| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
६. सीतवनियत्थेरगाथावण्णना
6. Sītavaniyattheragāthāvaṇṇanā
यो सीतवनन्ति आयस्मतो सम्भूतत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? इतो किर अट्ठारसाधिकस्स कप्पसतस्स मत्थके अत्थदस्सी नाम सम्बुद्धो लोके उप्पज्जित्वा सदेवकं लोकं संसारमहोघतो तारेन्तो एकदिवसं महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं गङ्गातीरं उपगच्छि। तस्मिं काले अयं गहपतिकुले निब्बत्तो तत्थ भगवन्तं पस्सित्वा पसन्नमानसो उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा ‘‘किं, भन्ते, पारं गन्तुकामत्था’’ति पुच्छि। भगवा ‘‘गमिस्सामा’’ति अवोच। सो तावदेव नावासङ्घाटं योजेत्वा उपनेसि। सत्था तं अनुकम्पन्तो सह भिक्खुसङ्घेन नावं अभिरुहि। सो सयम्पि अभिरुय्ह सुखेनेव परतीरं सम्पापेत्वा भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च दुतियदिवसे महादानं पवत्तेत्वा अनुगन्त्वा पसन्नचित्तो वन्दित्वा निवत्ति। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरित्वा इतो तेरसाधिककप्पसतस्स मत्थके खत्तियकुले निब्बत्तित्वा राजा अहोसि चक्कवत्ती धम्मिको धम्मराजा। सो सत्ते सुगतिमग्गे पतिट्ठापेत्वा ततो चुतो एकनवुतिकप्पे विपस्सिस्स भगवतो सासने पब्बजित्वा धुतधम्मे समादाय सुसाने वसन्तो समणधम्मं अकासि। पुन कस्सपस्स भगवतो कालेपि तस्स सासने तीहि सहायेहि सद्धिं पब्बजित्वा वीसतिवस्ससहस्सानि समणधम्मं कत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे ब्राह्मणमहासालस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। तस्स ‘‘सम्भूतो’’ति नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो ब्राह्मणसिप्पेसु निप्फत्तिं गतो। भूमिजो जेय्यसेनो अभिराधनोति तीहि सहायेहि सद्धिं भगवतो सन्तिकं गतो धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि। ये सन्धाय वुत्तं –
Yo sītavananti āyasmato sambhūtattherassa gāthā. Kā uppatti? Ito kira aṭṭhārasādhikassa kappasatassa matthake atthadassī nāma sambuddho loke uppajjitvā sadevakaṃ lokaṃ saṃsāramahoghato tārento ekadivasaṃ mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ gaṅgātīraṃ upagacchi. Tasmiṃ kāle ayaṃ gahapatikule nibbatto tattha bhagavantaṃ passitvā pasannamānaso upasaṅkamitvā vanditvā ‘‘kiṃ, bhante, pāraṃ gantukāmatthā’’ti pucchi. Bhagavā ‘‘gamissāmā’’ti avoca. So tāvadeva nāvāsaṅghāṭaṃ yojetvā upanesi. Satthā taṃ anukampanto saha bhikkhusaṅghena nāvaṃ abhiruhi. So sayampi abhiruyha sukheneva paratīraṃ sampāpetvā bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca dutiyadivase mahādānaṃ pavattetvā anugantvā pasannacitto vanditvā nivatti. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaritvā ito terasādhikakappasatassa matthake khattiyakule nibbattitvā rājā ahosi cakkavattī dhammiko dhammarājā. So satte sugatimagge patiṭṭhāpetvā tato cuto ekanavutikappe vipassissa bhagavato sāsane pabbajitvā dhutadhamme samādāya susāne vasanto samaṇadhammaṃ akāsi. Puna kassapassa bhagavato kālepi tassa sāsane tīhi sahāyehi saddhiṃ pabbajitvā vīsativassasahassāni samaṇadhammaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahe brāhmaṇamahāsālassa putto hutvā nibbatti. Tassa ‘‘sambhūto’’ti nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto brāhmaṇasippesu nipphattiṃ gato. Bhūmijo jeyyaseno abhirādhanoti tīhi sahāyehi saddhiṃ bhagavato santikaṃ gato dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. Ye sandhāya vuttaṃ –
‘‘भूमिजो जेय्यसेनो च, सम्भूतो अभिराधनो।
‘‘Bhūmijo jeyyaseno ca, sambhūto abhirādhano;
एते धम्मं अभिञ्ञासुं, सासने वरतादिनो’’ति॥
Ete dhammaṃ abhiññāsuṃ, sāsane varatādino’’ti.
