Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథా • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
౧. సోళసపఞ్ఞానిద్దేసవణ్ణనా
1. Soḷasapaññāniddesavaṇṇanā
౪. సుత్తన్తనిద్దేసే ఛన్నం అభిఞ్ఞాఞాణానన్తి ఇద్ధివిధదిబ్బసోతచేతోపరియపుబ్బేనివాసదిబ్బచక్ఖుఆసవానం ఖయఞాణానం. తేసత్తతీనం ఞాణానన్తి ఞాణకథాయ నిద్దిట్ఠానం సావకసాధారణానం ఞాణానం. సత్తసత్తతీనం ఞాణానన్తి ఏత్థ –
4. Suttantaniddese channaṃ abhiññāñāṇānanti iddhividhadibbasotacetopariyapubbenivāsadibbacakkhuāsavānaṃ khayañāṇānaṃ. Tesattatīnaṃ ñāṇānanti ñāṇakathāya niddiṭṭhānaṃ sāvakasādhāraṇānaṃ ñāṇānaṃ. Sattasattatīnaṃ ñāṇānanti ettha –
‘‘సత్తసత్తరి వో, భిక్ఖవే, ఞాణవత్థూని దేసేస్సామి, తం సుణాథ సాధుకం మనసి కరోథ, భాసిస్సామీతి. కతమాని, భిక్ఖవే, సత్తసత్తరి ఞాణవత్థూని? జాతిపచ్చయా జరామరణన్తి ఞాణం, అసతి జాతియా నత్థి జరామరణన్తి ఞాణం. అతీతమ్పి అద్ధానం జాతిపచ్చయా జరామరణన్తి ఞాణం, అసతి జాతియా నత్థి జరామరణన్తి ఞాణం, అనాగతమ్పి అద్ధానం జాతిపచ్చయా జరామరణన్తి ఞాణం, అసతి జాతియా నత్థి జరామరణన్తి ఞాణం. యమ్పిస్స తం ధమ్మట్ఠితిఞాణం, తమ్పి ఖయధమ్మం వయధమ్మం విరాగధమ్మం నిరోధధమ్మన్తి ఞాణం. భవపచ్చయా జాతీతి ఞాణం…పే॰… ఉపాదానపచ్చయా భవోతి ఞాణం… తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానన్తి ఞాణం… వేదనాపచ్చయా తణ్హాతి ఞాణం… ఫస్సపచ్చయా వేదనాతి ఞాణం… సళాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి ఞాణం… నామరూపపచ్చయా సళాయతనన్తి ఞాణం… విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి ఞాణం… సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణన్తి ఞాణం… అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి ఞాణం, అసతి అవిజ్జాయ నత్థి సఙ్ఖారాతి ఞాణం. అతీతమ్పి అద్ధానం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి ఞాణం, అసతి అవిజ్జాయ నత్థి సఙ్ఖారాతి ఞాణం, అనాగతమ్పి అద్ధానం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి ఞాణం, అసతి అవిజ్జాయ నత్థి సఙ్ఖారాతి ఞాణం. యమ్పిస్స తం ధమ్మట్ఠితిఞాణం, తమ్పి ఖయధమ్మం వయధమ్మం విరాగధమ్మం నిరోధధమ్మన్తి ఞాణం. ఇమాని వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే, సత్తసత్తరి ఞాణవత్థూనీ’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౩౪) –
‘‘Sattasattari vo, bhikkhave, ñāṇavatthūni desessāmi, taṃ suṇātha sādhukaṃ manasi karotha, bhāsissāmīti. Katamāni, bhikkhave, sattasattari ñāṇavatthūni? Jātipaccayā jarāmaraṇanti ñāṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti ñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ jātipaccayā jarāmaraṇanti ñāṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti ñāṇaṃ, anāgatampi addhānaṃ jātipaccayā jarāmaraṇanti ñāṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti ñāṇaṃ. Yampissa taṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti ñāṇaṃ. Bhavapaccayā jātīti ñāṇaṃ…pe… upādānapaccayā bhavoti ñāṇaṃ… taṇhāpaccayā upādānanti ñāṇaṃ… vedanāpaccayā taṇhāti ñāṇaṃ… phassapaccayā vedanāti ñāṇaṃ… saḷāyatanapaccayā phassoti ñāṇaṃ… nāmarūpapaccayā saḷāyatananti ñāṇaṃ… viññāṇapaccayā nāmarūpanti ñāṇaṃ… saṅkhārapaccayā viññāṇanti ñāṇaṃ… avijjāpaccayā saṅkhārāti ñāṇaṃ, asati avijjāya natthi saṅkhārāti ñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ avijjāpaccayā saṅkhārāti ñāṇaṃ, asati avijjāya natthi saṅkhārāti ñāṇaṃ, anāgatampi addhānaṃ avijjāpaccayā saṅkhārāti ñāṇaṃ, asati avijjāya natthi saṅkhārāti ñāṇaṃ. Yampissa taṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti ñāṇaṃ. Imāni vuccanti, bhikkhave, sattasattari ñāṇavatthūnī’’ti (saṃ. ni. 2.34) –
ఏవం భగవతా నిదానవగ్గే వుత్తాని సత్తసత్తతి ఞాణాని. ‘‘జరామరణే ఞాణం, జరామరణసముదయే ఞాణం, జరామరణనిరోధే ఞాణం, జరామరణనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణ’’న్తి (సం॰ ని॰ ౨.౩౩) ఇమినా నయేన ఏకాదససు అఙ్గేసు చత్తారి చత్తారి కత్వా వుత్తాని చతుచత్తారీస ఞాణవత్థూని పన ఇధ న గహితాని. ఉభయత్థ చ ఞాణానియేవ హితసుఖస్స వత్థూనీతి ఞాణవత్థూని. లాభోతిఆదీసు లాభోయేవ ఉపసగ్గేన విసేసేత్వా పటిలాభోతి వుత్తో. పున తస్సేవ అత్థవివరణవసేన పత్తి సమ్పత్తీతి వుత్తం. ఫస్సనాతి అధిగమవసేన ఫుసనా. సచ్ఛికిరియాతి పటిలాభసచ్ఛికిరియా. ఉపసమ్పదాతి నిప్ఫాదనా.
Evaṃ bhagavatā nidānavagge vuttāni sattasattati ñāṇāni. ‘‘Jarāmaraṇe ñāṇaṃ, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ, jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇa’’nti (saṃ. ni. 2.33) iminā nayena ekādasasu aṅgesu cattāri cattāri katvā vuttāni catucattārīsa ñāṇavatthūni pana idha na gahitāni. Ubhayattha ca ñāṇāniyeva hitasukhassa vatthūnīti ñāṇavatthūni. Lābhotiādīsu lābhoyeva upasaggena visesetvā paṭilābhoti vutto. Puna tasseva atthavivaraṇavasena patti sampattīti vuttaṃ. Phassanāti adhigamavasena phusanā. Sacchikiriyāti paṭilābhasacchikiriyā. Upasampadāti nipphādanā.
సత్తన్నఞ్చ సేక్ఖానన్తి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖన్తీతి సేక్ఖసఞ్ఞితానం సోతాపత్తిమగ్గట్ఠాదీనం సత్తన్నం. పుథుజ్జనకల్యాణకస్స చాతి నిబ్బానగామినియా పటిపదాయ యుత్తత్తా సున్దరట్ఠేన కల్యాణసఞ్ఞితస్స పుథుజ్జనస్స. వడ్ఢితం వడ్ఢనం ఏతాయాతి వడ్ఢితవడ్ఢనా. యథావుత్తానం అట్ఠన్నమ్పి పఞ్ఞానం వసేన విసేసతో చ అరహతో పఞ్ఞావసేన పఞ్ఞావుద్ధియా. తథా పఞ్ఞావేపుల్లాయ. మహన్తే అత్థే పరిగ్గణ్హాతీతిఆదీసు పటిసమ్భిదప్పత్తో అరియసావకో అత్థాదయో ఆరమ్మణకరణేన పరిగ్గణ్హాతి. సబ్బాపి మహాపఞ్ఞా అరియసావకానంయేవ. తస్సా చ పఞ్ఞాయ విసయా హేట్ఠా వుత్తత్థా ఏవ.
Sattannañca sekkhānanti tisso sikkhā sikkhantīti sekkhasaññitānaṃ sotāpattimaggaṭṭhādīnaṃ sattannaṃ. Puthujjanakalyāṇakassa cāti nibbānagāminiyā paṭipadāya yuttattā sundaraṭṭhena kalyāṇasaññitassa puthujjanassa. Vaḍḍhitaṃ vaḍḍhanaṃ etāyāti vaḍḍhitavaḍḍhanā. Yathāvuttānaṃ aṭṭhannampi paññānaṃ vasena visesato ca arahato paññāvasena paññāvuddhiyā. Tathā paññāvepullāya. Mahanteatthe pariggaṇhātītiādīsu paṭisambhidappatto ariyasāvako atthādayo ārammaṇakaraṇena pariggaṇhāti. Sabbāpi mahāpaññā ariyasāvakānaṃyeva. Tassā ca paññāya visayā heṭṭhā vuttatthā eva.
పుథునానాఖన్ధేసూతిఆదీసు నానాసద్దో పుథుసద్దస్స అత్థవచనం. ఞాణం పవత్తతీతి పుథుపఞ్ఞాతి తేసు తథావుత్తేసు ఖన్ధాదీసు ఞాణం పవత్తతీతి కత్వా తం ఞాణం పుథుపఞ్ఞా నామాతి అత్థో. నానాపటిచ్చసముప్పాదేసూతి పటిచ్చసముప్పన్నానం ధమ్మానం వసేన పచ్చయబహుత్తా వుత్తం. నానాసుఞ్ఞతమనుపలబ్భేసూతి ఉపలబ్భనం ఉపలబ్భో, గహణన్తి అత్థో. న ఉపలబ్భో అనుపలబ్భో, అనుపలబ్భానం బహుత్తా బహువచనేన అనుపలబ్భా, పఞ్చవీసతిసుఞ్ఞతావసేన వా నానాసుఞ్ఞతాసు అత్తత్తనియాదీనం అనుపలబ్భా నానాసుఞ్ఞతానుపలబ్భా, తేసు. ‘‘నానాసుఞ్ఞతానుపలబ్భేసూ’’తి వత్తబ్బే ‘‘అదుక్ఖమసుఖా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ తికమాతికా ౨) వియ మ-కారో పదసన్ధివసేన వుత్తో. ఇమా పఞ్చ పఞ్ఞా కల్యాణపుథుజ్జనేహి సాధారణా, నానాఅత్థాదీసు పఞ్ఞా అరియానంయేవ. పుథుజ్జనసాధారణే ధమ్మేతి లోకియధమ్మే. ఇమినా అవసానపరియాయేన లోకియతో పుథుభూతనిబ్బానారమ్మణత్తా పుథుభూతా విసుంభూతా పఞ్ఞాతి పుథుపఞ్ఞా నామాతి వుత్తం హోతి.
