| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
१०. सोमनस्ससुत्तवण्णना
10. Somanassasuttavaṇṇanā
३७. दसमे सुखसोमनस्सबहुलोति एत्थ सुखन्ति कायिकं सुखं, सोमनस्सन्ति चेतसिकं। तस्मा यस्स कायिकं चेतसिकञ्च सुखं अभिण्हं पवत्तति, सो सुखसोमनस्सबहुलोति वुत्तो। योनीति ‘‘चतस्सो खो इमा, सारिपुत्त, योनियो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१५२) खन्धकोट्ठासो योनीति आगतो। ‘‘योनि हेसा, भूमिज, फलस्स अधिगमाया’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२२६) कारणं।
37. Dasame sukhasomanassabahuloti ettha sukhanti kāyikaṃ sukhaṃ, somanassanti cetasikaṃ. Tasmā yassa kāyikaṃ cetasikañca sukhaṃ abhiṇhaṃ pavattati, so sukhasomanassabahuloti vutto. Yonīti ‘‘catasso kho imā, sāriputta, yoniyo’’tiādīsu (ma. ni. 1.152) khandhakoṭṭhāso yonīti āgato. ‘‘Yoni hesā, bhūmija, phalassa adhigamāyā’’tiādīsu (ma. ni. 3.226) kāraṇaṃ.
‘‘न चाहं ब्राह्मणं ब्रूमि, योनिजं मत्तिसम्भव’’न्ति च॥ (म॰ नि॰ २.४५७; ध॰ प॰ ३९६; सु॰ नि॰ ६२५)।
‘‘Na cāhaṃ brāhmaṇaṃ brūmi, yonijaṃ mattisambhava’’nti ca. (ma. ni. 2.457; dha. pa. 396; su. ni. 625);
‘‘तमेनं कम्मजा वाता निब्बत्तित्वा उद्धंपादं अधोसिरं सम्परिवत्तेत्वा मातु योनिमुखे सम्पटिपादेन्ती’’ति च आदीसु पस्सावमग्गो। इध पन कारणं अधिप्पेतं। अस्साति अनेन। आरद्धाति पट्ठपिता पग्गहिता परिपुण्णा सम्पादिता वा।
‘‘Tamenaṃ kammajā vātā nibbattitvā uddhaṃpādaṃ adhosiraṃ samparivattetvā mātu yonimukhe sampaṭipādentī’’ti ca ādīsu passāvamaggo. Idha pana kāraṇaṃ adhippetaṃ. Assāti anena. Āraddhāti paṭṭhapitā paggahitā paripuṇṇā sampāditā vā.
आसवानं खयायाति एत्थ आसवन्तीति आसवा, चक्खुतोपि…पे॰… मनतोपि सवन्ति पवत्तन्तीति वुत्तं होति। धम्मतो याव गोत्रभू, ओकासतो याव भवग्गा सवन्तीति वा आसवा। एते धम्मे एतञ्च ओकासं अन्तो करित्वा पवत्तन्तीति अत्थो। अन्तोकरणत्थो हि अयं आकारो। चिरपारिवासियट्ठेन मदिरादयो आसवा वियातिपि आसवा। लोके हि चिरपारिवासिका मदिरादयो आसवाति वुच्चन्ति। यदि च चिरपारिवासियट्ठेन आसवा, एते एव भवितुं अरहन्ति। वुत्तं हेतं – ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय, इतो पुब्बे अविज्जा नाहोसी’’तिआदि (अ॰ नि॰ १०.६१)। आयतं संसारदुक्खं सवन्ति पसवन्तीतिपि आसवा। पुरिमानि चेत्थ निब्बचनानि यत्थ किलेसा आसवाति आगता, तत्थ युज्जन्ति; पच्छिमं कम्मेपि। न केवलञ्च कम्मकिलेसा एव आसवा, अपिच खो नानप्पकारा उपद्दवापि। अभिधम्मे हि ‘‘चत्तारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दिट्ठासवो, अविज्जासवो’’ति (ध॰ स॰ ११०२) कामरागादयो किलेसा आसवाति आगता। सुत्तेपि ‘‘नाहं, चुन्द, दिट्ठधम्मिकानंयेव आसवानं संवराय धम्मं देसेमी’’ति (दी॰ नि॰ ३.१८२) एत्थ विवादमूलभूता किलेसा आसवाति आगता।
Āsavānaṃkhayāyāti ettha āsavantīti āsavā, cakkhutopi…pe… manatopi savanti pavattantīti vuttaṃ hoti. Dhammato yāva gotrabhū, okāsato yāva bhavaggā savantīti vā āsavā. Ete dhamme etañca okāsaṃ anto karitvā pavattantīti attho. Antokaraṇattho hi ayaṃ ākāro. Cirapārivāsiyaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Loke hi cirapārivāsikā madirādayo āsavāti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsiyaṭṭhena āsavā, ete eva bhavituṃ arahanti. Vuttaṃ hetaṃ – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosī’’tiādi (a. ni. 10.61). Āyataṃ saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā. Purimāni cettha nibbacanāni yattha kilesā āsavāti āgatā, tattha yujjanti; pacchimaṃ kammepi. Na kevalañca kammakilesā eva āsavā, apica kho nānappakārā upaddavāpi. Abhidhamme hi ‘‘cattāro āsavā – kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavo’’ti (dha. sa. 1102) kāmarāgādayo kilesā āsavāti āgatā. Suttepi ‘‘nāhaṃ, cunda, diṭṭhadhammikānaṃyeva āsavānaṃ saṃvarāya dhammaṃ desemī’’ti (dī. ni. 3.182) ettha vivādamūlabhūtā kilesā āsavāti āgatā.
