| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३८२] ७. सिरिकाळकण्णिजातकवण्णना
[382] 7. Sirikāḷakaṇṇijātakavaṇṇanā
का नु काळेन वण्णेनाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अनाथपिण्डिकं आरब्भ कथेसि। सो हि सोतापत्तिफले पतिट्ठितकालतो पट्ठाय अखण्डानि पञ्च सीलानि रक्खि, भरियापिस्स पुत्तधीतरोपि दासापि भतिं गहेत्वा कम्मं करोन्ता कम्मकरापि सब्बे रक्खिंसुयेव। अथेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, अनाथपिण्डिको सुचियेव सुचिपरिवारो हुत्वा चरती’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बे पोराणकपण्डितापि सुचीयेव सुचिपरिवारा अहेसु’’न्ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Kānu kāḷena vaṇṇenāti idaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikaṃ ārabbha kathesi. So hi sotāpattiphale patiṭṭhitakālato paṭṭhāya akhaṇḍāni pañca sīlāni rakkhi, bhariyāpissa puttadhītaropi dāsāpi bhatiṃ gahetvā kammaṃ karontā kammakarāpi sabbe rakkhiṃsuyeva. Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, anāthapiṇḍiko suciyeva suciparivāro hutvā caratī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbe porāṇakapaṇḍitāpi sucīyeva suciparivārā ahesu’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सेट्ठि हुत्वा दानं अदासि, सीलं रक्खि, उपोसथकम्मं करि, भरियापिस्स पञ्च सीलानि रक्खि, पुत्तधीतरोपि दासकम्मकरपोरिसापि पञ्च सीलानि रक्खिंसु। सो सुचिपरिवारसेट्ठित्वेव पञ्ञायित्थ। अथेकदिवसं सो चिन्तेसि ‘‘सचे मया सुचिपरिवारसीलो कोचि आगमिस्सति, तस्स मम निसीदनपल्लङ्कं वा निपज्जनसयनं वा दातुं न युत्तं, अनुच्छिट्ठं अपरिभुत्तं दातुं वट्टती’’ति अत्तनो वसनट्ठानेयेव एकपस्से अपरिभुत्तपल्लङ्कञ्च सेनासनञ्च पञ्ञापेसि। तस्मिं समये चातुमहाराजिकदेवलोकतो विरूपक्खमहाराजस्स धीता काळकण्णी च नाम धतरट्ठमहाराजस्स धीता सिरी च नामाति इमा द्वे बहुं गन्धमालं आदाय ‘‘अनोतत्ते कीळिस्सामा’’ति अनोतत्ततित्थं आगच्छिंसु। तस्मिं पन दहे बहूनि तित्थानि, तेसु बुद्धानं तित्थे बुद्धायेव न्हायन्ति, पच्चेकबुद्धानं तित्थे पच्चेकबुद्धाव न्हायन्ति, भिक्खूनं तित्थे भिक्खूव न्हायन्ति, तापसानं तित्थे तापसाव न्हायन्ति, चातुमहाराजिकादीसु छसु कामसग्गेसु देवपुत्तानं तित्थे देवपुत्ताव न्हायन्ति, देवधीतानं तित्थे देवधीताव न्हायन्ति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto seṭṭhi hutvā dānaṃ adāsi, sīlaṃ rakkhi, uposathakammaṃ kari, bhariyāpissa pañca sīlāni rakkhi, puttadhītaropi dāsakammakaraporisāpi pañca sīlāni rakkhiṃsu. So suciparivāraseṭṭhitveva paññāyittha. Athekadivasaṃ so cintesi ‘‘sace mayā suciparivārasīlo koci āgamissati, tassa mama nisīdanapallaṅkaṃ vā nipajjanasayanaṃ vā dātuṃ na yuttaṃ, anucchiṭṭhaṃ aparibhuttaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti attano vasanaṭṭhāneyeva ekapasse aparibhuttapallaṅkañca senāsanañca paññāpesi. Tasmiṃ samaye cātumahārājikadevalokato virūpakkhamahārājassa dhītā kāḷakaṇṇī ca nāma dhataraṭṭhamahārājassa dhītā sirī ca nāmāti imā dve bahuṃ gandhamālaṃ ādāya ‘‘anotatte kīḷissāmā’’ti anotattatitthaṃ āgacchiṃsu. Tasmiṃ pana dahe bahūni titthāni, tesu buddhānaṃ titthe buddhāyeva nhāyanti, paccekabuddhānaṃ titthe paccekabuddhāva nhāyanti, bhikkhūnaṃ titthe bhikkhūva nhāyanti, tāpasānaṃ titthe tāpasāva nhāyanti, cātumahārājikādīsu chasu kāmasaggesu devaputtānaṃ titthe devaputtāva nhāyanti, devadhītānaṃ titthe devadhītāva nhāyanti.