Puthunānākhandhesūtiādīsu nānāsaddo puthusaddassa atthavacanaṃ. Ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññāti tesu tathāvuttesu khandhādīsu ñāṇaṃ pavattatīti katvā taṃ ñāṇaṃ puthupaññā nāmāti attho. Nānāpaṭiccasamuppādesūti paṭiccasamuppannānaṃ dhammānaṃ vasena paccayabahuttā vuttaṃ. Nānāsuññatamanupalabbhesūti upalabbhanaṃ upalabbho, gahaṇanti attho. Na upalabbho anupalabbho, anupalabbhānaṃ bahuttā bahuvacanena anupalabbhā, pañcavīsatisuññatāvasena vā nānāsuññatāsu attattaniyādīnaṃ anupalabbhā nānāsuññatānupalabbhā, tesu. ‘‘Nānāsuññatānupalabbhesū’’ti vattabbe ‘‘adukkhamasukhā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 2) viya ma-kāro padasandhivasena vutto. Imā pañca paññā kalyāṇaputhujjanehi sādhāraṇā, nānāatthādīsu paññā ariyānaṃyeva. Puthujjanasādhāraṇe dhammeti lokiyadhamme. Iminā avasānapariyāyena lokiyato puthubhūtanibbānārammaṇattā puthubhūtā visuṃbhūtā paññāti puthupaññā nāmāti vuttaṃ hoti.
విపులపఞ్ఞా మహాపఞ్ఞానయేన వేదితబ్బా. యథావుత్తే ధమ్మే పరిగ్గణ్హన్తస్స గుణమహన్తతాయ తేసం ధమ్మానం పరిగ్గాహికాయ చ పఞ్ఞాయ మహన్తతా, తేసం ధమ్మానం సయమేవ మహన్తత్తా ఉళారత్తా ధమ్మానఞ్చ పఞ్ఞాయ చ విపులతా వేదితబ్బా. గమ్భీరపఞ్ఞా పుథుపఞ్ఞానయేన వేదితబ్బా. తే చ ధమ్మా తే చ అనుపలబ్భా సా చ పఞ్ఞా పకతిజనేన అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠత్తా గమ్భీరా.
Vipulapaññā mahāpaññānayena veditabbā. Yathāvutte dhamme pariggaṇhantassa guṇamahantatāya tesaṃ dhammānaṃ pariggāhikāya ca paññāya mahantatā, tesaṃ dhammānaṃ sayameva mahantattā uḷārattā dhammānañca paññāya ca vipulatā veditabbā. Gambhīrapaññā puthupaññānayena veditabbā. Te ca dhammā te ca anupalabbhā sā ca paññā pakatijanena alabbhaneyyapatiṭṭhattā gambhīrā.
యస్స పుగ్గలస్సాతి అరియపుగ్గలస్సేవ. అఞ్ఞో కోచీతి పుథుజ్జనో. అభిసమ్భవితున్తి సమ్పాపుణితుం. అనభిసమ్భవనీయోతి సమ్పాపుణితుం అసక్కుణేయ్యో. అఞ్ఞేహీతి పుథుజ్జనేహేవ. అట్ఠమకస్సాతి అరహత్తఫలట్ఠతో పట్ఠాయ గణియమానే అట్ఠమభూతస్స సోతాపత్తిమగ్గట్ఠస్స. దూరేతి విప్పకట్ఠే. విదూరేతి విసేసేన విప్పకట్ఠే. సువిదూరేతి సుట్ఠు విసేసేన విప్పకట్ఠే. న సన్తికేతి న సమీపే. న సామన్తాతి న సమీపభాగే. ఇమాని ద్వే పటిసేధసహితాని వచనాని దూరభావస్సేవ నియమనాని. ఉపాదాయాతి పటిచ్చ. సోతాపన్నస్సాతి సోతాపత్తిఫలట్ఠస్స. ఏతేనేవ తంతంమగ్గపఞ్ఞా తంతంఫలపఞ్ఞాయ దూరేతి వుత్తం హోతి. పచ్చేకసమ్బుద్ధోతి ఉపసగ్గేన విసేసితం. ఇతరద్వయం పన సుద్ధమేవ ఆగతం.
Yassa puggalassāti ariyapuggalasseva. Añño kocīti puthujjano. Abhisambhavitunti sampāpuṇituṃ. Anabhisambhavanīyoti sampāpuṇituṃ asakkuṇeyyo. Aññehīti puthujjaneheva. Aṭṭhamakassāti arahattaphalaṭṭhato paṭṭhāya gaṇiyamāne aṭṭhamabhūtassa sotāpattimaggaṭṭhassa. Dūreti vippakaṭṭhe. Vidūreti visesena vippakaṭṭhe. Suvidūreti suṭṭhu visesena vippakaṭṭhe. Na santiketi na samīpe. Na sāmantāti na samīpabhāge. Imāni dve paṭisedhasahitāni vacanāni dūrabhāvasseva niyamanāni. Upādāyāti paṭicca. Sotāpannassāti sotāpattiphalaṭṭhassa. Eteneva taṃtaṃmaggapaññā taṃtaṃphalapaññāya dūreti vuttaṃ hoti. Paccekasambuddhoti upasaggena visesitaṃ. Itaradvayaṃ pana suddhameva āgataṃ.
౫. ‘‘పచ్చేకబుద్ధస్స సదేవకస్స చ లోకస్స పఞ్ఞా తథాగతస్స పఞ్ఞాయ దూరే’’తిఆదీని వత్వా తమేవ దూరట్ఠం అనేకప్పకారతో దస్సేతుకామో పఞ్ఞాపభేదకుసలోతిఆదిమాహ . తత్థ పఞ్ఞాపభేదకుసలోతి అత్తనో అనన్తవికప్పే పఞ్ఞాపభేదే ఛేకో. పభిన్నఞాణోతి అనన్తప్పభేదపత్తఞాణో. ఏతేన పఞ్ఞాపభేదకుసలత్తేపి సతి తాసం పఞ్ఞానం అనన్తభేదత్తం దస్సేతి. అధిగతపటిసమ్భిదోతి పటిలద్ధఅగ్గచతుపటిసమ్భిదాఞాణో. చతువేసారజ్జప్పత్తోతి చత్తారి విసారదభావసఙ్ఖాతాని ఞాణాని పత్తో. యథాహ –
5. ‘‘Paccekabuddhassa sadevakassa ca lokassa paññā tathāgatassa paññāya dūre’’tiādīni vatvā tameva dūraṭṭhaṃ anekappakārato dassetukāmo paññāpabhedakusalotiādimāha . Tattha paññāpabhedakusaloti attano anantavikappe paññāpabhede cheko. Pabhinnañāṇoti anantappabhedapattañāṇo. Etena paññāpabhedakusalattepi sati tāsaṃ paññānaṃ anantabhedattaṃ dasseti. Adhigatapaṭisambhidoti paṭiladdhaaggacatupaṭisambhidāñāṇo. Catuvesārajjappattoti cattāri visāradabhāvasaṅkhātāni ñāṇāni patto. Yathāha –
‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతో ‘ఇమే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధా’తి, తత్ర వత మం సమణో వా బ్రాహ్మణో వా దేవో వా మారో వా బ్రహ్మా వా కోచి వా లోకస్మిం సహ ధమ్మేన పటిచోదేస్సతీతి నిమిత్తమేతం, భిక్ఖవే, న సమనుపస్సామి, ఏతమహం, భిక్ఖవే, నిమిత్తం అసమనుపస్సన్తో ఖేమప్పత్తో అభయప్పత్తో వేసారజ్జప్పత్తో విహరామి. ఖీణాసవస్స తే పటిజానతో ‘ఇమే ఆసవా అపరిక్ఖీణా’తి, ‘యే ఖో పన తే అన్తరాయికా ధమ్మా వుత్తా, తే పటిసేవతో నాలం అన్తరాయాయా’తి, ‘యస్స ఖో పన తే అత్థాయ ధమ్మో దేసితో, సో న నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయా’తి, తత్ర వత మం సమణో వా బ్రాహ్మణో వా దేవో వా మారో వా బ్రహ్మా వా కోచి వా లోకస్మిం సహ ధమ్మేన పటిచోదేస్సతీతి నిమిత్తమేతం, భిక్ఖవే, న సమనుపస్సామి, ఏతమహం, భిక్ఖవే, నిమిత్తం అసమనుపస్సన్తో ఖేమప్పత్తో అభయప్పత్తో వేసారజ్జప్పత్తో విహరామీ’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౮; మ॰ ని॰ ౧.౧౫౦).
‘‘Sammāsambuddhassa te paṭijānato ‘ime dhammā anabhisambuddhā’ti, tatra vata maṃ samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā koci vā lokasmiṃ saha dhammena paṭicodessatīti nimittametaṃ, bhikkhave, na samanupassāmi, etamahaṃ, bhikkhave, nimittaṃ asamanupassanto khemappatto abhayappatto vesārajjappatto viharāmi. Khīṇāsavassa te paṭijānato ‘ime āsavā aparikkhīṇā’ti, ‘ye kho pana te antarāyikā dhammā vuttā, te paṭisevato nālaṃ antarāyāyā’ti, ‘yassa kho pana te atthāya dhammo desito, so na niyyāti takkarassa sammā dukkhakkhayāyā’ti, tatra vata maṃ samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā koci vā lokasmiṃ saha dhammena paṭicodessatīti nimittametaṃ, bhikkhave, na samanupassāmi, etamahaṃ, bhikkhave, nimittaṃ asamanupassanto khemappatto abhayappatto vesārajjappatto viharāmī’’ti (a. ni. 4.8; ma. ni. 1.150).
దసబలబలధారీతి దస బలాని ఏతేసన్తి దసబలా, దసబలానం బలాని దసబలబలాని, తాని దసబలబలాని ధారయతీతి దసబలబలధారీ, దసబలఞాణబలధారీతి అత్థో. ఏతేహి తీహి వచనేహి అనన్తప్పభేదానం నేయ్యానం పభేదముఖమత్తం దస్సితం. సోయేవ పఞ్ఞాపయోగవసేన అభిమఙ్గలసమ్మతట్ఠేన పురిసాసభో. అసన్తాసట్ఠేన పురిససీహో. మహన్తట్ఠేన పురిసనాగో. పజాననట్ఠేన పురిసాజఞ్ఞో. లోకకిచ్చధురవహనట్ఠేన పురిసధోరయ్హో.
Dasabalabaladhārīti dasa balāni etesanti dasabalā, dasabalānaṃ balāni dasabalabalāni, tāni dasabalabalāni dhārayatīti dasabalabaladhārī, dasabalañāṇabaladhārīti attho. Etehi tīhi vacanehi anantappabhedānaṃ neyyānaṃ pabhedamukhamattaṃ dassitaṃ. Soyeva paññāpayogavasena abhimaṅgalasammataṭṭhena purisāsabho. Asantāsaṭṭhena purisasīho. Mahantaṭṭhena purisanāgo. Pajānanaṭṭhena purisājañño. Lokakiccadhuravahanaṭṭhena purisadhorayho.
