| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मिलिन्दपञ्हपाळि • Milindapañhapāḷi |
५. सिविराजचक्खुदानपञ्हो
5. Sivirājacakkhudānapañho
५. ‘‘भन्ते नागसेन, तुम्हे एवं भणथ ‘सिविराजेन याचकस्स चक्खूनि दिन्नानि, अन्धस्स सतो पुन दिब्बचक्खूनि उप्पन्नानी’ति, एतम्पि वचनं सकसटं सनिग्गहं सदोसं ‘हेतुसमुग्घाते अहेतुस्मिं अवत्थुस्मिं नत्थि दिब्बचक्खुस्स उप्पादो’ति सुत्ते वुत्तं, यदि, भन्ते नागसेन, सिविराजेन याचकस्स चक्खूनि दिन्नानि, तेन हि ‘पुन दिब्बचक्खूनि उप्पन्नानी’ति यं वचनं, तं मिच्छा; यदि दिब्बचक्खूनि उप्पन्नानि, तेन हि ‘सिविराजेन याचकस्स चक्खूनि दिन्नानी’ति यं वचनं, तम्पि मिच्छा। अयम्पि उभतो कोटिको पञ्हो गण्ठितोपि गण्ठितरो वेठतोपि वेठतरो गहनतोपि गहनतरो, सो तवानुप्पत्तो, तत्थ छन्दमभिजनेहि निब्बाहनाय परवादानं निग्गहाया’’ति।
5. ‘‘Bhante nāgasena, tumhe evaṃ bhaṇatha ‘sivirājena yācakassa cakkhūni dinnāni, andhassa sato puna dibbacakkhūni uppannānī’ti, etampi vacanaṃ sakasaṭaṃ saniggahaṃ sadosaṃ ‘hetusamugghāte ahetusmiṃ avatthusmiṃ natthi dibbacakkhussa uppādo’ti sutte vuttaṃ, yadi, bhante nāgasena, sivirājena yācakassa cakkhūni dinnāni, tena hi ‘puna dibbacakkhūni uppannānī’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā; yadi dibbacakkhūni uppannāni, tena hi ‘sivirājena yācakassa cakkhūni dinnānī’ti yaṃ vacanaṃ, tampi micchā. Ayampi ubhato koṭiko pañho gaṇṭhitopi gaṇṭhitaro veṭhatopi veṭhataro gahanatopi gahanataro, so tavānuppatto, tattha chandamabhijanehi nibbāhanāya paravādānaṃ niggahāyā’’ti.
‘‘दिन्नानि , महाराज, सिविराजेन याचकस्स चक्खूनि, तत्थ मा विमतिं उप्पादेहि, पुन दिब्बानि च चक्खूनि उप्पन्नानि, तत्थापि मा विमतिं जनेही’’ति। ‘‘अपि नु खो, भन्ते नागसेन, हेतुसमुग्घाते अहेतुस्मिं अवत्थुस्मिं दिब्बचक्खु उप्पज्जती’’ति? ‘‘न हि, महाराजा’’ति। ‘‘किं पन, भन्ते, एत्थ कारणं, येन कारणेन हेतुसमुग्घाते अहेतुस्मिं अवत्थुस्मिं दिब्बचक्खु उप्पज्जति, इङ्घ ताव कारणेन मं सञ्ञापेही’’ति?
‘‘Dinnāni , mahārāja, sivirājena yācakassa cakkhūni, tattha mā vimatiṃ uppādehi, puna dibbāni ca cakkhūni uppannāni, tatthāpi mā vimatiṃ janehī’’ti. ‘‘Api nu kho, bhante nāgasena, hetusamugghāte ahetusmiṃ avatthusmiṃ dibbacakkhu uppajjatī’’ti? ‘‘Na hi, mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃ pana, bhante, ettha kāraṇaṃ, yena kāraṇena hetusamugghāte ahetusmiṃ avatthusmiṃ dibbacakkhu uppajjati, iṅgha tāva kāraṇena maṃ saññāpehī’’ti?
