| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४९९] ३. सिविजातकवण्णना
[499] 3. Sivijātakavaṇṇanā
दूरे अपस्सं थेरोवाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो असदिसदानं आरब्भ कथेसि। तं अट्ठकनिपाते सिविजातके वित्थारितमेव। तदा पन राजा सत्तमे दिवसे सब्बपरिक्खारे दत्वा अनुमोदनं याचि, सत्था अकत्वाव पक्कामि। राजा भुत्तपातरासो विहारं गन्त्वा ‘‘कस्मा, भन्ते, अनुमोदनं न करित्था’’ति आह। सत्था ‘‘अपरिसुद्धा, महाराज, परिसा’’ति वत्वा ‘‘न वे कदरिया देवलोकं वजन्ती’’ति (ध॰ प॰ १७७) गाथाय धम्मं देसेसि। राजा पसीदित्वा सतसहस्सग्घनकेन सीवेय्यकेन उत्तरासङ्गेन तथागतं पूजेत्वा नगरं पाविसि। पुनदिवसे धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, कोसलराजा असदिसदानं दत्वा तादिसेनपि दानेन अतित्तो दसबलेन धम्मे देसिते पुन सतसहस्सग्घनकं सीवेय्यकवत्थं अदासि, याव अतित्तो वत आवुसो दानेन राजा’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खवे, बाहिरभण्डं नाम सुदिन्नं, पोराणकपण्डिता सकलजम्बुदीपं उन्नङ्गलं कत्वा देवसिकं छसतसहस्सपरिच्चागेन दानं ददमानापि बाहिरदानेन अतित्ता ‘पियस्स दाता पियं लभती’ति सम्पत्तयाचकानं अक्खीनि उप्पाटेत्वा अदंसुयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Dūreapassaṃ therovāti idaṃ satthā jetavane viharanto asadisadānaṃ ārabbha kathesi. Taṃ aṭṭhakanipāte sivijātake vitthāritameva. Tadā pana rājā sattame divase sabbaparikkhāre datvā anumodanaṃ yāci, satthā akatvāva pakkāmi. Rājā bhuttapātarāso vihāraṃ gantvā ‘‘kasmā, bhante, anumodanaṃ na karitthā’’ti āha. Satthā ‘‘aparisuddhā, mahārāja, parisā’’ti vatvā ‘‘na ve kadariyā devalokaṃ vajantī’’ti (dha. pa. 177) gāthāya dhammaṃ desesi. Rājā pasīditvā satasahassagghanakena sīveyyakena uttarāsaṅgena tathāgataṃ pūjetvā nagaraṃ pāvisi. Punadivase dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, kosalarājā asadisadānaṃ datvā tādisenapi dānena atitto dasabalena dhamme desite puna satasahassagghanakaṃ sīveyyakavatthaṃ adāsi, yāva atitto vata āvuso dānena rājā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘bhikkhave, bāhirabhaṇḍaṃ nāma sudinnaṃ, porāṇakapaṇḍitā sakalajambudīpaṃ unnaṅgalaṃ katvā devasikaṃ chasatasahassapariccāgena dānaṃ dadamānāpi bāhiradānena atittā ‘piyassa dātā piyaṃ labhatī’ti sampattayācakānaṃ akkhīni uppāṭetvā adaṃsuyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते सिविरट्ठे अरिट्ठपुरनगरे सिविमहाराजे रज्जं कारेन्ते महासत्तो तस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, ‘‘सिविकुमारो’’तिस्स नामं करिंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलं गन्त्वा उग्गहितसिप्पो आगन्त्वा पितु सिप्पं दस्सेत्वा उपरज्जं लभित्वा अपरभागे पितु अच्चयेन राजा हुत्वा अगतिगमनं पहाय दस राजधम्मे अकोपेत्वा धम्मेन रज्जं कारेत्वा चतूसु द्वारेसु नगरमज्झे निवेसनद्वारे चाति छ दानसालायो कारेत्वा देवसिकं छसतसहस्सपरिच्चागेन महादानं पवत्तेसि। अट्ठमियं चातुद्दसियं पन्नरसियञ्च निच्चं दानसालं गन्त्वा दानं ओलोकेसि। सो एकदा पुण्णमदिवसे पातोव समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्के निसिन्नो अत्तना दिन्नदानं आवज्जेन्तो बाहिरवत्थुं अत्तना अदिन्नं नाम अदिस्वा ‘‘मया बाहिरवत्थु अदिन्नं नाम नत्थि, न मं बाहिरदानं तोसेति, अहं अज्झत्तिकदानं दातुकामो, अहो वत अज्ज मम दानसालं गतकाले कोचिदेव याचको बाहिरवत्थुं अयाचित्वा अज्झत्तिकस्स नामं गण्हेय्य, सचे हि मे कोचि हदयमंसस्स नामं गण्हेय्य, कणयेन उरं पहरित्वा पसन्नउदकतो सनाळं पदुमं उद्धरन्तो विय लोहितबिन्दूनि पग्घरन्तं हदयं नीहरित्वा दस्सामि। सचे सरीरमंसस्स नामं गण्हेय्य, अवलेखनसत्थकेन तेलसिङ्गं लिखन्तो विय सरीरमंसं ओतारेत्वा दस्सामि। सचे लोहितस्स नामं गण्हेय्य, यन्तमुखे पक्खन्दित्वा उपनीतं भाजनं पूरेत्वा लोहितं दस्सामि। सचे वा पन कोचि ‘गेहे मे कम्मं नप्पवत्तति, गेहे मे दासकम्मं करोही’ति वदेय्य, राजवेसं अपनेत्वा बहि ठत्वा अत्तानं सावेत्वा दासकम्मं करिस्सामि। सचे मे कोचि अक्खिनो नामं गण्हेय्य, तालमिञ्जं नीहरन्तो विय अक्खीनि उप्पाटेत्वा दस्सामी’’ति चिन्तेसि।
Atīte siviraṭṭhe ariṭṭhapuranagare sivimahārāje rajjaṃ kārente mahāsatto tassa putto hutvā nibbatti, ‘‘sivikumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. So vayappatto takkasilaṃ gantvā uggahitasippo āgantvā pitu sippaṃ dassetvā uparajjaṃ labhitvā aparabhāge pitu accayena rājā hutvā agatigamanaṃ pahāya dasa rājadhamme akopetvā dhammena rajjaṃ kāretvā catūsu dvāresu nagaramajjhe nivesanadvāre cāti cha dānasālāyo kāretvā devasikaṃ chasatasahassapariccāgena mahādānaṃ pavattesi. Aṭṭhamiyaṃ cātuddasiyaṃ pannarasiyañca niccaṃ dānasālaṃ gantvā dānaṃ olokesi. So ekadā puṇṇamadivase pātova samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno attanā dinnadānaṃ āvajjento bāhiravatthuṃ attanā adinnaṃ nāma adisvā ‘‘mayā bāhiravatthu adinnaṃ nāma natthi, na maṃ bāhiradānaṃ toseti, ahaṃ ajjhattikadānaṃ dātukāmo, aho vata ajja mama dānasālaṃ gatakāle kocideva yācako bāhiravatthuṃ ayācitvā ajjhattikassa nāmaṃ gaṇheyya, sace hi me koci hadayamaṃsassa nāmaṃ gaṇheyya, kaṇayena uraṃ paharitvā pasannaudakato sanāḷaṃ padumaṃ uddharanto viya lohitabindūni paggharantaṃ hadayaṃ nīharitvā dassāmi. Sace sarīramaṃsassa nāmaṃ gaṇheyya, avalekhanasatthakena telasiṅgaṃ likhanto viya sarīramaṃsaṃ otāretvā dassāmi. Sace lohitassa nāmaṃ gaṇheyya, yantamukhe pakkhanditvā upanītaṃ bhājanaṃ pūretvā lohitaṃ dassāmi. Sace vā pana koci ‘gehe me kammaṃ nappavattati, gehe me dāsakammaṃ karohī’ti vadeyya, rājavesaṃ apanetvā bahi ṭhatvā attānaṃ sāvetvā dāsakammaṃ karissāmi. Sace me koci akkhino nāmaṃ gaṇheyya, tālamiñjaṃ nīharanto viya akkhīni uppāṭetvā dassāmī’’ti cintesi.