‘‘येन देवूपपत्यस्स, गन्धब्बो वा विहङ्गमो।
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
यक्खत्तं येन गच्छेय्य, मनुस्सत्तञ्च अब्बजे।
Yakkhattaṃ yena gaccheyya, manussattañca abbaje;
ते मय्हं, आसवा खीणा, विद्धस्ता विनळीकता’’ति॥ (अ॰ नि॰ ४.३६) –
Te mayhaṃ, āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36) –
एत्थ तेभूमकं कम्मं अवसेसा च अकुसला धम्मा। ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति (पारा॰ ३९) एत्थ परूपघातविप्पटिसारवधबन्धादयो चेव अपायदुक्खभूता नानप्पकारा उपद्दवा च।
Ettha tebhūmakaṃ kammaṃ avasesā ca akusalā dhammā. ‘‘Diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā’’ti (pārā. 39) ettha parūpaghātavippaṭisāravadhabandhādayo ceva apāyadukkhabhūtā nānappakārā upaddavā ca.
ते पनेते आसवा विनये ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय, सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति द्वेधा आगता। सळायतने ‘‘तयोमे, आवुसो, आसवा – कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो’’ति (सं॰ नि॰ ४.३२१) तिधा आगता। तथा अञ्ञेसु सुत्तन्तेसु। अभिधम्मे तेयेव दिट्ठासवेन सद्धिं चतुधा आगता। निब्बेधिकपरियाये पन ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा निरयगमनीया, अत्थि आसवा तिरच्छानयोनिगमनीया, अत्थि आसवा पेत्तिविसयगमनीया, अत्थि आसवा मनुस्सलोकगमनीया, अत्थि आसवा देवलोकगमनीया’’ति (अ॰ नि॰ ६.६३) पञ्चधा आगता। कम्ममेव चेत्थ आसवाति अधिप्पेतं। छक्कनिपाते ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बा’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ६.५८) नयेन छधा आगता। सब्बासवपरियाये तेयेव दस्सनपहातब्बेहि धम्मेहि सद्धिं सत्तधा आगता। इध पन अभिधम्मपरियायेन चत्तारो आसवा अधिप्पेताति वेदितब्बा।
Te panete āsavā vinaye ‘‘diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā’’ti dvedhā āgatā. Saḷāyatane ‘‘tayome, āvuso, āsavā – kāmāsavo, bhavāsavo, avijjāsavo’’ti (saṃ. ni. 4.321) tidhā āgatā. Tathā aññesu suttantesu. Abhidhamme teyeva diṭṭhāsavena saddhiṃ catudhā āgatā. Nibbedhikapariyāye pana ‘‘atthi, bhikkhave, āsavā nirayagamanīyā, atthi āsavā tiracchānayonigamanīyā, atthi āsavā pettivisayagamanīyā, atthi āsavā manussalokagamanīyā, atthi āsavā devalokagamanīyā’’ti (a. ni. 6.63) pañcadhā āgatā. Kammameva cettha āsavāti adhippetaṃ. Chakkanipāte ‘‘atthi, bhikkhave, āsavā saṃvarā pahātabbā’’tiādinā (a. ni. 6.58) nayena chadhā āgatā. Sabbāsavapariyāye teyeva dassanapahātabbehi dhammehi saddhiṃ sattadhā āgatā. Idha pana abhidhammapariyāyena cattāro āsavā adhippetāti veditabbā.
