| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๕. ปญฺจมวโคฺค
5. Pañcamavaggo
๑. สิริวฑฺฒเตฺถรคาถาวณฺณนา
1. Sirivaḍḍhattheragāthāvaṇṇanā
วิวรมนุปตนฺติ วิชฺชุตาติ อายสฺมโต สิริวฑฺฒเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินโนฺต อิโต เอกนวุเต กเปฺป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา กิงฺกณิปุเปฺผหิ ปูชํ กตฺวา เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวโลเก นิพฺพโตฺต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, สิริวโฑฺฒติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปโตฺต พิมฺพิสารสมาคเม สตฺถริ สทฺธเมฺม จ อุปฺปนฺนปฺปสาโท เหตุสมฺปนฺนตาย ปพฺพชิฯ ปพฺพชิตฺวา จ กตปุพฺพกิโจฺจ เวภารปณฺฑวปพฺพตานํ อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญายตเน ปพฺพตคุหายํ กมฺมฎฺฐานมนุยุโตฺต วิหรติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย มหา อกาลเมโฆ อุฎฺฐหิฯ วิชฺชุลฺลตา ปพฺพตวิวรํ ปวิสนฺติโย วิย วิจรนฺติฯ เถรสฺส ฆมฺมปริฬาหาภิภูตสฺส สารคเพฺภหิ เมฆวาเตหิ ฆมฺมปริฬาโห วูปสมิฯ อุตุสปฺปายลาเภน จิตฺตํ เอกคฺคํ อโหสิฯ สมาหิตจิโตฺต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒๑.๑๐-๑๔) –
Vivaramanupatantivijjutāti āyasmato sirivaḍḍhattherassa gāthā. Kā uppatti? Sopi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto ito ekanavute kappe vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto vipassiṃ bhagavantaṃ passitvā kiṅkaṇipupphehi pūjaṃ katvā tena puññakammena devaloke nibbatto aparāparaṃ puññāni katvā sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe vibhavasampannassa brāhmaṇassa gehe nibbatti, sirivaḍḍhotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto bimbisārasamāgame satthari saddhamme ca uppannappasādo hetusampannatāya pabbaji. Pabbajitvā ca katapubbakicco vebhārapaṇḍavapabbatānaṃ avidūre aññatarasmiṃ araññāyatane pabbataguhāyaṃ kammaṭṭhānamanuyutto viharati. Tasmiñca samaye mahā akālamegho uṭṭhahi. Vijjullatā pabbatavivaraṃ pavisantiyo viya vicaranti. Therassa ghammapariḷāhābhibhūtassa sāragabbhehi meghavātehi ghammapariḷāho vūpasami. Utusappāyalābhena cittaṃ ekaggaṃ ahosi. Samāhitacitto vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.21.10-14) –
‘‘กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, สพฺพญฺญู โลกนายโก;
‘‘Kañcanagghiyasaṅkāso, sabbaññū lokanāyako;
โอทกํ ทหโมคฺคยฺห, สินายิ อคฺคปุคฺคโลฯ
Odakaṃ dahamoggayha, sināyi aggapuggalo.
‘‘ปคฺคยฺห กิงฺกณิํ ปุปฺผํ, วิปสฺสิสฺสาภิโรปยิํ;
‘‘Paggayha kiṅkaṇiṃ pupphaṃ, vipassissābhiropayiṃ;
อุทคฺคจิโตฺต สุมโน, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโนฯ
Udaggacitto sumano, dvipadindassa tādino.
‘‘เอกนวุติโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘สตฺตวีสติกปฺปมฺหิ, ราชา ภีมรโถ อหุ;
‘‘Sattavīsatikappamhi, rājā bhīmaratho ahu;
สตฺตรตนสมฺปโนฺน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญาปเทเสน อตฺตสนฺนิสฺสยํ อุทานํ อุทาเนโนฺต ‘‘วิวรมนุปตนฺติ วิชฺชุตา’’ติ คาถํ อภาสิฯ
Arahattaṃ pana patvā aññāpadesena attasannissayaṃ udānaṃ udānento ‘‘vivaramanupatanti vijjutā’’ti gāthaṃ abhāsi.
๔๑. ตตฺถ วิวรนฺติ อนฺตรา เวมชฺฌํฯ อนุปตนฺตีติ อนุลกฺขเณ ปตนฺติ ปวตฺตนฺติ, วิโชฺชตนฺตีติ อโตฺถฯ วิโชฺชตนเมว หิ วิชฺชุลฺลตานํ ปวตฺติ นามฯ อนุ-สทฺทโยเคน เจตฺถ อุปโยควจนํ, ยถา ‘‘รุกฺขมนุวิโชฺชตนฺตี’’ติฯ วิชฺชุตาติ สเตรตาฯ เวภารสฺส จ ปณฺฑวสฺส จาติ เวภารปพฺพตสฺส จ ปณฺฑวปพฺพตสฺส จ วิวรมนุปตนฺตีติ โยชนาฯ นควิวรคโตติ นควิวรํ ปพฺพตคุหํ อุปคโตฯ ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายติ, สมถวิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปโนฺต ภาเวติฯ ปุโตฺต อปฺปฎิมสฺส ตาทิโนติ สีลกฺขนฺธาทิธมฺมกายสมฺปตฺติยา รูปกายสมฺปตฺติยา จ อนุปมสฺส อุปมารหิตสฺส อิฎฺฐานิฎฺฐาทีสุ ตาทิลกฺขณสมฺปตฺติยา ตาทิโน พุทฺธสฺส ภควโต โอรสปุโตฺตฯ ปุตฺตวจเนเนว เจตฺถ เถเรน สตฺถุ อนุชาตภาวทีปเนน อญฺญา พฺยากตาติ เวทิตพฺพํฯ
41. Tattha vivaranti antarā vemajjhaṃ. Anupatantīti anulakkhaṇe patanti pavattanti, vijjotantīti attho. Vijjotanameva hi vijjullatānaṃ pavatti nāma. Anu-saddayogena cettha upayogavacanaṃ, yathā ‘‘rukkhamanuvijjotantī’’ti. Vijjutāti sateratā. Vebhārassa ca paṇḍavassa cāti vebhārapabbatassa ca paṇḍavapabbatassa ca vivaramanupatantīti yojanā. Nagavivaragatoti nagavivaraṃ pabbataguhaṃ upagato. Jhāyatīti ārammaṇūpanijjhānena lakkhaṇūpanijjhānena ca jhāyati, samathavipassanaṃ ussukkāpento bhāveti. Putto appaṭimassa tādinoti sīlakkhandhādidhammakāyasampattiyā rūpakāyasampattiyā ca anupamassa upamārahitassa iṭṭhāniṭṭhādīsu tādilakkhaṇasampattiyā tādino buddhassa bhagavato orasaputto. Puttavacaneneva cettha therena satthu anujātabhāvadīpanena aññā byākatāti veditabbaṃ.
สิริวฑฺฒเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Sirivaḍḍhattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๑. สิริวฑฺฒเตฺถรคาถา • 1. Sirivaḍḍhattheragāthā