इति सो –
Iti so –
‘‘यंकिञ्चि मानुसं दानं, अदिन्नं मे न विज्जति।
‘‘Yaṃkiñci mānusaṃ dānaṃ, adinnaṃ me na vijjati;
योपि याचेय्य मं चक्खुं, ददेय्यं अविकम्पितो’’ति॥ (चरिया॰ १.५२) –
Yopi yāceyya maṃ cakkhuṃ, dadeyyaṃ avikampito’’ti. (cariyā. 1.52) –
चिन्तेत्वा सोळसहि गन्धोदकघटेहि न्हायित्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितो नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा अलङ्कतहत्थिक्खन्धवरगतो दानग्गं अगमासि। सक्को तस्स अज्झासयं विदित्वा ‘‘सिविराजा ‘अज्ज सम्पत्तयाचकानं चक्खूनि उप्पाटेत्वा दस्सामी’ति चिन्तेसि, सक्खिस्सति नु खो दातुं, उदाहु नो’’ति तस्स विमंसनत्थाय जरापत्तो अन्धब्राह्मणो विय हुत्वा रञ्ञो दानग्गगमनकाले एकस्मिं उन्नतप्पदेसे हत्थं पसारेत्वा राजानं जयापेत्वा अट्ठासि। राजा तदभिमुखं वारणं पेसेत्वा ‘‘ब्राह्मण, किं वदेसी’’ति पुच्छि। अथ नं सक्को ‘‘महाराज, तव दानज्झासयं निस्साय समुग्गतेन कित्तिघोसेन सकललोकसन्निवासो निरन्तरं फुटो, अहं अन्धो, त्वं द्विचक्खुको’’ति वत्वा चक्खुं याचन्तो पठमं गाथमाह –
Cintetvā soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhāyitvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā alaṅkatahatthikkhandhavaragato dānaggaṃ agamāsi. Sakko tassa ajjhāsayaṃ viditvā ‘‘sivirājā ‘ajja sampattayācakānaṃ cakkhūni uppāṭetvā dassāmī’ti cintesi, sakkhissati nu kho dātuṃ, udāhu no’’ti tassa vimaṃsanatthāya jarāpatto andhabrāhmaṇo viya hutvā rañño dānaggagamanakāle ekasmiṃ unnatappadese hatthaṃ pasāretvā rājānaṃ jayāpetvā aṭṭhāsi. Rājā tadabhimukhaṃ vāraṇaṃ pesetvā ‘‘brāhmaṇa, kiṃ vadesī’’ti pucchi. Atha naṃ sakko ‘‘mahārāja, tava dānajjhāsayaṃ nissāya samuggatena kittighosena sakalalokasannivāso nirantaraṃ phuṭo, ahaṃ andho, tvaṃ dvicakkhuko’’ti vatvā cakkhuṃ yācanto paṭhamaṃ gāthamāha –
५२.
52.
‘‘दूरे अपस्सं थेरोव, चक्खुं याचितुमागतो।
‘‘Dūre apassaṃ therova, cakkhuṃ yācitumāgato;
एकनेत्ता भविस्साम, चक्खुं मे देहि याचितो’’ति॥
Ekanettā bhavissāma, cakkhuṃ me dehi yācito’’ti.
तत्थ दूरेति इतो दूरे वसन्तो। थेरोति जराजिण्णथेरो। एकनेत्ताति एकं नेत्तं मय्हं देहि, एवं द्वेपि एकेकनेत्ता भविस्सामाति।
Tattha dūreti ito dūre vasanto. Theroti jarājiṇṇathero. Ekanettāti ekaṃ nettaṃ mayhaṃ dehi, evaṃ dvepi ekekanettā bhavissāmāti.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘इदानेवाहं पासादे निसिन्नो चिन्तेत्वा आगतो, अहो मे लाभो, अज्जेव मे मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सति, अदिन्नपुब्बं दानं दस्सामी’’ति तुट्ठमानसो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘idānevāhaṃ pāsāde nisinno cintetvā āgato, aho me lābho, ajjeva me manoratho matthakaṃ pāpuṇissati, adinnapubbaṃ dānaṃ dassāmī’’ti tuṭṭhamānaso dutiyaṃ gāthamāha –
५३.
53.
‘‘केनानुसिट्ठो इध मागतोसि, वनिब्बक चक्खुपथानि याचितुं।
‘‘Kenānusiṭṭho idha māgatosi, vanibbaka cakkhupathāni yācituṃ;
सुदुच्चजं याचसि उत्तमङ्गं, यमाहु नेत्तं पुरिसेन ‘दुच्चज’न्ति॥
Suduccajaṃ yācasi uttamaṅgaṃ, yamāhu nettaṃ purisena ‘duccaja’nti.
तत्थ वनिब्बकाति तं आलपति। चक्खुपथानीति चक्खूनमेतं नामं। यमाहूति यं पण्डिता ‘‘दुच्चज’’न्ति कथेन्ति।
Tattha vanibbakāti taṃ ālapati. Cakkhupathānīti cakkhūnametaṃ nāmaṃ. Yamāhūti yaṃ paṇḍitā ‘‘duccaja’’nti kathenti.
इतो परं उत्तानसम्बन्धगाथा पाळिनयेनेव वेदितब्बा –
Ito paraṃ uttānasambandhagāthā pāḷinayeneva veditabbā –
५४.
54.
‘‘यमाहु देवेसु सुजम्पतीति, मघवाति नं आहु मनुस्सलोके।
‘‘Yamāhu devesu sujampatīti, maghavāti naṃ āhu manussaloke;
तेनानुसिट्ठो इध मागतोस्मि, वनिब्बको चक्खुपथानि याचितुं॥
Tenānusiṭṭho idha māgatosmi, vanibbako cakkhupathāni yācituṃ.
५५.
55.
‘‘वनिब्बतो मय्ह वनिं अनुत्तरं, ददाहि ते चक्खुपथानि याचितो।
‘‘Vanibbato mayha vaniṃ anuttaraṃ, dadāhi te cakkhupathāni yācito;
ददाहि मे चक्खुपथं अनुत्तरं, यमाहु नेत्तं पुरिसेन दुच्चजं॥
Dadāhi me cakkhupathaṃ anuttaraṃ, yamāhu nettaṃ purisena duccajaṃ.