तत्रिमा द्वे आगन्त्वा ‘‘अहं पठमं न्हायिस्सामि, अहं पठम’’न्ति तित्थाय कलहं करिंसु। काळकण्णी ‘‘अहं लोकं पालेमि विचारेमि, तस्मा पठमं नायितुं युत्ताम्ही’’ति वदति। सिरी ‘‘अहं महाजनस्स इस्सरियदायिकाय पटिपदाय ठिता, तस्मा पठमं न्हायितुं युत्ताम्ही’’ति वदति। ता ‘‘अम्हेसु पठमं न्हायितुं युत्तरूपं वा अयुत्तरूपं वा चत्तारो महाराजानो जानिस्सन्ती’’ति तेसं सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अम्हेसु का पठमं अनोतत्तदहे न्हायितुं युत्तरूपा’’ति पुच्छिंसु। धतरट्ठविरूपक्खा ‘‘न सक्का अम्हेहि विनिच्छिनितु’’न्ति विरूळ्हकवेस्सवणानं भारमकंसु। ते ‘‘अम्हेपि न सक्खिस्साम, सक्कस्स पादमूले पेसेस्सामा’’ति ता सक्कस्स सन्तिकं पेसेसुं। सक्को तासं वचनं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘इमा द्वेपि मम पुरिसानञ्ञेव धीतरो, न सक्का मया इमं अड्डं विनिच्छिनितु’’न्ति। अथ ता सक्को आह ‘‘बाराणसियं सुचिपरिवारो नाम सेट्ठि अत्थि, तस्स घरे अनुच्छिट्ठसयनञ्च पञ्ञत्तं, या तत्थ निसीदितुं वा सयितुं वा लभति, सा पठमं न्हायितुं युत्तरूपा’’ति। तं सुत्वा काळकण्णी तस्मिं खणेयेव नीलवत्थं निवासेत्वा नीलविलेपनं विलिम्पित्वा नीलमणिपिळन्धनं पिळन्धित्वा यन्तपासाणो विय देवलोकतो ओतरित्वा मज्झिमयामसमनन्तरे सेट्ठिनो पासादस्स उपट्ठानद्वारे सयनस्स अविदूरे ठाने नीलरस्मिं विस्सज्जेत्वा आकासे अट्ठासि। सेट्ठि ओलोकेत्वा तं अद्दस, सहदस्सनेनेवस्स सा अप्पिया अहोसि अमनापा। सो ताय सद्धिं सल्लपन्तो पठमं गाथमाह –
Tatrimā dve āgantvā ‘‘ahaṃ paṭhamaṃ nhāyissāmi, ahaṃ paṭhama’’nti titthāya kalahaṃ kariṃsu. Kāḷakaṇṇī ‘‘ahaṃ lokaṃ pālemi vicāremi, tasmā paṭhamaṃ nāyituṃ yuttāmhī’’ti vadati. Sirī ‘‘ahaṃ mahājanassa issariyadāyikāya paṭipadāya ṭhitā, tasmā paṭhamaṃ nhāyituṃ yuttāmhī’’ti vadati. Tā ‘‘amhesu paṭhamaṃ nhāyituṃ yuttarūpaṃ vā ayuttarūpaṃ vā cattāro mahārājāno jānissantī’’ti tesaṃ santikaṃ gantvā ‘‘amhesu kā paṭhamaṃ anotattadahe nhāyituṃ yuttarūpā’’ti pucchiṃsu. Dhataraṭṭhavirūpakkhā ‘‘na sakkā amhehi vinicchinitu’’nti virūḷhakavessavaṇānaṃ bhāramakaṃsu. Te ‘‘amhepi na sakkhissāma, sakkassa pādamūle pesessāmā’’ti tā sakkassa santikaṃ pesesuṃ. Sakko tāsaṃ vacanaṃ sutvā cintesi ‘‘imā dvepi mama purisānaññeva dhītaro, na sakkā mayā imaṃ aḍḍaṃ vinicchinitu’’nti. Atha tā sakko āha ‘‘bārāṇasiyaṃ suciparivāro nāma seṭṭhi atthi, tassa ghare anucchiṭṭhasayanañca paññattaṃ, yā tattha nisīdituṃ vā sayituṃ vā labhati, sā paṭhamaṃ nhāyituṃ yuttarūpā’’ti. Taṃ sutvā kāḷakaṇṇī tasmiṃ khaṇeyeva nīlavatthaṃ nivāsetvā nīlavilepanaṃ vilimpitvā nīlamaṇipiḷandhanaṃ piḷandhitvā yantapāsāṇo viya devalokato otaritvā majjhimayāmasamanantare seṭṭhino pāsādassa upaṭṭhānadvāre sayanassa avidūre ṭhāne nīlarasmiṃ vissajjetvā ākāse aṭṭhāsi. Seṭṭhi oloketvā taṃ addasa, sahadassanenevassa sā appiyā ahosi amanāpā. So tāya saddhiṃ sallapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
४०.
40.
‘‘का नु काळेन वण्णेन, न चापि पियदस्सना।
‘‘Kā nu kāḷena vaṇṇena, na cāpi piyadassanā;
का वा त्वं कस्स वा धीता, कथं जानेमु तं मय’’न्ति॥
Kā vā tvaṃ kassa vā dhītā, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti.