अथ सम्भूतो भगवतो सन्तिके कायगतासतिकम्मट्ठानं गहेत्वा निबद्धं सीतवने वसति। तेनेवायस्मा ‘‘सीतवनियो’’ति पञ्ञायित्थ। तेन च समयेन वेस्सवणो महाराजा केनचिदेव करणीयेन जम्बुदीपे दक्खिणदिसाभागं उद्दिस्स आकासेन गच्छन्तो थेरं अब्भोकासे निसीदित्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तं दिस्वा विमानतो ओरुय्ह थेरं वन्दित्वा, ‘‘यदा थेरो समाधितो वुट्ठहिस्सति, तदा मम आगमनं आरोचेथ, आरक्खञ्चस्स करोथा’’ति द्वे यक्खे आणापेत्वा पक्कामि। ते थेरस्स समीपे ठत्वा मनसिकारं पटिसंहरित्वा निसिन्नकाले आरोचेसुं। तं सुत्वा थेरो ‘‘तुम्हे मम वचनेन वेस्सवणमहाराजस्स कथेथ, भगवता अत्तनो सासने ठितानं सतिआरक्खा नाम ठपिता अत्थि, सायेव मादिसे रक्खति, त्वं तत्थ अप्पोस्सुक्को होहि, भगवतो ओवादे ठितानं एदिसाय आरक्खाय करणीयं नत्थी’’ति ते विस्सज्जेत्वा तावदेव विपस्सनं वड्ढेत्वा विज्जात्तयं सच्छाकासि। ततो वेस्सवणो निवत्तमानो थेरस्स समीपं पत्वा मुखाकारसल्लक्खणेनेवस्स कतकिच्चभावं ञत्वा सावत्थिं गन्त्वा भगवतो आरोचेत्वा सत्थु सम्मुखा थेरं अभित्थवन्तो –
Atha sambhūto bhagavato santike kāyagatāsatikammaṭṭhānaṃ gahetvā nibaddhaṃ sītavane vasati. Tenevāyasmā ‘‘sītavaniyo’’ti paññāyittha. Tena ca samayena vessavaṇo mahārājā kenacideva karaṇīyena jambudīpe dakkhiṇadisābhāgaṃ uddissa ākāsena gacchanto theraṃ abbhokāse nisīditvā kammaṭṭhānaṃ manasikarontaṃ disvā vimānato oruyha theraṃ vanditvā, ‘‘yadā thero samādhito vuṭṭhahissati, tadā mama āgamanaṃ ārocetha, ārakkhañcassa karothā’’ti dve yakkhe āṇāpetvā pakkāmi. Te therassa samīpe ṭhatvā manasikāraṃ paṭisaṃharitvā nisinnakāle ārocesuṃ. Taṃ sutvā thero ‘‘tumhe mama vacanena vessavaṇamahārājassa kathetha, bhagavatā attano sāsane ṭhitānaṃ satiārakkhā nāma ṭhapitā atthi, sāyeva mādise rakkhati, tvaṃ tattha appossukko hohi, bhagavato ovāde ṭhitānaṃ edisāya ārakkhāya karaṇīyaṃ natthī’’ti te vissajjetvā tāvadeva vipassanaṃ vaḍḍhetvā vijjāttayaṃ sacchākāsi. Tato vessavaṇo nivattamāno therassa samīpaṃ patvā mukhākārasallakkhaṇenevassa katakiccabhāvaṃ ñatvā sāvatthiṃ gantvā bhagavato ārocetvā satthu sammukhā theraṃ abhitthavanto –
‘‘सतिआरक्खसम्पन्नो, धितिमा वीरियसमाहितो।
‘‘Satiārakkhasampanno, dhitimā vīriyasamāhito;
अनुजातो सत्थु सम्भूतो, तेविज्जो मच्चुपारगू’’ति॥ –
Anujāto satthu sambhūto, tevijjo maccupāragū’’ti. –
इमाय गाथाय थेरस्स गुणे वण्णेसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.२१.१५-२०) –
Imāya gāthāya therassa guṇe vaṇṇesi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.21.15-20) –
‘‘अत्थदस्सी तु भगवा, द्विपदिन्दो नरासभो।
‘‘Atthadassī tu bhagavā, dvipadindo narāsabho;
पुरक्खतो सावकेहि, गङ्गातीरमुपागमि॥
Purakkhato sāvakehi, gaṅgātīramupāgami.