५६.
56.
‘‘येन अत्थेन आगच्छि, यमत्थमभिपत्थयं।
‘‘Yena atthena āgacchi, yamatthamabhipatthayaṃ;
ते ते इज्झन्तु सङ्कप्पा, लभ चक्खूनि ब्राह्मण॥
Te te ijjhantu saṅkappā, labha cakkhūni brāhmaṇa.
५७.
57.
‘‘एकं ते याचमानस्स, उभयानि ददामहं।
‘‘Ekaṃ te yācamānassa, ubhayāni dadāmahaṃ;
स चक्खुमा गच्छ जनस्स पेक्खतो, यदिच्छसे त्वं तदते समिज्झतू’’ति॥
Sa cakkhumā gaccha janassa pekkhato, yadicchase tvaṃ tadate samijjhatū’’ti.
तत्थ वनिब्बतोति याचन्तस्स। वनिन्ति याचनं। ते तेति ते तव तस्स अत्थस्स सङ्कप्पा। स चक्खुमाति सो त्वं मम चक्खूहि चक्खुमा हुत्वा। यदिच्छसे त्वं तदते समिज्झतूति यं त्वं मम सन्तिका इच्छसि, तं ते समिज्झतूति।
Tattha vanibbatoti yācantassa. Vaninti yācanaṃ. Te teti te tava tassa atthassa saṅkappā. Sa cakkhumāti so tvaṃ mama cakkhūhi cakkhumā hutvā. Yadicchase tvaṃ tadate samijjhatūti yaṃ tvaṃ mama santikā icchasi, taṃ te samijjhatūti.
राजा एत्तकं कथेत्वा ‘‘इधेव मया अक्खीनि उप्पाटेत्वा दातुं असारुप्प’’न्ति चिन्तेत्वा ब्राह्मणं आदाय अन्तेपुरं गन्त्वा राजासने निसीदित्वा सीविकं नाम वेज्जं पक्कोसापेत्वा ‘‘अक्खिं मे सोधेही’’ति आह। ‘‘अम्हाकं किर राजा अक्खीनि उप्पाटेत्वा ब्राह्मणस्स दातुकामो’’ति सकलनगरे एककोलाहलं अहोसि। अथ सेनापतिआदयो राजवल्लभा च नागरा च ओरोधा च सब्बे सन्निपतित्वा राजानं वारेन्ता तिस्सो गाथा अवोचुं –
Rājā ettakaṃ kathetvā ‘‘idheva mayā akkhīni uppāṭetvā dātuṃ asāruppa’’nti cintetvā brāhmaṇaṃ ādāya antepuraṃ gantvā rājāsane nisīditvā sīvikaṃ nāma vejjaṃ pakkosāpetvā ‘‘akkhiṃ me sodhehī’’ti āha. ‘‘Amhākaṃ kira rājā akkhīni uppāṭetvā brāhmaṇassa dātukāmo’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Atha senāpatiādayo rājavallabhā ca nāgarā ca orodhā ca sabbe sannipatitvā rājānaṃ vārentā tisso gāthā avocuṃ –
५८.
58.
‘‘मा नो देव अदा चक्खुं, मा नो सब्बे पराकरि।
‘‘Mā no deva adā cakkhuṃ, mā no sabbe parākari;
धनं देहि महाराज, मुत्ता वेळुरिया बहू॥
Dhanaṃ dehi mahārāja, muttā veḷuriyā bahū.
५९.
59.
‘‘युत्ते देव रथे देहि, आजानीये चलङ्कते।
‘‘Yutte deva rathe dehi, ājānīye calaṅkate;
नागे देहि महाराज, हेमकप्पनवाससे॥
Nāge dehi mahārāja, hemakappanavāsase.
६०.
60.
‘‘यथा तं सिवयो सब्बे, सयोग्गा सरथा सदा।
‘‘Yathā taṃ sivayo sabbe, sayoggā sarathā sadā;
समन्ता परिकिरेय्युं, एवं देहि रथेसभा’’ति॥
Samantā parikireyyuṃ, evaṃ dehi rathesabhā’’ti.
तत्थ पराकरीति परिच्चजि। अक्खीसु हि दिन्नेसु रज्जं त्वं न कारेस्ससि, अञ्ञो राजा भविस्सति, एवं तया मयं परिच्चत्ता नाम भविस्सामाति अधिप्पायेनेवमाहंसु। परिकिरेय्युन्ति परिवारेय्युं। एवं देहीति यथा तं अविकलचक्खुं सिवयो परिवारेय्युं, एवं बाहिरधनमेवस्स देहि, मा अक्खीनि। अक्खीसु हि दिन्नेसु न तं सिवयो परिवारेस्सन्तीति।
Tattha parākarīti pariccaji. Akkhīsu hi dinnesu rajjaṃ tvaṃ na kāressasi, añño rājā bhavissati, evaṃ tayā mayaṃ pariccattā nāma bhavissāmāti adhippāyenevamāhaṃsu. Parikireyyunti parivāreyyuṃ. Evaṃ dehīti yathā taṃ avikalacakkhuṃ sivayo parivāreyyuṃ, evaṃ bāhiradhanamevassa dehi, mā akkhīni. Akkhīsu hi dinnesu na taṃ sivayo parivāressantīti.
अथ राजा तिस्सो गाथा अभासि –
Atha rājā tisso gāthā abhāsi –
६१.
61.
‘‘यो वे दस्सन्ति वत्वान, अदाने कुरुते मनो।
‘‘Yo ve dassanti vatvāna, adāne kurute mano;
भूम्यं सो पतितं पासं, गीवायं पटिमुञ्चति॥
Bhūmyaṃ so patitaṃ pāsaṃ, gīvāyaṃ paṭimuñcati.
६२.
62.
‘‘यो वे दस्सन्ति वत्वानं, अदाने कुरुते मनो।
‘‘Yo ve dassanti vatvānaṃ, adāne kurute mano;
पापा पापतरो होति, सम्पत्तो यमसाधनं॥
Pāpā pāpataro hoti, sampatto yamasādhanaṃ.
६३.
63.
‘‘यञ्हि याचे तञ्हि ददे, यं न याचे न तं ददे।
‘‘Yañhi yāce tañhi dade, yaṃ na yāce na taṃ dade;
स्वाहं तमेव दस्सामि, यं मं याचति ब्राह्मणो’’ति॥
Svāhaṃ tameva dassāmi, yaṃ maṃ yācati brāhmaṇo’’ti.
तत्थ पटिमुञ्चतीति पवेसेति। पापा पापतरोति लामकापि लामकतरो नाम होति। सम्पत्तो यमसाधनन्ति यमस्स आणापवत्तिट्ठानं उस्सदनिरयं एस पत्तोयेव नाम होति। यञ्हि याचेति यं याचको याचेय्य, दायकोपि तमेव ददेय्य, न अयाचितं, अयञ्च ब्राह्मणो मं चक्खुं याचति, न मुत्तादिकं धनं, तदेवस्साहं दस्सामीति वदति।
Tattha paṭimuñcatīti paveseti. Pāpā pāpataroti lāmakāpi lāmakataro nāma hoti. Sampatto yamasādhananti yamassa āṇāpavattiṭṭhānaṃ ussadanirayaṃ esa pattoyeva nāma hoti. Yañhi yāceti yaṃ yācako yāceyya, dāyakopi tameva dadeyya, na ayācitaṃ, ayañca brāhmaṇo maṃ cakkhuṃ yācati, na muttādikaṃ dhanaṃ, tadevassāhaṃ dassāmīti vadati.