तत्थ काळेनाति नीलेन। वण्णेनाति सरीरवत्थाभरणवण्णेन। न चापि पियदस्सनाति धातुसो, भिक्खवे, सत्ता संसन्दन्तीति वुत्तं, अयञ्च देवधीता अनाचारा दुस्सीला, तस्मा सा सहदस्सनेनेवस्स अप्पिया जाता, तेनेवमाह। का वा त्वन्ति ‘‘का च त्वं, अयमेव वा पाठो।
Tattha kāḷenāti nīlena. Vaṇṇenāti sarīravatthābharaṇavaṇṇena. Na cāpi piyadassanāti dhātuso, bhikkhave, sattā saṃsandantīti vuttaṃ, ayañca devadhītā anācārā dussīlā, tasmā sā sahadassanenevassa appiyā jātā, tenevamāha. Kā vā tvanti ‘‘kā ca tvaṃ, ayameva vā pāṭho.
तं सुत्वा काळकण्णी दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā kāḷakaṇṇī dutiyaṃ gāthamāha –
४१.
41.
‘‘महाराजस्सहं धीता, विरूपक्खस्स चण्डिया।
‘‘Mahārājassahaṃ dhītā, virūpakkhassa caṇḍiyā;
अहं काळी अलक्खिका, काळकण्णीति मं विदू।
Ahaṃ kāḷī alakkhikā, kāḷakaṇṇīti maṃ vidū;
ओकासं याचितो देहि, वसेमु तव सन्तिके’’ति॥
Okāsaṃ yācito dehi, vasemu tava santike’’ti.
तत्थ चण्डियाति कोधना। कोधभावेन हि मय्हं चण्डीति नामं करिंसु। अलक्खिकाति निप्पञ्ञा। मं विदूति एवं मं चातुमहाराजिकदेवलोके जानन्ति। वसेमूति मयं अज्ज एकरत्तं तव सन्तिके वसेय्याम, एतस्मिं मे अनुच्छिट्ठासनसयने ओकासं देहीति।
Tattha caṇḍiyāti kodhanā. Kodhabhāvena hi mayhaṃ caṇḍīti nāmaṃ kariṃsu. Alakkhikāti nippaññā. Maṃ vidūti evaṃ maṃ cātumahārājikadevaloke jānanti. Vasemūti mayaṃ ajja ekarattaṃ tava santike vaseyyāma, etasmiṃ me anucchiṭṭhāsanasayane okāsaṃ dehīti.
ततो बोधिसत्तो ततियं गाथमाह –
Tato bodhisatto tatiyaṃ gāthamāha –
४२.
42.
‘‘किंसीले किंसमाचारे, पुरिसे निविससे तुवं।
‘‘Kiṃsīle kiṃsamācāre, purise nivisase tuvaṃ;
पुट्ठा मे काळि अक्खाहि, कथं जानेमु तं मय’’न्ति॥
Puṭṭhā me kāḷi akkhāhi, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti.
तत्थ निविससेति तव चित्तेन निविससि पतिट्ठहसीति।
Tattha nivisaseti tava cittena nivisasi patiṭṭhahasīti.
ततो सा अत्तनो गुणं कथेन्ती चतुत्थं गाथमाह –
Tato sā attano guṇaṃ kathentī catutthaṃ gāthamāha –
४३.
43.
‘‘मक्खी पळासी सारम्भी, इस्सुकी मच्छरी सठो।
‘‘Makkhī paḷāsī sārambhī, issukī maccharī saṭho;
सो मय्हं पुरिसो कन्तो, लद्धं यस्स विनस्सती’’ति॥
So mayhaṃ puriso kanto, laddhaṃ yassa vinassatī’’ti.
तस्सत्थो – यो पुरिसो अत्तनो कतगुणं न जानाति, गुणमक्खी होति, अत्तनो किस्मिञ्चि कारणे कथिते ‘‘किं अहं एतं न जानामी’’ति युगग्गाहं गण्हाति , अञ्ञेहि किञ्चि कतं दिस्वा सारम्भवसेन करणुत्तरिकं करोति, परे लाभं लभन्ते न तुस्सति, ‘‘मय्हं इस्सरियं परेसं मा होतु, मय्हमेव होतू’’ति सकसम्पत्तिं गोपेत्वा परस्स तिणग्गेन तेलबिन्दुम्पि न देति, केराटिकलक्खणेन समन्नागतो हुत्वा अत्तनो सन्तकं परस्स अदत्वा तेहि तेहि उपायेहि परसन्तकमेव खादति, यस्स लद्धं धञ्ञं वा धनं वा विनस्सति न तिट्ठति, सुराधुत्तो अक्खधुत्तो इत्थिधुत्तो वा हुत्वा लद्धं लद्धं विनासेतियेव, अयं एतेहि गुणेहि समन्नागतो पुरिसो मय्हं कन्तो पियो मनापो, एवरूपे अहं चित्तेन पतिट्ठहामीति।
Tassattho – yo puriso attano kataguṇaṃ na jānāti, guṇamakkhī hoti, attano kismiñci kāraṇe kathite ‘‘kiṃ ahaṃ etaṃ na jānāmī’’ti yugaggāhaṃ gaṇhāti , aññehi kiñci kataṃ disvā sārambhavasena karaṇuttarikaṃ karoti, pare lābhaṃ labhante na tussati, ‘‘mayhaṃ issariyaṃ paresaṃ mā hotu, mayhameva hotū’’ti sakasampattiṃ gopetvā parassa tiṇaggena telabindumpi na deti, kerāṭikalakkhaṇena samannāgato hutvā attano santakaṃ parassa adatvā tehi tehi upāyehi parasantakameva khādati, yassa laddhaṃ dhaññaṃ vā dhanaṃ vā vinassati na tiṭṭhati, surādhutto akkhadhutto itthidhutto vā hutvā laddhaṃ laddhaṃ vināsetiyeva, ayaṃ etehi guṇehi samannāgato puriso mayhaṃ kanto piyo manāpo, evarūpe ahaṃ cittena patiṭṭhahāmīti.