అథ తేజాదికం అనన్తఞాణతో లద్ధం గుణవిసేసం దస్సేతుకామో తేసం తేజాదీనం అనన్తఞాణమూలకభావం దస్సేన్తో అనన్తఞాణోతి వత్వా అనన్తతేజోతిఆదిమాహ. తత్థ అనన్తఞాణోతి గణనవసేన చ పభావవసేన చ అన్తవిరహితఞాణో. అనన్తతేజోతి వేనేయ్యసన్తానే మోహతమవిధమనేన అనన్తఞాణతేజో. అనన్తయసోతి పఞ్ఞాగుణేహేవ లోకత్తయవిత్థతానన్తకిత్తిఘోసో. అడ్ఢోతి పఞ్ఞాధనసమిద్ధియా సమిద్ధో. మహద్ధనోతి పఞ్ఞాధనవడ్ఢత్తేపి పభావమహత్తేన మహన్తం పఞ్ఞాధనమస్సాతి మహద్ధనో . మహాధనోతిపి పాఠో. ధనవాతి పసంసితబ్బపఞ్ఞాధనవత్తా నిచ్చయుత్తపఞ్ఞాధనవత్తా అతిసయభూతపఞ్ఞాధనవత్తా ధనవా. ఏతేసుపి హి తీసు అత్థేసు ఇదం వచనం సద్దవిదూ ఇచ్ఛన్తి.
Atha tejādikaṃ anantañāṇato laddhaṃ guṇavisesaṃ dassetukāmo tesaṃ tejādīnaṃ anantañāṇamūlakabhāvaṃ dassento anantañāṇoti vatvā anantatejotiādimāha. Tattha anantañāṇoti gaṇanavasena ca pabhāvavasena ca antavirahitañāṇo. Anantatejoti veneyyasantāne mohatamavidhamanena anantañāṇatejo. Anantayasoti paññāguṇeheva lokattayavitthatānantakittighoso. Aḍḍhoti paññādhanasamiddhiyā samiddho. Mahaddhanoti paññādhanavaḍḍhattepi pabhāvamahattena mahantaṃ paññādhanamassāti mahaddhano . Mahādhanotipi pāṭho. Dhanavāti pasaṃsitabbapaññādhanavattā niccayuttapaññādhanavattā atisayabhūtapaññādhanavattā dhanavā. Etesupi hi tīsu atthesu idaṃ vacanaṃ saddavidū icchanti.
ఏవం పఞ్ఞాగుణేన భగవతో అత్తసమ్పత్తిసిద్ధిం దస్సేత్వా పున పఞ్ఞాగుణేనేవ లోకహితసమ్పత్తిసిద్ధిం దస్సేన్తో నేతాతిఆదిమాహ. తత్థ వేనేయ్యే సంసారసఙ్ఖాతభయట్ఠానతో నిబ్బానసఙ్ఖాతఖేమట్ఠానం నేతా. తత్థ నయనకాలే ఏవ సంవరవినయపహానవినయవసేన వేనేయ్యే వినేతా. ధమ్మదేసనాకాలే ఏవ సంసయచ్ఛేదనేన అనునేతా. సంసయం ఛిన్దిత్వా పఞ్ఞాపేతబ్బం అత్థం పఞ్ఞాపేతా. తథా పఞ్ఞాపితానం నిచ్ఛయకరణేన నిజ్ఝాపేతా. తథా నిజ్ఝాయితస్స అత్థస్స పటిపత్తిపయోజనవసేన పేక్ఖేతా. తథాపటిపన్నే పటిపత్తిఫలేన పసాదేతా. సో హి భగవాతి ఏత్థ హి-కారో అనన్తరం వుత్తస్స అత్థస్స కారణోపదేసే నిపాతో. అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతాతి సకసన్తానే న ఉప్పన్నపుబ్బస్స ఛఅసాధారణఞాణహేతుభూతస్స అరియమగ్గస్స బోధిమూలే లోకహితత్థం సకసన్తానే ఉప్పాదేతా. అసఞ్జాతస్స మగ్గస్స సఞ్జనేతాతి వేనేయ్యసన్తానే అసఞ్జాతపుబ్బస్స సావకపారమిఞాణహేతుభూతస్స అరియమగ్గస్స ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో పభుతి యావజ్జకాలా వేనేయ్యసన్తానే సఞ్జనేతా. సావకవేనేయ్యానమ్పి హి సన్తానే భగవతో వుత్తవచనేనేవ అరియమగ్గస్స సఞ్జననతో భగవా సఞ్జనేతా నామ హోతి. అనక్ఖాతస్స మగ్గస్స అక్ఖాతాతి అట్ఠధమ్మసమన్నాగతానం బుద్ధభావాయ కతాభినీహారానం బోధిసత్తానం బుద్ధభావాయ బ్యాకరణం దత్వా అనక్ఖాతపుబ్బస్స పారమితామగ్గస్స, ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకరణమత్తేనేవ వా బోధిమూలే ఉప్పజ్జితబ్బస్స అరియమగ్గస్స అక్ఖాతా. అయం నయో పచ్చేకబోధిసత్తబ్యాకరణేపి లబ్భతియేవ.
Evaṃ paññāguṇena bhagavato attasampattisiddhiṃ dassetvā puna paññāguṇeneva lokahitasampattisiddhiṃ dassento netātiādimāha. Tattha veneyye saṃsārasaṅkhātabhayaṭṭhānato nibbānasaṅkhātakhemaṭṭhānaṃ netā. Tattha nayanakāle eva saṃvaravinayapahānavinayavasena veneyye vinetā. Dhammadesanākāle eva saṃsayacchedanena anunetā. Saṃsayaṃ chinditvā paññāpetabbaṃ atthaṃ paññāpetā. Tathā paññāpitānaṃ nicchayakaraṇena nijjhāpetā. Tathā nijjhāyitassa atthassa paṭipattipayojanavasena pekkhetā. Tathāpaṭipanne paṭipattiphalena pasādetā. So hi bhagavāti ettha hi-kāro anantaraṃ vuttassa atthassa kāraṇopadese nipāto. Anuppannassa maggassa uppādetāti sakasantāne na uppannapubbassa chaasādhāraṇañāṇahetubhūtassa ariyamaggassa bodhimūle lokahitatthaṃ sakasantāne uppādetā. Asañjātassa maggassa sañjanetāti veneyyasantāne asañjātapubbassa sāvakapāramiñāṇahetubhūtassa ariyamaggassa dhammacakkappavattanato pabhuti yāvajjakālā veneyyasantāne sañjanetā. Sāvakaveneyyānampi hi santāne bhagavato vuttavacaneneva ariyamaggassa sañjananato bhagavā sañjanetā nāma hoti. Anakkhātassa maggassa akkhātāti aṭṭhadhammasamannāgatānaṃ buddhabhāvāya katābhinīhārānaṃ bodhisattānaṃ buddhabhāvāya byākaraṇaṃ datvā anakkhātapubbassa pāramitāmaggassa, ‘‘buddho bhavissatī’’ti byākaraṇamatteneva vā bodhimūle uppajjitabbassa ariyamaggassa akkhātā. Ayaṃ nayo paccekabodhisattabyākaraṇepi labbhatiyeva.
మగ్గఞ్ఞూతి పచ్చవేక్ఖణావసేన అత్తనా ఉప్పాదితఅరియమగ్గస్స ఞాతా. మగ్గవిదూతి వేనేయ్యసన్తానే జనేతబ్బస్స అరియమగ్గస్స కుసలో. మగ్గకోవిదోతి బోధిసత్తానం అక్ఖాతబ్బమగ్గే విచక్ఖణో. అథ వా అభిసమ్బోధిపటిపత్తిమగ్గఞ్ఞూ, పచ్చేకబోధిపటిపత్తిమగ్గవిదూ, సావకబోధిపటిపత్తిమగ్గకోవిదో. అథ వా ‘‘ఏతేన మగ్గేన అతంసు పుబ్బే, తరిస్సన్తియేవ తరన్తి ఓఘ’’న్తి (సం॰ ని॰ ౫.౪౦౯) వచనతో యథాయోగం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నబుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం మగ్గవసేన చ సుఞ్ఞతానిమిత్తఅప్పణిహితమగ్గవసేన చ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూవిపఞ్చితఞ్ఞూనేయ్యపుగ్గలానం మగ్గవసేన చ యథాక్కమేనత్థయోజనం కరోన్తి. మగ్గానుగామీ చ పనాతి భగవతా గతమగ్గానుగామినో హుత్వా . ఏత్థ చ-సద్దో హేతుఅత్థే నిపాతో. ఏతేన చ భగవతో మగ్గుప్పాదనాదిగుణాధిగమాయ హేతు వుత్తో హోతి. పన-సద్దో కతత్థే నిపాతో. తేన భగవతా కతమగ్గకరణం వుత్తం హోతి. పచ్ఛా సమన్నాగతాతి పఠమం గతస్స భగవతో పచ్ఛాగతసీలాదిగుణేన సమన్నాగతా. ఇతి థేరో ‘‘అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’’తిఆదీహి యస్మా సబ్బేపి భగవతో సీలాదయో గుణా అరహత్తమగ్గమేవ నిస్సాయ ఆగతా, తస్మా అరహత్తమగ్గమేవ నిస్సాయ గుణం కథేసి.
Maggaññūti paccavekkhaṇāvasena attanā uppāditaariyamaggassa ñātā. Maggavidūti veneyyasantāne janetabbassa ariyamaggassa kusalo. Maggakovidoti bodhisattānaṃ akkhātabbamagge vicakkhaṇo. Atha vā abhisambodhipaṭipattimaggaññū, paccekabodhipaṭipattimaggavidū, sāvakabodhipaṭipattimaggakovido. Atha vā ‘‘etena maggena ataṃsu pubbe, tarissantiyeva taranti ogha’’nti (saṃ. ni. 5.409) vacanato yathāyogaṃ atītānāgatapaccuppannabuddhapaccekabuddhasāvakānaṃ maggavasena ca suññatānimittaappaṇihitamaggavasena ca ugghaṭitaññūvipañcitaññūneyyapuggalānaṃ maggavasena ca yathākkamenatthayojanaṃ karonti. Maggānugāmī ca panāti bhagavatā gatamaggānugāmino hutvā . Ettha ca-saddo hetuatthe nipāto. Etena ca bhagavato magguppādanādiguṇādhigamāya hetu vutto hoti. Pana-saddo katatthe nipāto. Tena bhagavatā katamaggakaraṇaṃ vuttaṃ hoti. Pacchā samannāgatāti paṭhamaṃ gatassa bhagavato pacchāgatasīlādiguṇena samannāgatā. Iti thero ‘‘anuppannassa maggassa uppādetā’’tiādīhi yasmā sabbepi bhagavato sīlādayo guṇā arahattamaggameva nissāya āgatā, tasmā arahattamaggameva nissāya guṇaṃ kathesi.