खयायाति एत्थ पन ‘‘यो आसवानं खयो वयो भेदो परिभेदो अनिच्चता अन्तरधान’’न्ति आसवानं सरसभेदो आसवानं खयोति वुत्तो। ‘‘जानतो अहं, भिक्खवे, पस्सतो आसवानं खयं वदामी’’ति (म॰ नि॰ १.१५) एत्थ आसवानं खीणाकारो नत्थिभावो अच्चन्तं असमुप्पादो आसवक्खयोति वुत्तो।
Khayāyāti ettha pana ‘‘yo āsavānaṃ khayo vayo bhedo paribhedo aniccatā antaradhāna’’nti āsavānaṃ sarasabhedo āsavānaṃ khayoti vutto. ‘‘Jānato ahaṃ, bhikkhave, passato āsavānaṃ khayaṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 1.15) ettha āsavānaṃ khīṇākāro natthibhāvo accantaṃ asamuppādo āsavakkhayoti vutto.
‘‘सेखस्स सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो।
‘‘Sekhassa sikkhamānassa, ujumaggānusārino;
खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा’’ति॥ (इतिवु॰ ६२) –
Khayasmiṃ paṭhamaṃ ñāṇaṃ, tato aññā anantarā’’ti. (itivu. 62) –
एत्थ अरियमग्गो आसवक्खयोति वुत्तो। ‘‘आसवानं खया समणो होती’’ति (म॰ नि॰ १.४३८) एत्थ फलं।
Ettha ariyamaggo āsavakkhayoti vutto. ‘‘Āsavānaṃ khayā samaṇo hotī’’ti (ma. ni. 1.438) ettha phalaṃ.
‘‘परवज्जानुपस्सिस्स, निच्चं उज्झानसञ्ञिनो।
‘‘Paravajjānupassissa, niccaṃ ujjhānasaññino;
आसवा तस्स वड्ढन्ति, आरा सो आसवक्खया’’ति॥ (ध॰ प॰ २५३) –
Āsavā tassa vaḍḍhanti, ārā so āsavakkhayā’’ti. (dha. pa. 253) –
एत्थ निब्बानं। इध पन फलं सन्धाय ‘‘आसवानं खयाया’’ति वुत्तं, अरहत्तफलत्थायाति अत्थो।
Ettha nibbānaṃ. Idha pana phalaṃ sandhāya ‘‘āsavānaṃ khayāyā’’ti vuttaṃ, arahattaphalatthāyāti attho.
संवेजनीयेसु ठानेसूति संवेगजनकेसु जातिआदीसु संवेगवत्थूसु। जाति, जरा, ब्याधि, मरणं, अपायदुक्खं, अतीते वट्टमूलकं दुक्खं, अनागते वट्टमूलकं दुक्खं , पच्चुप्पन्ने आहारपरियेट्ठिमूलकं दुक्खन्ति इमानि हि संवेगवत्थूनि संवेजनीयट्ठानानि नाम। अपिच ‘‘आदित्तो लोकसन्निवासो उय्युत्तो पयातो कुम्मग्गप्पटिपन्नो, उपनीयति लोको अद्धुवो, अताणो लोको अनभिस्सरो, अस्सको लोको, सब्बं पहाय गमनीयं, ऊनो लोको अतित्तो तण्हादासो’’तिएवमादीनि (पटि॰ म॰ १.११७) चेत्थ संवेजनीयट्ठानानीति वेदितब्बानि। संवेजनेनाति जातिआदिसंवेगवत्थूनि पटिच्च उप्पन्नभयसङ्खातेन संवेजनेन। अत्थतो पन सहोत्तप्पञाणं संवेगो नाम।
Saṃvejanīyesu ṭhānesūti saṃvegajanakesu jātiādīsu saṃvegavatthūsu. Jāti, jarā, byādhi, maraṇaṃ, apāyadukkhaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ , paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti imāni hi saṃvegavatthūni saṃvejanīyaṭṭhānāni nāma. Apica ‘‘āditto lokasannivāso uyyutto payāto kummaggappaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro, assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāso’’tievamādīni (paṭi. ma. 1.117) cettha saṃvejanīyaṭṭhānānīti veditabbāni. Saṃvejanenāti jātiādisaṃvegavatthūni paṭicca uppannabhayasaṅkhātena saṃvejanena. Atthato pana sahottappañāṇaṃ saṃvego nāma.