सायेव पञ्चमछट्ठसत्तमगाथा अभासि –
Sāyeva pañcamachaṭṭhasattamagāthā abhāsi –
४४.
44.
‘‘कोधनो उपनाही च, पिसुणो च विभेदको।
‘‘Kodhano upanāhī ca, pisuṇo ca vibhedako;
कण्डकवाचो फरुसो, सो मे कन्ततरो ततो॥
Kaṇḍakavāco pharuso, so me kantataro tato.
४५.
45.
‘‘अज्ज सुवेति पुरिसो, सदत्थं नावबुज्झति।
‘‘Ajja suveti puriso, sadatthaṃ nāvabujjhati;
ओवज्जमानो कुप्पति, सेय्यं सो अतिमञ्ञति॥
Ovajjamāno kuppati, seyyaṃ so atimaññati.
४६.
46.
‘‘दवप्पलुद्धो पुरिसो, सब्बमित्तेहि धंसति।
‘‘Davappaluddho puriso, sabbamittehi dhaṃsati;
सो मय्हं पुरिसो कन्तो, तस्मिं होमि अनामया’’ति॥
So mayhaṃ puriso kanto, tasmiṃ homi anāmayā’’ti.
तापि इमिनाव नयेन वित्थारेतब्बा। सङ्खेपत्थो पनेत्थ – कोधनोति अप्पमत्तकेनापि कुज्झनको। उपनाहीति परस्स अपराधं हदये ठपेत्वा सुचिरेनपि तस्स अनत्थकारको। पिसुणोति पिसुणवाचो। विभेदकोति अप्पमत्तकेनपि मित्तभिन्दनको। कण्डकवाचोति सदोसवाचो। फरुसोति थद्धवाचो। कन्ततरोति सो पुरिसो मय्हं पुरिमापि कन्ततरो पियतरो। अज्ज सुवेति ‘‘इदं कम्मं अज्ज कातब्बं, इदं स्वे , इदं ततियदिवसादीसू’’ति एवं सो सदत्थं अत्तनो किच्चं नावबुज्झति न जानाति। ओवज्जमानोति ओवदियमानो। सेय्यं सो अतिमञ्ञतीति जातिगोत्तकुलप्पदेससीलाचारगुणेहि उत्तरितरं उत्तमपुग्गलं ‘‘त्वं मय्हं किं पहोसी’’ति अतिक्कमित्वा मञ्ञति। दवप्पलुद्धोति रूपादीसु कामगुणेसु निरन्तरदवेन पलुद्धो अभिभूतो वसं गतो। धंसतीति ‘‘तया मय्हं किं कत’’न्तिआदीनि वत्वा सब्बेहेव मित्तेहि धंसति परिहायति। अनामयाति अयं एतेहि गुणेहि समन्नागते पुग्गले निद्दुक्खा निस्सोका होमि, तं लभित्वा अञ्ञत्थ अनालया हुत्वा वसामी’’ति।
Tāpi imināva nayena vitthāretabbā. Saṅkhepattho panettha – kodhanoti appamattakenāpi kujjhanako. Upanāhīti parassa aparādhaṃ hadaye ṭhapetvā sucirenapi tassa anatthakārako. Pisuṇoti pisuṇavāco. Vibhedakoti appamattakenapi mittabhindanako. Kaṇḍakavācoti sadosavāco. Pharusoti thaddhavāco. Kantataroti so puriso mayhaṃ purimāpi kantataro piyataro. Ajja suveti ‘‘idaṃ kammaṃ ajja kātabbaṃ, idaṃ sve , idaṃ tatiyadivasādīsū’’ti evaṃ so sadatthaṃ attano kiccaṃ nāvabujjhati na jānāti. Ovajjamānoti ovadiyamāno. Seyyaṃ so atimaññatīti jātigottakulappadesasīlācāraguṇehi uttaritaraṃ uttamapuggalaṃ ‘‘tvaṃ mayhaṃ kiṃ pahosī’’ti atikkamitvā maññati. Davappaluddhoti rūpādīsu kāmaguṇesu nirantaradavena paluddho abhibhūto vasaṃ gato. Dhaṃsatīti ‘‘tayā mayhaṃ kiṃ kata’’ntiādīni vatvā sabbeheva mittehi dhaṃsati parihāyati. Anāmayāti ayaṃ etehi guṇehi samannāgate puggale niddukkhā nissokā homi, taṃ labhitvā aññattha anālayā hutvā vasāmī’’ti.
अथ नं गरहन्तो महासत्तो अट्ठमं गाथमाह –
Atha naṃ garahanto mahāsatto aṭṭhamaṃ gāthamāha –
४७.
47.
