| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
८. सोमाथेरीगाथावण्णना
8. Somātherīgāthāvaṇṇanā
यं तं इसीहि पत्तब्बन्तिआदिका सोमाय थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती सिखिस्स भगवतो काले खत्तियमहासालकुले निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्वा अरुणरञ्ञो अग्गमहेसी अहोसीति सब्बं अतीतवत्थु अभयत्थेरिया वत्थुसदिसं। पच्चुप्पन्नवत्थु पन अयं थेरी तत्थ तत्थ देवमनुस्सेसु संसरन्ती इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे बिम्बिसारस्स रञ्ञो पुरोहितस्स धीता हुत्वा निब्बत्ति। तस्सा सोमाति नामं अहोसि। सा विञ्ञुतं पत्ता सत्थु राजगहपवेसने पटिलद्धसद्धा उपासिका हुत्वा अपरभागे सञ्जातसंवेगा भिक्खुनीसु पब्बजित्वा कतपुब्बकिच्चा विपस्सनाय कम्मं करोन्ती न चिरस्सेव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेरी २.१.७१, ८०-९०) –
Yaṃtaṃ isīhi pattabbantiādikā somāya theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī sikhissa bhagavato kāle khattiyamahāsālakule nibbattitvā viññutaṃ patvā aruṇarañño aggamahesī ahosīti sabbaṃ atītavatthu abhayattheriyā vatthusadisaṃ. Paccuppannavatthu pana ayaṃ therī tattha tattha devamanussesu saṃsarantī imasmiṃ buddhuppāde rājagahe bimbisārassa rañño purohitassa dhītā hutvā nibbatti. Tassā somāti nāmaṃ ahosi. Sā viññutaṃ pattā satthu rājagahapavesane paṭiladdhasaddhā upāsikā hutvā aparabhāge sañjātasaṃvegā bhikkhunīsu pabbajitvā katapubbakiccā vipassanāya kammaṃ karontī na cirasseva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. therī 2.1.71, 80-90) –
‘‘नगरे अरुणवतिया, अरुणो नाम खत्तियो।
‘‘Nagare aruṇavatiyā, aruṇo nāma khattiyo;
तस्स रञ्ञो अहुं भरिया, वारितं वारयामहं॥
Tassa rañño ahuṃ bhariyā, vāritaṃ vārayāmahaṃ.
‘‘यावता…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ –
‘‘Yāvatā…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
सब्बं अभयत्थेरिया अपदानसदिसं।
Sabbaṃ abhayattheriyā apadānasadisaṃ.
अरहत्तं पन पत्वा विमुत्तिसुखेन सावत्थियं विहरन्ती एकदिवसं दिवाविहारत्थाय अन्धवनं पविसित्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि। अथ नं मारो विवेकतो विच्छेदेतुकामो अदिस्समानुरूपो उपगन्त्वा आकासे ठत्वा –
Arahattaṃ pana patvā vimuttisukhena sāvatthiyaṃ viharantī ekadivasaṃ divāvihāratthāya andhavanaṃ pavisitvā aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi. Atha naṃ māro vivekato vicchedetukāmo adissamānurūpo upagantvā ākāse ṭhatvā –
६०.
60.