జానం జానాతీతి జానితబ్బం జానాతి, సబ్బఞ్ఞుతాయ యంకిఞ్చి పఞ్ఞాయ జానితబ్బం నామ అత్థి, తం సబ్బం పఞ్చనేయ్యపథభూతం పఞ్ఞాయ జానాతీతి అత్థో. పస్సం పస్సతీతి పస్సితబ్బం పస్సతి, సబ్బదస్సావితాయ తంయేవ నేయ్యపథం చక్ఖునా దిట్ఠం వియ కరోన్తో పఞ్ఞాచక్ఖునా పస్సతీతి అత్థో. యథా వా ఏకచ్చో విపరీతం గణ్హన్తో జానన్తోపి న జానాతి, పస్సన్తోపి న పస్సతి, న ఏవం భగవా. భగవా పన యథాసభావం గణ్హన్తో జానన్తో జానాతియేవ, పస్సన్తో పస్సతియేవ. స్వాయం దస్సనపరిణాయకట్ఠేన చక్ఖుభూతో. విదితతాదిఅత్థేన ఞాణభూతో. అవిపరీతసభావట్ఠేన వా పరియత్తిధమ్మపవత్తనతో హదయేన చిన్తేత్వా వాచాయ నిచ్ఛారితధమ్మమయోతి వా ధమ్మభూతో. సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతో. అథ వా చక్ఖు వియ భూతోతి చక్ఖుభూతో. ఞాణం వియ భూతోతి ఞాణభూతో. ధమ్మో వియ భూతోతి ధమ్మభూతో. బ్రహ్మా వియ భూతోతి బ్రహ్మభూతో. స్వాయం ధమ్మస్స వచనతో, వత్తనతో వా వత్తా. నానప్పకారేహి వచనతో, వత్తనతో వా పవత్తా. అత్థం నీహరిత్వా నీహరిత్వా నయనతో అత్థస్స నిన్నేతా. అమతాధిగమాయ పటిపత్తిదేసనతో, అమతప్పకాసనాయ వా ధమ్మదేసనాయ అమతస్స అధిగమాపనతో అమతస్స దాతా. లోకుత్తరధమ్మస్స ఉప్పాదితత్తా వేనేయ్యానురూపేన యథాసుఖం లోకుత్తరధమ్మస్స దానేన చ, ధమ్మేసు చ ఇస్సరోతి ధమ్మస్సామీ. తథాగతపదం హేట్ఠా వుత్తత్థం.
Jānaṃ jānātīti jānitabbaṃ jānāti, sabbaññutāya yaṃkiñci paññāya jānitabbaṃ nāma atthi, taṃ sabbaṃ pañcaneyyapathabhūtaṃ paññāya jānātīti attho. Passaṃ passatīti passitabbaṃ passati, sabbadassāvitāya taṃyeva neyyapathaṃ cakkhunā diṭṭhaṃ viya karonto paññācakkhunā passatīti attho. Yathā vā ekacco viparītaṃ gaṇhanto jānantopi na jānāti, passantopi na passati, na evaṃ bhagavā. Bhagavā pana yathāsabhāvaṃ gaṇhanto jānanto jānātiyeva, passanto passatiyeva. Svāyaṃ dassanapariṇāyakaṭṭhena cakkhubhūto. Viditatādiatthena ñāṇabhūto. Aviparītasabhāvaṭṭhena vā pariyattidhammapavattanato hadayena cintetvā vācāya nicchāritadhammamayoti vā dhammabhūto. Seṭṭhaṭṭhena brahmabhūto. Atha vā cakkhu viya bhūtoti cakkhubhūto. Ñāṇaṃ viya bhūtoti ñāṇabhūto. Dhammo viya bhūtoti dhammabhūto. Brahmā viya bhūtoti brahmabhūto. Svāyaṃ dhammassa vacanato, vattanato vā vattā. Nānappakārehi vacanato, vattanato vā pavattā. Atthaṃ nīharitvā nīharitvā nayanato atthassa ninnetā. Amatādhigamāya paṭipattidesanato, amatappakāsanāya vā dhammadesanāya amatassa adhigamāpanato amatassa dātā. Lokuttaradhammassa uppāditattā veneyyānurūpena yathāsukhaṃ lokuttaradhammassa dānena ca, dhammesu ca issaroti dhammassāmī. Tathāgatapadaṃ heṭṭhā vuttatthaṃ.
ఇదాని ‘‘జానం జానాతీ’’తిఆదీహి వుత్తం గుణం సబ్బఞ్ఞుతాయ విసేసేత్వా దస్సేతుకామో సబ్బఞ్ఞుతం సాధేన్తో నత్థీతిఆదిమాహ. ఏవంభూతస్స హి తస్స భగవతో పారమితాపుఞ్ఞబలప్పభావనిప్ఫన్నేన అరహత్తమగ్గఞాణేన సబ్బధమ్మేసు సవాసనస్స సమ్మోహస్స విహతత్తా అసచ్ఛికతం నామ నత్థి. అసమ్మోహతో సబ్బధమ్మానం ఞాతత్తా అఞ్ఞాతం నామ నత్థి. తథేవ చ సబ్బధమ్మానం చక్ఖునా వియ ఞాణచక్ఖునా దిట్ఠత్తా అదిట్ఠం నామ నత్థి. ఞాణేన పన పత్తత్తా అవిదితం నామ నత్థి. అసమ్మోహసచ్ఛికిరియాయ సచ్ఛికతత్తా అసచ్ఛికతం నామ నత్థి. అసమ్మోహపఞ్ఞాయ ఫుట్ఠత్తా పఞ్ఞాయ అఫస్సితం నామ నత్థి. పచ్చుప్పన్నన్తి పచ్చుప్పన్నం కాలం వా ధమ్మం వా. ఉపాదాయాతి ఆదాయ, అన్తోకత్వాతి అత్థో. ‘‘ఉపాదాయా’’తి వచనేనేవ కాలవినిముత్తం నిబ్బానమ్పి గహితమేవ హోతి. ‘‘అతీతా’’దివచనాని చ ‘‘నత్థీ’’తిఆదివచనేనేవ ఘటీయన్తి, ‘‘సబ్బే’’తిఆదివచనేన వా. సబ్బే ధమ్మాతి సబ్బసఙ్ఖతాసఙ్ఖతధమ్మపరియాదానం. సబ్బాకారేనాతి సబ్బధమ్మేసు ఏకేకస్సేవ ధమ్మస్స అనిచ్చాకారాదిసబ్బాకారపరియాదానం . ఞాణముఖేతి ఞాణాభిముఖే. ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తీతి ఓసరణం ఉపేన్తి. ‘‘జానితబ్బ’’న్తిపదం ‘‘నేయ్య’’న్తిపదస్స అత్థవివరణత్థం వుత్తం.
Idāni ‘‘jānaṃ jānātī’’tiādīhi vuttaṃ guṇaṃ sabbaññutāya visesetvā dassetukāmo sabbaññutaṃ sādhento natthītiādimāha. Evaṃbhūtassa hi tassa bhagavato pāramitāpuññabalappabhāvanipphannena arahattamaggañāṇena sabbadhammesu savāsanassa sammohassa vihatattā asacchikataṃ nāma natthi. Asammohato sabbadhammānaṃ ñātattā aññātaṃ nāma natthi. Tatheva ca sabbadhammānaṃ cakkhunā viya ñāṇacakkhunā diṭṭhattā adiṭṭhaṃ nāma natthi. Ñāṇena pana pattattā aviditaṃ nāma natthi. Asammohasacchikiriyāya sacchikatattā asacchikataṃ nāma natthi. Asammohapaññāya phuṭṭhattā paññāya aphassitaṃ nāma natthi. Paccuppannanti paccuppannaṃ kālaṃ vā dhammaṃ vā. Upādāyāti ādāya, antokatvāti attho. ‘‘Upādāyā’’ti vacaneneva kālavinimuttaṃ nibbānampi gahitameva hoti. ‘‘Atītā’’divacanāni ca ‘‘natthī’’tiādivacaneneva ghaṭīyanti, ‘‘sabbe’’tiādivacanena vā. Sabbe dhammāti sabbasaṅkhatāsaṅkhatadhammapariyādānaṃ. Sabbākārenāti sabbadhammesu ekekasseva dhammassa aniccākārādisabbākārapariyādānaṃ . Ñāṇamukheti ñāṇābhimukhe. Āpāthaṃ āgacchantīti osaraṇaṃ upenti. ‘‘Jānitabba’’ntipadaṃ ‘‘neyya’’ntipadassa atthavivaraṇatthaṃ vuttaṃ.
అత్తత్థో వాతిఆదీసు వా-సద్దో సముచ్చయత్థో. అత్తత్థోతి అత్తనో అత్థో. పరత్థోతి పరేసం తిణ్ణం లోకానం అత్థో. ఉభయత్థోతి అత్తనో చ పరేసఞ్చాతి సకింయేవ ఉభిన్నం అత్థో. దిట్ఠధమ్మికోతి దిట్ఠధమ్మే నియుత్తో, దిట్ఠధమ్మప్పయోజనో వా అత్థో. సమ్పరాయే నియుత్తో, సమ్పరాయప్పయోజనో వా సమ్పరాయికో. ఉత్తానోతిఆదీసు వోహారవసేన వత్తబ్బో సుఖపతిట్ఠత్తా ఉత్తానో. వోహారం అతిక్కమిత్వా వత్తబ్బో సుఞ్ఞతాపటిసంయుత్తో దుక్ఖపతిట్ఠత్తా గమ్భీరో. లోకుత్తరో అచ్చన్తతిరోక్ఖత్తా గూళ్హో. అనిచ్చతాదికో ఘనాదీహి పటిచ్ఛన్నత్తా పటిచ్ఛన్నో. అప్పచురవోహారేన వత్తబ్బో యథారుతం అగ్గహేత్వా అధిప్పాయస్స నేతబ్బత్తా నేయ్యో. పచురవోహారేన వత్తబ్బో వచనమత్తేన అధిప్పాయస్స నీతత్తా నీతో. సుపరిసుద్ధసీలసమాధివిపస్సనత్థో తదఙ్గవిక్ఖమ్భనవసేన వజ్జవిరహితత్తా అనవజ్జో. కిలేససముచ్ఛేదనతో అరియమగ్గత్థో నిక్కిలేసో. కిలేసపటిప్పస్సద్ధత్తా అరియఫలత్థో వోదానో. సఙ్ఖతాసఙ్ఖతేసు అగ్గధమ్మత్తా నిబ్బానం పరమత్థో. పరివత్తతీతి బుద్ధఞాణస్స విసయభావతో అబహిభూతత్తా అన్తోబుద్ధఞాణే బ్యాపిత్వా వా సమన్తా వా ఆలిఙ్గిత్వా వా విసేసేన వా వత్తతి.
Attattho vātiādīsu vā-saddo samuccayattho. Attatthoti attano attho. Paratthoti paresaṃ tiṇṇaṃ lokānaṃ attho. Ubhayatthoti attano ca paresañcāti sakiṃyeva ubhinnaṃ attho. Diṭṭhadhammikoti diṭṭhadhamme niyutto, diṭṭhadhammappayojano vā attho. Samparāye niyutto, samparāyappayojano vā samparāyiko. Uttānotiādīsu vohāravasena vattabbo sukhapatiṭṭhattā uttāno. Vohāraṃ atikkamitvā vattabbo suññatāpaṭisaṃyutto dukkhapatiṭṭhattā gambhīro. Lokuttaro accantatirokkhattā gūḷho. Aniccatādiko ghanādīhi paṭicchannattā paṭicchanno. Appacuravohārena vattabbo yathārutaṃ aggahetvā adhippāyassa netabbattā neyyo. Pacuravohārena vattabbo vacanamattena adhippāyassa nītattā nīto. Suparisuddhasīlasamādhivipassanattho tadaṅgavikkhambhanavasena vajjavirahitattā anavajjo. Kilesasamucchedanato ariyamaggattho nikkileso. Kilesapaṭippassaddhattā ariyaphalattho vodāno. Saṅkhatāsaṅkhatesu aggadhammattā nibbānaṃ paramattho. Parivattatīti buddhañāṇassa visayabhāvato abahibhūtattā antobuddhañāṇe byāpitvā vā samantā vā āliṅgitvā vā visesena vā vattati.