‘‘अपेहि एत्तो त्वं काळि, नेतं अम्हेसु विज्जति।
‘‘Apehi etto tvaṃ kāḷi, netaṃ amhesu vijjati;
अञ्ञं जनपदं गच्छ, निगमे राजधानियो’’ति॥
Aññaṃ janapadaṃ gaccha, nigame rājadhāniyo’’ti.
तत्थ अपेहीति अपगच्छ। नेतं अम्हेसूति एतं मक्खादिकं तव पियभावकरणं अम्हेसुपि न विज्जति नत्थि। निगमे राजधानियोति अञ्ञे निगमेपि अञ्ञा राजधानियोपि गच्छ, यत्थ मयं तं न पस्साम, तत्थ गच्छाति दीपेति।
Tattha apehīti apagaccha. Netaṃ amhesūti etaṃ makkhādikaṃ tava piyabhāvakaraṇaṃ amhesupi na vijjati natthi. Nigame rājadhāniyoti aññe nigamepi aññā rājadhāniyopi gaccha, yattha mayaṃ taṃ na passāma, tattha gacchāti dīpeti.
तं सुत्वा काळकण्णी अद्दिता हुत्वा अनन्तरगाथमाह –
Taṃ sutvā kāḷakaṇṇī additā hutvā anantaragāthamāha –
४८.
48.
‘‘अहम्पि खो तं जानामि, नेतं तुम्हेसु विज्जति।
‘‘Ahampi kho taṃ jānāmi, netaṃ tumhesu vijjati;
सन्ति लोके अलक्खिका, सङ्घरन्ति बहुं धनं।
Santi loke alakkhikā, saṅgharanti bahuṃ dhanaṃ;
अहं देवो च मे भाता, उभो नं विधमामसे’’ति॥
Ahaṃ devo ca me bhātā, ubho naṃ vidhamāmase’’ti.
तत्थ नेतं तुम्हेसूति यं मम पियभावकरणं मक्खादिकं येन अहं अत्तनापि समन्नागता, तं तुम्हेसु नत्थीति अहम्पि एतं जानामि। सन्ति लोके अलक्खिकाति अञ्ञे पन लोके निस्सीला निप्पञ्ञा सन्ति। सङ्घरन्तीति ते निस्सीला निप्पञ्ञापि समाना एतेहि मक्खादीहि बहुं धनं सङ्घरन्ति पिण्डं करोन्ति। उभो नन्ति तं पन एतेहि सङ्घरित्वा ठपितं धनं अहञ्च मय्हमेव भाता देवो च नाम देवपुत्तोति उभो एकतो हुत्वा विधमामसे नासेम, अम्हाकं पन देवलोके बहू दिब्बपरिभोगा अत्थि दिब्बानि सयनानि, त्वं ददेय्यासि वा नो वा, को मे तया अत्थोति वत्वा पक्कामि।
Tattha netaṃ tumhesūti yaṃ mama piyabhāvakaraṇaṃ makkhādikaṃ yena ahaṃ attanāpi samannāgatā, taṃ tumhesu natthīti ahampi etaṃ jānāmi. Santi loke alakkhikāti aññe pana loke nissīlā nippaññā santi. Saṅgharantīti te nissīlā nippaññāpi samānā etehi makkhādīhi bahuṃ dhanaṃ saṅgharanti piṇḍaṃ karonti. Ubho nanti taṃ pana etehi saṅgharitvā ṭhapitaṃ dhanaṃ ahañca mayhameva bhātā devo ca nāma devaputtoti ubho ekato hutvā vidhamāmase nāsema, amhākaṃ pana devaloke bahū dibbaparibhogā atthi dibbāni sayanāni, tvaṃ dadeyyāsi vā no vā, ko me tayā atthoti vatvā pakkāmi.
तस्सा पक्कन्तकाले सिरी देवधीता सुवण्णवण्णेहि वत्थविलेपनेहि सुवण्णालङ्कारेन आगन्त्वा उपट्ठानद्वारे पीतरस्मिं विस्सज्जेत्वा समेहि पादेहि समं पथवियं पतिट्ठाय सगारवा अट्ठासि। तं दिस्वा महासत्तो पठमं गाथमाह –
Tassā pakkantakāle sirī devadhītā suvaṇṇavaṇṇehi vatthavilepanehi suvaṇṇālaṅkārena āgantvā upaṭṭhānadvāre pītarasmiṃ vissajjetvā samehi pādehi samaṃ pathaviyaṃ patiṭṭhāya sagāravā aṭṭhāsi. Taṃ disvā mahāsatto paṭhamaṃ gāthamāha –
४९.
49.
‘‘का नु दिब्बेन वण्णेन, पथब्या सुपतिट्ठिता।
‘‘Kā nu dibbena vaṇṇena, pathabyā supatiṭṭhitā;
का वा त्वं कस्स वा धीता, कथं जानेमु तं मय’’न्ति॥
Kā vā tvaṃ kassa vā dhītā, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti.
तत्थ दिब्बेनाति विसिट्ठेन उत्तमेन।
Tattha dibbenāti visiṭṭhena uttamena.
तं सुत्वा सिरी दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā sirī dutiyaṃ gāthamāha –
५०.
50.