‘‘किं पन, महाराज, अत्थि लोके सच्चं नाम, येन सच्चवादिनो सच्चकिरियं करोन्ती’’ति? ‘‘आम, भन्ते, अत्थि लोके सच्चं नाम, सच्चेन, भन्ते नागसेन, सच्चवादिनो सच्चकिरियं कत्वा देवं वस्सापेन्ति, अग्गिं निब्बापेन्ति, विसं पटिहनन्ति, अञ्ञम्पि विविधं कत्तब्बं करोन्ती’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, युज्जति समेति सिविराजस्स सच्चबलेन दिब्बचक्खूनि उप्पन्नानीति, सच्चबलेन, महाराज, अवत्थुस्मिं दिब्बचक्खु उप्पज्जति, सच्चं येव तत्थ वत्थु भवति दिब्बचक्खुस्स उप्पादाय।
‘‘Kiṃ pana, mahārāja, atthi loke saccaṃ nāma, yena saccavādino saccakiriyaṃ karontī’’ti? ‘‘Āma, bhante, atthi loke saccaṃ nāma, saccena, bhante nāgasena, saccavādino saccakiriyaṃ katvā devaṃ vassāpenti, aggiṃ nibbāpenti, visaṃ paṭihananti, aññampi vividhaṃ kattabbaṃ karontī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, yujjati sameti sivirājassa saccabalena dibbacakkhūni uppannānīti, saccabalena, mahārāja, avatthusmiṃ dibbacakkhu uppajjati, saccaṃ yeva tattha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāya.
‘‘यथा, महाराज, ये केचि सत्ता सच्चमनुगायन्ति ‘महामेघो पवस्सतू’ति, तेसं सह सच्चमनुगीतेन महामेघो पवस्सति, अपि नु खो, महाराज, अत्थि आकासे वस्सहेतु सन्निचितो ‘येन हेतुना महामेघो पवस्सती’’’ति? ‘‘न हि, भन्ते, सच्चं येव तत्थ हेतु भवति महतो मेघस्स पवस्सनाया’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, नत्थि तस्स पकतिहेतु, सच्चं येवेत्थ वत्थु भवति दिब्बचक्खुस्स उप्पादायाति।
‘‘Yathā, mahārāja, ye keci sattā saccamanugāyanti ‘mahāmegho pavassatū’ti, tesaṃ saha saccamanugītena mahāmegho pavassati, api nu kho, mahārāja, atthi ākāse vassahetu sannicito ‘yena hetunā mahāmegho pavassatī’’’ti? ‘‘Na hi, bhante, saccaṃ yeva tattha hetu bhavati mahato meghassa pavassanāyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, natthi tassa pakatihetu, saccaṃ yevettha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāyāti.
‘‘यथा वा पन, महाराज, ये केचि सत्ता सच्चमनुगायन्ति ‘जलितपज्जलितमहाअग्गिक्खन्धो पटिनिवत्ततू’ति, तेसं सह सच्चमनुगीतेन जलितपज्जलितमहाअग्गिक्खन्धो खणेन पटिनिवत्तति। अपि नु खो, महाराज, अत्थि तस्मिं जलितपज्जलिते महाअग्गिक्खन्धे हेतु सन्निचितो ‘येन हेतुना जलितपज्जलितमहाअग्गिक्खन्धो खणेन पटिनिवत्तती’’ति? ‘‘न हि, भन्ते, सच्चं येव तत्थ वत्थु होति तस्स जलितपज्जलितस्स महाअग्गिक्खन्धस्स खणेन पटिनिवत्तनाया’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, नत्थि तस्स पकतिहेतु, सच्चं येवेत्थ वत्थु भवति दिब्बचक्खुस्स उप्पादायाति।
‘‘Yathā vā pana, mahārāja, ye keci sattā saccamanugāyanti ‘jalitapajjalitamahāaggikkhandho paṭinivattatū’ti, tesaṃ saha saccamanugītena jalitapajjalitamahāaggikkhandho khaṇena paṭinivattati. Api nu kho, mahārāja, atthi tasmiṃ jalitapajjalite mahāaggikkhandhe hetu sannicito ‘yena hetunā jalitapajjalitamahāaggikkhandho khaṇena paṭinivattatī’’ti? ‘‘Na hi, bhante, saccaṃ yeva tattha vatthu hoti tassa jalitapajjalitassa mahāaggikkhandhassa khaṇena paṭinivattanāyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, natthi tassa pakatihetu, saccaṃ yevettha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāyāti.
