| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
१९. सट्ठिनिपातो
19. Saṭṭhinipāto
[५२९] १. सोणकजातकवण्णना
[529] 1. Soṇakajātakavaṇṇanā
कस्स सुत्वा सतं दम्मीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो नेक्खम्मपारमिं आरब्भ कथेसि। तदा हि भगवा धम्मसभायं नेक्खम्मपारमिं वण्णयन्तानं भिक्खूनं मज्झे निसीदित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Kassasutvā sataṃ dammīti idaṃ satthā jetavane viharanto nekkhammapāramiṃ ārabbha kathesi. Tadā hi bhagavā dhammasabhāyaṃ nekkhammapāramiṃ vaṇṇayantānaṃ bhikkhūnaṃ majjhe nisīditvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते राजगहे मगधराजा नाम रज्जं कारेसि। बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं निब्बत्ति, नामग्गहणदिवसे चस्स ‘‘अरिन्दमकुमारो’’ति नामं करिंसु। तस्स जातदिवसेयेव पुरोहितस्सपि पुत्तो जायि, ‘‘सोणककुमारो’’तिस्स नामं करिंसु। ते उभोपि एकतोव वड्ढित्वा वयप्पत्ता उत्तमरूपधरा रूपेन निब्बिसेसा हुत्वा तक्कसिलं गन्त्वा उग्गहितसिप्पा ततो निक्खमित्वा ‘‘सब्बसमयसिप्पञ्च देसचारित्तञ्च जानिस्सामा’’ति अनुपुब्बेन चारिकं चरन्ता बाराणसिं पत्वा राजुय्याने वसित्वा पुनदिवसे नगरं पविसिंसु। तं दिवसञ्च एकच्चे मनुस्सा ‘‘ब्राह्मणवाचनकं करिस्सामा’’ति पायासं पटियादेत्वा आसनानि पञ्ञापेत्वा आगच्छन्ते ते कुमारे दिस्वा घरं पवेसेत्वा पञ्ञत्तासने निसीदापेसुं। तत्थ बोधिसत्तस्स पञ्ञत्तासने सुद्धवत्थं अत्थतं अहोसि, सोणकस्स रत्तकम्बलं। सो तं निमित्तं दिस्वाव ‘‘अज्ज मे पियसहायो अरिन्दमकुमारो बाराणसिराजा भविस्सति, मय्हं पन सेनापतिट्ठानं दस्सती’’ति अञ्ञासि। ते उभोपि कतभत्तकिच्चा उय्यानमेव अगमंसु।
Atīte rājagahe magadharājā nāma rajjaṃ kāresi. Bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchismiṃ nibbatti, nāmaggahaṇadivase cassa ‘‘arindamakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Tassa jātadivaseyeva purohitassapi putto jāyi, ‘‘soṇakakumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Te ubhopi ekatova vaḍḍhitvā vayappattā uttamarūpadharā rūpena nibbisesā hutvā takkasilaṃ gantvā uggahitasippā tato nikkhamitvā ‘‘sabbasamayasippañca desacārittañca jānissāmā’’ti anupubbena cārikaṃ carantā bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase nagaraṃ pavisiṃsu. Taṃ divasañca ekacce manussā ‘‘brāhmaṇavācanakaṃ karissāmā’’ti pāyāsaṃ paṭiyādetvā āsanāni paññāpetvā āgacchante te kumāre disvā gharaṃ pavesetvā paññattāsane nisīdāpesuṃ. Tattha bodhisattassa paññattāsane suddhavatthaṃ atthataṃ ahosi, soṇakassa rattakambalaṃ. So taṃ nimittaṃ disvāva ‘‘ajja me piyasahāyo arindamakumāro bārāṇasirājā bhavissati, mayhaṃ pana senāpatiṭṭhānaṃ dassatī’’ti aññāsi. Te ubhopi katabhattakiccā uyyānameva agamaṃsu.