‘‘महाराजस्सहं धीता, धतरट्ठस्स सिरीमतो।
‘‘Mahārājassahaṃ dhītā, dhataraṭṭhassa sirīmato;
अहं सिरी च लक्खी च, भूरिपञ्ञाति मं विदू।
Ahaṃ sirī ca lakkhī ca, bhūripaññāti maṃ vidū;
ओकासं याचितो देहि, वसेमु तव सन्तिके’’ति॥
Okāsaṃ yācito dehi, vasemu tava santike’’ti.
तत्थ सिरी च लक्खी चाति सिरीति च लक्खीति च अहमेवंनामा, न अञ्ञा। भूरिपञ्ञाति मं विदूति मं चातुमहाराजिकदेवलोके पथवीसमाय विपुलाय पञ्ञाय समन्नागताति जानन्ति। वसेमु तव सन्तिकेति तव अनुच्छिट्ठासने चेव अनुच्छिट्ठसयने च एकरत्तिं वसेय्याम, ओकासं मे देहीति।
Tattha sirī ca lakkhī cāti sirīti ca lakkhīti ca ahamevaṃnāmā, na aññā. Bhūripaññāti maṃ vidūti maṃ cātumahārājikadevaloke pathavīsamāya vipulāya paññāya samannāgatāti jānanti. Vasemu tava santiketi tava anucchiṭṭhāsane ceva anucchiṭṭhasayane ca ekarattiṃ vaseyyāma, okāsaṃ me dehīti.
ततो परं बोधिसत्तो आह –
Tato paraṃ bodhisatto āha –
५१.
51.
‘‘किंसीले किंसमाचारे, पुरिसे निविससे तुवं।
‘‘Kiṃsīle kiṃsamācāre, purise nivisase tuvaṃ;
पुट्ठा मे लक्खि अक्खाहि, कथं जानेमु तं मयं॥
Puṭṭhā me lakkhi akkhāhi, kathaṃ jānemu taṃ mayaṃ.
५२.
52.
‘‘यो चापि सीते अथ वापि उण्हे, वातातपे डंससरीसपे च।
‘‘Yo cāpi sīte atha vāpi uṇhe, vātātape ḍaṃsasarīsape ca;
खुधं पिपासं अभिभुय्य सब्बं, रत्तिन्दिवं यो सततं नियुत्तो॥
Khudhaṃ pipāsaṃ abhibhuyya sabbaṃ, rattindivaṃ yo satataṃ niyutto.
५३.
53.
‘‘कालागतञ्च न हापेति अत्थं, सो मे मनापो निविसे च तम्हि।
‘‘Kālāgatañca na hāpeti atthaṃ, so me manāpo nivise ca tamhi;
अक्कोधनो मित्तवा चागवा च, सीलूपपन्नो असठोजुभूतो॥
Akkodhano mittavā cāgavā ca, sīlūpapanno asaṭhojubhūto.
५४.
54.
‘‘सङ्गाहको सखिलो सण्हवाचो, महत्तपत्तोपि निवातवुत्ति।
‘‘Saṅgāhako sakhilo saṇhavāco, mahattapattopi nivātavutti;
तस्मिंहं पोसे विपुला भवामि, ऊमि समुद्दस्स यथापि वण्णं॥
Tasmiṃhaṃ pose vipulā bhavāmi, ūmi samuddassa yathāpi vaṇṇaṃ.
५५.
55.
‘‘यो चापि मित्ते अथ वा अमित्ते, सेट्ठे सरिक्खे अथ वापि हीने।
‘‘Yo cāpi mitte atha vā amitte, seṭṭhe sarikkhe atha vāpi hīne;
अत्थं चरन्तं अथ वा अनत्थं, आवी रहो सङ्गहमेव वत्ते॥
Atthaṃ carantaṃ atha vā anatthaṃ, āvī raho saṅgahameva vatte.
५६.
56.
‘‘वाचं न वज्जा फरुसं कदाचि, मतस्स जीवस्स च तस्स होमि।
‘‘Vācaṃ na vajjā pharusaṃ kadāci, matassa jīvassa ca tassa homi;
एतेसं यो अञ्ञतरं लभित्वा, कन्ता सिरी मज्जति अप्पपञ्ञो।
Etesaṃ yo aññataraṃ labhitvā, kantā sirī majjati appapañño;
तं दित्तरूपं विसमं चरन्तं, करीसठानंव विवज्जयामि॥
Taṃ dittarūpaṃ visamaṃ carantaṃ, karīsaṭhānaṃva vivajjayāmi.
५७.
57.
‘‘अत्तना कुरुते लक्खिं, अलक्खिं कुरुतत्तना।
‘‘Attanā kurute lakkhiṃ, alakkhiṃ kurutattanā;
न हि लक्खिं अलक्खिं वा, अञ्ञो अञ्ञस्स कारको’’ति॥
Na hi lakkhiṃ alakkhiṃ vā, añño aññassa kārako’’ti.
सेट्ठिस्स पुच्छा होति, सिरिया विस्सज्जना।
Seṭṭhissa pucchā hoti, siriyā vissajjanā.
