| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
१३. सिरिमण्डत्थेरगाथावण्णना
13. Sirimaṇḍattheragāthāvaṇṇanā
छन्नमतिवस्सतीतिआदिका आयस्मतो सिरिमण्डत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे संसुमारगिरे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा सिरिमण्डोति लद्धनामो वयप्पत्तो भेसकलावने भगवति विहरन्ते सत्थारं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा लद्धूपसम्पदो समणधम्मं करोन्तो एकस्मिं उपोसथदिवसे पातिमोक्खुद्देसट्ठाने निसिन्नो निदानुद्देसस्स परियोसाने ‘‘आविकता हिस्स फासु होती’’ति (महाव॰ १३४) पाळिया अत्थं उपधारेन्तो आपन्नं आपत्तिं अनाविकत्वा पटिच्छादेन्तो उपरूपरि आपत्तियो आपज्जति, तेनस्स न फासु होति, आविकत्वा पन यथाधम्मं पटिकरोन्तस्स फासु होतीति इममत्थं मनसि कत्वा ‘‘अहो सत्थु सासनं सुविसुद्ध’’न्ति लद्धप्पसादो तथा उप्पन्नं पीतिं विक्खम्भेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा पसन्नमानसो भिक्खूनं ओवादं देन्तो –
Channamativassatītiādikā āyasmato sirimaṇḍattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinitvā imasmiṃ buddhuppāde saṃsumāragire brāhmaṇakule nibbattitvā sirimaṇḍoti laddhanāmo vayappatto bhesakalāvane bhagavati viharante satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā laddhūpasampado samaṇadhammaṃ karonto ekasmiṃ uposathadivase pātimokkhuddesaṭṭhāne nisinno nidānuddesassa pariyosāne ‘‘āvikatā hissa phāsu hotī’’ti (mahāva. 134) pāḷiyā atthaṃ upadhārento āpannaṃ āpattiṃ anāvikatvā paṭicchādento uparūpari āpattiyo āpajjati, tenassa na phāsu hoti, āvikatvā pana yathādhammaṃ paṭikarontassa phāsu hotīti imamatthaṃ manasi katvā ‘‘aho satthu sāsanaṃ suvisuddha’’nti laddhappasādo tathā uppannaṃ pītiṃ vikkhambhetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā pasannamānaso bhikkhūnaṃ ovādaṃ dento –
४४७.
447.
‘‘छन्नमतिवस्सति, विवटं नातिवस्सति।
‘‘Channamativassati, vivaṭaṃ nātivassati;
तस्मा छन्नं विवरेथ, एवं तं नातिवस्सति॥
Tasmā channaṃ vivaretha, evaṃ taṃ nātivassati.
४४८.
448.
‘‘मच्चुनाब्भाहतो लोको, जराय परिवारितो।
‘‘Maccunābbhāhato loko, jarāya parivārito;
तण्हासल्लेन ओतिण्णो, इच्छाधूपायितो सदा॥ (सं॰ नि॰ १.६६)।
Taṇhāsallena otiṇṇo, icchādhūpāyito sadā. (saṃ. ni. 1.66);
४४९.
449.
‘‘मच्चुनाब्भाहतो लोको, परिक्खित्तो जराय च।
‘‘Maccunābbhāhato loko, parikkhitto jarāya ca;
हञ्ञति निच्चमत्ताणो, पत्तदण्डोव तक्करो॥
Haññati niccamattāṇo, pattadaṇḍova takkaro.
४५०.
450.
‘‘आगच्छन्तग्गिखन्धाव, मच्चु ब्याधि जरा तयो।
‘‘Āgacchantaggikhandhāva, maccu byādhi jarā tayo;
पच्चुग्गन्तुं बलं नत्थि, जवो नत्थि पलायितुं॥
Paccuggantuṃ balaṃ natthi, javo natthi palāyituṃ.
४५१.
451.
‘‘अमोघं दिवसं कयिरा, अप्पेन बहुकेन वा।
‘‘Amoghaṃ divasaṃ kayirā, appena bahukena vā;
यं यं विजहते रत्तिं, तदूनं तस्स जीवितं॥
Yaṃ yaṃ vijahate rattiṃ, tadūnaṃ tassa jīvitaṃ.
४५२.
452.