अथ नं अमच्चा ‘‘किं पत्थेत्वा चक्खूनि देसी’’ति पुच्छन्ता गाथमाहंसु –
Atha naṃ amaccā ‘‘kiṃ patthetvā cakkhūni desī’’ti pucchantā gāthamāhaṃsu –
६४.
64.
‘‘आयुं नु वण्णं नु सुखं बलं नु, किं पत्थयानो नु जनिन्द देसि।
‘‘Āyuṃ nu vaṇṇaṃ nu sukhaṃ balaṃ nu, kiṃ patthayāno nu janinda desi;
कथञ्हि राजा सिविनं अनुत्तरो, चक्खूनि दज्जा परलोकहेतू’’ति॥
Kathañhi rājā sivinaṃ anuttaro, cakkhūni dajjā paralokahetū’’ti.
तत्थ परलोकहेतूति महाराज, कथं नाम तुम्हादिसो पण्डितपुरिसो सन्दिट्ठिकं इस्सरियं पहाय परलोकहेतु चक्खूनि ददेय्याति।
Tattha paralokahetūti mahārāja, kathaṃ nāma tumhādiso paṇḍitapuriso sandiṭṭhikaṃ issariyaṃ pahāya paralokahetu cakkhūni dadeyyāti.
अथ नेसं कथेन्तो राजा गाथमाह –
Atha nesaṃ kathento rājā gāthamāha –
६५.
65.
‘‘न वाहमेतं यससा ददामि, न पुत्तमिच्छे न धनं न रट्ठं।
‘‘Na vāhametaṃ yasasā dadāmi, na puttamicche na dhanaṃ na raṭṭhaṃ;
सतञ्च धम्मो चरितो पुराणो, इच्चेव दाने रमते मनो ममा’’ति॥
Satañca dhammo carito purāṇo, icceva dāne ramate mano mamā’’ti.
तत्थ न वाहन्ति न वे अहं। यससाति दिब्बस्स वा मानुसस्स वा यसस्स कारणा। न पुत्तमिच्छेति इमस्स चक्खुदानस्स फलेन नेवाहं पुत्तं इच्छामि, न धनं न रट्ठं, अपिच सतं पण्डितानं सब्बञ्ञुबोधिसत्तानं एस आचिण्णो समाचिण्णो पोराणकमग्गो, यदिदं पारमीपूरणं नाम। न हि पारमियो अपूरेत्वा बोधिपल्लङ्के सब्बञ्ञुतं पापुणितुं समत्थो नाम अत्थि, अहञ्च पारमियो पूरेत्वा बुद्धो भवितुकामो। इच्चेव दाने रमते मनो ममाति इमिना कारणेन मम मनो दानेयेव निरतोति वदति।
Tattha na vāhanti na ve ahaṃ. Yasasāti dibbassa vā mānusassa vā yasassa kāraṇā. Na puttamiccheti imassa cakkhudānassa phalena nevāhaṃ puttaṃ icchāmi, na dhanaṃ na raṭṭhaṃ, apica sataṃ paṇḍitānaṃ sabbaññubodhisattānaṃ esa āciṇṇo samāciṇṇo porāṇakamaggo, yadidaṃ pāramīpūraṇaṃ nāma. Na hi pāramiyo apūretvā bodhipallaṅke sabbaññutaṃ pāpuṇituṃ samattho nāma atthi, ahañca pāramiyo pūretvā buddho bhavitukāmo. Icceva dāne ramate mano mamāti iminā kāraṇena mama mano dāneyeva niratoti vadati.
सम्मासम्बुद्धोपि धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरस्स चरियापिटकं देसेन्तो ‘‘मय्हं द्वीहि चक्खूहिपि सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव पियतर’’न्ति दीपेतुं आह –
Sammāsambuddhopi dhammasenāpatisāriputtattherassa cariyāpiṭakaṃ desento ‘‘mayhaṃ dvīhi cakkhūhipi sabbaññutaññāṇameva piyatara’’nti dīpetuṃ āha –
‘‘न मे देस्सा उभो चक्खू, अत्तानं मे न देस्सियं।
‘‘Na me dessā ubho cakkhū, attānaṃ me na dessiyaṃ;
सब्बञ्ञुतं पियं मय्हं, तस्मा चक्खुं अदासह’’न्ति॥ (चरिया॰ १.६६)।
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā cakkhuṃ adāsaha’’nti. (cariyā. 1.66);
महासत्तस्स पन कथं सुत्वा अमच्चेसु अप्पटिभाणेसु ठितेसु महासत्तो सीविकं वेज्जं गाथाय अज्झभासि –
Mahāsattassa pana kathaṃ sutvā amaccesu appaṭibhāṇesu ṭhitesu mahāsatto sīvikaṃ vejjaṃ gāthāya ajjhabhāsi –
६६.
66.
‘‘सखा च मित्तो च ममासि सीविक, सुसिक्खितो साधु करोहि मे वचो।
‘‘Sakhā ca mitto ca mamāsi sīvika, susikkhito sādhu karohi me vaco;
उद्धरित्वा चक्खूनि ममं जिगीसतो, हत्थेसु ठपेहि वनिब्बकस्सा’’ति॥
Uddharitvā cakkhūni mamaṃ jigīsato, hatthesu ṭhapehi vanibbakassā’’ti.
तस्सत्थो – सम्म सीविक, त्वं मय्हं सहायो च मित्तो च वेज्जसिप्पे चासि सुसिक्खितो, साधु मे वचनं करोहि। मम जिगीसतो उपधारेन्तस्स ओलोकेन्तस्सेव तालमिञ्जं विय मे अक्खीनि उद्धरित्वा इमस्स याचकस्स हत्थेसु ठपेहीति।
Tassattho – samma sīvika, tvaṃ mayhaṃ sahāyo ca mitto ca vejjasippe cāsi susikkhito, sādhu me vacanaṃ karohi. Mama jigīsato upadhārentassa olokentasseva tālamiñjaṃ viya me akkhīni uddharitvā imassa yācakassa hatthesu ṭhapehīti.