సబ్బం కాయకమ్మన్తిఆదీహి భగవతో ఞాణమయతం దస్సేతి. ఞాణానుపరివత్తతీతి ఞాణం అనుపరివత్తతి, ఞాణవిరహితం న హోతీతి అత్థో. అప్పటిహతన్తి నిరావరణతం దస్సేతి. పున సబ్బఞ్ఞుతం ఉపమాయ సాధేతుకామో యావతకన్తిఆదిమాహ. తత్థ జానితబ్బన్తి నేయ్యం, నేయ్యపరియన్తో నేయ్యావసానమస్స అత్థీతి నేయ్యపరియన్తికం. అసబ్బఞ్ఞూనం పన నేయ్యావసానమేవ నత్థి. ఞాణపరియన్తికేపి ఏసేవ నయో. పురిమయమకే వుత్తత్థమేవ ఇమినా యమకేన విసేసేత్వా దస్సేతి, తతియయమకేన పటిసేధవసేన నియమిత్వా దస్సేతి . ఏత్థ చ నేయ్యం ఞాణస్స పథత్తా నేయ్యపథో. అఞ్ఞమఞ్ఞపరియన్తట్ఠాయినోతి నేయ్యఞ్చ ఞాణఞ్చ ఖేపేత్వా ఠానతో అఞ్ఞమఞ్ఞస్స పరియన్తే ఠానసీలా. ఆవజ్జనప్పటిబద్ధాతి మనోద్వారావజ్జనాయత్తా, ఆవజ్జితానన్తరమేవ జానాతీతి అత్థో. ఆకఙ్ఖప్పటిబద్ధాతి రుచిఆయత్తా, ఆవజ్జనానన్తరం జవనఞాణేన జానాతీతి అత్థో. ఇతరాని ద్వే పదాని ఇమేసం ద్విన్నం పదానం యథాక్కమేన అత్థప్పకాసనత్థం వుత్తాని. బుద్ధో ఆసయం జానాతీతిఆదీని ఞాణకథాయం వణ్ణితాని. మహానిద్దేసే పన ‘‘భగవా ఆసయం జానాతీ’’తి (మహాని॰ ౬౯) ఆగతం. తత్థ ‘‘బుద్ధస్స భగవతో’’తి (మహాని॰ ౬౯) ఆగతట్ఠానే చ ఇధ కత్థచి ‘‘బుద్ధస్సా’’తి ఆగతం.
Sabbaṃ kāyakammantiādīhi bhagavato ñāṇamayataṃ dasseti. Ñāṇānuparivattatīti ñāṇaṃ anuparivattati, ñāṇavirahitaṃ na hotīti attho. Appaṭihatanti nirāvaraṇataṃ dasseti. Puna sabbaññutaṃ upamāya sādhetukāmo yāvatakantiādimāha. Tattha jānitabbanti neyyaṃ, neyyapariyanto neyyāvasānamassa atthīti neyyapariyantikaṃ. Asabbaññūnaṃ pana neyyāvasānameva natthi. Ñāṇapariyantikepi eseva nayo. Purimayamake vuttatthameva iminā yamakena visesetvā dasseti, tatiyayamakena paṭisedhavasena niyamitvā dasseti . Ettha ca neyyaṃ ñāṇassa pathattā neyyapatho. Aññamaññapariyantaṭṭhāyinoti neyyañca ñāṇañca khepetvā ṭhānato aññamaññassa pariyante ṭhānasīlā. Āvajjanappaṭibaddhāti manodvārāvajjanāyattā, āvajjitānantarameva jānātīti attho. Ākaṅkhappaṭibaddhāti ruciāyattā, āvajjanānantaraṃ javanañāṇena jānātīti attho. Itarāni dve padāni imesaṃ dvinnaṃ padānaṃ yathākkamena atthappakāsanatthaṃ vuttāni. Buddho āsayaṃ jānātītiādīni ñāṇakathāyaṃ vaṇṇitāni. Mahāniddese pana ‘‘bhagavā āsayaṃ jānātī’’ti (mahāni. 69) āgataṃ. Tattha ‘‘buddhassa bhagavato’’ti (mahāni. 69) āgataṭṭhāne ca idha katthaci ‘‘buddhassā’’ti āgataṃ.
అన్తమసోతి ఉపరిమన్తేన. తిమితిమిఙ్గలన్తి ఏత్థ తిమి నామ ఏకా మచ్ఛజాతి, తిమిం గిలితుం సమత్థా తతో మహన్తసరీరా తిమిఙ్గలా నామ ఏకా మచ్ఛజాతి, తిమిఙ్గలమ్పి గిలితుం సమత్థా పఞ్చయోజనసతికసరీరా తిమితిమిఙ్గలా నామ ఏకా మచ్ఛజాతి. ఇధ జాతిగ్గహణేన ఏకవచనం కతన్తి వేదితబ్బం. గరుళం వేనతేయ్యన్తి ఏత్థ గరుళోతి జాతివసేన నామం, వేనతేయ్యోతి గోత్తవసేన. పదేసేతి ఏకదేసే. సారిపుత్తసమాతి సబ్బబుద్ధానం ధమ్మసేనాపతిత్థేరే గహేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సేససావకా హి పఞ్ఞాయ ధమ్మసేనాపతిత్థేరేన సమా నామ నత్థి. యథాహ – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం మహాపఞ్ఞానం యదిదం సారిపుత్తో’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౧౮౮-౧౮౯). అట్ఠకథాయఞ్చ వుత్తం –
Antamasoti uparimantena. Timitimiṅgalanti ettha timi nāma ekā macchajāti, timiṃ gilituṃ samatthā tato mahantasarīrā timiṅgalā nāma ekā macchajāti, timiṅgalampi gilituṃ samatthā pañcayojanasatikasarīrā timitimiṅgalā nāma ekā macchajāti. Idha jātiggahaṇena ekavacanaṃ katanti veditabbaṃ. Garuḷaṃ venateyyanti ettha garuḷoti jātivasena nāmaṃ, venateyyoti gottavasena. Padeseti ekadese. Sāriputtasamāti sabbabuddhānaṃ dhammasenāpatitthere gahetvā vuttanti veditabbaṃ. Sesasāvakā hi paññāya dhammasenāpatittherena samā nāma natthi. Yathāha – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ mahāpaññānaṃ yadidaṃ sāriputto’’ti (a. ni. 1.188-189). Aṭṭhakathāyañca vuttaṃ –
‘‘లోకనాథం ఠపేత్వాన, యే చఞ్ఞే సన్తి పాణినో;
‘‘Lokanāthaṃ ṭhapetvāna, ye caññe santi pāṇino;
పఞ్ఞాయ సారిపుత్తస్స, కలం నాగ్ఘన్తి సోళసి’’న్తి. (విసుద్ధి॰ ౧.౧౭౧);
Paññāya sāriputtassa, kalaṃ nāgghanti soḷasi’’nti. (visuddhi. 1.171);
ఫరిత్వాతి బుద్ధఞాణం సబ్బదేవమనుస్సానమ్పి పఞ్ఞం పాపుణిత్వా ఠానతో తేసం పఞ్ఞం ఫరిత్వా బ్యాపిత్వా తిట్ఠతి. అతిఘంసిత్వాతి బుద్ధఞాణం సబ్బదేవమనుస్సానమ్పి పఞ్ఞం అతిక్కమిత్వా తేసం అవిసయభూతమ్పి సబ్బం నేయ్యం ఘంసిత్వా భఞ్జిత్వా తిట్ఠతి. మహానిద్దేసే పన (మహాని॰ ౬౯) ‘‘అభిభవిత్వా’’తి పాఠో, మద్దిత్వాతిపి అత్థో. యేపి తేతిఆదీహి ఏవం ఫరిత్వా అతిఘంసిత్వా ఠానస్స పచ్చక్ఖకారణం దస్సేతి. తత్థ పణ్డితాతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతా. నిపుణాతి సణ్హసుఖుమబుద్ధినో సుఖుమే అత్థన్తరే పటివిజ్ఝనసమత్థా. కతపరప్పవాదాతి ఞాతపరప్పవాదా చేవ పరేహి సద్ధిం కతవాదపరిచయా చ. వాలవేధిరూపాతి వాలవేధిధనుగ్గహసదిసా. వోభిన్దన్తా మఞ్ఞే చరన్తి పఞ్ఞాగతేన దిట్ఠిగతానీతి వాలవేధీ వియ వాలం సుఖుమానిపి పరేసం దిట్ఠిగమనాని అత్తనో పఞ్ఞాగమనేన భిన్దన్తా వియ చరన్తీతి అత్థో. అథ వా ‘‘గూథగతం ముత్తగత’’న్తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౯.౧౧) వియ పఞ్ఞా ఏవ పఞ్ఞాగతాని, దిట్ఠియో ఏవ దిట్ఠిగతాని.
Pharitvāti buddhañāṇaṃ sabbadevamanussānampi paññaṃ pāpuṇitvā ṭhānato tesaṃ paññaṃ pharitvā byāpitvā tiṭṭhati. Atighaṃsitvāti buddhañāṇaṃ sabbadevamanussānampi paññaṃ atikkamitvā tesaṃ avisayabhūtampi sabbaṃ neyyaṃ ghaṃsitvā bhañjitvā tiṭṭhati. Mahāniddese pana (mahāni. 69) ‘‘abhibhavitvā’’ti pāṭho, madditvātipi attho. Yepi tetiādīhi evaṃ pharitvā atighaṃsitvā ṭhānassa paccakkhakāraṇaṃ dasseti. Tattha paṇḍitāti paṇḍiccena samannāgatā. Nipuṇāti saṇhasukhumabuddhino sukhume atthantare paṭivijjhanasamatthā. Kataparappavādāti ñātaparappavādā ceva parehi saddhiṃ katavādaparicayā ca. Vālavedhirūpāti vālavedhidhanuggahasadisā. Vobhindantā maññe caranti paññāgatena diṭṭhigatānīti vālavedhī viya vālaṃ sukhumānipi paresaṃ diṭṭhigamanāni attano paññāgamanena bhindantā viya carantīti attho. Atha vā ‘‘gūthagataṃ muttagata’’ntiādīsu (a. ni. 9.11) viya paññā eva paññāgatāni, diṭṭhiyo eva diṭṭhigatāni.