तत्थ डंससरीसपे चाति डंसा वुच्चन्ति पिङ्गलमक्खिका, सब्बापि वा मक्खिकाजातिका इध ‘‘डंसा’’ति अधिप्पेता। सरीसपाति दीघजातिका। डंसा च सरीसपा च डंससरीसपा, तस्मिं डंससरीसपे सति। इदं वुत्तं होति – यो महासेट्ठि सीते वा उण्हे वा वातातपे वा डंससरीसपे वा सति एतेहि सीतादीहि पीळियमानोपि एतानि चेव सीतादीनि खुधञ्च पिपासञ्चाति सब्बम्पेतं परिस्सयं अभिभुय्य अभिभवित्वा तिणं विय अगणेत्वा रत्तिन्दिवं कसिवणिज्जादीसु चेव दानसीलादीसु च सततं अत्तनो कम्मेसु नियुत्तो अत्तानं योजेत्वा वत्तति।
Tattha ḍaṃsasarīsape cāti ḍaṃsā vuccanti piṅgalamakkhikā, sabbāpi vā makkhikājātikā idha ‘‘ḍaṃsā’’ti adhippetā. Sarīsapāti dīghajātikā. Ḍaṃsā ca sarīsapā ca ḍaṃsasarīsapā, tasmiṃ ḍaṃsasarīsape sati. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo mahāseṭṭhi sīte vā uṇhe vā vātātape vā ḍaṃsasarīsape vā sati etehi sītādīhi pīḷiyamānopi etāni ceva sītādīni khudhañca pipāsañcāti sabbampetaṃ parissayaṃ abhibhuyya abhibhavitvā tiṇaṃ viya agaṇetvā rattindivaṃ kasivaṇijjādīsu ceva dānasīlādīsu ca satataṃ attano kammesu niyutto attānaṃ yojetvā vattati.
कालागतञ्चाति कसिकालादीसु कसिआदीनि धनपरिच्चागसीलरक्खणधम्मस्सवनादिकालेसु च धनपरिच्चजनादिप्पभेदं दिट्ठधम्मसम्पराये सुखावहं अत्थं न हापेति, युत्तप्पयुत्तकाले करोतियेव, सो मय्हं मनापो तस्मिञ्च पुरिसे अहं निविसामीति। अक्कोधनोति अधिवासनखन्तिया समन्नागतो। मित्तवाति कल्याणमित्तेन समन्नागतो। चागवाति धनपरिच्चागयुत्तो।
Kālāgatañcāti kasikālādīsu kasiādīni dhanapariccāgasīlarakkhaṇadhammassavanādikālesu ca dhanapariccajanādippabhedaṃ diṭṭhadhammasamparāye sukhāvahaṃ atthaṃ na hāpeti, yuttappayuttakāle karotiyeva, so mayhaṃ manāpo tasmiñca purise ahaṃ nivisāmīti. Akkodhanoti adhivāsanakhantiyā samannāgato. Mittavāti kalyāṇamittena samannāgato. Cāgavāti dhanapariccāgayutto.
सङ्गाहकोति मित्तसङ्गहआमिससङ्गहधम्मसङ्गहानं कारको। सखिलोति मुदुवाचो। सण्हवाचोति मधुरवचनो। महत्तपत्तोपि निवातवुत्तीति महन्तं ठानं विपुलं इस्सरियं पत्तोपि यसेन अनुद्धतो नीचवुत्ति पण्डितानं ओवादकरो होति। तस्मिंहं पोसेति तस्मिं अहं पुरिसे। विपुला भवामीति अखुद्दका होमि। सो हि महतिया सिरिया पदट्ठानं। ऊमि समुद्दस्स यथापि वण्णन्ति यथा नाम समुद्दस्स वण्णं ओलोकेन्तानं उपरूपरि आगच्छमाना ऊमि विपुला विय खायति, एवमहं तस्मिं पुग्गले विपुला होमीति दीपेति।
Saṅgāhakoti mittasaṅgahaāmisasaṅgahadhammasaṅgahānaṃ kārako. Sakhiloti muduvāco. Saṇhavācoti madhuravacano. Mahattapattopi nivātavuttīti mahantaṃ ṭhānaṃ vipulaṃ issariyaṃ pattopi yasena anuddhato nīcavutti paṇḍitānaṃ ovādakaro hoti. Tasmiṃhaṃ poseti tasmiṃ ahaṃ purise. Vipulā bhavāmīti akhuddakā homi. So hi mahatiyā siriyā padaṭṭhānaṃ. Ūmi samuddassa yathāpi vaṇṇanti yathā nāma samuddassa vaṇṇaṃ olokentānaṃ uparūpari āgacchamānā ūmi vipulā viya khāyati, evamahaṃ tasmiṃ puggale vipulā homīti dīpeti.
आवी रहोति सम्मुखा च परम्मुखा च। सङ्गहमेव वत्तेति एतस्मिं मित्तादिभेदे पुग्गले चतुब्बिधं सङ्गहमेव वत्तेति पवत्तेति।
Āvī rahoti sammukhā ca parammukhā ca. Saṅgahameva vatteti etasmiṃ mittādibhede puggale catubbidhaṃ saṅgahameva vatteti pavatteti.
