| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४१०] ५. सोमदत्तजातकवण्णना
[410] 5. Somadattajātakavaṇṇanā
यो मं पुरे पच्चुड्डेतीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं महल्लकं आरब्भ कथेसि। सो किरेकं सामणेरं पब्बाजेसि, सामणेरो तस्स उपकारको हुत्वा तथारूपेन रोगेन कालमकासि। महल्लको तस्मिं कालकते रोदन्तो परिदेवन्तो विचरति। तं दिस्वा भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, असुकमहल्लको सामणेरस्स कालकिरियाय रोदन्तो परिदेवन्तो विचरति, मरणस्सतिकम्मट्ठानरहितो मञ्ञे’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेस इमस्मिं मते रोदियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yomaṃ pure paccuḍḍetīti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ mahallakaṃ ārabbha kathesi. So kirekaṃ sāmaṇeraṃ pabbājesi, sāmaṇero tassa upakārako hutvā tathārūpena rogena kālamakāsi. Mahallako tasmiṃ kālakate rodanto paridevanto vicarati. Taṃ disvā bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, asukamahallako sāmaṇerassa kālakiriyāya rodanto paridevanto vicarati, maraṇassatikammaṭṭhānarahito maññe’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa imasmiṃ mate rodiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तावतिंसभवने सक्कत्तं कारेसि। अथेको कासिगामवासी ब्राह्मणमहासालो कामे पहाय हिमवन्तं पविसित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा उञ्छाचरियाय वनमूलफलाफलेहि यापेन्तो वासं कप्पेसि। एकदिवसं फलाफलत्थाय गतो एकं हत्थिछापं दिस्वा अत्तनो अस्समं आनेत्वा पुत्तट्ठाने ठपेत्वा सोमदत्तोतिस्स नामं कत्वा तिणपण्णानि खादापेन्तो पटिजग्गि। सो वयप्पत्तो महासरीरो हुत्वा एकदिवसं बहुं भोजनं गहेत्वा अजीरकेन दुब्बलो अहोसि। तापसो तं अस्समपदे कत्वा फलाफलत्थाय गतो, तस्मिं अनागतेयेव हत्थिपोतको कालमकासि। तापसो फलाफलं गहेत्वा आगच्छन्तो ‘‘अञ्ञेसु दिवसेसु मे पुत्तो पच्चुग्गमनं करोति, अज्ज न दिस्सति, कहं नु खो गतो’’ति परिदेवन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tāvatiṃsabhavane sakkattaṃ kāresi. Atheko kāsigāmavāsī brāhmaṇamahāsālo kāme pahāya himavantaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā uñchācariyāya vanamūlaphalāphalehi yāpento vāsaṃ kappesi. Ekadivasaṃ phalāphalatthāya gato ekaṃ hatthichāpaṃ disvā attano assamaṃ ānetvā puttaṭṭhāne ṭhapetvā somadattotissa nāmaṃ katvā tiṇapaṇṇāni khādāpento paṭijaggi. So vayappatto mahāsarīro hutvā ekadivasaṃ bahuṃ bhojanaṃ gahetvā ajīrakena dubbalo ahosi. Tāpaso taṃ assamapade katvā phalāphalatthāya gato, tasmiṃ anāgateyeva hatthipotako kālamakāsi. Tāpaso phalāphalaṃ gahetvā āgacchanto ‘‘aññesu divasesu me putto paccuggamanaṃ karoti, ajja na dissati, kahaṃ nu kho gato’’ti paridevanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१०५.
105.
‘‘यो मं पुरे पच्चुड्डेति, अरञ्ञे दूरमायतो।
‘‘Yo maṃ pure paccuḍḍeti, araññe dūramāyato;
सो न दिस्सति मातङ्गो, सोमदत्तो कुहिं गतो’’ति॥
So na dissati mātaṅgo, somadatto kuhiṃ gato’’ti.
तत्थ पुरेति इतो पुरे। पच्चुड्डेतीति पच्चुग्गच्छति। अरञ्ञे दूरन्ति इमस्मिं निम्मनुस्से अरञ्ञे मं दूरं पच्चुड्डेति। आयतोति आयामसम्पन्नो।
Tattha pureti ito pure. Paccuḍḍetīti paccuggacchati. Araññe dūranti imasmiṃ nimmanusse araññe maṃ dūraṃ paccuḍḍeti. Āyatoti āyāmasampanno.