పఞ్హం అభిసఙ్ఖరిత్వాతి ద్విపదమ్పి తిపదమ్పి చతుప్పదమ్పి పుచ్ఛం రచయిత్వా. తేసం పఞ్హానం అతిబహుకత్తా సబ్బసఙ్గహత్థం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తం. గూళ్హాని చ పటిచ్ఛన్నాని అత్థజాతానీతి పాఠసేసో. తేసం తథా వినయం దిస్వా ‘‘అత్తనా అభిసఙ్ఖతపఞ్హం పుచ్ఛతూ’’తి ఏవం భగవతా అధిప్పేతత్తా పఞ్హం పుచ్ఛన్తి. అఞ్ఞేసం పన పుచ్ఛాయ ఓకాసమేవ అదత్వా భగవా ఉపసఙ్కమన్తానం ధమ్మం దేసేతి. యథాహ –
Pañhaṃ abhisaṅkharitvāti dvipadampi tipadampi catuppadampi pucchaṃ racayitvā. Tesaṃ pañhānaṃ atibahukattā sabbasaṅgahatthaṃ dvikkhattuṃ vuttaṃ. Gūḷhāni ca paṭicchannāni atthajātānīti pāṭhaseso. Tesaṃ tathā vinayaṃ disvā ‘‘attanā abhisaṅkhatapañhaṃ pucchatū’’ti evaṃ bhagavatā adhippetattā pañhaṃ pucchanti. Aññesaṃ pana pucchāya okāsameva adatvā bhagavā upasaṅkamantānaṃ dhammaṃ deseti. Yathāha –
‘‘తే పఞ్హం అభిసఙ్ఖరోన్తి ‘ఇమం మయం పఞ్హం సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సామ, సచే నో సమణో గోతమో ఏవం పుట్ఠో ఏవం బ్యాకరిస్సతి, ఏవమస్స మయం వాదం ఆరోపేస్సామ. ఏవం చేపి నో పుట్ఠో ఏవం బ్యాకరిస్సతి, ఏవంపిస్స మయం వాదం ఆరోపేస్సామా’తి. తే యేన సమణో గోతమో, తేనుపసఙ్కమన్తి, తే సమణో గోతమో ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేతి సమాదపేతి సముత్తేజేతి సమ్పహంసేతి. తే సమణేన గోతమేన ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సితా సమాదపితా సముత్తేజితా సమ్పహంసితా న చేవ సమణం గోతమం పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, కుతోస్స వాదం ఆరోపేస్సన్తి? అఞ్ఞదత్థు సమణస్సేవ గోతమస్స సావకా సమ్పజ్జన్తీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౯).
‘‘Te pañhaṃ abhisaṅkharonti ‘imaṃ mayaṃ pañhaṃ samaṇaṃ gotamaṃ upasaṅkamitvā pucchissāma, sace no samaṇo gotamo evaṃ puṭṭho evaṃ byākarissati, evamassa mayaṃ vādaṃ āropessāma. Evaṃ cepi no puṭṭho evaṃ byākarissati, evaṃpissa mayaṃ vādaṃ āropessāmā’ti. Te yena samaṇo gotamo, tenupasaṅkamanti, te samaṇo gotamo dhammiyā kathāya sandasseti samādapeti samuttejeti sampahaṃseti. Te samaṇena gotamena dhammiyā kathāya sandassitā samādapitā samuttejitā sampahaṃsitā na ceva samaṇaṃ gotamaṃ pañhaṃ pucchanti, kutossa vādaṃ āropessanti? Aññadatthu samaṇasseva gotamassa sāvakā sampajjantī’’ti (ma. ni. 1.289).
కస్మా పఞ్హం న పుచ్ఛన్తీతి చే? భగవా కిర పరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేన్తో పరిసాయ అజ్ఝాసయం ఓలోకేతి. తతో పస్సతి ‘‘ఇమే పణ్డితా గూళ్హం రహస్సం పఞ్హం ఓవట్టికసారం కత్వా ఆగతా’’తి. సో తేహి అపుట్ఠోయేవ ‘‘పఞ్హపుచ్ఛాయ ఏత్తకా దోసా, విస్సజ్జనే ఏత్తకా, అత్థే పదే అక్ఖరే ఏత్తకాతి ఇమే పఞ్హే పుచ్ఛన్తో ఏవం పుచ్ఛేయ్య, విస్సజ్జేన్తో ఏవం విస్సజ్జేయ్యా’’తి ఇతి ఓవట్టికసారం కత్వా ఆనీతే పఞ్హే ధమ్మకథాయ అన్తరే పక్ఖిపిత్వా విదంసేతి. తే పణ్డితా ‘‘సేయ్యా వత నో, యే మయం ఇమే పఞ్హే న పుచ్ఛిమ్హ. సచేపి మయం పుచ్ఛేయ్యామ, అప్పతిట్ఠితే నో కత్వా సమణో గోతమో ఖిపేయ్యా’’తి అత్తమనా భవన్తి. అపిచ బుద్ధా నామ ధమ్మం దేసేన్తా పరిసం మేత్తాయ ఫరన్తి. మేత్తాయ చ ఫరణేన దసబలేసు మహాజనస్స చిత్తం పసీదతి. బుద్ధా నామ రూపగ్గప్పత్తా హోన్తి దస్సనసమ్పన్నా మధురస్సరా ముదుజివ్హా సుఫుసితదన్తావరణా అమతేన హదయం సిఞ్చన్తా వియ ధమ్మం కథేన్తి. తత్ర నేసం మేత్తాఫరణేన పసన్నచిత్తానం ఏవం హోతి – ఏవరూపం అద్వేజ్ఝకథం అమోఘకథం నియ్యానికకథం కథేన్తేన భగవతా సద్ధిం న సక్ఖిస్సామ పచ్చనీకగ్గాహం గణ్హితున్తి అత్తనో పసన్నభావేనేవ పఞ్హం న పుచ్ఛన్తీతి.
Kasmā pañhaṃ na pucchantīti ce? Bhagavā kira parisamajjhe dhammaṃ desento parisāya ajjhāsayaṃ oloketi. Tato passati ‘‘ime paṇḍitā gūḷhaṃ rahassaṃ pañhaṃ ovaṭṭikasāraṃ katvā āgatā’’ti. So tehi apuṭṭhoyeva ‘‘pañhapucchāya ettakā dosā, vissajjane ettakā, atthe pade akkhare ettakāti ime pañhe pucchanto evaṃ puccheyya, vissajjento evaṃ vissajjeyyā’’ti iti ovaṭṭikasāraṃ katvā ānīte pañhe dhammakathāya antare pakkhipitvā vidaṃseti. Te paṇḍitā ‘‘seyyā vata no, ye mayaṃ ime pañhe na pucchimha. Sacepi mayaṃ puccheyyāma, appatiṭṭhite no katvā samaṇo gotamo khipeyyā’’ti attamanā bhavanti. Apica buddhā nāma dhammaṃ desentā parisaṃ mettāya pharanti. Mettāya ca pharaṇena dasabalesu mahājanassa cittaṃ pasīdati. Buddhā nāma rūpaggappattā honti dassanasampannā madhurassarā mudujivhā suphusitadantāvaraṇā amatena hadayaṃ siñcantā viya dhammaṃ kathenti. Tatra nesaṃ mettāpharaṇena pasannacittānaṃ evaṃ hoti – evarūpaṃ advejjhakathaṃ amoghakathaṃ niyyānikakathaṃ kathentena bhagavatā saddhiṃ na sakkhissāma paccanīkaggāhaṃ gaṇhitunti attano pasannabhāveneva pañhaṃ na pucchantīti.
కథితా విసజ్జితా చాతి ఏవం తుమ్హే పుచ్ఛథాతి పుచ్ఛితపఞ్హానం ఉచ్చారణేన తే పఞ్హా భగవతా కథితా ఏవ హోన్తి. యథా చ తే విసజ్జేతబ్బా, తథా విసజ్జితా ఏవ హోన్తి. నిద్దిట్ఠకారణాతి ఇమినా కారణేన ఇమినా హేతునా ఏవం హోతీతి ఏవం సహేతుకం కత్వా విసజ్జనేన భగవతా నిద్దిట్ఠకారణా ఏవ హోన్తి తే పఞ్హా. ఉపక్ఖిత్తకా చ తే భగవతో సమ్పజ్జన్తీతి తే ఖత్తియపణ్డితాదయో భగవతో పఞ్హవిసజ్జనేనేవ భగవతో సమీపే ఖిత్తకా పాదఖిత్తకా సమ్పజ్జన్తి, సావకా వా సమ్పజ్జన్తి ఉపాసకా వాతి అత్థో, సావకసమ్పత్తిం వా పాపుణన్తి ఉపాసకసమ్పత్తిం వాతి వుత్తం హోతి. అథాతి అనన్తరత్థే, తేసం ఉపక్ఖిత్తకసమ్పత్తిసమనన్తరమేవాతి అత్థో . తత్థాతి తస్మిం ఠానే, తస్మిం అధికారే వా. అతిరోచతీతి అతివియ జోతేతి పకాసతి. యదిదం పఞ్ఞాయాతి యాయం భగవతో పఞ్ఞా, తాయ పఞ్ఞాయ భగవావ అతిరోచతీతి అత్థో. ఇతిసద్దో కారణత్థే, ఇమినా కారణేన అగ్గో అసామన్తపఞ్ఞోతి అత్థో.
Kathitā visajjitā cāti evaṃ tumhe pucchathāti pucchitapañhānaṃ uccāraṇena te pañhā bhagavatā kathitā eva honti. Yathā ca te visajjetabbā, tathā visajjitā eva honti. Niddiṭṭhakāraṇāti iminā kāraṇena iminā hetunā evaṃ hotīti evaṃ sahetukaṃ katvā visajjanena bhagavatā niddiṭṭhakāraṇā eva honti te pañhā. Upakkhittakā ca te bhagavato sampajjantīti te khattiyapaṇḍitādayo bhagavato pañhavisajjaneneva bhagavato samīpe khittakā pādakhittakā sampajjanti, sāvakā vā sampajjanti upāsakā vāti attho, sāvakasampattiṃ vā pāpuṇanti upāsakasampattiṃ vāti vuttaṃ hoti. Athāti anantaratthe, tesaṃ upakkhittakasampattisamanantaramevāti attho . Tatthāti tasmiṃ ṭhāne, tasmiṃ adhikāre vā. Atirocatīti ativiya joteti pakāsati. Yadidaṃ paññāyāti yāyaṃ bhagavato paññā, tāya paññāya bhagavāva atirocatīti attho. Itisaddo kāraṇatthe, iminā kāraṇena aggo asāmantapaññoti attho.
౬. రాగం అభిభుయ్యతీతి భూరిపఞ్ఞాతి సా సా మగ్గపఞ్ఞా అత్తనా వజ్ఝం రాగం అభిభుయ్యతి అభిభవతి మద్దతీతి భూరిపఞ్ఞా. భూరీతి హి ఫుటట్ఠో విసదత్థో . యా చ ఫుటా, సా పటిపక్ఖం అభిభవతి న అఫుటా, తస్మా భూరిపఞ్ఞాయ అభిభవనత్థో వుత్తో. అభిభవితాతి సా సా ఫలపఞ్ఞా తం తం రాగం అభిభవితవతీ మద్దితవతీతి భూరిపఞ్ఞా. అభిభవతాతి వా పాఠో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. రాగాదీసు పన రజ్జనలక్ఖణో రాగో. దుస్సనలక్ఖణో దోసో. ముయ్హనలక్ఖణో మోహో. కుజ్ఝనలక్ఖణో కోధో. ఉపనన్ధనలక్ఖణో ఉపనాహో. పుబ్బకాలం కోధో, అపరకాలం ఉపనాహో. పరగుణమక్ఖనలక్ఖణో మక్ఖో. యుగగ్గాహలక్ఖణో పళాసో. పరసమ్పత్తిఖీయనలక్ఖణా ఇస్సా. అత్తనో సమ్పత్తినిగూహణలక్ఖణం మచ్ఛరియం. అత్తనా కతపాపపటిచ్ఛాదనలక్ఖణా మాయా. అత్తనో అవిజ్జమానగుణప్పకాసనలక్ఖణం సాఠేయ్యం. చిత్తస్స ఉద్ధుమాతభావలక్ఖణో థమ్భో. కరణుత్తరియలక్ఖణో సారమ్భో. ఉన్నతిలక్ఖణో మానో. అబ్భున్నతిలక్ఖణో అతిమానో. మత్తభావలక్ఖణో మదో. పఞ్చసు కామగుణేసు చిత్తవోసగ్గలక్ఖణో పమాదో.