‘‘चरतो तिट्ठतो वापि, आसीनसयनस्स वा।
‘‘Carato tiṭṭhato vāpi, āsīnasayanassa vā;
उपेति चरिमा रत्ति, न ते कालो पमज्जितु’’न्ति॥ –
Upeti carimā ratti, na te kālo pamajjitu’’nti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
तत्थ छन्नन्ति छादितं यथाभूतं अविवटं अप्पकासितं दुच्चरितं। अतिवस्सतीति आपत्तिवस्सञ्चेव किलेसवस्सञ्च अतिविय वस्सति। आपत्तिया हि छादनं अलज्जिभावादिना तादिसोव, छादनेन ततो अञ्ञथाव पुनपि तथारूपं ततो वा पापिट्ठतरं आपत्तिं आपज्जेय्याति छादनं वस्सनस्स कारणं वुत्तं। विवटन्ति पकासितं अप्पटिच्छन्नं। नातिवस्सतीति एत्थ अतीति उपसग्गमत्तं, न वस्सतीति अत्थो। अवस्सनञ्चेत्थ वुत्तविपरियायेन वेदितब्बं चित्तसन्तानस्स विसोधितत्ता। तस्माति वुत्तमेवत्थं कारणभावेन पच्चामसति, छन्नस्स दुच्चरितस्स आपत्तिवस्सादीनं अतिवस्सनतो विवटस्स च अवस्सनतोति अत्थो। छन्नं विवरेथाति पुथुज्जनभावेन छादनाधिप्पाये उप्पन्नेपि तं अननुवत्तित्वा विवरेथ आविकरेय्य, यथाधम्मं पटिकरेय्य। एवन्ति विवरणेन यथाधम्मं पटिपत्तिया। तन्ति तं छन्नं दुच्चरितं। नातिवस्सति आपत्तिवस्सं किलेसवस्सञ्च न वस्सति, सुद्धन्ते पुग्गलं पतिट्ठपेतीति अत्थो।
Tattha channanti chāditaṃ yathābhūtaṃ avivaṭaṃ appakāsitaṃ duccaritaṃ. Ativassatīti āpattivassañceva kilesavassañca ativiya vassati. Āpattiyā hi chādanaṃ alajjibhāvādinā tādisova, chādanena tato aññathāva punapi tathārūpaṃ tato vā pāpiṭṭhataraṃ āpattiṃ āpajjeyyāti chādanaṃ vassanassa kāraṇaṃ vuttaṃ. Vivaṭanti pakāsitaṃ appaṭicchannaṃ. Nātivassatīti ettha atīti upasaggamattaṃ, na vassatīti attho. Avassanañcettha vuttavipariyāyena veditabbaṃ cittasantānassa visodhitattā. Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati, channassa duccaritassa āpattivassādīnaṃ ativassanato vivaṭassa ca avassanatoti attho. Channaṃ vivarethāti puthujjanabhāvena chādanādhippāye uppannepi taṃ ananuvattitvā vivaretha āvikareyya, yathādhammaṃ paṭikareyya. Evanti vivaraṇena yathādhammaṃ paṭipattiyā. Tanti taṃ channaṃ duccaritaṃ. Nātivassati āpattivassaṃ kilesavassañca na vassati, suddhante puggalaṃ patiṭṭhapetīti attho.
इदानि ‘‘एकंसेन सीघंयेव च अत्ता सोधेतब्बो, अप्पमादो कातब्बो’’ति तस्स कारणं संवेगवत्थुं दस्सेन्तो ‘‘मच्चुनाब्भाहतो लोको’’तिआदिमाह। तत्थ मच्चुनाब्भाहतो लोकोति अयं सब्बोपि सत्तलोको चोरो विय चोरघातकेन, सब्बवट्टनिपातिना मच्चुना मरणेन अभिहतो, न तस्स हत्थतो मुच्चति। जराय परिवारितोति अयं लोको उप्पादतो उद्धं मरणूपनयनरसाय जराय परिवारितो अज्झोत्थटो, जरासङ्घातपरिमुक्कोति अत्थो। तण्हासल्लेन ओतिण्णोति सरीरस्स अन्तो निमुग्गेन विसपीतखुरप्पेन विय उपादानलक्खणेन तण्हासङ्खातेन सल्लेन ओतिण्णो हदयब्भन्तरे ओगाळ्हो। तण्हा हि पीळाजननतो अन्तो तुदनतो दुरुद्धारतो च ‘‘सल्लो’’ति वुच्चति। इच्छाधूपायितोति आरम्मणाभिपत्थनलक्खणाय इच्छाय सन्तापितो। तं विसयं इच्छन्तो हि पुग्गलो यदिच्छितं विसयं लभन्तो वा अलभन्तो वा ताय एव अनुदहनलक्खणाय इच्छाय सन्तत्तो परिळाहप्पत्तो होति। सदाति सब्बकालं, इदञ्च पदं सब्बपदेसु योजेतब्बं।
Idāni ‘‘ekaṃsena sīghaṃyeva ca attā sodhetabbo, appamādo kātabbo’’ti tassa kāraṇaṃ saṃvegavatthuṃ dassento ‘‘maccunābbhāhato loko’’tiādimāha. Tattha maccunābbhāhato lokoti ayaṃ sabbopi sattaloko coro viya coraghātakena, sabbavaṭṭanipātinā maccunā maraṇena abhihato, na tassa hatthato muccati. Jarāya parivāritoti ayaṃ loko uppādato uddhaṃ maraṇūpanayanarasāya jarāya parivārito ajjhotthaṭo, jarāsaṅghātaparimukkoti attho. Taṇhāsallena otiṇṇoti sarīrassa anto nimuggena visapītakhurappena viya upādānalakkhaṇena taṇhāsaṅkhātena sallena otiṇṇo hadayabbhantare ogāḷho. Taṇhā hi pīḷājananato anto tudanato duruddhārato ca ‘‘sallo’’ti vuccati. Icchādhūpāyitoti ārammaṇābhipatthanalakkhaṇāya icchāya santāpito. Taṃ visayaṃ icchanto hi puggalo yadicchitaṃ visayaṃ labhanto vā alabhanto vā tāya eva anudahanalakkhaṇāya icchāya santatto pariḷāhappatto hoti. Sadāti sabbakālaṃ, idañca padaṃ sabbapadesu yojetabbaṃ.