एवं परिदेवमानो आगन्त्वा तं चङ्कमनकोटियं पतितं दिस्वा गले गहेत्वा परिदेवमानो दुतियं गाथमाह –
Evaṃ paridevamāno āgantvā taṃ caṅkamanakoṭiyaṃ patitaṃ disvā gale gahetvā paridevamāno dutiyaṃ gāthamāha –
१०६.
106.
‘‘अयं वा सो मतो सेति, अल्लसिङ्गंव वच्छितो।
‘‘Ayaṃ vā so mato seti, allasiṅgaṃva vacchito;
भूम्या निपतितो सेति, अमरा वत कुञ्जरो’’ति॥
Bhūmyā nipatito seti, amarā vata kuñjaro’’ti.
तत्थ अयं वाति विभावनत्थे वा-सद्दो। अयमेव सो, न अञ्ञोति तं विभावेन्तो एवमाह। अल्लसिङ्गन्ति मालुवलताय अग्गपवालं। वच्छितोति छिन्नो, गिम्हकाले मज्झन्हिकसमये तत्तवालिकापुलिने नखेन छिन्दित्वा पातितो मालुवलताय अङ्कुरो वियाति वुत्तं होति। भूम्याति भूमियं। अमरा वताति मतो वत, ‘‘अमरी’’तिपि पाठो।
Tattha ayaṃ vāti vibhāvanatthe vā-saddo. Ayameva so, na aññoti taṃ vibhāvento evamāha. Allasiṅganti māluvalatāya aggapavālaṃ. Vacchitoti chinno, gimhakāle majjhanhikasamaye tattavālikāpuline nakhena chinditvā pātito māluvalatāya aṅkuro viyāti vuttaṃ hoti. Bhūmyāti bhūmiyaṃ. Amarā vatāti mato vata, ‘‘amarī’’tipi pāṭho.
तस्मिं खणे सक्को लोकं ओलोकेन्तो तं दिस्वा ‘‘अयं तापसो पुत्तदारं पहाय पब्बजितो, इदानि हत्थिपोतके पुत्तसञ्ञं कत्वा परिदेवति, संवेजेत्वा नं सतिं पटिलभापेस्सामी’’ति तस्स अस्समपदं आगन्त्वा आकासे ठितोव ततियं गाथमाह –
Tasmiṃ khaṇe sakko lokaṃ olokento taṃ disvā ‘‘ayaṃ tāpaso puttadāraṃ pahāya pabbajito, idāni hatthipotake puttasaññaṃ katvā paridevati, saṃvejetvā naṃ satiṃ paṭilabhāpessāmī’’ti tassa assamapadaṃ āgantvā ākāse ṭhitova tatiyaṃ gāthamāha –
१०७.
107.
‘‘अनगारियुपेतस्स , विप्पमुत्तस्स ते सतो।
‘‘Anagāriyupetassa , vippamuttassa te sato;
समणस्स न तं साधु, यं पेतमनुसोचसी’’ति॥
Samaṇassa na taṃ sādhu, yaṃ petamanusocasī’’ti.
अथस्स वचनं सुत्वा तापसो चतुत्थं गाथमाह –
Athassa vacanaṃ sutvā tāpaso catutthaṃ gāthamāha –
१०८.
108.
‘‘संवासेन हवे सक्क, मनुस्सस्स मिगस्स वा।
‘‘Saṃvāsena have sakka, manussassa migassa vā;
हदये जायते पेमं, तं न सक्का असोचितु’’न्ति॥
Hadaye jāyate pemaṃ, taṃ na sakkā asocitu’’nti.
तत्थ मिगस्स वाति इमस्मिं ठाने सब्बेपि तिरच्छाना ‘‘मिगा’’ति वुत्ता। तन्ति पियायितं सत्तं।
Tattha migassa vāti imasmiṃ ṭhāne sabbepi tiracchānā ‘‘migā’’ti vuttā. Tanti piyāyitaṃ sattaṃ.
अथ नं ओवदन्तो सक्को द्वे गाथा अभासि –
Atha naṃ ovadanto sakko dve gāthā abhāsi –
१०९.
109.