अथ नं सीविको आह ‘‘चक्खुदानं नाम भारियं, उपधारेहि, देवा’’ति। सीविक, उपधारितं मया, त्वं मा पपञ्चं करोहि, मा मया सद्धिं बहुं कथेहीति। सो चिन्तेसि ‘‘अयुत्तं मादिसस्स सुसिक्खितस्स वेज्जस्स रञ्ञो अक्खीसु सत्थपातन’’न्ति। सो नानाभेसज्जानि घंसित्वा भेसज्जचुण्णेन नीलुप्पलं परिभावेत्वा दक्खिणक्खिं उपसिङ्घापेसि, अक्खि परिवत्ति, दुक्खवेदना उप्पज्जि। ‘‘सल्लक्खेहि, महाराज, पटिपाकतिककरणं मय्हं भारो’’ति। ‘‘अलञ्हि तात मा पपञ्चं करी’’ति। सो परिभावेत्वा पुन उपसिङ्घापेसि, अक्खि अक्खिकूपतो मुच्चि, बलवतरा वेदना उदपादि। ‘‘सल्लक्खेहि महाराज, सक्कोमहं पटिपाकतिकं कातु’’न्ति। ‘‘मा पपञ्चं करी’’ति। सो ततियवारे खरतरं परिभावेत्वा उपनामेसि। अक्खि ओसधबलेन परिब्भमित्वा अक्खिकूपतो निक्खमित्वा न्हारुसुत्तकेन ओलम्बमानं अट्ठासि। सल्लक्खेहि नरिन्द, पुन पाकतिककरणं मय्हं बलन्ति। मा पपञ्चं करीति। अधिमत्ता वेदना उदपादि, लोहितं पग्घरि, निवत्थसाटका लोहितेन तेमिंसु। ओरोधा च अमच्चा च रञ्ञो पादमूले पतित्वा ‘‘देव अक्खीनि मा देही’’ति महापरिदेवं परिदेविंसु।
Atha naṃ sīviko āha ‘‘cakkhudānaṃ nāma bhāriyaṃ, upadhārehi, devā’’ti. Sīvika, upadhāritaṃ mayā, tvaṃ mā papañcaṃ karohi, mā mayā saddhiṃ bahuṃ kathehīti. So cintesi ‘‘ayuttaṃ mādisassa susikkhitassa vejjassa rañño akkhīsu satthapātana’’nti. So nānābhesajjāni ghaṃsitvā bhesajjacuṇṇena nīluppalaṃ paribhāvetvā dakkhiṇakkhiṃ upasiṅghāpesi, akkhi parivatti, dukkhavedanā uppajji. ‘‘Sallakkhehi, mahārāja, paṭipākatikakaraṇaṃ mayhaṃ bhāro’’ti. ‘‘Alañhi tāta mā papañcaṃ karī’’ti. So paribhāvetvā puna upasiṅghāpesi, akkhi akkhikūpato mucci, balavatarā vedanā udapādi. ‘‘Sallakkhehi mahārāja, sakkomahaṃ paṭipākatikaṃ kātu’’nti. ‘‘Mā papañcaṃ karī’’ti. So tatiyavāre kharataraṃ paribhāvetvā upanāmesi. Akkhi osadhabalena paribbhamitvā akkhikūpato nikkhamitvā nhārusuttakena olambamānaṃ aṭṭhāsi. Sallakkhehi narinda, puna pākatikakaraṇaṃ mayhaṃ balanti. Mā papañcaṃ karīti. Adhimattā vedanā udapādi, lohitaṃ pagghari, nivatthasāṭakā lohitena temiṃsu. Orodhā ca amaccā ca rañño pādamūle patitvā ‘‘deva akkhīni mā dehī’’ti mahāparidevaṃ parideviṃsu.
राजा वेदनं अधिवासेत्वा ‘‘तात, मा पपञ्चं करी’’ति आह। सो ‘‘साधु, देवा’’ति वामहत्थेन अक्खिं धारेत्वा दक्खिणहत्थेन सत्थकं आदाय अक्खिसुत्तकं छिन्दित्वा अक्खिं गहेत्वा महासत्तस्स हत्थे ठपेसि। सो वामक्खिना दक्खिणक्खिं ओलोकेत्वा वेदनं अधिवासेत्वा ‘‘एहि ब्राह्मणा’’ति ब्राह्मणं पक्कोसित्वा ‘‘मम इतो अक्खितो सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणक्खिमेव पियतरं, तस्स मे इदं पच्चयो होतू’’ति वत्वा ब्राह्मणस्स अक्खिं अदासि। सो तं उक्खिपित्वा अत्तनो अक्खिम्हि ठपेसि। तं तस्सानुभावेन विकसितनीलुप्पलं विय हुत्वा पतिट्ठासि। महासत्तो वामक्खिना तस्स तं अक्खिं दिस्वा ‘‘अहो, सुदिन्नं मया अक्खिदान’’न्ति अन्तो समुग्गताय पीतिया निरन्तरं फुटो हुत्वा इतरम्पि अक्खिं अदासि। सक्को तम्पि अत्तनो अक्खिम्हि ठपेत्वा राजनिवेसना निक्खमित्वा महाजनस्स ओलोकेन्तस्सेव नगरा निक्खमित्वा देवलोकमेव गतो। तमत्थं पकासेन्तो सत्था दियड्ढगाथमाह –
Rājā vedanaṃ adhivāsetvā ‘‘tāta, mā papañcaṃ karī’’ti āha. So ‘‘sādhu, devā’’ti vāmahatthena akkhiṃ dhāretvā dakkhiṇahatthena satthakaṃ ādāya akkhisuttakaṃ chinditvā akkhiṃ gahetvā mahāsattassa hatthe ṭhapesi. So vāmakkhinā dakkhiṇakkhiṃ oloketvā vedanaṃ adhivāsetvā ‘‘ehi brāhmaṇā’’ti brāhmaṇaṃ pakkositvā ‘‘mama ito akkhito sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇakkhimeva piyataraṃ, tassa me idaṃ paccayo hotū’’ti vatvā brāhmaṇassa akkhiṃ adāsi. So taṃ ukkhipitvā attano akkhimhi ṭhapesi. Taṃ tassānubhāvena vikasitanīluppalaṃ viya hutvā patiṭṭhāsi. Mahāsatto vāmakkhinā tassa taṃ akkhiṃ disvā ‘‘aho, sudinnaṃ mayā akkhidāna’’nti anto samuggatāya pītiyā nirantaraṃ phuṭo hutvā itarampi akkhiṃ adāsi. Sakko tampi attano akkhimhi ṭhapetvā rājanivesanā nikkhamitvā mahājanassa olokentasseva nagarā nikkhamitvā devalokameva gato. Tamatthaṃ pakāsento satthā diyaḍḍhagāthamāha –
६७.
67.
‘‘चोदितो सिविराजेन, सीविको वचनंकरो।
‘‘Codito sivirājena, sīviko vacanaṃkaro;
रञ्ञो चक्खूनुद्धरित्वा, ब्राह्मणस्सूपनामयि।
Rañño cakkhūnuddharitvā, brāhmaṇassūpanāmayi;
सचक्खु ब्राह्मणो आसि, अन्धो राजा उपाविसी’’ति॥
Sacakkhu brāhmaṇo āsi, andho rājā upāvisī’’ti.