परिक्खित्तो जराय चाति न केवलं मच्चुना अब्भाहतोयेव, अथ खो जराय च परिक्खित्तो। जराय समवरुद्धो जरापाकारपरिक्खित्तो, न तं समतिक्कमतीति अत्थो। हञ्ञति निच्चमत्ताणोति अताणो असरणो हुत्वा निच्चकालं जरामरणेहि हञ्ञति विबाधीयति। यथा किं? पत्तदण्डोव तक्करो यथा तक्करो चोरो कतापराधो वज्झप्पत्तो अताणो राजाणाय हञ्ञति, एवमयं लोको जरामरणेहीति दस्सेति।
Parikkhitto jarāya cāti na kevalaṃ maccunā abbhāhatoyeva, atha kho jarāya ca parikkhitto. Jarāya samavaruddho jarāpākāraparikkhitto, na taṃ samatikkamatīti attho. Haññati niccamattāṇoti atāṇo asaraṇo hutvā niccakālaṃ jarāmaraṇehi haññati vibādhīyati. Yathā kiṃ? Pattadaṇḍova takkaro yathā takkaro coro katāparādho vajjhappatto atāṇo rājāṇāya haññati, evamayaṃ loko jarāmaraṇehīti dasseti.
आगच्छन्तग्गिखन्धावाति महावने डय्हमाने तं अभिभवन्ता महन्ता अग्गिक्खन्धा विय मच्चु ब्याधि जराति इमे तयो अनुदहनट्ठेन अग्गिक्खन्धा इमं सत्तलोकं अभिभवन्ता आगच्छन्ति , तेसं पन पटिबलो हुत्वा पच्चुग्गन्तुं अभिभवितुं बलं उस्साहो नत्थि, इमस्स लोकस्स, जवो नत्थि पलायितुं जवन्तेसु, अज्झोत्थरन्तेसु। यत्थ ते नाभिभवन्ति, पिट्ठिं दस्सेत्वा ततो पलायितुम्पि इमस्स लोकस्स जङ्घाजवो नत्थि, एवं अत्तना असमत्थो मायादीहि उपायेहि अप्पटिकारे तिविधे बलवति पच्चामित्ते निच्चुपट्ठिते किं कातब्बन्ति चे? अमोघं दिवसं कयिरा, अप्पेन बहुकेन वाति अप्पेन अन्तमसो गद्दूहनमत्तम्पि कालं पवत्तितेन बहुकेन वा सकलं अहोरत्तं पवत्तितेन विपस्सनामनसिकारेन अमोघं अवञ्झं दिवसं करेय्य, यस्मा यं यं विजहते रत्तिं, तदूनं तस्स जीवितं अयं सत्तो यं यं रत्तिं विजहति नासेति खेपेति, तदूनं तेन ऊनं तस्स सत्तस्स जीवितं होति। एतेन रत्तिक्खयो नाम जीवितक्खयो तस्स अनिवत्तनतोति दस्सेति। तेनाह –
Āgacchantaggikhandhāvāti mahāvane ḍayhamāne taṃ abhibhavantā mahantā aggikkhandhā viya maccu byādhi jarāti ime tayo anudahanaṭṭhena aggikkhandhā imaṃ sattalokaṃ abhibhavantā āgacchanti , tesaṃ pana paṭibalo hutvā paccuggantuṃ abhibhavituṃ balaṃ ussāho natthi, imassa lokassa, javo natthi palāyituṃ javantesu, ajjhottharantesu. Yattha te nābhibhavanti, piṭṭhiṃ dassetvā tato palāyitumpi imassa lokassa jaṅghājavo natthi, evaṃ attanā asamattho māyādīhi upāyehi appaṭikāre tividhe balavati paccāmitte niccupaṭṭhite kiṃ kātabbanti ce? Amoghaṃdivasaṃ kayirā, appena bahukena vāti appena antamaso gaddūhanamattampi kālaṃ pavattitena bahukena vā sakalaṃ ahorattaṃ pavattitena vipassanāmanasikārena amoghaṃ avañjhaṃ divasaṃ kareyya, yasmā yaṃ yaṃ vijahate rattiṃ, tadūnaṃ tassa jīvitaṃ ayaṃ satto yaṃ yaṃ rattiṃ vijahati nāseti khepeti, tadūnaṃ tena ūnaṃ tassa sattassa jīvitaṃ hoti. Etena rattikkhayo nāma jīvitakkhayo tassa anivattanatoti dasseti. Tenāha –