‘‘समतित्ति काकपेय्या, गङ्गा आसि दुरुत्तरा।
‘‘Samatitti kākapeyyā, gaṅgā āsi duruttarā;
उत्तारयिं भिक्खुसङ्घं, बुद्धञ्च द्विपदुत्तमं॥
Uttārayiṃ bhikkhusaṅghaṃ, buddhañca dvipaduttamaṃ.
‘‘अट्ठारसे कप्पसते, यं कम्ममकरिं तदा।
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ kammamakariṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, तरणाय इदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, taraṇāya idaṃ phalaṃ.
‘‘तेरसेतो कप्पसते, पञ्च सब्बोभवा अहुं।
‘‘Teraseto kappasate, pañca sabbobhavā ahuṃ;
सत्तरतनसम्पन्ना, चक्कवत्ती महब्बला॥
Sattaratanasampannā, cakkavattī mahabbalā.
‘‘पच्छिमे च भवे अस्मिं, जातोहं ब्राह्मणे कुले।
‘‘Pacchime ca bhave asmiṃ, jātohaṃ brāhmaṇe kule;
सद्धिं तीहि सहायेहि, पब्बजिं सत्थु सासने॥
Saddhiṃ tīhi sahāyehi, pabbajiṃ satthu sāsane.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अथायस्मा सम्भूतो भगवन्तं दस्सनाय गच्छन्ते भिक्खू दिस्वा ‘‘आवुसो, मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दथ, एवञ्च वदेथा’’ति वत्वा धम्माधिकरणं अत्तनो सत्थु अविहेठितभावं पकासेन्तो ‘‘यो सीतवन’’न्ति गाथमाह। ते भिक्खू भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा सम्भूतत्थेरस्स सासनं सम्पवेदेन्ता, ‘‘आयस्मा, भन्ते, सम्भूतो भगवतो पादे सिरसा वन्दति, एवञ्च वदती’’ति वत्वा तं गाथं आरोचेसुं, तं सुत्वा भगवा ‘‘पण्डितो, भिक्खवे, सम्भूतो भिक्खु पच्चपादि धम्मस्सानुधम्मं, न च मं धम्माधिकरणं विहेठेति। वेस्सवणेन तस्सत्थो मय्हं आरोचिता’’ति आह।
Athāyasmā sambhūto bhagavantaṃ dassanāya gacchante bhikkhū disvā ‘‘āvuso, mama vacanena bhagavato pāde sirasā vandatha, evañca vadethā’’ti vatvā dhammādhikaraṇaṃ attano satthu aviheṭhitabhāvaṃ pakāsento ‘‘yo sītavana’’nti gāthamāha. Te bhikkhū bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā sambhūtattherassa sāsanaṃ sampavedentā, ‘‘āyasmā, bhante, sambhūto bhagavato pāde sirasā vandati, evañca vadatī’’ti vatvā taṃ gāthaṃ ārocesuṃ, taṃ sutvā bhagavā ‘‘paṇḍito, bhikkhave, sambhūto bhikkhu paccapādi dhammassānudhammaṃ, na ca maṃ dhammādhikaraṇaṃ viheṭheti. Vessavaṇena tassattho mayhaṃ ārocitā’’ti āha.