‘‘यथा वा पन, महाराज, ये केचि सत्ता सच्चमनुगायन्ति ‘विसं हलाहलं अगदं भवतू’ति। तेसं सह सच्चमनुगीतेन विसं हलाहलं खणेन अगदं भवति, अपि नु खो, महाराज, अत्थि तस्मिं हलाहलविसे हेतु सन्निचितो ‘येन हेतुना विसं हलाहलं खणेन अगदं भवती’’’ति? ‘‘न हि, भन्ते, सच्चं येव तत्थ हेतु भवति विसस्स हलाहलस्स खणेन पटिघाताया’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, विना पकतिहेतुं सच्चं येवेत्थ वत्थु भवति दिब्बचक्खुस्स उप्पादायाति।
‘‘Yathā vā pana, mahārāja, ye keci sattā saccamanugāyanti ‘visaṃ halāhalaṃ agadaṃ bhavatū’ti. Tesaṃ saha saccamanugītena visaṃ halāhalaṃ khaṇena agadaṃ bhavati, api nu kho, mahārāja, atthi tasmiṃ halāhalavise hetu sannicito ‘yena hetunā visaṃ halāhalaṃ khaṇena agadaṃ bhavatī’’’ti? ‘‘Na hi, bhante, saccaṃ yeva tattha hetu bhavati visassa halāhalassa khaṇena paṭighātāyā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, vinā pakatihetuṃ saccaṃ yevettha vatthu bhavati dibbacakkhussa uppādāyāti.
‘‘चतुन्नम्पि, महाराज, अरियसच्चानं पटिवेधाय नत्थञ्ञं वत्थु, सच्चं वत्थुं कत्वा चत्तारि अरियसच्चानि पटिविज्झन्तीति। अत्थि, महाराज, चीनविसये चीनराजा, सो महासमुद्दे कीळितुकामो 1 चतुमासे चतुमासे सच्चकिरियं कत्वा सह रथेन अन्तोमहासमुद्दे योजनं पविसति, तस्स रथसीसस्स पुरतो पुरतो महावारिक्खन्धो पटिक्कमति, निक्खन्तस्स पुन ओत्थरति, अपि नु खो, महाराज, सो महासमुद्दो सदेवमनुस्सेनपि लोकेन पकतिकायबलेन सक्का पटिक्कमापेतु’’न्ति? ‘‘अतिपरित्तकेपि, भन्ते, तळाके उदकं न सक्का सदेवमनुस्सेनपि लोकेन पकतिकायबलेन पटिक्कमापेतुं, किं पन महासमुद्दे उदक’’न्ति? ‘‘इमिनापि, महाराज, कारणेन सच्चबलं ञातब्बं ‘नत्थि तं ठानं, यं सच्चेन न पत्तब्ब’न्ति।
‘‘Catunnampi, mahārāja, ariyasaccānaṃ paṭivedhāya natthaññaṃ vatthu, saccaṃ vatthuṃ katvā cattāri ariyasaccāni paṭivijjhantīti. Atthi, mahārāja, cīnavisaye cīnarājā, so mahāsamudde kīḷitukāmo 2 catumāse catumāse saccakiriyaṃ katvā saha rathena antomahāsamudde yojanaṃ pavisati, tassa rathasīsassa purato purato mahāvārikkhandho paṭikkamati, nikkhantassa puna ottharati, api nu kho, mahārāja, so mahāsamuddo sadevamanussenapi lokena pakatikāyabalena sakkā paṭikkamāpetu’’nti? ‘‘Atiparittakepi, bhante, taḷāke udakaṃ na sakkā sadevamanussenapi lokena pakatikāyabalena paṭikkamāpetuṃ, kiṃ pana mahāsamudde udaka’’nti? ‘‘Imināpi, mahārāja, kāraṇena saccabalaṃ ñātabbaṃ ‘natthi taṃ ṭhānaṃ, yaṃ saccena na pattabba’nti.