‘‘मतं मरिस्सं रोदन्ति, ये रुदन्ति लपन्ति च।
‘‘Mataṃ marissaṃ rodanti, ye rudanti lapanti ca;
तस्मा त्वं इसि मा रोदि, रोदितं मोघमाहु सन्तो॥
Tasmā tvaṃ isi mā rodi, roditaṃ moghamāhu santo.
११०.
110.
‘‘कन्दितेन हवे ब्रह्मे, मतो पेतो समुट्ठहे।
‘‘Kanditena have brahme, mato peto samuṭṭhahe;
सब्बे सङ्गम्म रोदाम, अञ्ञमञ्ञस्स ञातके’’ति॥
Sabbe saṅgamma rodāma, aññamaññassa ñātake’’ti.
तत्थ ये रुदन्ति लपन्ति चाति ब्रह्मे ये सत्ता रोदन्ति परिदेवन्ति च, सब्बे ते मतं, यो च मरिस्सति, तं रोदन्ति, तेसंयेव एवं रोदन्तानं अस्सुसुक्खनकालो नत्थि, तस्मा त्वं इसि मा रोदि। किंकारणा? रोदितं मोघमाहु सन्तो, पण्डिता हि ‘‘रोदितं निप्फल’’न्ति वदन्ति। मतो पेतोति यदि एस पेतोति सङ्ख्यं गतो मतो रोदितेन समुट्ठहेय्य, एवं सन्ते सब्बेपि मयं समागन्त्वा अञ्ञमञ्ञस्स ञातके रोदाम, किं निक्कम्मा अच्छामाति।
Tattha ye rudanti lapanti cāti brahme ye sattā rodanti paridevanti ca, sabbe te mataṃ, yo ca marissati, taṃ rodanti, tesaṃyeva evaṃ rodantānaṃ assusukkhanakālo natthi, tasmā tvaṃ isi mā rodi. Kiṃkāraṇā? Roditaṃ moghamāhu santo, paṇḍitā hi ‘‘roditaṃ nipphala’’nti vadanti. Mato petoti yadi esa petoti saṅkhyaṃ gato mato roditena samuṭṭhaheyya, evaṃ sante sabbepi mayaṃ samāgantvā aññamaññassa ñātake rodāma, kiṃ nikkammā acchāmāti.
तापसो सक्कस्स वचनं सुत्वा सतिं पटिलभित्वा विगतसोको अस्सूनि पुञ्छित्वा सक्कस्स थुतिवसेन सेसगाथा आह –
Tāpaso sakkassa vacanaṃ sutvā satiṃ paṭilabhitvā vigatasoko assūni puñchitvā sakkassa thutivasena sesagāthā āha –
१११.
111.
‘‘आदित्तं वत मं सन्तं, घतसित्तंव पावकं।
‘‘Ādittaṃ vata maṃ santaṃ, ghatasittaṃva pāvakaṃ;
वारिना विय ओसिञ्चं, सब्बं निब्बापये दरं॥
Vārinā viya osiñcaṃ, sabbaṃ nibbāpaye daraṃ.
११२.
112.
‘‘अब्बही वत मे सल्लं, यमासि हदयस्सितं।
‘‘Abbahī vata me sallaṃ, yamāsi hadayassitaṃ;
यो मे सोकपरेतस्स, पुत्तसोकं अपानुदि॥
Yo me sokaparetassa, puttasokaṃ apānudi.
११३.
113.
‘‘सोहं अब्बूळ्हसल्लोस्मि, वीतसोको अनाविलो।
‘‘Sohaṃ abbūḷhasallosmi, vītasoko anāvilo;
न सोचामि न रोदामि, तव सुत्वान वासवा’’ति॥
Na socāmi na rodāmi, tava sutvāna vāsavā’’ti.
ता हेट्ठा वुत्तत्थायेव। एवं सक्को तापसस्स ओवादं दत्वा सकट्ठानमेव गतो।
Tā heṭṭhā vuttatthāyeva. Evaṃ sakko tāpasassa ovādaṃ datvā sakaṭṭhānameva gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा हत्थिपोतको सामणेरो अहोसि, तापसो महल्लको, सक्को पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā hatthipotako sāmaṇero ahosi, tāpaso mahallako, sakko pana ahameva ahosi’’nti.
सोमदत्तजातकवण्णना पञ्चमा।
Somadattajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४१०. सोमदत्तजातकं • 410. Somadattajātakaṃ