रञ्ञो न चिरस्सेव अक्खीनि रुहिंसु, रुहमानानि च आवाटभावं अप्पत्वा कम्बलगेण्डुकेन विय उग्गतेन मंसपिण्डेन पूरेत्वा चित्तकम्मरूपस्स विय अक्खीनि अहेसुं, वेदना पच्छिज्जि। अथ महासत्तो कतिपाहं पासादे वसित्वा ‘‘किं अन्धस्स रज्जेन, अमच्चानं रज्जं निय्यादेत्वा उय्यानं गन्त्वा पब्बजित्वा समणधम्मं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अमच्चे पक्कोसापेत्वा तेसं तमत्थं आरोचेत्वा ‘‘एको मुखधोवनादिदायको कप्पियकारकोव मय्हं सन्तिके भविस्सति, सरीरकिच्चट्ठानेसुपि मे रज्जुकं बन्धथा’’ति वत्वा सारथिं आमन्तेत्वा ‘‘रथं योजेही’’ति आह। अमच्चा पनस्स रथेन गन्तुं अदत्वा सुवण्णसिविकाय नं नेत्वा पोक्खरणीतीरे निसीदापेत्वा आरक्खं संविधाय पटिक्कमिंसु। राजा पल्लङ्केन निसिन्नो अत्तनो दानं आवज्जेसि। तस्मिं खणे सक्कस्स आसनं उण्हं अहोसि। सो आवज्जेन्तो तं कारणं दिस्वा ‘‘महाराजस्स वरं दत्वा चक्खुं पटिपाकतिकं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तत्थ गन्त्वा महासत्तस्स अविदूरे अपरापरं चङ्कमि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था इमा गाथा आह –
Rañño na cirasseva akkhīni ruhiṃsu, ruhamānāni ca āvāṭabhāvaṃ appatvā kambalageṇḍukena viya uggatena maṃsapiṇḍena pūretvā cittakammarūpassa viya akkhīni ahesuṃ, vedanā pacchijji. Atha mahāsatto katipāhaṃ pāsāde vasitvā ‘‘kiṃ andhassa rajjena, amaccānaṃ rajjaṃ niyyādetvā uyyānaṃ gantvā pabbajitvā samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti cintetvā amacce pakkosāpetvā tesaṃ tamatthaṃ ārocetvā ‘‘eko mukhadhovanādidāyako kappiyakārakova mayhaṃ santike bhavissati, sarīrakiccaṭṭhānesupi me rajjukaṃ bandhathā’’ti vatvā sārathiṃ āmantetvā ‘‘rathaṃ yojehī’’ti āha. Amaccā panassa rathena gantuṃ adatvā suvaṇṇasivikāya naṃ netvā pokkharaṇītīre nisīdāpetvā ārakkhaṃ saṃvidhāya paṭikkamiṃsu. Rājā pallaṅkena nisinno attano dānaṃ āvajjesi. Tasmiṃ khaṇe sakkassa āsanaṃ uṇhaṃ ahosi. So āvajjento taṃ kāraṇaṃ disvā ‘‘mahārājassa varaṃ datvā cakkhuṃ paṭipākatikaṃ karissāmī’’ti cintetvā tattha gantvā mahāsattassa avidūre aparāparaṃ caṅkami. Tamatthaṃ pakāsento satthā imā gāthā āha –
६८.
68.
‘‘ततो सो कतिपाहस्स, उपरूळ्हेसु चक्खुसु।
‘‘Tato so katipāhassa, uparūḷhesu cakkhusu;
सूतं आमन्तयी राजा, सिवीनं रट्ठवड्ढनो॥
Sūtaṃ āmantayī rājā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano.
६९.
69.
‘‘योजेहि सारथि यानं, युत्तञ्च पटिवेदय।
‘‘Yojehi sārathi yānaṃ, yuttañca paṭivedaya;
उय्यानभूमिं गच्छाम, पोक्खरञ्ञो वनानि च॥
Uyyānabhūmiṃ gacchāma, pokkharañño vanāni ca.
७०.
70.
‘‘सो च पोक्खरणीतीरे, पल्लङ्केन उपाविसि।
‘‘So ca pokkharaṇītīre, pallaṅkena upāvisi;
तस्स सक्को पातुरहु, देवराजा सुजम्पती’’ति॥
Tassa sakko pāturahu, devarājā sujampatī’’ti.
सक्कोपि महासत्तेन पदसद्दं सुत्वा ‘‘को एसो’’ति पुट्ठो गाथमाह –
Sakkopi mahāsattena padasaddaṃ sutvā ‘‘ko eso’’ti puṭṭho gāthamāha –
७१.
71.
‘‘सक्कोहमस्मि देविन्दो, आगतोस्मि तवन्तिके।
‘‘Sakkohamasmi devindo, āgatosmi tavantike;
वरं वरस्सु राजीसि, यं किञ्चि मनसिच्छसी’’ति॥ –
Varaṃ varassu rājīsi, yaṃ kiñci manasicchasī’’ti. –
एवं वुत्ते राजा गाथमाह –
Evaṃ vutte rājā gāthamāha –
७२.
72.
‘‘पहूतं मे धनं सक्क, बलं कोसो चनप्पको।
‘‘Pahūtaṃ me dhanaṃ sakka, balaṃ koso canappako;
अन्धस्स मे सतो दानि, मरणञ्ञेव रुच्चती’’ति॥
Andhassa me sato dāni, maraṇaññeva ruccatī’’ti.
तत्थ मरणञ्ञेव रुच्चतीति देवराज, इदानि मय्हं अन्धभावेन मरणमेव रुच्चति, तं मे देहीति।
Tattha maraṇaññeva ruccatīti devarāja, idāni mayhaṃ andhabhāvena maraṇameva ruccati, taṃ me dehīti.
अथ नं सक्को आह ‘‘सिविराज, किं पन त्वं मरितुकामो हुत्वा मरणं रोचेसि, उदाहु अन्धभावेना’’ति? ‘‘अन्धभावेन देवा’’ति। ‘‘महाराज, दानं नाम न केवलं सम्परायत्थमेव दीयति, दिट्ठधम्मत्थायपि पच्चयो होति, त्वञ्च एकं चक्खुं याचितो द्वे अदासि, तेन सच्चकिरियं करोही’’ति कथं समुट्ठापेत्वा आह –
Atha naṃ sakko āha ‘‘sivirāja, kiṃ pana tvaṃ maritukāmo hutvā maraṇaṃ rocesi, udāhu andhabhāvenā’’ti? ‘‘Andhabhāvena devā’’ti. ‘‘Mahārāja, dānaṃ nāma na kevalaṃ samparāyatthameva dīyati, diṭṭhadhammatthāyapi paccayo hoti, tvañca ekaṃ cakkhuṃ yācito dve adāsi, tena saccakiriyaṃ karohī’’ti kathaṃ samuṭṭhāpetvā āha –
७३.
73.
‘‘यानि सच्चानि द्विपदिन्द, तानि भासस्सु खत्तिय।
‘‘Yāni saccāni dvipadinda, tāni bhāsassu khattiya;
सच्चं ते भणमानस्स, पुन चक्खु भविस्सती’’ति॥
Saccaṃ te bhaṇamānassa, puna cakkhu bhavissatī’’ti.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘सक्क, सचेसि मम चक्खुं दातुकामो, अञ्ञं उपायं मा करि, मम दाननिस्सन्देनेव मे चक्खु उप्पज्जतू’’ति वत्वा सक्केन ‘‘महाराज, अहं सक्को देवराजापि न परेसं चक्खुं दातुं सक्कोमि, तया दिन्नदानस्स फलेनेव ते चक्खु उप्पज्जिस्सती’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि मया दानं सुदिन्न’’न्ति वत्वा सच्चकिरियं करोन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘sakka, sacesi mama cakkhuṃ dātukāmo, aññaṃ upāyaṃ mā kari, mama dānanissandeneva me cakkhu uppajjatū’’ti vatvā sakkena ‘‘mahārāja, ahaṃ sakko devarājāpi na paresaṃ cakkhuṃ dātuṃ sakkomi, tayā dinnadānassa phaleneva te cakkhu uppajjissatī’’ti vutte ‘‘tena hi mayā dānaṃ sudinna’’nti vatvā saccakiriyaṃ karonto gāthamāha –
७४.