न वज्जाति यो कदाचि किस्मिञ्चि काले फरुसवचनं न वदेय्य, मधुरवचनोव होति। मतस्स जीवस्स चाति तस्साहं पुग्गलस्स मतस्सपि जीवन्तस्सपि भत्तिका होमि, इधलोकेपि परलोकेपि तादिसमेव भजामीति दस्सेति। एतेसं योति एतेसं सीताभिभवनादीनं हेट्ठा वुत्तगुणानं यो पुग्गलो एकम्पि गुणं लभित्वा पमज्जति पमुस्सति, पुन नानुयुञ्जतीति अत्थो। कन्ता सिरी, कन्तसिरिं, कन्तं सिरिन्ति तयोपि पाठा, तेसं वसेन अयं अत्थयोजना – यो पुग्गलो सिरिं लभित्वा ‘‘कन्ता मे सिरि यथाठाने ठिता’’ति एतेसं अञ्ञतरं गुणं पमज्जति, यो वा पुग्गलो कन्तसिरिं पियसिरिं इच्छन्तो एतेसं गुणानं अञ्ञतरं लभित्वा पमज्जति, यो वा पुग्गलो सिरिं लभित्वा कन्तं मनापं सिरिं एतेसं गुणानं अञ्ञतरं पमज्जति। अप्पपञ्ञोति निप्पञ्ञो। तं दित्तरूपं विसमं चरन्तन्ति तं अहं दित्तसभावं गब्बितसभावं कायदुच्चरितादिभेदं विसमं चरन्तं सुचिजातिको मनुस्सो गूथकूपं विय दूरतो विवज्जयामीति।
Na vajjāti yo kadāci kismiñci kāle pharusavacanaṃ na vadeyya, madhuravacanova hoti. Matassa jīvassa cāti tassāhaṃ puggalassa matassapi jīvantassapi bhattikā homi, idhalokepi paralokepi tādisameva bhajāmīti dasseti. Etesaṃ yoti etesaṃ sītābhibhavanādīnaṃ heṭṭhā vuttaguṇānaṃ yo puggalo ekampi guṇaṃ labhitvā pamajjati pamussati, puna nānuyuñjatīti attho. Kantā sirī, kantasiriṃ, kantaṃ sirinti tayopi pāṭhā, tesaṃ vasena ayaṃ atthayojanā – yo puggalo siriṃ labhitvā ‘‘kantā me siri yathāṭhāne ṭhitā’’ti etesaṃ aññataraṃ guṇaṃ pamajjati, yo vā puggalo kantasiriṃ piyasiriṃ icchanto etesaṃ guṇānaṃ aññataraṃ labhitvā pamajjati, yo vā puggalo siriṃ labhitvā kantaṃ manāpaṃ siriṃ etesaṃ guṇānaṃ aññataraṃ pamajjati. Appapaññoti nippañño. Taṃ dittarūpaṃ visamaṃ carantanti taṃ ahaṃ dittasabhāvaṃ gabbitasabhāvaṃ kāyaduccaritādibhedaṃ visamaṃ carantaṃ sucijātiko manusso gūthakūpaṃ viya dūrato vivajjayāmīti.
अञ्ञो अञ्ञस्स कारकोति एवं सन्ते लक्खिं वा अलक्खिं वा अञ्ञो पुरिसो अञ्ञस्स कारको नाम नत्थि, यो कोचि अत्तना अत्तनो लक्खिं वा अलक्खिं वा करोतीति।
Añño aññassa kārakoti evaṃ sante lakkhiṃ vā alakkhiṃ vā añño puriso aññassa kārako nāma natthi, yo koci attanā attano lakkhiṃ vā alakkhiṃ vā karotīti.
एवं महासत्तो देविया वचनं अभिनन्दित्वा ‘‘इदं अनुच्छिट्ठं आसनञ्च सयनञ्च तुय्हंयेव अनुच्छविकं, पल्लङ्के च सयने च निसीद चेव निपज्ज चा’’ति आह। सा तत्थ वसित्वा पच्चूसकाले निक्खमित्वा चातुमहाराजिकदेवलोकं गन्त्वा अनोतत्तदहे पठमं नहायि। तम्पि सयनं सिरिदेवताय परिभुत्तभावा सिरिसयनं नाम जातं। सिरिसयनस्स अयं वंसो, इमिना कारणेन यावज्जतना ‘‘सिरिसयन’’न्ति वुच्चति।
Evaṃ mahāsatto deviyā vacanaṃ abhinanditvā ‘‘idaṃ anucchiṭṭhaṃ āsanañca sayanañca tuyhaṃyeva anucchavikaṃ, pallaṅke ca sayane ca nisīda ceva nipajja cā’’ti āha. Sā tattha vasitvā paccūsakāle nikkhamitvā cātumahārājikadevalokaṃ gantvā anotattadahe paṭhamaṃ nahāyi. Tampi sayanaṃ siridevatāya paribhuttabhāvā sirisayanaṃ nāma jātaṃ. Sirisayanassa ayaṃ vaṃso, iminā kāraṇena yāvajjatanā ‘‘sirisayana’’nti vuccati.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा सिरिदेवी उप्पलवण्णा अहोसि, सुचिपरिवारसेट्ठि पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā siridevī uppalavaṇṇā ahosi, suciparivāraseṭṭhi pana ahameva ahosi’’nti.
सिरिकाळकण्णिजातकवण्णना सत्तमा।
Sirikāḷakaṇṇijātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३८२. सिरिकाळकण्णिजातकं • 382. Sirikāḷakaṇṇijātakaṃ