6.Rāgaṃ abhibhuyyatīti bhūripaññāti sā sā maggapaññā attanā vajjhaṃ rāgaṃ abhibhuyyati abhibhavati maddatīti bhūripaññā. Bhūrīti hi phuṭaṭṭho visadattho . Yā ca phuṭā, sā paṭipakkhaṃ abhibhavati na aphuṭā, tasmā bhūripaññāya abhibhavanattho vutto. Abhibhavitāti sā sā phalapaññā taṃ taṃ rāgaṃ abhibhavitavatī madditavatīti bhūripaññā. Abhibhavatāti vā pāṭho. Sesesupi eseva nayo. Rāgādīsu pana rajjanalakkhaṇo rāgo. Dussanalakkhaṇo doso. Muyhanalakkhaṇo moho. Kujjhanalakkhaṇo kodho. Upanandhanalakkhaṇo upanāho. Pubbakālaṃ kodho, aparakālaṃ upanāho. Paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho. Yugaggāhalakkhaṇo paḷāso. Parasampattikhīyanalakkhaṇā issā. Attano sampattinigūhaṇalakkhaṇaṃ macchariyaṃ. Attanā katapāpapaṭicchādanalakkhaṇā māyā. Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ. Cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇo thambho. Karaṇuttariyalakkhaṇo sārambho. Unnatilakkhaṇo māno. Abbhunnatilakkhaṇo atimāno. Mattabhāvalakkhaṇo mado. Pañcasu kāmaguṇesu cittavosaggalakkhaṇo pamādo.
రాగో అరి, తం అరిం మద్దనిపఞ్ఞాతిఆదీహి కిం వుత్తం హోతి? రాగాదికో కిలేసో చిత్తసన్తానే భూతో అరీతి భూ-అరి, పదసన్ధివసేన అ-కార లోపం కత్వా భూరీతి వుత్తో. తస్స భూరిస్స మద్దనీ పఞ్ఞా భూరిమద్దనిపఞ్ఞాతి వత్తబ్బే మద్దని సద్ద లోపం కత్వా ‘‘భూరిపఞ్ఞా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తం అరిం మద్దనీతి చ తేసం అరీనం మద్దనీతి పదచ్ఛేదో కాతబ్బో. పథవీసమాయాతి విత్థతవిపులట్ఠేనేవ పథవీసమాయ. విత్థతాయాతి పజానితబ్బే విసయే పత్థటాయ, న ఏకదేసే వత్తమానాయ. విపులాయాతి ఓళారికభూతాయ. మహానిద్దేసే పన ‘‘విపులాయ విత్థతాయా’’తి (మహాని॰ ౨౭) ఆగతం. సమన్నాగతోతి పుగ్గలో. ఇతిసద్దో కారణత్థే, ఇమినా కారణేన పుగ్గలస్స భూరిపఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా తస్స పఞ్ఞా భూరిపఞ్ఞా నామాతి భూతే అత్థే రమతీతి అత్థో. భూరిపఞ్ఞస్స పఞ్ఞా భూరిపఞ్ఞపఞ్ఞాతి వత్తబ్బే ఏకస్స పఞ్ఞాసద్దస్స లోపం కత్వా ‘‘భూరిపఞ్ఞా’’తి వుత్తం. భూరిసమా పఞ్ఞాతి వా భూరిపఞ్ఞా. అపిచాతి అఞ్ఞపరియాయదస్సనత్థం వుత్తం. పఞ్ఞాయమేతన్తి పఞ్ఞాయ ఏతం. అధివచనన్తి అధికవచనం. భూరీతి భూతే అత్థే రమతీతి భూరి. మేధాతి అసని వియ సిలుచ్చయే కిలేసే మేధతి హింసతీతి మేధా, ఖిప్పం గహణధారణట్ఠేన వా మేధా. పరిణాయికాతి యస్సుప్పజ్జతి, తం సత్తం హితపటిపత్తియం సమ్పయుత్తధమ్మే చ యాథావలక్ఖణపటివేధే చ పరినేతీతి పరిణాయికా. ఇమేహేవ అఞ్ఞానిపి పఞ్ఞాపరియాయవచనాని వుత్తాని హోన్తి.
Rāgo ari, taṃ ariṃ maddanipaññātiādīhi kiṃ vuttaṃ hoti? Rāgādiko kileso cittasantāne bhūto arīti bhū-ari, padasandhivasena a-kāra lopaṃ katvā bhūrīti vutto. Tassa bhūrissa maddanī paññā bhūrimaddanipaññāti vattabbe maddani sadda lopaṃ katvā ‘‘bhūripaññā’’ti vuttanti veditabbaṃ. Taṃ ariṃ maddanīti ca tesaṃ arīnaṃ maddanīti padacchedo kātabbo. Pathavīsamāyāti vitthatavipulaṭṭheneva pathavīsamāya. Vitthatāyāti pajānitabbe visaye patthaṭāya, na ekadese vattamānāya. Vipulāyāti oḷārikabhūtāya. Mahāniddese pana ‘‘vipulāya vitthatāyā’’ti (mahāni. 27) āgataṃ. Samannāgatoti puggalo. Itisaddo kāraṇatthe, iminā kāraṇena puggalassa bhūripaññāya samannāgatattā tassa paññā bhūripaññā nāmāti bhūte atthe ramatīti attho. Bhūripaññassa paññā bhūripaññapaññāti vattabbe ekassa paññāsaddassa lopaṃ katvā ‘‘bhūripaññā’’ti vuttaṃ. Bhūrisamā paññāti vā bhūripaññā. Apicāti aññapariyāyadassanatthaṃ vuttaṃ. Paññāyametanti paññāya etaṃ. Adhivacananti adhikavacanaṃ. Bhūrīti bhūte atthe ramatīti bhūri. Medhāti asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā, khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Pariṇāyikāti yassuppajjati, taṃ sattaṃ hitapaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇapaṭivedhe ca parinetīti pariṇāyikā. Imeheva aññānipi paññāpariyāyavacanāni vuttāni honti.
పఞ్ఞాబాహుల్లన్తి పఞ్ఞా బహులా అస్సాతి పఞ్ఞాబహులో, తస్స భావో పఞ్ఞాబాహుల్లం. తఞ్చ బహులం పవత్తమానా పఞ్ఞా ఏవ. ఇధేకచ్చోతిఆదీసు పుథుజ్జనకల్యాణకో వా అరియో వా. పఞ్ఞా గరుకా అస్సాతి పఞ్ఞాగరుకో. పఞ్ఞా చరితం పవత్తం అస్సాతి పఞ్ఞాచరితో. పఞ్ఞా ఆసయో అస్సాతి పఞ్ఞాసయో. పఞ్ఞాయ అధిముత్తోతి పఞ్ఞాధిముత్తో. పఞ్ఞా ఏవ ధజభూతా అస్సాతి పఞ్ఞాధజో. పఞ్ఞా ఏవ కేతుభూతా అస్సాతి పఞ్ఞాకేతు. పఞ్ఞా ఏవ అధిపతి పఞ్ఞాధిపతి, పఞ్ఞాధిపతితో ఆగతత్తా పఞ్ఞాధిపతేయ్యో. ధమ్మసభావవిచిననం బహులమస్సాతి విచయబహులో. నానప్పకారేన ధమ్మసభావవిచిననం బహులమస్సాతి పవిచయబహులో. పఞ్ఞాయ ఓగాహేత్వా తస్స తస్స ధమ్మస్స ఖాయనం పాకటకరణం ఓక్ఖాయనం, ఓక్ఖాయనం బహులమస్సాతి ఓక్ఖాయనబహులో. పఞ్ఞాయ తస్స తస్స ధమ్మస్స సమ్మా పేక్ఖణా సమ్పేక్ఖా, సమ్పేక్ఖాయ అయనం పవత్తనం సమ్పేక్ఖాయనం, సమ్పేక్ఖాయనం ధమ్మో పకతి అస్సాతి సమ్పేక్ఖాయనధమ్మో. తం తం ధమ్మం విభూతం పాకటం కత్వా విహరతీతి విభూతవిహారీ, విభూతో విహారో వా అస్స అత్థీతి విభూతవిహారీ. సా పఞ్ఞా చరితం, గరుకా, బహులా అస్సాతి తచ్చరితో తగ్గరుకో తబ్బహులో. తస్సం పఞ్ఞాయం నిన్నో, పోణో, పబ్భారో, అధిముత్తోతి తన్నిన్నో తప్పోణో తప్పబ్భారో తదధిముత్తో. సా పఞ్ఞా అధిపతి తదధిపతి, తతో ఆగతో తదధిపతేయ్యో. ‘‘పఞ్ఞాగరుకో’’తిఆదీని ‘‘కామం సేవన్తంయేవ జానాతి అయం పుగ్గలో కామగరుకో’’తిఆదీసు (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౩) వియ పురిమజాతితో పభుతి వుత్తాని. ‘‘తచ్చరితో’’తిఆదీని ఇమిస్సా జాతియా వుత్తాని.
Paññābāhullanti paññā bahulā assāti paññābahulo, tassa bhāvo paññābāhullaṃ. Tañca bahulaṃ pavattamānā paññā eva. Idhekaccotiādīsu puthujjanakalyāṇako vā ariyo vā. Paññā garukā assāti paññāgaruko. Paññā caritaṃ pavattaṃ assāti paññācarito. Paññā āsayo assāti paññāsayo. Paññāya adhimuttoti paññādhimutto. Paññā eva dhajabhūtā assāti paññādhajo. Paññā eva ketubhūtā assāti paññāketu. Paññā eva adhipati paññādhipati, paññādhipatito āgatattā paññādhipateyyo. Dhammasabhāvavicinanaṃ bahulamassāti vicayabahulo. Nānappakārena dhammasabhāvavicinanaṃ bahulamassāti pavicayabahulo. Paññāya ogāhetvā tassa tassa dhammassa khāyanaṃ pākaṭakaraṇaṃ okkhāyanaṃ, okkhāyanaṃ bahulamassāti okkhāyanabahulo. Paññāya tassa tassa dhammassa sammā pekkhaṇā sampekkhā, sampekkhāya ayanaṃ pavattanaṃ sampekkhāyanaṃ, sampekkhāyanaṃ dhammo pakati assāti sampekkhāyanadhammo. Taṃ taṃ dhammaṃ vibhūtaṃ pākaṭaṃ katvā viharatīti vibhūtavihārī, vibhūto vihāro vā assa atthīti vibhūtavihārī. Sā paññā caritaṃ, garukā, bahulā assāti taccarito taggaruko tabbahulo. Tassaṃ paññāyaṃ ninno, poṇo, pabbhāro, adhimuttoti tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto. Sā paññā adhipati tadadhipati, tato āgato tadadhipateyyo. ‘‘Paññāgaruko’’tiādīni ‘‘kāmaṃ sevantaṃyeva jānāti ayaṃ puggalo kāmagaruko’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.113) viya purimajātito pabhuti vuttāni. ‘‘Taccarito’’tiādīni imissā jātiyā vuttāni.