‘‘यमेकरत्तिं पठमं, गब्भे वसति माणवो।
‘‘Yamekarattiṃ paṭhamaṃ, gabbhe vasati māṇavo;
अब्भुट्ठितोव सो याति, स गच्छं न निवत्तती’’ति॥ (जा॰ १.१५.३६३)।
Abbhuṭṭhitova so yāti, sa gacchaṃ na nivattatī’’ti. (jā. 1.15.363);
न केवलं रत्तिवसेनेव, अथ खो इरियापथवसेनापि जीवितक्खयो उपधारेतब्बोति आह ‘‘चरतो’’तिआदि। चरतोति गच्छन्तस्स। तिट्ठतोति ठितं कप्पेन्तस्स। आसीनसयनस्स वाति आसीनस्स सयनस्स वा, निसिन्नस्स निपज्जन्तस्स वाति अत्थो। ‘‘आसीदन’’न्तिपि पठन्ति, तत्थ सामिअत्थे उपयोगवचनं दट्ठब्बं। उपेति चरिमा रत्तीति चरिमकचित्तसहिता रत्ति उपगच्छति, रत्तिग्गहणञ्चेत्थ देसनासीसमत्तं। गमनादीसु येन केनचि इरियापथेन समङ्गीभूतस्स चरिमकालोयेव, तेनेवस्स इरियापथक्खणा जीवितं खेपेत्वा एव गच्छन्ति, तस्मा न ते कालो पमज्जितुं नायं तुय्हं पमादं आपज्जितुं कालो ‘‘इमस्मिं नाम काले मरणं न होती’’ति अविदितत्ता। वुत्तं हि –
Na kevalaṃ rattivaseneva, atha kho iriyāpathavasenāpi jīvitakkhayo upadhāretabboti āha ‘‘carato’’tiādi. Caratoti gacchantassa. Tiṭṭhatoti ṭhitaṃ kappentassa. Āsīnasayanassa vāti āsīnassa sayanassa vā, nisinnassa nipajjantassa vāti attho. ‘‘Āsīdana’’ntipi paṭhanti, tattha sāmiatthe upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Upeti carimā rattīti carimakacittasahitā ratti upagacchati, rattiggahaṇañcettha desanāsīsamattaṃ. Gamanādīsu yena kenaci iriyāpathena samaṅgībhūtassa carimakāloyeva, tenevassa iriyāpathakkhaṇā jīvitaṃ khepetvā eva gacchanti, tasmā na te kālo pamajjituṃ nāyaṃ tuyhaṃ pamādaṃ āpajjituṃ kālo ‘‘imasmiṃ nāma kāle maraṇaṃ na hotī’’ti aviditattā. Vuttaṃ hi –
‘‘अनिमित्तमनञ्ञातं, मच्चानं इध जीवितं।
‘‘Animittamanaññātaṃ, maccānaṃ idha jīvitaṃ;
कसिरञ्च परित्तञ्च, तञ्च दुक्खेन संयुत’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ ५७९)।
Kasirañca parittañca, tañca dukkhena saṃyuta’’nti. (su. ni. 579);
तस्मा एवं अत्तानं ओवदित्वा अप्पमत्तेन तीसु सिक्खासु अनुयोगो कातब्बोति अधिप्पायो।
Tasmā evaṃ attānaṃ ovaditvā appamattena tīsu sikkhāsu anuyogo kātabboti adhippāyo.
सिरिमण्डत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Sirimaṇḍattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १३. सिरिमण्डत्थेरगाथा • 13. Sirimaṇḍattheragāthā