६. यं पन ते भिक्खू सम्भूतत्थेरेन वुत्तं ‘‘यो सीतवन’’न्ति गाथं सत्थु निवेदेसुं। तत्थ सीतवनन्ति एवंनामकं राजगहसमीपे महन्तं भेरवसुसानवनं। उपगाति निवासनवसेन उपगच्छि। एतेन भगवता अनुञ्ञातं पब्बजितानुरूपं निवासनट्ठानं दस्सेति। भिक्खूति संसारभयस्स इक्खनतो भिन्नकिलेसताय च भिक्खु। एकोति अदुतियो, एतेन कायविवेकं दस्सेति। सन्तुसितोति सन्तुट्ठो। एतेन चतुपच्चयसन्तोसलक्खणं अरियवंसं दस्सेति। समाहितत्तोति उपचारप्पनाभेदेन समाधिना समाहितचित्तो, एतेन चित्तविवेकभावनामुखेन भावनारामं अरियवंसं दस्सेति। विजितावीति सासने सम्मापटिपज्जन्तेन विजेतब्बं किलेसगणं विजित्वा ठितो, एतेन उपधिविवेकं दस्सेति। भयहेतूनं किलेसानं अपगतत्ता अपेतलोमहंसो, एतेन सम्मापटिपत्तिया फलं दस्सेति। रक्खन्ति रक्खन्तो। कायगतासतिन्ति कायारम्मणं सतिं, कायगतासतिकम्मट्ठानं परिब्रूहनवसेन अविस्सज्जेन्तो। धितिमाति धीरो, समाहितत्तं विजिताविभावतं वा उपादाय पटिपत्तिदस्सनमेतं। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – सो भिक्खु विवेकसुखानुपेक्खाय एको सीतवनं उपागमि, उपागतो च लोलभावाभावतो सन्तुट्ठो धितिमा कायगतासतिकम्मट्ठानं भावेन्तो तथाधिगतं झानं पादकं कत्वा आरद्धविपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अधिगतेन अग्गमग्गेन समाहितो विजितावी च हुत्वा कतकिच्चताय भयहेतूनं सब्बसो अपगतत्ता अपेतलोमहंसो जातोति।
6. Yaṃ pana te bhikkhū sambhūtattherena vuttaṃ ‘‘yo sītavana’’nti gāthaṃ satthu nivedesuṃ. Tattha sītavananti evaṃnāmakaṃ rājagahasamīpe mahantaṃ bheravasusānavanaṃ. Upagāti nivāsanavasena upagacchi. Etena bhagavatā anuññātaṃ pabbajitānurūpaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ dasseti. Bhikkhūti saṃsārabhayassa ikkhanato bhinnakilesatāya ca bhikkhu. Ekoti adutiyo, etena kāyavivekaṃ dasseti. Santusitoti santuṭṭho. Etena catupaccayasantosalakkhaṇaṃ ariyavaṃsaṃ dasseti. Samāhitattoti upacārappanābhedena samādhinā samāhitacitto, etena cittavivekabhāvanāmukhena bhāvanārāmaṃ ariyavaṃsaṃ dasseti. Vijitāvīti sāsane sammāpaṭipajjantena vijetabbaṃ kilesagaṇaṃ vijitvā ṭhito, etena upadhivivekaṃ dasseti. Bhayahetūnaṃ kilesānaṃ apagatattā apetalomahaṃso, etena sammāpaṭipattiyā phalaṃ dasseti. Rakkhanti rakkhanto. Kāyagatāsatinti kāyārammaṇaṃ satiṃ, kāyagatāsatikammaṭṭhānaṃ paribrūhanavasena avissajjento. Dhitimāti dhīro, samāhitattaṃ vijitāvibhāvataṃ vā upādāya paṭipattidassanametaṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – so bhikkhu vivekasukhānupekkhāya eko sītavanaṃ upāgami, upāgato ca lolabhāvābhāvato santuṭṭho dhitimā kāyagatāsatikammaṭṭhānaṃ bhāvento tathādhigataṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā āraddhavipassanaṃ ussukkāpetvā adhigatena aggamaggena samāhito vijitāvī ca hutvā katakiccatāya bhayahetūnaṃ sabbaso apagatattā apetalomahaṃso jātoti.
सीतवनियत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Sītavaniyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ६. सीतवनियत्थेरगाथा • 6. Sītavaniyattheragāthā