संविग्गस्साति गब्भोक्कन्तिकादिवसेन अनेकविधेहि जातिआदिदुक्खेहि संवेगजातस्स। ‘‘संवेजित्वा’’ति च पठन्ति। योनिसो पधानेनाति उपायपधानेन, सम्मावायामेनाति अत्थो। सो हि यथा अकुसला धम्मा पहीयन्ति, कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, एवं पदहनतो उत्तमभावसाधनतो च ‘‘पधान’’न्ति वुच्चति। तत्थ संवेगेन भवादीसु किञ्चि ताणं लेणं पटिसरणं अपस्सन्तो तत्थ अनोलीयन्तो अलग्गमानसो तप्पटिपक्खेन च विनिवत्तितविसञ्ञितो अञ्ञदत्थु निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो। सो कल्याणमित्तसन्निस्सयेन योनिसोमनसिकारबहुलो विसुद्धासयप्पयोगो समथविपस्सनासु युत्तप्पयुत्तो सब्बस्मिम्पि सङ्खारगते निब्बिन्दति विरज्जति, विपस्सनं उस्सुक्कापेति। तत्थ यदिदं योनिसोमनसिकारबहुलो विसुद्धासयप्पयोगो समथविपस्सनासु युत्तप्पयुत्तो, तेनस्स दिट्ठेव धम्मे सुखसोमनस्सबहुलता वेदितब्बा। यं पनायं समथे पतिट्ठितो विपस्सनाय युत्तप्पयुत्तो सब्बस्मिम्पि सङ्खारगते निब्बिन्दति विरज्जति, विपस्सनं उस्सुक्कापेति, तेनस्स योनि आरद्धा आसवानं खयायाति वेदितब्बं।
Saṃviggassāti gabbhokkantikādivasena anekavidhehi jātiādidukkhehi saṃvegajātassa. ‘‘Saṃvejitvā’’ti ca paṭhanti. Yoniso padhānenāti upāyapadhānena, sammāvāyāmenāti attho. So hi yathā akusalā dhammā pahīyanti, kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti, evaṃ padahanato uttamabhāvasādhanato ca ‘‘padhāna’’nti vuccati. Tattha saṃvegena bhavādīsu kiñci tāṇaṃ leṇaṃ paṭisaraṇaṃ apassanto tattha anolīyanto alaggamānaso tappaṭipakkhena ca vinivattitavisaññito aññadatthu nibbānaninno hoti nibbānapoṇo nibbānapabbhāro. So kalyāṇamittasannissayena yonisomanasikārabahulo visuddhāsayappayogo samathavipassanāsu yuttappayutto sabbasmimpi saṅkhāragate nibbindati virajjati, vipassanaṃ ussukkāpeti. Tattha yadidaṃ yonisomanasikārabahulo visuddhāsayappayogo samathavipassanāsu yuttappayutto, tenassa diṭṭheva dhamme sukhasomanassabahulatā veditabbā. Yaṃ panāyaṃ samathe patiṭṭhito vipassanāya yuttappayutto sabbasmimpi saṅkhāragate nibbindati virajjati, vipassanaṃ ussukkāpeti, tenassa yoni āraddhā āsavānaṃ khayāyāti veditabbaṃ.
गाथासु संविज्जेथेवाति संविज्जेय्य एव संवेगं करेय्य एव। ‘‘संविज्जित्वाना’’ति च पठन्ति। वुत्तनयेन संविग्गो हुत्वाति अत्थो। पण्डितोति सप्पञ्ञो, तिहेतुकपटिसन्धीति वुत्तं होति। पञ्ञाय समवेक्खियाति संवेगवत्थूनि संविज्जनवसेन पञ्ञाय सम्मा अवेक्खिय। अथ वा पञ्ञाय सम्मा अवेक्खित्वाति। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेव।
Gāthāsu saṃvijjethevāti saṃvijjeyya eva saṃvegaṃ kareyya eva. ‘‘Saṃvijjitvānā’’ti ca paṭhanti. Vuttanayena saṃviggo hutvāti attho. Paṇḍitoti sappañño, tihetukapaṭisandhīti vuttaṃ hoti. Paññāya samavekkhiyāti saṃvegavatthūni saṃvijjanavasena paññāya sammā avekkhiya. Atha vā paññāya sammā avekkhitvāti. Sesaṃ sabbattha uttānatthameva.
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
इति परमत्थदीपनिया इतिवुत्तक-अट्ठकथाय
Iti paramatthadīpaniyā itivuttaka-aṭṭhakathāya
दुकनिपाते पठमवग्गवण्णना निट्ठिता।
Dukanipāte paṭhamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १०. सोमनस्ससुत्तं • 10. Somanassasuttaṃ