‘‘नगरे, महाराज, पाटलिपुत्ते असोको धम्मराजा सनेगमजानपदअमच्चभटबलमहामत्तेहि परिवुतो गङ्गं नदिं 3 नवसलिलसम्पुण्णं समतित्थिकं सम्भरितं पञ्चयोजनसतायामं योजनपुथुलं सन्दमानं दिस्वा अमच्चे एवमाह ‘अत्थि कोचि, भणे, समत्थो, यो इमं महागङ्गं पटिसोतं सन्दापेतु’न्ति। अमच्चा आहंसु ‘दुक्करं देवा’ति।
‘‘Nagare, mahārāja, pāṭaliputte asoko dhammarājā sanegamajānapadaamaccabhaṭabalamahāmattehi parivuto gaṅgaṃ nadiṃ 4 navasalilasampuṇṇaṃ samatitthikaṃ sambharitaṃ pañcayojanasatāyāmaṃ yojanaputhulaṃ sandamānaṃ disvā amacce evamāha ‘atthi koci, bhaṇe, samattho, yo imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpetu’nti. Amaccā āhaṃsu ‘dukkaraṃ devā’ti.
‘‘तस्मिं येव गङ्गाकूले ठिता बन्धुमती नाम गणिका अस्सोसि रञ्ञा किर एवं वुत्तं ‘सक्का नु खो इमं महागङ्गं पटिसोतं सन्दापेतु’न्ति, सा एवमाह ‘अहञ्हि नगरे पाटलिपुत्ते गणिका रूपूपजीविनी अन्तिमजीविका, मम ताव राजा सच्चकिरियं पस्सतू’ति। अथ सा सच्चकिरियं अकासि, सह तस्सा सच्चकिरियाय खणेन सा महागङ्गा गळगळायन्ती पटिसोतं सन्दित्थ महतो जनकायस्स पस्सतो।
‘‘Tasmiṃ yeva gaṅgākūle ṭhitā bandhumatī nāma gaṇikā assosi raññā kira evaṃ vuttaṃ ‘sakkā nu kho imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpetu’nti, sā evamāha ‘ahañhi nagare pāṭaliputte gaṇikā rūpūpajīvinī antimajīvikā, mama tāva rājā saccakiriyaṃ passatū’ti. Atha sā saccakiriyaṃ akāsi, saha tassā saccakiriyāya khaṇena sā mahāgaṅgā gaḷagaḷāyantī paṭisotaṃ sandittha mahato janakāyassa passato.
‘‘अथ राजा गङ्गाय आवट्टऊमिवेगजनितं हलाहलसद्दं सुत्वा विम्हितो अच्छरियब्भुतजातो अमच्चे एवमाह ‘किस्सायं, भणे, महागङ्गा पटिसोतं सन्दती’ति? ‘बन्धुमती, महाराज, गणिका तव वचनं सुत्वा सच्चकिरियं अकासि, तस्सा सच्चकिरियाय महागङ्गा उद्धंमुखा सन्दती’ति।
‘‘Atha rājā gaṅgāya āvaṭṭaūmivegajanitaṃ halāhalasaddaṃ sutvā vimhito acchariyabbhutajāto amacce evamāha ‘kissāyaṃ, bhaṇe, mahāgaṅgā paṭisotaṃ sandatī’ti? ‘Bandhumatī, mahārāja, gaṇikā tava vacanaṃ sutvā saccakiriyaṃ akāsi, tassā saccakiriyāya mahāgaṅgā uddhaṃmukhā sandatī’ti.
