na yena kenaci pariyāyena vaṭṭatīti evaṃ āveṇikaṃ vattabbaṃ.
दसपि चेतानि सिक्खापदानि हीनेन छन्देन चित्तवीरियवीमंसाहि वा समादिन्नानि हीनानि, मज्झिमेहि मज्झिमानि, पणीतेहि पणीतानि। तण्हादिट्ठिमानेहि वा उपक्किलिट्ठानि हीनानि, अनुपक्किलिट्ठानि मज्झिमानि, तत्थ तत्थ पञ्ञाय अनुग्गहितानि पणीतानि। ञाणविप्पयुत्तेन वा कुसलचित्तेन समादिन्नानि हीनानि, ससङ्खारिकञाणसम्पयुत्तेन मज्झिमानि, असङ्खारिकेन पणीतानीति एवं ञेय्या हीनादितापि चाति।
Dasapi cetāni sikkhāpadāni hīnena chandena cittavīriyavīmaṃsāhi vā samādinnāni hīnāni, majjhimehi majjhimāni, paṇītehi paṇītāni. Taṇhādiṭṭhimānehi vā upakkiliṭṭhāni hīnāni, anupakkiliṭṭhāni majjhimāni, tattha tattha paññāya anuggahitāni paṇītāni. Ñāṇavippayuttena vā kusalacittena samādinnāni hīnāni, sasaṅkhārikañāṇasampayuttena majjhimāni, asaṅkhārikena paṇītānīti evaṃ ñeyyā hīnāditāpi cāti.
एत्तावता च या पुब्बे ‘‘येन यत्थ यदा यस्मा’’तिआदीहि छहि गाथाहि सिक्खापदपाठस्स वण्णनत्थं मातिका निक्खित्ता, सा अत्थतो पकासिता होतीति।
Ettāvatā ca yā pubbe ‘‘yena yattha yadā yasmā’’tiādīhi chahi gāthāhi sikkhāpadapāṭhassa vaṇṇanatthaṃ mātikā nikkhittā, sā atthato pakāsitā hotīti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दकपाठ-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddakapāṭha-aṭṭhakathāya
सिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / खुद्दकपाठपाळि • Khuddakapāṭhapāḷi / २. दससिक्खापदं • 2. Dasasikkhāpadaṃ