74.
‘‘ये मं याचितुमायन्ति, नानागोत्ता वनिब्बका।
‘‘Ye maṃ yācitumāyanti, nānāgottā vanibbakā;
योपि मं याचते तत्थ, सोपि मे मनसो पियो।
Yopi maṃ yācate tattha, sopi me manaso piyo;
एतेन सच्चवज्जेन, चक्खु मे उपपज्जथा’’ति॥
Etena saccavajjena, cakkhu me upapajjathā’’ti.
तत्थ ये मन्ति ये मं याचितुं आगच्छन्ति, तेसु याचकेसु आगच्छन्तेसु योपि मं याचते, सोपि मे मनसो पियो। एतेनाति सचे मम सब्बेपि याचका पिया, सच्चमेवेतं मया वुत्तं, एतेन मे सच्चवचनेन एकं मे चक्खु उपपज्जथ उपपज्जतूति आह।
Tattha ye manti ye maṃ yācituṃ āgacchanti, tesu yācakesu āgacchantesu yopi maṃ yācate, sopi me manaso piyo. Etenāti sace mama sabbepi yācakā piyā, saccamevetaṃ mayā vuttaṃ, etena me saccavacanena ekaṃ me cakkhu upapajjatha upapajjatūti āha.
अथस्स वचनानन्तरमेव पठमं चक्खु उदपादि। ततो दुतियस्स उप्पज्जनत्थाय गाथाद्वयमाह –
Athassa vacanānantarameva paṭhamaṃ cakkhu udapādi. Tato dutiyassa uppajjanatthāya gāthādvayamāha –
७५.
75.
‘‘यं मं सो याचितुं आगा, देहि चक्खुन्ति ब्राह्मणो।
‘‘Yaṃ maṃ so yācituṃ āgā, dehi cakkhunti brāhmaṇo;
तस्स चक्खूनि पादासिं, ब्राह्मणस्स वनिब्बतो॥
Tassa cakkhūni pādāsiṃ, brāhmaṇassa vanibbato.
७६.
76.
‘‘भिय्यो मं आविसी पीति, सोमनस्सञ्चनप्पकं।
‘‘Bhiyyo maṃ āvisī pīti, somanassañcanappakaṃ;
एतेन सच्चवज्जेन, दुतियं मे उपपज्जथा’’ति॥
Etena saccavajjena, dutiyaṃ me upapajjathā’’ti.
तत्थ यं मन्ति यो मं याचति। सोति सो चक्खुविकलो ब्राह्मणो ‘‘देहि मे चक्खु’’न्ति याचितुं आगतो। वनिब्बतोति याचन्तस्स। भिय्यो मं आविसीति ब्राह्मणस्स चक्खूनि दत्वा अन्धकालतो पट्ठाय तस्मिं अन्धकाले तथारूपं वेदनं अगणेत्वा ‘‘अहो सुदिन्नं मे दान’’न्ति पच्चवेक्खन्तं मं भिय्यो अतिरेकतरा पीति आविसि, मम हदयं पविट्ठा, सोमनस्सञ्च मम अनन्तं अपरिमाणं उप्पज्जि। एतेनाति सचे मम तदा अनप्पकं पीतिसोमनस्सं उप्पन्नं, सच्चमेवेतं मया वुत्तं, एतेन मे सच्चवचनेन दुतियम्पि चक्खु उपपज्जतूति आह।
Tattha yaṃ manti yo maṃ yācati. Soti so cakkhuvikalo brāhmaṇo ‘‘dehi me cakkhu’’nti yācituṃ āgato. Vanibbatoti yācantassa. Bhiyyo maṃ āvisīti brāhmaṇassa cakkhūni datvā andhakālato paṭṭhāya tasmiṃ andhakāle tathārūpaṃ vedanaṃ agaṇetvā ‘‘aho sudinnaṃ me dāna’’nti paccavekkhantaṃ maṃ bhiyyo atirekatarā pīti āvisi, mama hadayaṃ paviṭṭhā, somanassañca mama anantaṃ aparimāṇaṃ uppajji. Etenāti sace mama tadā anappakaṃ pītisomanassaṃ uppannaṃ, saccamevetaṃ mayā vuttaṃ, etena me saccavacanena dutiyampi cakkhu upapajjatūti āha.
तङ्खणञ्ञेव दुतियम्पि चक्खु उदपादि। तानि पनस्स चक्खूनि नेव पाकतिकानि, न दिब्बानि। सक्कब्राह्मणस्स हि दिन्नं चक्खुं पुन पाकतिकं कातुं न सक्का, उपहतवत्थुनो च दिब्बचक्खु नाम न उप्पज्जति, तानि पनस्स सच्चपारमितानुभावेन सम्भूतानि चक्खूनीति वुत्तानि। तेसं उप्पत्तिसमकालमेव सक्कानुभावेन सब्बा राजपरिसा सन्निपतिताव अहेसुं। अथस्स सक्को महाजनमज्झेयेव थुतिं करोन्तो गाथाद्वयमाह –
Taṅkhaṇaññeva dutiyampi cakkhu udapādi. Tāni panassa cakkhūni neva pākatikāni, na dibbāni. Sakkabrāhmaṇassa hi dinnaṃ cakkhuṃ puna pākatikaṃ kātuṃ na sakkā, upahatavatthuno ca dibbacakkhu nāma na uppajjati, tāni panassa saccapāramitānubhāvena sambhūtāni cakkhūnīti vuttāni. Tesaṃ uppattisamakālameva sakkānubhāvena sabbā rājaparisā sannipatitāva ahesuṃ. Athassa sakko mahājanamajjheyeva thutiṃ karonto gāthādvayamāha –
७७.
77.
‘‘धम्मेन भासिता गाथा, सिवीनं रट्ठवड्ढन।
‘‘Dhammena bhāsitā gāthā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhana;
एतानि तव नेत्तानि, दिब्बानि पटिदिस्सरे॥
Etāni tava nettāni, dibbāni paṭidissare.
७८.
78.
‘‘तिरोकुट्टं तिरोसेलं, समतिग्गय्ह पब्बतं।
‘‘Tirokuṭṭaṃ tiroselaṃ, samatiggayha pabbataṃ;
समन्ता योजनसतं, दस्सनं अनुभोन्तु ते’’ति॥
Samantā yojanasataṃ, dassanaṃ anubhontu te’’ti.
तत्थ धम्मेन भासिताति महाराज, इमा ते गाथा धम्मेन सभावेनेव भासिता। दिब्बानीति दिब्बानुभावयुत्तानि। पटिदिस्सरेति पटिदिस्सन्ति। तिरोकुट्टन्ति महाराज, इमानि ते चक्खूनि देवतानं चक्खूनि विय परकुट्टं परसेलं यंकिञ्चि पब्बतम्पि समतिग्गय्ह अतिक्कमित्वा समन्ता दस दिसा योजनसतं रूपदस्सनं अनुभोन्तु साधेन्तूति अत्थो।
Tattha dhammena bhāsitāti mahārāja, imā te gāthā dhammena sabhāveneva bhāsitā. Dibbānīti dibbānubhāvayuttāni. Paṭidissareti paṭidissanti. Tirokuṭṭanti mahārāja, imāni te cakkhūni devatānaṃ cakkhūni viya parakuṭṭaṃ paraselaṃ yaṃkiñci pabbatampi samatiggayha atikkamitvā samantā dasa disā yojanasataṃ rūpadassanaṃ anubhontu sādhentūti attho.