‘‘यं तं इसीहि पत्तब्बं, ठानं दुरभिसम्भवं।
‘‘Yaṃ taṃ isīhi pattabbaṃ, ṭhānaṃ durabhisambhavaṃ;
न तं द्वङ्गुलपञ्ञाय, सक्का पप्पोतुमित्थिया’’ति॥ – इमं गाथमाह।
Na taṃ dvaṅgulapaññāya, sakkā pappotumitthiyā’’ti. – imaṃ gāthamāha;
तस्सत्थो – सीलक्खन्धादीनं एसनट्ठेन ‘‘इसी’’ति लद्धनामेहि बुद्धादीहि महापञ्ञेहि पत्तब्बं, तं अञ्ञेहि पन दुरभिसम्भवं दुन्निप्फादनीयं। यं तं अरहत्तसङ्खातं परमस्सासट्ठानं, न तं द्वङ्गुलपञ्ञाय निहीनपञ्ञाय इत्थिया पापुणितुं सक्का। इत्थियो हि सत्तट्ठवस्सकालतो पट्ठाय सब्बकालं ओदनं पचन्तियो पक्कुथिते उदके तण्डुले पक्खिपित्वा ‘‘एत्तावता ओदनं पक्क’’न्ति न जानन्ति, पक्कुथियमाने पन तण्डुले दब्बिया उद्धरित्वा द्वीहि अङ्गुलीहि पीळेत्वा जानन्ति, तस्मा द्वङ्गुलिपञ्ञायाति वुत्ता।
Tassattho – sīlakkhandhādīnaṃ esanaṭṭhena ‘‘isī’’ti laddhanāmehi buddhādīhi mahāpaññehi pattabbaṃ, taṃ aññehi pana durabhisambhavaṃ dunnipphādanīyaṃ. Yaṃ taṃ arahattasaṅkhātaṃ paramassāsaṭṭhānaṃ, na taṃ dvaṅgulapaññāya nihīnapaññāya itthiyā pāpuṇituṃ sakkā. Itthiyo hi sattaṭṭhavassakālato paṭṭhāya sabbakālaṃ odanaṃ pacantiyo pakkuthite udake taṇḍule pakkhipitvā ‘‘ettāvatā odanaṃ pakka’’nti na jānanti, pakkuthiyamāne pana taṇḍule dabbiyā uddharitvā dvīhi aṅgulīhi pīḷetvā jānanti, tasmā dvaṅgulipaññāyāti vuttā.
तं सुत्वा थेरी मारं अपसादेन्ती –
Taṃ sutvā therī māraṃ apasādentī –
६१.
61.
‘‘इत्थिभावो नो किं कयिरा, चित्तम्हि सुसमाहिते।
‘‘Itthibhāvo no kiṃ kayirā, cittamhi susamāhite;
ञाणम्हि वत्तमानम्हि, सम्मा धम्मं विपस्सतो॥
Ñāṇamhi vattamānamhi, sammā dhammaṃ vipassato.
६२.
62.
‘‘सब्बत्थ विहता नन्दी, तमोक्खन्धो पदालितो।
‘‘Sabbattha vihatā nandī, tamokkhandho padālito;
एवं जानाहि पापिम, निहतो त्वमसि अन्तका’’ति॥ –
Evaṃ jānāhi pāpima, nihato tvamasi antakā’’ti. –
इतरा द्वे गाथा अभासि।
Itarā dve gāthā abhāsi.
तत्थ इत्थिभावो नो किं कयिराति मातुगामभावो अम्हाकं किं करेय्य, अरहत्तप्पत्तिया कीदिसं विबन्धं उप्पादेय्य। चित्तम्हि सुसमाहितेति चित्ते अग्गमग्गसमाधिना सुट्ठु समाहिते। ञाणम्हि वत्तमानम्हीति ततो अरहत्तमग्गञाणे पवत्तमाने। सम्मा धम्मं विपस्सतोति चतुसच्चधम्मं परिञ्ञादिविधिना सम्मदेव पस्सतो। अयञ्हेत्थ सङ्खेपो – पापिम, इत्थी वा होतु पुरिसो वा, अग्गमग्गे अधिगते अरहत्तं हत्थगतमेवाति।
Tattha itthibhāvo no kiṃ kayirāti mātugāmabhāvo amhākaṃ kiṃ kareyya, arahattappattiyā kīdisaṃ vibandhaṃ uppādeyya. Cittamhi susamāhiteti citte aggamaggasamādhinā suṭṭhu samāhite. Ñāṇamhi vattamānamhīti tato arahattamaggañāṇe pavattamāne. Sammā dhammaṃ vipassatoti catusaccadhammaṃ pariññādividhinā sammadeva passato. Ayañhettha saṅkhepo – pāpima, itthī vā hotu puriso vā, aggamagge adhigate arahattaṃ hatthagatamevāti.
इदानि तस्स अत्तना अधिगतभावं उजुकमेव दस्सेन्ती ‘‘सब्बत्थ विहता नन्दी’’ति गाथमाह। सा वुत्तत्थायेव।
Idāni tassa attanā adhigatabhāvaṃ ujukameva dassentī ‘‘sabbattha vihatā nandī’’ti gāthamāha. Sā vuttatthāyeva.
सोमाथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Somātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
तिकनिपातवण्णना निट्ठिता।
Tikanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / ८. सोमाथेरीगाथा • 8. Somātherīgāthā