సీఘపఞ్ఞా చ లహుపఞ్ఞా చ హాసపఞ్ఞా చ జవనపఞ్ఞా చ లోకియలోకుత్తరమిస్సకా. ఖిప్పట్ఠేన సీఘపఞ్ఞా. లహుకట్ఠేన లహుపఞ్ఞా. హాసబహులట్ఠేన హాసపఞ్ఞా. విపస్సనూపగసఙ్ఖారేసు చ విసఙ్ఖారే చ జవనట్ఠేన జవనపఞ్ఞా. సీఘం సీఘన్తి బహున్నం సీలాదీనం సఙ్గహత్థం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తం. సీలానీతి చారిత్తవారిత్తవసేన పఞ్ఞత్తాని పాతిమోక్ఖసంవరసీలాని. ఇన్ద్రియసంవరన్తి చక్ఖాదీనం ఛన్నం ఇన్ద్రియానం రాగపటిఘప్పవేసం అకత్వా సతికవాటేన వారణం థకనం. భోజనే మత్తఞ్ఞుతన్తి పచ్చవేక్ఖితపరిభోగవసేన భోజనే పమాణఞ్ఞుభావం. జాగరియానుయోగన్తి దివసస్స తీసు కోట్ఠాసేసు, రత్తియా పఠమపచ్ఛిమకోట్ఠాసేసు చ జాగరతి న నిద్దాయతి, సమణధమ్మమేవ చ కరోతీతి జాగరో, జాగరస్స భావో, కమ్మం వా జాగరియం, జాగరియస్స అనుయోగో జాగరియానుయోగో. తం జాగరియానుయోగం. సీలక్ఖన్ధన్తి సేక్ఖం అసేక్ఖం వా సీలక్ఖన్ధం. ఏవమితరేపి ఖన్ధా వేదితబ్బా. పఞ్ఞాక్ఖన్ధన్తి మగ్గపఞ్ఞఞ్చ సేక్ఖాసేక్ఖానం లోకియపఞ్ఞఞ్చ. విముత్తిక్ఖన్ధన్తి ఫలవిముత్తిం. విముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధన్తి పచ్చవేక్ఖణఞాణం.
Sīghapaññā ca lahupaññā ca hāsapaññā ca javanapaññā ca lokiyalokuttaramissakā. Khippaṭṭhena sīghapaññā. Lahukaṭṭhena lahupaññā. Hāsabahulaṭṭhena hāsapaññā. Vipassanūpagasaṅkhāresu ca visaṅkhāre ca javanaṭṭhena javanapaññā. Sīghaṃ sīghanti bahunnaṃ sīlādīnaṃ saṅgahatthaṃ dvikkhattuṃ vuttaṃ. Sīlānīti cārittavārittavasena paññattāni pātimokkhasaṃvarasīlāni. Indriyasaṃvaranti cakkhādīnaṃ channaṃ indriyānaṃ rāgapaṭighappavesaṃ akatvā satikavāṭena vāraṇaṃ thakanaṃ. Bhojane mattaññutanti paccavekkhitaparibhogavasena bhojane pamāṇaññubhāvaṃ. Jāgariyānuyoganti divasassa tīsu koṭṭhāsesu, rattiyā paṭhamapacchimakoṭṭhāsesu ca jāgarati na niddāyati, samaṇadhammameva ca karotīti jāgaro, jāgarassa bhāvo, kammaṃ vā jāgariyaṃ, jāgariyassa anuyogo jāgariyānuyogo. Taṃ jāgariyānuyogaṃ. Sīlakkhandhanti sekkhaṃ asekkhaṃ vā sīlakkhandhaṃ. Evamitarepi khandhā veditabbā. Paññākkhandhanti maggapaññañca sekkhāsekkhānaṃ lokiyapaññañca. Vimuttikkhandhanti phalavimuttiṃ. Vimuttiñāṇadassanakkhandhanti paccavekkhaṇañāṇaṃ.
హాసబహులోతి మూలపదం. వేదబహులోతి తస్సా ఏవ పీతియా సమ్పయుత్తసోమనస్సవేదనావసేన నిద్దేసపదం. తుట్ఠిబహులోతి నాతిబలవపీతియా తుట్ఠాకారవసేన. పామోజ్జబహులోతి బలవపీతియా పముదితభావవసేన.
Hāsabahuloti mūlapadaṃ. Vedabahuloti tassā eva pītiyā sampayuttasomanassavedanāvasena niddesapadaṃ. Tuṭṭhibahuloti nātibalavapītiyā tuṭṭhākāravasena. Pāmojjabahuloti balavapītiyā pamuditabhāvavasena.
౭. యం కిఞ్చి రూపన్తిఆది సమ్మసనఞాణనిద్దేసే వుత్తత్థం. తులయిత్వాతి కలాపసమ్మసనవసేన తులేత్వా. తీరయిత్వాతి ఉదయబ్బయానుపస్సనావసేన తీరయిత్వా. విభావయిత్వాతి భఙ్గానుపస్సనాదివసేన పాకటం కత్వా. విభూతం కత్వాతి సఙ్ఖారుపేక్ఖానులోమవసేన ఫుటం కత్వా. తిక్ఖపఞ్ఞా లోకుత్తరా ఏవ. ఉప్పన్నన్తి సమథవిపస్సనావసేన విక్ఖమ్భనతదఙ్గవసేన పహీనమ్పి అరియమగ్గేన అసమూహతత్తా ఉప్పత్తిధమ్మతం అనతీతతాయ అసమూహతుప్పన్నన్తి వుచ్చతి, తం ఇధ అధిప్పేతం. నాధివాసేతీతి సన్తానం ఆరోపేత్వా న వాసేతి. పజహతీతి సముచ్ఛేదవసేన పజహతి. వినోదేతీతి ఖిపతి. బ్యన్తీకరోతీతి విగతన్తం కరోతి. అనభావం గమేతీతి అను అభావం గమేతి, విపస్సనానుక్కమేన అరియమగ్గం పత్వా సముచ్ఛేదవసేనేవ అభావం గమయతీతి అత్థో. ఏత్థ చ కామపటిసంయుత్తో వితక్కో కామవితక్కో. ‘‘ఇమే సత్తా మరన్తూ’’తి పరేసం మరణపటిసంయుత్తో వితక్కో బ్యాపాదవితక్కో. ‘‘ఇమే సత్తా విహింసీయన్తూ’’తి పరేసం విహింసాపటిసంయుత్తో వితక్కో విహింసావితక్కో. పాపకేతి లామకే. అకుసలే ధమ్మేతి అకోసల్లసమ్భూతే ధమ్మే.
7.Yaṃ kiñci rūpantiādi sammasanañāṇaniddese vuttatthaṃ. Tulayitvāti kalāpasammasanavasena tuletvā. Tīrayitvāti udayabbayānupassanāvasena tīrayitvā. Vibhāvayitvāti bhaṅgānupassanādivasena pākaṭaṃ katvā. Vibhūtaṃ katvāti saṅkhārupekkhānulomavasena phuṭaṃ katvā. Tikkhapaññā lokuttarā eva. Uppannanti samathavipassanāvasena vikkhambhanatadaṅgavasena pahīnampi ariyamaggena asamūhatattā uppattidhammataṃ anatītatāya asamūhatuppannanti vuccati, taṃ idha adhippetaṃ. Nādhivāsetīti santānaṃ āropetvā na vāseti. Pajahatīti samucchedavasena pajahati. Vinodetīti khipati. Byantīkarotīti vigatantaṃ karoti. Anabhāvaṃ gametīti anu abhāvaṃ gameti, vipassanānukkamena ariyamaggaṃ patvā samucchedavaseneva abhāvaṃ gamayatīti attho. Ettha ca kāmapaṭisaṃyutto vitakko kāmavitakko. ‘‘Ime sattā marantū’’ti paresaṃ maraṇapaṭisaṃyutto vitakko byāpādavitakko. ‘‘Ime sattā vihiṃsīyantū’’ti paresaṃ vihiṃsāpaṭisaṃyutto vitakko vihiṃsāvitakko. Pāpaketi lāmake. Akusale dhammeti akosallasambhūte dhamme.
నిబ్బేధికపఞ్ఞాతి నిబ్బిదాబహులస్స పుగ్గలస్స ఉప్పన్నమగ్గపఞ్ఞా ఏవ. ఉబ్బేగబహులోతి ఞాణభయవసేన భయబహులో. ఉత్తాసబహులోతి బలవభయబహులో . ఇదం పురిమస్సేవ అత్థవివరణం. ఉక్కణ్ఠనబహులోతి సఙ్ఖారతో ఉద్ధం విసఙ్ఖారాభిముఖతాయ ఉక్కణ్ఠనబహులో. అనభిరతిబహులోతి ఉక్కణ్ఠనవసేనేవ అభిరతిఅభావం దీపేతి. ఇదానిపి తమత్థం ద్వీహి వచనేహి వివరతి. తత్థ బహిముఖోతి సఙ్ఖారతో బహిభూతనిబ్బానాభిముఖో. న రమతీతి నాభిరమతి. అనిబ్బిద్ధపుబ్బన్తి అనమతగ్గే సంసారే అన్తం పాపేత్వా అనిబ్బిద్ధపుబ్బం. అప్పదాలితపుబ్బన్తి తస్సేవ అత్థవచనం, అన్తకరణేనేవ అపదాలితపుబ్బన్తి అత్థో. లోభక్ఖన్ధన్తి లోభరాసిం, లోభకోట్ఠాసం వా. ఇమాహి సోళసహి పఞ్ఞాహి సమన్నాగతోతి ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన అరహాయేవ వుత్తో. ఉపరి ‘‘ఏకో సేక్ఖపటిసమ్భిదప్పత్తో’’తి (పటి॰ మ॰ ౩.౮) వుత్తత్తా సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామినోపి లబ్భన్తియేవ.
Nibbedhikapaññāti nibbidābahulassa puggalassa uppannamaggapaññā eva. Ubbegabahuloti ñāṇabhayavasena bhayabahulo. Uttāsabahuloti balavabhayabahulo . Idaṃ purimasseva atthavivaraṇaṃ. Ukkaṇṭhanabahuloti saṅkhārato uddhaṃ visaṅkhārābhimukhatāya ukkaṇṭhanabahulo. Anabhiratibahuloti ukkaṇṭhanavaseneva abhiratiabhāvaṃ dīpeti. Idānipi tamatthaṃ dvīhi vacanehi vivarati. Tattha bahimukhoti saṅkhārato bahibhūtanibbānābhimukho. Na ramatīti nābhiramati. Anibbiddhapubbanti anamatagge saṃsāre antaṃ pāpetvā anibbiddhapubbaṃ. Appadālitapubbanti tasseva atthavacanaṃ, antakaraṇeneva apadālitapubbanti attho. Lobhakkhandhanti lobharāsiṃ, lobhakoṭṭhāsaṃ vā. Imāhi soḷasahi paññāhi samannāgatoti ukkaṭṭhaparicchedena arahāyeva vutto. Upari ‘‘eko sekkhapaṭisambhidappatto’’ti (paṭi. ma. 3.8) vuttattā sotāpannasakadāgāmianāgāminopi labbhantiyeva.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / ఖుద్దకనికాయ • Khuddakanikāya / పటిసమ్భిదామగ్గపాళి • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ౧. సోళసపఞ్ఞానిద్దేసో • 1. Soḷasapaññāniddeso