‘‘अथ संविग्गहदयो राजा तुरिततुरितो सयं गन्त्वा तं गणिकं पुच्छि ‘सच्चं किर, जे , तया सच्चकिरियाय अयं गङ्गा पटिसोतं सन्दापिता’ति? ‘आम देवा’ति। राजा आह ‘किं ते तत्थ बलं अत्थि, को वा ते वचनं आदियति अनुम्मत्तो, केन त्वं बलेन इमं महागङ्गं पटिसोतं सन्दापेसी’ति? सा आह ‘सच्चबलेनाहं, महाराज, इमं महागङ्गं पटिसोतं सन्दापेसि’न्ति। राजा आह ‘किं ते सच्चबलं अत्थि चोरिया धुत्तिया असतिया छिन्निकाय पापिया भिन्नसीलाय 5 हिरिअतिक्कन्तिकाय अन्धजनपलोभिकाया’ति। ‘सच्चं, महाराज, तादिसिका अहं, तादिसिकायपि मे, महाराज, सच्चकिरिया अत्थि, यायाहं इच्छमाना सदेवकम्पि लोकं परिवत्तेय्य’न्ति। राजा आह ‘कतमा पन सा होति सच्चकिरिया, इङ्घ मं सावेही’ति। ‘यो मे, महाराज, धनं देति खत्तियो वा ब्राह्मणो वा वेस्सो वा सुद्दो वा अञ्ञो वा कोचि, तेसं समकं येव उपट्ठहामि, ‘‘खत्तियो’’ति विसेसो नत्थि, ‘‘सुद्दो’’ति अतिमञ्ञना 6 नत्थि, अनुनयप्पटिघविप्पमुत्ता धनस्सामिकं परिचरामि, एसा मे देव सच्चकिरिया, यायाहं इमं महागङ्गं पटिसोतं सन्दापेसि’न्ति।
‘‘Atha saṃviggahadayo rājā turitaturito sayaṃ gantvā taṃ gaṇikaṃ pucchi ‘saccaṃ kira, je , tayā saccakiriyāya ayaṃ gaṅgā paṭisotaṃ sandāpitā’ti? ‘Āma devā’ti. Rājā āha ‘kiṃ te tattha balaṃ atthi, ko vā te vacanaṃ ādiyati anummatto, kena tvaṃ balena imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpesī’ti? Sā āha ‘saccabalenāhaṃ, mahārāja, imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpesi’nti. Rājā āha ‘kiṃ te saccabalaṃ atthi coriyā dhuttiyā asatiyā chinnikāya pāpiyā bhinnasīlāya 7 hiriatikkantikāya andhajanapalobhikāyā’ti. ‘Saccaṃ, mahārāja, tādisikā ahaṃ, tādisikāyapi me, mahārāja, saccakiriyā atthi, yāyāhaṃ icchamānā sadevakampi lokaṃ parivatteyya’nti. Rājā āha ‘katamā pana sā hoti saccakiriyā, iṅgha maṃ sāvehī’ti. ‘Yo me, mahārāja, dhanaṃ deti khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vā añño vā koci, tesaṃ samakaṃ yeva upaṭṭhahāmi, ‘‘khattiyo’’ti viseso natthi, ‘‘suddo’’ti atimaññanā 8 natthi, anunayappaṭighavippamuttā dhanassāmikaṃ paricarāmi, esā me deva saccakiriyā, yāyāhaṃ imaṃ mahāgaṅgaṃ paṭisotaṃ sandāpesi’nti.
‘‘इतिपि, महाराज, सच्चे ठिता न किञ्चि अत्थं न विन्दन्ति। दिन्नानि च, महाराज, सिविराजेन याचकस्स चक्खूनि , दिब्बचक्खूनि च उप्पन्नानि, तञ्च सच्चकिरियाय। यं पन सुत्ते वुत्तं ‘मंसचक्खुस्मिं नट्ठे अहेतुस्मिं अवत्थुस्मिं नत्थि दिब्बचक्खुस्स उप्पादो’ति। तं भावनामयं चक्खुं सन्धाय वुत्तं, एवमेतं, महाराज, धारेही’’ति। ‘‘साधु, भन्ते नागसेन, सुनिब्बेठितो पञ्हो, सुनिद्दिट्ठो निग्गहो, सुमद्दिता परवादा, एवमेतं तथा सम्पटिच्छामी’’ति।
‘‘Itipi, mahārāja, sacce ṭhitā na kiñci atthaṃ na vindanti. Dinnāni ca, mahārāja, sivirājena yācakassa cakkhūni , dibbacakkhūni ca uppannāni, tañca saccakiriyāya. Yaṃ pana sutte vuttaṃ ‘maṃsacakkhusmiṃ naṭṭhe ahetusmiṃ avatthusmiṃ natthi dibbacakkhussa uppādo’ti. Taṃ bhāvanāmayaṃ cakkhuṃ sandhāya vuttaṃ, evametaṃ, mahārāja, dhārehī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante nāgasena, sunibbeṭhito pañho, suniddiṭṭho niggaho, sumadditā paravādā, evametaṃ tathā sampaṭicchāmī’’ti.
सिविराजचक्खुदानपञ्हो पञ्चमो।
Sivirājacakkhudānapañho pañcamo.
Footnotes:
