| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
२. सोमनस्सचरियावण्णना
2. Somanassacariyāvaṇṇanā
७. दुतिये इन्दपत्थे पुरुत्तमेति एवंनामके नगरवरे। कामितोति मातापितुआदीहि ‘‘अहो वत एको पुत्तो उप्पज्जेय्या’’ति एवं चिरकाले पत्थितो। दयितोति पियायितो। सोमनस्सोति विस्सुतोति ‘‘सोमनस्सो’’ति एवं पकासनामो।
7. Dutiye indapatthe puruttameti evaṃnāmake nagaravare. Kāmitoti mātāpituādīhi ‘‘aho vata eko putto uppajjeyyā’’ti evaṃ cirakāle patthito. Dayitoti piyāyito. Somanassoti vissutoti ‘‘somanasso’’ti evaṃ pakāsanāmo.
८. सीलवाति दसकुसलकम्मपथसीलेन चेव आचारसीलेन च समन्नागतो। गुणसम्पन्नोति सद्धाबाहुसच्चादिगुणेहि उपेतो, परिपुण्णो वा। कल्याणपटिभानवाति तंतंइतिकत्तब्बसाधनेन उपायकोसल्लसङ्खातेन च सुन्दरेन पटिभानेन समन्नागतो। वुड्ढापचायीति मातापितरो कुले जेट्ठाति एवं ये जातिवुड्ढा, ये च सीलादिगुणेहि वुड्ढा, तेसं अपचायनसीलो। हिरीमाति पापजिगुच्छनलक्खणाय हिरिया समन्नागतो। सङ्गहेसु च कोविदोति दानपियवचनअत्थचरियासमानत्ततासङ्खातेहि चतूहि सङ्गहवत्थूहि यथारहं सत्तानं सङ्गण्हनेसु कुसलो। एवरूपो रेणुस्स नाम कुरुराजस्स पुत्तो सोमनस्सोति विस्सुतो यदा होमीति सम्बन्धो।
8.Sīlavāti dasakusalakammapathasīlena ceva ācārasīlena ca samannāgato. Guṇasampannoti saddhābāhusaccādiguṇehi upeto, paripuṇṇo vā. Kalyāṇapaṭibhānavāti taṃtaṃitikattabbasādhanena upāyakosallasaṅkhātena ca sundarena paṭibhānena samannāgato. Vuḍḍhāpacāyīti mātāpitaro kule jeṭṭhāti evaṃ ye jātivuḍḍhā, ye ca sīlādiguṇehi vuḍḍhā, tesaṃ apacāyanasīlo. Hirīmāti pāpajigucchanalakkhaṇāya hiriyā samannāgato. Saṅgahesu ca kovidoti dānapiyavacanaatthacariyāsamānattatāsaṅkhātehi catūhi saṅgahavatthūhi yathārahaṃ sattānaṃ saṅgaṇhanesu kusalo. Evarūpo reṇussa nāma kururājassa putto somanassoti vissuto yadā homīti sambandho.
९. तस्स रञ्ञो पतिकरोति तेन कुरुराजेन पति अभिक्खणं उपकत्तब्बभावेन पतिकरो वल्लभो। कुहकतापसोति असन्तगुणसम्भावनलक्खणेन कोहञ्ञेन जीवितकप्पनको एको तापसो, तस्स रञ्ञो सक्कातब्बो अहोसि। आरामन्ति फलारामं, यत्थ एळालुकलाबुकुम्भण्डतिपुसादिवल्लिफलानि चेव तण्डुलेय्यकादिसाकञ्च रोपीयति। मालावच्छन्ति जातिअतिमुत्तकादिपुप्फगच्छं, तेन पुप्फारामं दस्सेति। एत्थ च आरामं कत्वा तत्थ मालावच्छञ्च यथावुत्तफलवच्छञ्च रोपेत्वा ततो लद्धधनं संहरित्वा ठपेन्तो जीवतीति अत्थो वेदितब्बो।
9.Tassa rañño patikaroti tena kururājena pati abhikkhaṇaṃ upakattabbabhāvena patikaro vallabho. Kuhakatāpasoti asantaguṇasambhāvanalakkhaṇena kohaññena jīvitakappanako eko tāpaso, tassa rañño sakkātabbo ahosi. Ārāmanti phalārāmaṃ, yattha eḷālukalābukumbhaṇḍatipusādivalliphalāni ceva taṇḍuleyyakādisākañca ropīyati. Mālāvacchanti jātiatimuttakādipupphagacchaṃ, tena pupphārāmaṃ dasseti. Ettha ca ārāmaṃ katvā tattha mālāvacchañca yathāvuttaphalavacchañca ropetvā tato laddhadhanaṃ saṃharitvā ṭhapento jīvatīti attho veditabbo.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – तदा महारक्खितो नाम तापसो पञ्चसततापसपरिवारो हिमवन्ते वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय जनपदचारिकं चरन्तो इन्दपत्थनगरं पत्वा राजुय्याने वसित्वा सपरिसो पिण्डाय चरन्तो राजद्वारं पापुणि। राजा इसिगणं दिस्वा इरियापथे पसन्नो अलङ्कतमहातले निसीदापेत्वा पणीतेनाहारेन परिविसित्वा ‘‘भन्ते, इमं वस्सारत्तं मम उय्यानेयेव वसथा’’ति वत्वा तेहि सद्धिं उय्यानं गन्त्वा वसनट्ठानानि कारेत्वा पब्बजितपरिक्खारे दत्वा निक्खमि। ततो पट्ठाय सब्बेपि ते राजनिवेसने भुञ्जन्ति।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – tadā mahārakkhito nāma tāpaso pañcasatatāpasaparivāro himavante vasitvā loṇambilasevanatthāya janapadacārikaṃ caranto indapatthanagaraṃ patvā rājuyyāne vasitvā sapariso piṇḍāya caranto rājadvāraṃ pāpuṇi. Rājā isigaṇaṃ disvā iriyāpathe pasanno alaṅkatamahātale nisīdāpetvā paṇītenāhārena parivisitvā ‘‘bhante, imaṃ vassārattaṃ mama uyyāneyeva vasathā’’ti vatvā tehi saddhiṃ uyyānaṃ gantvā vasanaṭṭhānāni kāretvā pabbajitaparikkhāre datvā nikkhami. Tato paṭṭhāya sabbepi te rājanivesane bhuñjanti.
राजा पन अपुत्तको पुत्ते पत्थेति, पुत्ता नुप्पज्जन्ति। वस्सारत्तच्चयेन महारक्खितो ‘‘हिमवन्तं गमिस्सामा’’ति राजानं आपुच्छित्वा रञ्ञा कतसक्कारसम्मानो निक्खमित्वा अन्तरामग्गे मज्झन्हिकसमये मग्गा ओक्कम्म एकस्स सन्दच्छायस्स रुक्खस्स हेट्ठा सपरिसो निसीदि। तापसा कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘राजा अपुत्तको, साधु वतस्स सचे राजपुत्तं लभेय्या’’ति। महारक्खितो तं कथं सुत्वा ‘‘भविस्सति नु खो रञ्ञो पुत्तो, उदाहु नो’’ति उपधारेन्तो ‘‘भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘मा तुम्हे चिन्तयित्थ, अज्ज पच्चूसकाले एको देवपुत्तो चवित्वा रञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्तिस्सती’’ति आह।
Rājā pana aputtako putte pattheti, puttā nuppajjanti. Vassārattaccayena mahārakkhito ‘‘himavantaṃ gamissāmā’’ti rājānaṃ āpucchitvā raññā katasakkārasammāno nikkhamitvā antarāmagge majjhanhikasamaye maggā okkamma ekassa sandacchāyassa rukkhassa heṭṭhā sapariso nisīdi. Tāpasā kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘rājā aputtako, sādhu vatassa sace rājaputtaṃ labheyyā’’ti. Mahārakkhito taṃ kathaṃ sutvā ‘‘bhavissati nu kho rañño putto, udāhu no’’ti upadhārento ‘‘bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘mā tumhe cintayittha, ajja paccūsakāle eko devaputto cavitvā rañño aggamahesiyā kucchimhi nibbattissatī’’ti āha.
तं सुत्वा एको कूटजटिलो ‘‘इदानि राजकुलूपको भविस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तापसानं गमनकाले गिलानालयं कत्वा निपज्जित्वा ‘‘एहि गच्छामा’’ति वुत्ते ‘‘न सक्कोमी’’ति आह। महारक्खितो तस्स निपन्नकारणं ञत्वा ‘‘यदा सक्कोसि, तदा आगच्छेय्यासी’’ति इसिगणं आदाय हिमवन्तमेव गतो। कुहको निवत्तित्वा वेगेन गन्त्वा राजद्वारे ठत्वा ‘‘महारक्खितस्स उपट्ठाकतापसो आगतो’’ति रञ्ञो आरोचापेत्वा रञ्ञा वेगेन पक्कोसापितो पासादं अभिरुय्ह पञ्ञत्ते आसने निसीदि। राजा तं वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नो इसीनं आरोग्यं पुच्छित्वा ‘‘भन्ते, अतिखिप्पं निवत्तित्थ, केनत्थेन आगतत्था’’ति आह।
Taṃ sutvā eko kūṭajaṭilo ‘‘idāni rājakulūpako bhavissāmī’’ti cintetvā tāpasānaṃ gamanakāle gilānālayaṃ katvā nipajjitvā ‘‘ehi gacchāmā’’ti vutte ‘‘na sakkomī’’ti āha. Mahārakkhito tassa nipannakāraṇaṃ ñatvā ‘‘yadā sakkosi, tadā āgaccheyyāsī’’ti isigaṇaṃ ādāya himavantameva gato. Kuhako nivattitvā vegena gantvā rājadvāre ṭhatvā ‘‘mahārakkhitassa upaṭṭhākatāpaso āgato’’ti rañño ārocāpetvā raññā vegena pakkosāpito pāsādaṃ abhiruyha paññatte āsane nisīdi. Rājā taṃ vanditvā ekamantaṃ nisinno isīnaṃ ārogyaṃ pucchitvā ‘‘bhante, atikhippaṃ nivattittha, kenatthena āgatatthā’’ti āha.
महाराज, इसिगणो सुखनिसिन्नो ‘‘साधु वतस्स सचे रञ्ञो वंसानुरक्खको पुत्तो उप्पज्जेय्या’’ति कथं समुट्ठापेसि। अहं तं कथं सुत्वा ‘‘भविस्सति नु खो रञ्ञो पुत्तो, उदाहु नो’’ति दिब्बचक्खुना ओलोकेन्तो ‘‘महिद्धिको देवपुत्तो चवित्वा अग्गमहेसिया सुधम्माय कुच्छिम्हि निब्बत्तिस्सती’’ति दिस्वा ‘‘अजानन्ता गब्भं नासेय्युं, आचिक्खिस्सामि ताव न’’न्ति तुम्हाकं कथनत्थाय आगतो, कथितं वो मया, गच्छामह’’न्ति। राजा ‘‘भन्ते, न सक्का गन्तु’’न्ति हट्ठतुट्ठो पसन्नचित्तो कुहकतापसं उय्यानं नेत्वा वसनट्ठानं संविदहित्वा अदासि। सो ततो पट्ठाय राजकुले भुञ्जन्तो वसति, ‘‘दिब्बचक्खुको’’त्वेवस्स नामं अहोसि।
Mahārāja, isigaṇo sukhanisinno ‘‘sādhu vatassa sace rañño vaṃsānurakkhako putto uppajjeyyā’’ti kathaṃ samuṭṭhāpesi. Ahaṃ taṃ kathaṃ sutvā ‘‘bhavissati nu kho rañño putto, udāhu no’’ti dibbacakkhunā olokento ‘‘mahiddhiko devaputto cavitvā aggamahesiyā sudhammāya kucchimhi nibbattissatī’’ti disvā ‘‘ajānantā gabbhaṃ nāseyyuṃ, ācikkhissāmi tāva na’’nti tumhākaṃ kathanatthāya āgato, kathitaṃ vo mayā, gacchāmaha’’nti. Rājā ‘‘bhante, na sakkā gantu’’nti haṭṭhatuṭṭho pasannacitto kuhakatāpasaṃ uyyānaṃ netvā vasanaṭṭhānaṃ saṃvidahitvā adāsi. So tato paṭṭhāya rājakule bhuñjanto vasati, ‘‘dibbacakkhuko’’tvevassa nāmaṃ ahosi.
तदा बोधिसत्तो तावतिंसभवनतो चवित्वा तत्थ पटिसन्धिं गण्हि, जातस्स च नामग्गहणदिवसे ‘‘सोमनस्सो’’ति नामं करिंसु। सो कुमारपरिहारेन वड्ढति। कुहकतापसोपि उय्यानस्स एकपस्से नानप्पकारं सूपेय्यसाकञ्च फलवल्लिआदयो च रोपेत्वा पण्णिकानं हत्थे विक्किणन्तो धनं संहरति। अथ बोधिसत्तस्स सत्तवस्सिककाले रञ्ञो पच्चन्तो कुपितो। सो ‘‘तात, दिब्बचक्खुतापसे मा पमज्जा’’ति कुमारं पटिच्छापेत्वा पच्चन्तं वूपसमेतुं गतो।
Tadā bodhisatto tāvatiṃsabhavanato cavitvā tattha paṭisandhiṃ gaṇhi, jātassa ca nāmaggahaṇadivase ‘‘somanasso’’ti nāmaṃ kariṃsu. So kumāraparihārena vaḍḍhati. Kuhakatāpasopi uyyānassa ekapasse nānappakāraṃ sūpeyyasākañca phalavalliādayo ca ropetvā paṇṇikānaṃ hatthe vikkiṇanto dhanaṃ saṃharati. Atha bodhisattassa sattavassikakāle rañño paccanto kupito. So ‘‘tāta, dibbacakkhutāpase mā pamajjā’’ti kumāraṃ paṭicchāpetvā paccantaṃ vūpasametuṃ gato.
१०-१३. अथेकदिवसं कुमारो ‘‘जटिलं पस्सिस्सामी’’ति उय्यानं गन्त्वा कूटजटिलं एकं गन्धिककासावं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा उभोहि हत्थेहि द्वे घटे गहेत्वा साकवत्थुस्मिं उदकं सिञ्चन्तं दिस्वा ‘‘अयं कूटजटिलो अत्तनो समणधम्मं अकत्वा पण्णिककम्मं करोती’’ति ञत्वा ‘‘किं करोसि पण्णिकगहपतिका’’ति तं लज्जापेत्वा अवन्दित्वा एव निक्खमि।
10-13. Athekadivasaṃ kumāro ‘‘jaṭilaṃ passissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā kūṭajaṭilaṃ ekaṃ gandhikakāsāvaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ubhohi hatthehi dve ghaṭe gahetvā sākavatthusmiṃ udakaṃ siñcantaṃ disvā ‘‘ayaṃ kūṭajaṭilo attano samaṇadhammaṃ akatvā paṇṇikakammaṃ karotī’’ti ñatvā ‘‘kiṃ karosi paṇṇikagahapatikā’’ti taṃ lajjāpetvā avanditvā eva nikkhami.
कूटजटिलो ‘‘अयं इदानेव एवरूपो, पच्छा ‘को जानाति किं करिस्सती’ति इदानेव नं नासेतुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा रञ्ञो आगमनकाले पासाणफलकं एकमन्तं खिपित्वा पानीयघटं भिन्दित्वा पण्णसालाय तिणानि विकिरित्वा सरीरं तेलेन मक्खेत्वा पण्णसालं पविसित्वा ससीसं पारुपित्वा महादुक्खप्पत्तो विय मञ्चे निपज्जि। राजा आगन्त्वा नगरं पदक्खिणं कत्वा निवेसनं अपविसित्वाव ‘‘मम सामिकं दिब्बचक्खुकं पस्सिस्सामी’’ति पण्णसालद्वारं गन्त्वा तं विप्पकारं दिस्वा ‘‘किं नु खो एत’’न्ति अन्तो पविसित्वा तं निपन्नकं दिस्वा पादे परिमज्जन्तो पुच्छि – ‘‘केन, त्वं भन्ते, एवं विहेठितो, कमज्ज यमलोकं नेमि, तं मे सीघं आचिक्खा’’ति।
Kūṭajaṭilo ‘‘ayaṃ idāneva evarūpo, pacchā ‘ko jānāti kiṃ karissatī’ti idāneva naṃ nāsetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā rañño āgamanakāle pāsāṇaphalakaṃ ekamantaṃ khipitvā pānīyaghaṭaṃ bhinditvā paṇṇasālāya tiṇāni vikiritvā sarīraṃ telena makkhetvā paṇṇasālaṃ pavisitvā sasīsaṃ pārupitvā mahādukkhappatto viya mañce nipajji. Rājā āgantvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā nivesanaṃ apavisitvāva ‘‘mama sāmikaṃ dibbacakkhukaṃ passissāmī’’ti paṇṇasāladvāraṃ gantvā taṃ vippakāraṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti anto pavisitvā taṃ nipannakaṃ disvā pāde parimajjanto pucchi – ‘‘kena, tvaṃ bhante, evaṃ viheṭhito, kamajja yamalokaṃ nemi, taṃ me sīghaṃ ācikkhā’’ti.
तं सुत्वा कूटजटिलो नित्थुनन्तो उट्ठाय दिट्ठो, महाराज, त्वं मे, पस्सित्वा तयि विस्सासेन अहं इमं विप्पकारं पत्तो, तव पुत्तेनम्हि एवं विहेठितोति। तं सुत्वा राजा चोरघातके आणापेसि – ‘‘गच्छथ कुमारस्स सीसं छिन्दित्वा सरीरञ्चस्स खण्डाखण्डिकं छिन्दित्वा रथिया रथियं विकिरथा’’ति। ते मातरा अलङ्करित्वा अत्तनो अङ्के निसीदापितं कुमारं आकड्ढिंसु – ‘‘रञ्ञा ते वधो आणत्तो’’ति। कुमारो मरणभयतज्जितो मातु अङ्कतो वुट्ठाय – ‘‘रञ्ञो मं दस्सेथ, सन्ति राजकिच्चानी’’ति आह। ते कुमारस्स वचनं सुत्वा मारेतुं अविसहन्ता गोणं विय रज्जुया परिकड्ढन्ता नेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। तेन वुत्तं ‘‘तमहं दिस्वान कुहक’’न्तिआदि।
Taṃ sutvā kūṭajaṭilo nitthunanto uṭṭhāya diṭṭho, mahārāja, tvaṃ me, passitvā tayi vissāsena ahaṃ imaṃ vippakāraṃ patto, tava puttenamhi evaṃ viheṭhitoti. Taṃ sutvā rājā coraghātake āṇāpesi – ‘‘gacchatha kumārassa sīsaṃ chinditvā sarīrañcassa khaṇḍākhaṇḍikaṃ chinditvā rathiyā rathiyaṃ vikirathā’’ti. Te mātarā alaṅkaritvā attano aṅke nisīdāpitaṃ kumāraṃ ākaḍḍhiṃsu – ‘‘raññā te vadho āṇatto’’ti. Kumāro maraṇabhayatajjito mātu aṅkato vuṭṭhāya – ‘‘rañño maṃ dassetha, santi rājakiccānī’’ti āha. Te kumārassa vacanaṃ sutvā māretuṃ avisahantā goṇaṃ viya rajjuyā parikaḍḍhantā netvā rañño dassesuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘tamahaṃ disvāna kuhaka’’ntiādi.
तत्थ थुसरासिंव अतण्डुलन्ति तण्डुलकणेहि विरहितं थुसरासिं विय, दुमंव रुक्खं विय, अन्तो महासुसिरं। कदलिंव असारकं सीलादिसाररहितं तापसं अहं दिस्वा नत्थि इमस्स सतं साधूनं झानादिधम्मो। कस्मा? सामञ्ञा समणभावा सीलमत्ततोपि अपगतो परिहीनो अयं, तथा हि अयं हिरीसुक्कधम्मजहितो पजहितहिरिसङ्खातसुक्कधम्मो। जीवितवुत्तिकारणाति ‘‘केवलं जीवितस्सेव हेतु अयं तापसलिङ्गेन चरती’’ति चिन्तेसिन्ति दस्सेति। परन्तिहीति परन्तो पच्चन्तो निवासभूतो एतेसं अत्थीति परन्तिनो, सीमन्तरिकवासिनो। तेहि परन्तीहि अटविकेहि पच्चन्तदेसो खोभितो अहोसि। तं पच्चन्तकोपं निसेधेतुं वूपसमेतुं गच्छन्तो मम पिता कुरुराजा ‘‘तात सोमनस्सकुमार, मय्हं सामिकं उग्गतापनं घोरतपं परमसन्तिन्द्रियं जटिलं मा पमज्जि। सो हि अम्हाकं सब्बकामददो, तस्मा यदिच्छकं चित्तरुचियं तस्स चित्तानुकूलं पवत्तेहि अनुवत्तेही’’ति तदा मं अनुसासीति दस्सेति।
Tattha thusarāsiṃva ataṇḍulanti taṇḍulakaṇehi virahitaṃ thusarāsiṃ viya, dumaṃva rukkhaṃ viya, anto mahāsusiraṃ. Kadaliṃva asārakaṃ sīlādisārarahitaṃ tāpasaṃ ahaṃ disvā natthi imassa sataṃ sādhūnaṃ jhānādidhammo. Kasmā? Sāmaññā samaṇabhāvā sīlamattatopi apagato parihīno ayaṃ, tathā hi ayaṃ hirīsukkadhammajahito pajahitahirisaṅkhātasukkadhammo. Jīvitavuttikāraṇāti ‘‘kevalaṃ jīvitasseva hetu ayaṃ tāpasaliṅgena caratī’’ti cintesinti dasseti. Parantihīti paranto paccanto nivāsabhūto etesaṃ atthīti parantino, sīmantarikavāsino. Tehi parantīhi aṭavikehi paccantadeso khobhito ahosi. Taṃ paccantakopaṃ nisedhetuṃ vūpasametuṃ gacchanto mama pitā kururājā ‘‘tāta somanassakumāra, mayhaṃ sāmikaṃ uggatāpanaṃ ghoratapaṃ paramasantindriyaṃ jaṭilaṃ mā pamajji. So hi amhākaṃ sabbakāmadado, tasmā yadicchakaṃ cittaruciyaṃ tassa cittānukūlaṃ pavattehi anuvattehī’’ti tadā maṃ anusāsīti dasseti.
१४. तमहं गन्त्वानुपट्ठानन्ति पितु वचनं अनतिक्कन्तो तं कूटतापसं उपट्ठानत्थं गन्त्वा तं साकवत्थुस्मिं उदकं आसिञ्चन्तं दिस्वा ‘‘पण्णिको अय’’न्ति च ञत्वा कच्चि ते, गहपति, कुसलन्ति, गहपति, ते सरीरस्स कच्चि कुसलं कुसलमेव, तथा हि साकवत्थुस्मिं उदकं आसिञ्चसि। किं वा तव हिरञ्ञं वा सुवण्णं वा आहरीयतु, तथा हि पण्णिकवुत्तिं अनुतिट्ठसीति इदं वचनं अभासिं।
14.Tamahaṃ gantvānupaṭṭhānanti pitu vacanaṃ anatikkanto taṃ kūṭatāpasaṃ upaṭṭhānatthaṃ gantvā taṃ sākavatthusmiṃ udakaṃ āsiñcantaṃ disvā ‘‘paṇṇiko aya’’nti ca ñatvā kacci te, gahapati, kusalanti, gahapati, te sarīrassa kacci kusalaṃ kusalameva, tathā hi sākavatthusmiṃ udakaṃ āsiñcasi. Kiṃ vā tava hiraññaṃ vā suvaṇṇaṃ vā āharīyatu, tathā hi paṇṇikavuttiṃ anutiṭṭhasīti idaṃ vacanaṃ abhāsiṃ.
१५. तेन सो कुपितो आसीति तेन मया वुत्तगहपतिवादेन सो माननिस्सितो मानं अल्लीनो कुहको मय्हं कुपितो कुद्धो अहोसि। कुद्धो च समानो ‘‘घातापेमि तुवं अज्ज, रट्ठा पब्बाजयामि वा’’ति आह।
15.Tenaso kupito āsīti tena mayā vuttagahapativādena so mānanissito mānaṃ allīno kuhako mayhaṃ kupito kuddho ahosi. Kuddho ca samāno ‘‘ghātāpemi tuvaṃ ajja, raṭṭhā pabbājayāmi vā’’ti āha.
तत्थ तुवं अज्जाति, त्वं अज्ज, इदानियेव रञ्ञो आगतकालेति अत्थो।
Tattha tuvaṃ ajjāti, tvaṃ ajja, idāniyeva rañño āgatakāleti attho.
१६. निसेधयित्वा पच्चन्तन्ति पच्चन्तं वूपसमेत्वा नगरं अपविट्ठो तङ्खणञ्ञेव उय्यानं गन्त्वा कुहकं कुहकतापसं कच्चि ते, भन्ते, खमनीयं, सम्मानो ते पवत्तितोति कुमारेन ते सम्मानो पवत्तितो अहोसि।
16.Nisedhayitvā paccantanti paccantaṃ vūpasametvā nagaraṃ apaviṭṭho taṅkhaṇaññeva uyyānaṃ gantvā kuhakaṃ kuhakatāpasaṃ kacci te, bhante, khamanīyaṃ, sammāno te pavattitoti kumārena te sammāno pavattito ahosi.
१७. कुमारो यथा नासियोति यथा कुमारो नासियो नासेतब्बो घातापेतब्बो, तथा सो पापो तस्स रञ्ञो आचिक्खि। आणापेसीति मय्हं सामिके इमस्मिं दिब्बचक्खुतापसे सति किं मम न निप्फज्जति, तस्मा पुत्तेन मे अत्थो नत्थि, ततोपि अयमेव सेय्योति चिन्तेत्वा आणापेसि।
17.Kumāro yathā nāsiyoti yathā kumāro nāsiyo nāsetabbo ghātāpetabbo, tathā so pāpo tassa rañño ācikkhi. Āṇāpesīti mayhaṃ sāmike imasmiṃ dibbacakkhutāpase sati kiṃ mama na nipphajjati, tasmā puttena me attho natthi, tatopi ayameva seyyoti cintetvā āṇāpesi.
१८. किन्ति ? सीसं तत्थेव छिन्दित्वाति यस्मिं ठाने तं कुमारं पस्सथ, तत्थेव तस्स सीसं छिन्दित्वा सरीरञ्चस्स कत्वान चतुखण्डिकं चतुरो खण्डे कत्वा रथिया रथियं नीयन्ता वीथितो वीथिं विक्खिपन्ता दस्सेथ। कस्मा? सा गति जटिलहीळिताति येहि अयं जटिलो हीळितो, तेसं जटिलहीळितानं सा गति सा निप्फत्ति सो विपाकोति। जटिलहीळिताति वा जटिलहीळनहेतु सा तस्स निप्फत्तीति एवञ्चेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
18. Kinti ? Sīsaṃ tattheva chinditvāti yasmiṃ ṭhāne taṃ kumāraṃ passatha, tattheva tassa sīsaṃ chinditvā sarīrañcassa katvāna catukhaṇḍikaṃ caturo khaṇḍe katvā rathiyā rathiyaṃ nīyantā vīthito vīthiṃ vikkhipantā dassetha. Kasmā? Sā gati jaṭilahīḷitāti yehi ayaṃ jaṭilo hīḷito, tesaṃ jaṭilahīḷitānaṃ sā gati sā nipphatti so vipākoti. Jaṭilahīḷitāti vā jaṭilahīḷanahetu sā tassa nipphattīti evañcettha attho daṭṭhabbo.
१९. तत्थाति तस्स रञ्ञो आणायं, तस्मिं वा तापसस्स परिभवे। कारणिकाति घातका, चोरघातकाति अत्थो। चण्डाति कुरूरा। लुद्दाति सुदारुणा। अकारुणाति तस्सेव वेवचनं कतं। ‘‘अकरुणा’’तिपि पाळि, निक्करुणाति अत्थो। मातु अङ्के निसिन्नस्साति मम मातु सुधम्माय देविया उच्छङ्गे निसिन्नस्स। ‘‘निसिन्नस्सा’’ति अनादरे सामिवचनं। आकड्ढित्वा नयन्ति मन्ति मातरा अलङ्करित्वा अत्तनो अङ्के निसीदापितं मं राजाणाय ते चोरघातका गोणं विय रज्जुया आकड्ढित्वा आघातनं नयन्ति। कुमारे पन नीयमाने दासिगणपरिवुता सद्धिं ओरोधेहि सुधम्मा देवी नागरापि ‘‘मयं निरपराधं कुमारं मारेतुं न दस्सामा’’ति तेन सद्धिंयेव अगमंसु।
19.Tatthāti tassa rañño āṇāyaṃ, tasmiṃ vā tāpasassa paribhave. Kāraṇikāti ghātakā, coraghātakāti attho. Caṇḍāti kurūrā. Luddāti sudāruṇā. Akāruṇāti tasseva vevacanaṃ kataṃ. ‘‘Akaruṇā’’tipi pāḷi, nikkaruṇāti attho. Mātu aṅke nisinnassāti mama mātu sudhammāya deviyā ucchaṅge nisinnassa. ‘‘Nisinnassā’’ti anādare sāmivacanaṃ. Ākaḍḍhitvā nayanti manti mātarā alaṅkaritvā attano aṅke nisīdāpitaṃ maṃ rājāṇāya te coraghātakā goṇaṃ viya rajjuyā ākaḍḍhitvā āghātanaṃ nayanti. Kumāre pana nīyamāne dāsigaṇaparivutā saddhiṃ orodhehi sudhammā devī nāgarāpi ‘‘mayaṃ niraparādhaṃ kumāraṃ māretuṃ na dassāmā’’ti tena saddhiṃyeva agamaṃsu.
२०. बन्धतं गाळ्हबन्धनन्ति गाळ्हबन्धनं बन्धन्तानं तेसं कारणिकपुरिसानं। राजकिरियानि अत्थि मेति मया रञ्ञो वत्तब्बानि राजकिच्चानि अत्थि। तस्मा रञ्ञो दस्सेथ मं खिप्पन्ति तेसं अहं एवं वचनं अवचं।
20.Bandhataṃ gāḷhabandhananti gāḷhabandhanaṃ bandhantānaṃ tesaṃ kāraṇikapurisānaṃ. Rājakiriyāni atthi meti mayā rañño vattabbāni rājakiccāni atthi. Tasmā rañño dassetha maṃ khippanti tesaṃ ahaṃ evaṃ vacanaṃ avacaṃ.
२१. रञ्ञो दस्सयिंसु, पापस्स पापसेविनोति अत्तना पापसीलस्स लामकाचारस्स कूटतापसस्स सेवनतो पापसेविनो रञ्ञो मं दस्सयिंसु। दिस्वान तं सञ्ञापेसिन्ति तं मम पितरं कुरुराजानं पस्सित्वा ‘‘कस्मा मं, देव, मारापेसी’’ति वत्वा तेन ‘‘कस्मा च पन त्वं मय्हं सामिकं दिब्बचक्खुतापसं गहपतिवादेन समुदाचरि। इदञ्चिदञ्च विप्पकारं करी’’ति वुत्ते ‘‘देव, गहपतिञ्ञेव ‘गहपती’ति वदन्तस्स को मय्हं दोसो’’ति वत्वा तस्स नानाविधानि मालावच्छानि रोपेत्वा पुप्फपण्णफलाफलादीनं विक्किणनं हत्थतो चस्स तानि देवसिकं विक्किणन्तेहि मालाकारपण्णिकेहि सद्दहापेत्वा ‘‘मालावत्थुपण्णवत्थूनि उपधारेथा’’ति वत्वा पण्णसालञ्चस्स पविसित्वा पुप्फादिविक्कियलद्धं कहापणकभण्डिकं अत्तनो पुरिसेहि नीहरापेत्वा राजानं सञ्ञापेसिं तस्स कूटतापसभावं जानापेसिं। ममञ्च वसमानयिन्ति तेन सञ्ञापनेन ‘‘सच्चं खो पन कुमारो वदति, अयं कूटतापसो पुब्बे अप्पिच्छो विय हुत्वा इदानि महापरिग्गहो जातो’’ति यथा तस्मिं निब्बिन्नो मम वसे वत्तति, एवं राजानं मम वसमानेसिं।
21.Rañño dassayiṃsu, pāpassa pāpasevinoti attanā pāpasīlassa lāmakācārassa kūṭatāpasassa sevanato pāpasevino rañño maṃ dassayiṃsu. Disvāna taṃ saññāpesinti taṃ mama pitaraṃ kururājānaṃ passitvā ‘‘kasmā maṃ, deva, mārāpesī’’ti vatvā tena ‘‘kasmā ca pana tvaṃ mayhaṃ sāmikaṃ dibbacakkhutāpasaṃ gahapativādena samudācari. Idañcidañca vippakāraṃ karī’’ti vutte ‘‘deva, gahapatiññeva ‘gahapatī’ti vadantassa ko mayhaṃ doso’’ti vatvā tassa nānāvidhāni mālāvacchāni ropetvā pupphapaṇṇaphalāphalādīnaṃ vikkiṇanaṃ hatthato cassa tāni devasikaṃ vikkiṇantehi mālākārapaṇṇikehi saddahāpetvā ‘‘mālāvatthupaṇṇavatthūni upadhārethā’’ti vatvā paṇṇasālañcassa pavisitvā pupphādivikkiyaladdhaṃ kahāpaṇakabhaṇḍikaṃ attano purisehi nīharāpetvā rājānaṃ saññāpesiṃ tassa kūṭatāpasabhāvaṃ jānāpesiṃ. Mamañca vasamānayinti tena saññāpanena ‘‘saccaṃ kho pana kumāro vadati, ayaṃ kūṭatāpaso pubbe appiccho viya hutvā idāni mahāpariggaho jāto’’ti yathā tasmiṃ nibbinno mama vase vattati, evaṃ rājānaṃ mama vasamānesiṃ.
ततो महासत्तो ‘‘एवरूपस्स बालस्स रञ्ञो सन्तिके वसनतो हिमवन्तं पविसित्वा पब्बजितुं युत्त’’न्ति चिन्तेत्वा राजानं आपुच्छि – ‘‘न मे, महाराज, इध वासेन अत्थो, अनुजानाथ मं पब्बजिस्सामी’’ति। राजा ‘‘तात, मया अनुपधारेत्वाव ते वधो आणत्तो, खम मय्हं अपराध’’न्ति महासत्तं खमापेत्वा ‘‘अज्जेव इमं रज्जं पटिपज्जाही’’ति आह। कुमारो ‘‘देव, किमत्थि मानुसकेसु भोगेसु, अहं पुब्बे दीघरत्तं दिब्बभोगसम्पत्तियो अनुभविं, न तत्थापि मे सङ्गो, पब्बजिस्सामेवाहं, न तादिसस्स बालस्स परनेय्यबुद्धिनो सन्तिके वसामी’’ति वत्वा तं ओवदन्तो –
Tato mahāsatto ‘‘evarūpassa bālassa rañño santike vasanato himavantaṃ pavisitvā pabbajituṃ yutta’’nti cintetvā rājānaṃ āpucchi – ‘‘na me, mahārāja, idha vāsena attho, anujānātha maṃ pabbajissāmī’’ti. Rājā ‘‘tāta, mayā anupadhāretvāva te vadho āṇatto, khama mayhaṃ aparādha’’nti mahāsattaṃ khamāpetvā ‘‘ajjeva imaṃ rajjaṃ paṭipajjāhī’’ti āha. Kumāro ‘‘deva, kimatthi mānusakesu bhogesu, ahaṃ pubbe dīgharattaṃ dibbabhogasampattiyo anubhaviṃ, na tatthāpi me saṅgo, pabbajissāmevāhaṃ, na tādisassa bālassa paraneyyabuddhino santike vasāmī’’ti vatvā taṃ ovadanto –
‘‘अनिसम्म कतं कम्मं, अनवत्थाय चिन्तितं।
‘‘Anisamma kataṃ kammaṃ, anavatthāya cintitaṃ;
भेसज्जस्सेव वेभङ्गो, विपाको होति पापको॥
Bhesajjasseva vebhaṅgo, vipāko hoti pāpako.
‘‘निसम्म च कतं कम्मं, सम्मावत्थाय चिन्तितं।
‘‘Nisamma ca kataṃ kammaṃ, sammāvatthāya cintitaṃ;
भेसज्जस्सेव सम्पत्ति, विपाको होति भद्रको॥
Bhesajjasseva sampatti, vipāko hoti bhadrako.
‘‘अलसो गिही कामभोगी न साधु, असञ्ञतो पब्बजितो न साधु।
‘‘Alaso gihī kāmabhogī na sādhu, asaññato pabbajito na sādhu;
राजा न साधु अनिसम्मकारी, यो पण्डितो कोधनो तं न साधु॥
Rājā na sādhu anisammakārī, yo paṇḍito kodhano taṃ na sādhu.
‘‘निसम्म खत्तियो कयिरा, नानिसम्म दिसम्पति।
‘‘Nisamma khattiyo kayirā, nānisamma disampati;
निसम्मकारिनो राज, यसो कित्ति च वड्ढति॥
Nisammakārino rāja, yaso kitti ca vaḍḍhati.
‘‘निसम्म दण्डं पणयेय्य इस्सरो, वेगा कतं तप्पति भूमिपाल।
‘‘Nisamma daṇḍaṃ paṇayeyya issaro, vegā kataṃ tappati bhūmipāla;
सम्मापणीधी च नरस्स अत्था, अनानुतप्पा ते भवन्ति पच्छा॥
Sammāpaṇīdhī ca narassa atthā, anānutappā te bhavanti pacchā.
‘‘अनानुतप्पानि हि ये करोन्ति, विभज्ज कम्मायतनानि लोके।
‘‘Anānutappāni hi ye karonti, vibhajja kammāyatanāni loke;
विञ्ञुप्पसत्थानि सुखुद्रयानि, भवन्ति बुद्धानुमतानि तानि॥
Viññuppasatthāni sukhudrayāni, bhavanti buddhānumatāni tāni.
‘‘आगच्छुं दोवारिका खग्गबन्धा, कासाविया हन्तु ममं जनिन्द।
‘‘Āgacchuṃ dovārikā khaggabandhā, kāsāviyā hantu mamaṃ janinda;
मातुञ्च अङ्कस्मिमहं निसिन्नो, आकड्ढितो सहसा तेहि देव॥
Mātuñca aṅkasmimahaṃ nisinno, ākaḍḍhito sahasā tehi deva.
‘‘कटुकञ्हि सम्बाधं सुकिच्छं पत्तो, मधुरम्पियं जीवितं लद्ध राज।
‘‘Kaṭukañhi sambādhaṃ sukicchaṃ patto, madhurampiyaṃ jīvitaṃ laddha rāja;
किच्छेनहं अज्ज वधा पमुत्तो, पब्बज्जमेवाभिमनोहमस्मी’’ति॥ (जा॰ १.१५.२२७-२३४) –
Kicchenahaṃ ajja vadhā pamutto, pabbajjamevābhimanohamasmī’’ti. (jā. 1.15.227-234) –
इमाहि गाथाहि धम्मं देसेसि।
Imāhi gāthāhi dhammaṃ desesi.
तत्थ अनिसम्माति अनुपधारेत्वा। अनवत्थायाति अववत्थपेत्वा। वेभङ्गोति विपत्ति। विपाकोति निप्फत्ति। असञ्ञतोति असंवुतो दुस्सीलो। पणयेय्याति पट्ठपेय्य। वेगाति वेगेन सहसा। सम्मापणीधी चाति सम्मापणिधिना, योनिसो ठपितेन चित्तेन कता नरस्स अत्था पच्छा अनानुतप्पा भवन्तीति अत्थो। विभज्जाति इमानि कातुं युत्तानि, इमानि अयुत्तानीति एवं पञ्ञाय विभजित्वा। कम्मायतनानीति कम्मानि। बुद्धानुमतानीति पण्डितेहि अनुमतानि अनवज्जानि होन्ति। कटुकन्ति दुक्खं असातं, सम्बाधं सुकिच्छं मरणभयं पत्तोम्हि। लद्धाति अत्तनो ञाणबलेन जीवितं लभित्वा। पब्बज्जमेवाभिमनोति पब्बज्जाभिमुखचित्तो एवाहमस्मि।
Tattha anisammāti anupadhāretvā. Anavatthāyāti avavatthapetvā. Vebhaṅgoti vipatti. Vipākoti nipphatti. Asaññatoti asaṃvuto dussīlo. Paṇayeyyāti paṭṭhapeyya. Vegāti vegena sahasā. Sammāpaṇīdhī cāti sammāpaṇidhinā, yoniso ṭhapitena cittena katā narassa atthā pacchā anānutappā bhavantīti attho. Vibhajjāti imāni kātuṃ yuttāni, imāni ayuttānīti evaṃ paññāya vibhajitvā. Kammāyatanānīti kammāni. Buddhānumatānīti paṇḍitehi anumatāni anavajjāni honti. Kaṭukanti dukkhaṃ asātaṃ, sambādhaṃ sukicchaṃ maraṇabhayaṃ pattomhi. Laddhāti attano ñāṇabalena jīvitaṃ labhitvā. Pabbajjamevābhimanoti pabbajjābhimukhacitto evāhamasmi.
एवं महासत्तेन धम्मे देसिते राजा देविं आमन्तेसि – ‘‘देवि, त्वं पुत्तं निवत्तेही’’ति। देवीपि कुमारस्स पब्बज्जमेव रोचेसि। महासत्तो मातापितरो वन्दित्वा ‘‘सचे मय्हं दोसो अत्थि, तं खमथा’’ति खमापेत्वा महाजनं आपुच्छित्वा हिमवन्ताभिमुखो अगमासि। गते च पन महासत्ते महाजनो कूटजटिलं पोथेत्वा जीवितक्खयं पापेसि। बोधिसत्तोपि सनागरेहि अमच्चपारिसज्जादीहि राजपुरिसेहि अस्सुमुखेहि अनुबन्धियमानो ते निवत्तेसि। मनुस्सेसु निवत्तेसु मनुस्सवण्णेनागन्त्वा देवताहि नीतो सत्त पब्बतराजियो अतिक्कमित्वा हिमवन्ते विस्सकम्मुना निम्मिताय पण्णसालाय इसिपब्बज्जं पब्बजि। तेन वुत्तं –
Evaṃ mahāsattena dhamme desite rājā deviṃ āmantesi – ‘‘devi, tvaṃ puttaṃ nivattehī’’ti. Devīpi kumārassa pabbajjameva rocesi. Mahāsatto mātāpitaro vanditvā ‘‘sace mayhaṃ doso atthi, taṃ khamathā’’ti khamāpetvā mahājanaṃ āpucchitvā himavantābhimukho agamāsi. Gate ca pana mahāsatte mahājano kūṭajaṭilaṃ pothetvā jīvitakkhayaṃ pāpesi. Bodhisattopi sanāgarehi amaccapārisajjādīhi rājapurisehi assumukhehi anubandhiyamāno te nivattesi. Manussesu nivattesu manussavaṇṇenāgantvā devatāhi nīto satta pabbatarājiyo atikkamitvā himavante vissakammunā nimmitāya paṇṇasālāya isipabbajjaṃ pabbaji. Tena vuttaṃ –
२२.
22.
‘‘सो मं तत्थ खमापेसि, महारज्जं अदासि मे।
‘‘So maṃ tattha khamāpesi, mahārajjaṃ adāsi me;
सोहं तमं दालयित्वा, पब्बजिं अनगारिय’’न्ति॥
Sohaṃ tamaṃ dālayitvā, pabbajiṃ anagāriya’’nti.
तत्थ तमं दालयित्वाति कामादीनवदस्सनस्स पटिपक्खभूतं सम्मोहतमं विधमित्वा। पब्बजिन्ति उपागच्छिं। अनगारियन्ति पब्बज्जं।
Tattha tamaṃ dālayitvāti kāmādīnavadassanassa paṭipakkhabhūtaṃ sammohatamaṃ vidhamitvā. Pabbajinti upāgacchiṃ. Anagāriyanti pabbajjaṃ.
२३. इदानि यदत्थं तदा तं राजिस्सरियं परिच्चत्तं, तं दस्सेतुं ‘‘न मे देस्स’’न्ति ओसानगाथमाह। तस्सत्थो वुत्तनयोव।
23. Idāni yadatthaṃ tadā taṃ rājissariyaṃ pariccattaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘na me dessa’’nti osānagāthamāha. Tassattho vuttanayova.
एवं पन महासत्ते पब्बजिते याव सोळसवस्सकाला राजकुले परिचारिकवेसेन देवतायेव नं उपट्ठहिंसु। सो तत्थ झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकूपगो अहोसि।
Evaṃ pana mahāsatte pabbajite yāva soḷasavassakālā rājakule paricārikavesena devatāyeva naṃ upaṭṭhahiṃsu. So tattha jhānābhiññāyo nibbattetvā brahmalokūpago ahosi.
तदा कुहको देवदत्तो अहोसि, माता महामाया, महारक्खिततापसो सारिपुत्तत्थेरो, सोमनस्सकुमारो लोकनाथो।
Tadā kuhako devadatto ahosi, mātā mahāmāyā, mahārakkhitatāpaso sāriputtatthero, somanassakumāro lokanātho.
तस्स युधञ्जयचरियायं (चरिया॰ ३.१ आदयो) वुत्तनयेनेव दस पारमियो निद्धारेतब्बा। इधापि नेक्खम्मपारमी अतिसयवतीति सा एव देसनं आरुळ्हा। तथा सत्तवस्सिककाले एव राजकिच्चेसु समत्थता, तस्स तापसस्स कूटजटिलभावपरिग्गण्हनं, तेन पयुत्तेन रञ्ञा वधे आणत्ते सन्तासाभावो, रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा नानानयेहि तस्स सदोसतं अत्तनो च निरपराधतं महाजनस्स मज्झे पकासेत्वा रञ्ञो च परनेय्यबुद्धितं बालभावञ्च पट्ठपेत्वा तेन खमापितेपि तस्स सन्तिके वासतो रज्जिस्सरियतो च संवेगमापज्जित्वा नानप्पकारं याचियमानेनपि हत्थगतं रज्जसिरिं खेळपिण्डं विय छड्डेत्वा कत्थचि अलग्गचित्तेन हुत्वा पब्बजनं, पब्बजित्वा पविवेकारामेन हुत्वा नचिरस्सेव अप्पकसिरेन झानाभिञ्ञानिब्बत्तनन्ति एवमादयो महासत्तस्स गुणानुभावा विभावेतब्बाति।
Tassa yudhañjayacariyāyaṃ (cariyā. 3.1 ādayo) vuttanayeneva dasa pāramiyo niddhāretabbā. Idhāpi nekkhammapāramī atisayavatīti sā eva desanaṃ āruḷhā. Tathā sattavassikakāle eva rājakiccesu samatthatā, tassa tāpasassa kūṭajaṭilabhāvapariggaṇhanaṃ, tena payuttena raññā vadhe āṇatte santāsābhāvo, rañño santikaṃ gantvā nānānayehi tassa sadosataṃ attano ca niraparādhataṃ mahājanassa majjhe pakāsetvā rañño ca paraneyyabuddhitaṃ bālabhāvañca paṭṭhapetvā tena khamāpitepi tassa santike vāsato rajjissariyato ca saṃvegamāpajjitvā nānappakāraṃ yāciyamānenapi hatthagataṃ rajjasiriṃ kheḷapiṇḍaṃ viya chaḍḍetvā katthaci alaggacittena hutvā pabbajanaṃ, pabbajitvā pavivekārāmena hutvā nacirasseva appakasirena jhānābhiññānibbattananti evamādayo mahāsattassa guṇānubhāvā vibhāvetabbāti.
सोमनस्सचरियावण्णना निट्ठिता।
Somanassacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / २. सोमनस्सचरिया • 2. Somanassacariyā