इति सो आकासे ठत्वा महाजनमज्झे इमा गाथा भासित्वा ‘‘अप्पमत्तो होही’’ति महासत्तं ओवदित्वा देवलोकमेव गतो। महासत्तोपि महाजनपरिवुतो महन्तेन सक्कारेन नगरं पविसित्वा सुचन्दकं पासादं अभिरुहि। तेन चक्खूनं पटिलद्धभावो सकलसिविरट्ठे पाकटो जातो। अथस्स दस्सनत्थं सकलरट्ठवासिनो बहुं पण्णाकारं गहेत्वा आगमिंसु। महासत्तो ‘‘इमस्मिं महाजनसन्निपाते मम दानं वण्णयिस्सामी’’ति राजद्वारे महामण्डपं कारेत्वा समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्के निसिन्नो नगरे भेरिं चरापेत्वा सब्बसेनियो सन्निपातेत्वा ‘‘अम्भो, सिविरट्ठवासिनो इमानि मे दिब्बचक्खूनि दिस्वा इतो पट्ठाय दानं अदत्वा मा भुञ्जथा’’ति धम्मं देसेन्तो चतस्सो गाथा अभासि –
Iti so ākāse ṭhatvā mahājanamajjhe imā gāthā bhāsitvā ‘‘appamatto hohī’’ti mahāsattaṃ ovaditvā devalokameva gato. Mahāsattopi mahājanaparivuto mahantena sakkārena nagaraṃ pavisitvā sucandakaṃ pāsādaṃ abhiruhi. Tena cakkhūnaṃ paṭiladdhabhāvo sakalasiviraṭṭhe pākaṭo jāto. Athassa dassanatthaṃ sakalaraṭṭhavāsino bahuṃ paṇṇākāraṃ gahetvā āgamiṃsu. Mahāsatto ‘‘imasmiṃ mahājanasannipāte mama dānaṃ vaṇṇayissāmī’’ti rājadvāre mahāmaṇḍapaṃ kāretvā samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno nagare bheriṃ carāpetvā sabbaseniyo sannipātetvā ‘‘ambho, siviraṭṭhavāsino imāni me dibbacakkhūni disvā ito paṭṭhāya dānaṃ adatvā mā bhuñjathā’’ti dhammaṃ desento catasso gāthā abhāsi –
७९.
79.
‘‘को नीध वित्तं न ददेय्य याचितो, अपि विसिट्ठं सुपियम्पि अत्तनो।
‘‘Ko nīdha vittaṃ na dadeyya yācito, api visiṭṭhaṃ supiyampi attano;
तदिङ्घ सब्बे सिवयो समागता, दिब्बानि नेत्तानि ममज्ज पस्सथ॥
Tadiṅgha sabbe sivayo samāgatā, dibbāni nettāni mamajja passatha.
८०.
80.
‘‘तिरोकुट्टं तिरोसेलं, समतिग्गय्ह पब्बतं।
‘‘Tirokuṭṭaṃ tiroselaṃ, samatiggayha pabbataṃ;
समन्ता योजनसतं, दस्सनं अनुभोन्ति मे॥
Samantā yojanasataṃ, dassanaṃ anubhonti me.
८१.
81.
‘‘न चागमत्ता परमत्थि किञ्चि, मच्चानं इध जीविते।
‘‘Na cāgamattā paramatthi kiñci, maccānaṃ idha jīvite;
दत्वान मानुसं चक्खुं, लद्धं मे चक्खुं अमानुसं॥
Datvāna mānusaṃ cakkhuṃ, laddhaṃ me cakkhuṃ amānusaṃ.
८२.
82.
‘‘एतम्पि दिस्वा सिवयो, देथ दानानि भुञ्जथ।
‘‘Etampi disvā sivayo, detha dānāni bhuñjatha;
दत्वा च भुत्वा च यथानुभावं, अनिन्दिता सग्गमुपेथ ठान’’न्ति॥
Datvā ca bhutvā ca yathānubhāvaṃ, aninditā saggamupetha ṭhāna’’nti.
तत्थ कोनीधाति को नु इध। अपि विसिट्ठन्ति उत्तमम्पि समानं। चागमत्ताति चागपमाणतो अञ्ञं वरं नाम नत्थि। इध जीवितेति इमस्मिं जीवलोके। ‘‘इध जीवत’’न्तिपि पाठो, इमस्मिं लोके जीवमानानन्ति अत्थो। अमानुसन्ति दिब्बचक्खु मया लद्धं, इमिना कारणेन वेदितब्बमेतं ‘‘चागतो उत्तमं नाम नत्थी’’ति। एतम्पि दिस्वाति एतं मया लद्धं दिब्बचक्खुं दिस्वापि।
Tattha konīdhāti ko nu idha. Api visiṭṭhanti uttamampi samānaṃ. Cāgamattāti cāgapamāṇato aññaṃ varaṃ nāma natthi. Idha jīviteti imasmiṃ jīvaloke. ‘‘Idha jīvata’’ntipi pāṭho, imasmiṃ loke jīvamānānanti attho. Amānusanti dibbacakkhu mayā laddhaṃ, iminā kāraṇena veditabbametaṃ ‘‘cāgato uttamaṃ nāma natthī’’ti. Etampi disvāti etaṃ mayā laddhaṃ dibbacakkhuṃ disvāpi.
इति इमाहि चतूहि गाथाहि धम्मं देसेत्वा ततो पट्ठाय अन्वद्धमासं पन्नरसुपोसथेसु महाजनं सन्निपातापेत्वा निच्चं इमाहि गाथाहि धम्मं देसेसि। तं सुत्वा महाजनो दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा देवलोकं पूरेन्तोव अगमासि।
Iti imāhi catūhi gāthāhi dhammaṃ desetvā tato paṭṭhāya anvaddhamāsaṃ pannarasuposathesu mahājanaṃ sannipātāpetvā niccaṃ imāhi gāthāhi dhammaṃ desesi. Taṃ sutvā mahājano dānādīni puññāni katvā devalokaṃ pūrentova agamāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं, भिक्खवे, पोराणकपण्डिता बाहिरदानेन असन्तुट्ठा सम्पत्तयाचकानं अत्तनो चक्खूनि उप्पाटेत्वा अदंसू’’ति वत्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा सीविकवेज्जो आनन्दो अहोसि, सक्को अनुरुद्धो अहोसि, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, सिविराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ, bhikkhave, porāṇakapaṇḍitā bāhiradānena asantuṭṭhā sampattayācakānaṃ attano cakkhūni uppāṭetvā adaṃsū’’ti vatvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā sīvikavejjo ānando ahosi, sakko anuruddho ahosi, sesaparisā buddhaparisā, sivirājā pana ahameva ahosi’’nti.
सिविजातकवण्णना ततिया।
Sivijātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४९९. सिविजातकं • 499. Sivijātakaṃ