तदा बाराणसिरञ्ञो कालकतस्स सत्तमो दिवसो होति, अपुत्तकं राजकुलं। अमच्चादयो पातोव ससीसं न्हाता सन्निपतित्वा ‘‘रज्जारहस्स सन्तिकं गमिस्सती’’ति फुस्सरथं योजेत्वा विस्सज्जेसुं। सो नगरा निक्खमित्वा अनुपुब्बेन राजुय्यानं गन्त्वा उय्यानद्वारे निवत्तित्वा आरोहणसज्जो हुत्वा अट्ठासि। बोधिसत्तो मङ्गलसिलापट्टेससीसं पारुपित्वा निपज्जि, सोणककुमारो तस्स सन्तिके निसीदि। सो तूरियसद्दं सुत्वा ‘‘अरिन्दमस्स फुस्सरथो आगच्छति, अज्जेस राजा हुत्वा मम सेनापतिट्ठानं दस्सति, न खो पन मय्हं इस्सरियेनत्थो, एतस्मिं गते निक्खमित्वा पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एकमन्ते पटिच्छन्ने अट्ठासि। पुरोहितो उय्यानं पविसित्वा महासत्तं निपन्नकं दिस्वा तूरियानि पग्गण्हापेसि। महासत्तो पबुज्झित्वा परिवत्तित्वा थोकं निपज्जित्वा उट्ठाय सिलापट्टे पल्लङ्केन निसीदि। अथ नं पुरोहितो अञ्जलिं पग्गण्हित्वा आह – ‘‘रज्जं ते, देव, पापुणाती’’ति। ‘‘किं अपुत्तकं राजकुल’’न्ति? ‘‘एवं, देवा’’ति। ‘‘तेन हि साधू’’ति। अथ नं ते तत्थेव अभिसिञ्चित्वा रथं आरोपेत्वा महन्तेन परिवारेन नगरं पवेसेसुं। सो नगरं पदक्खिणं कत्वा पासादं अभिरूहि। सो यसमहन्तताय सोणककुमारं न सरि।
Tadā bārāṇasirañño kālakatassa sattamo divaso hoti, aputtakaṃ rājakulaṃ. Amaccādayo pātova sasīsaṃ nhātā sannipatitvā ‘‘rajjārahassa santikaṃ gamissatī’’ti phussarathaṃ yojetvā vissajjesuṃ. So nagarā nikkhamitvā anupubbena rājuyyānaṃ gantvā uyyānadvāre nivattitvā ārohaṇasajjo hutvā aṭṭhāsi. Bodhisatto maṅgalasilāpaṭṭesasīsaṃ pārupitvā nipajji, soṇakakumāro tassa santike nisīdi. So tūriyasaddaṃ sutvā ‘‘arindamassa phussaratho āgacchati, ajjesa rājā hutvā mama senāpatiṭṭhānaṃ dassati, na kho pana mayhaṃ issariyenattho, etasmiṃ gate nikkhamitvā pabbajissāmī’’ti cintetvā ekamante paṭicchanne aṭṭhāsi. Purohito uyyānaṃ pavisitvā mahāsattaṃ nipannakaṃ disvā tūriyāni paggaṇhāpesi. Mahāsatto pabujjhitvā parivattitvā thokaṃ nipajjitvā uṭṭhāya silāpaṭṭe pallaṅkena nisīdi. Atha naṃ purohito añjaliṃ paggaṇhitvā āha – ‘‘rajjaṃ te, deva, pāpuṇātī’’ti. ‘‘Kiṃ aputtakaṃ rājakula’’nti? ‘‘Evaṃ, devā’’ti. ‘‘Tena hi sādhū’’ti. Atha naṃ te tattheva abhisiñcitvā rathaṃ āropetvā mahantena parivārena nagaraṃ pavesesuṃ. So nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā pāsādaṃ abhirūhi. So yasamahantatāya soṇakakumāraṃ na sari.
सोपि तस्मिं नगरं पविट्ठे पच्छा आगन्त्वा सिलापट्टे निसीदि। अथस्स पुरतो बन्धना पवुत्तं सालरुक्खतो पण्डुपलासं पति। सो तं दिस्वाव ‘‘यथेवेतं, तथा ममपि सरीरं जरं पत्वा पतिस्सती’’ति अनिच्चादिवसेन विपस्सनं पट्ठपेत्वा पच्चेकबोधिं पापुणि। तंखणञ्ञेवस्स गिहिलिङ्गं अन्तरधायि, पब्बजितलिङ्गं पातुरहोसि। सो ‘‘नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति उदानं उदानेन्तो नन्दमूलकपब्भारं अगमासि। महासत्तोपि चत्तालीसमत्तानं संवच्छरानं अच्चयेन सरित्वा ‘‘कहं नु खो मे सहायो सोणको’’ति सोणकं पुनप्पुनं सरन्तोपि ‘‘मया सुतो वा दिट्ठो वा’’ति वत्तारं अलभित्वा अलङ्कतमहातले राजपल्लङ्के निसिन्नो गन्धब्बनाटकनच्चगीतादीहि परिवुतो सम्पत्तिमनुभवन्तो ‘‘यो मे कस्सचि सन्तिके सुत्वा ‘असुकट्ठाने नाम सोणको वसती’ति आचिक्खिस्सति, तस्स सतं दस्सामि, यो मे सामं दिस्वा आरोचेस्सति, तस्स सहस्स’’न्ति एकं उदानं अभिसङ्खरित्वा गीतवसेन उदानेन्तो पठमं गाथमाह –
Sopi tasmiṃ nagaraṃ paviṭṭhe pacchā āgantvā silāpaṭṭe nisīdi. Athassa purato bandhanā pavuttaṃ sālarukkhato paṇḍupalāsaṃ pati. So taṃ disvāva ‘‘yathevetaṃ, tathā mamapi sarīraṃ jaraṃ patvā patissatī’’ti aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvā paccekabodhiṃ pāpuṇi. Taṃkhaṇaññevassa gihiliṅgaṃ antaradhāyi, pabbajitaliṅgaṃ pāturahosi. So ‘‘natthi dāni punabbhavo’’ti udānaṃ udānento nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Mahāsattopi cattālīsamattānaṃ saṃvaccharānaṃ accayena saritvā ‘‘kahaṃ nu kho me sahāyo soṇako’’ti soṇakaṃ punappunaṃ sarantopi ‘‘mayā suto vā diṭṭho vā’’ti vattāraṃ alabhitvā alaṅkatamahātale rājapallaṅke nisinno gandhabbanāṭakanaccagītādīhi parivuto sampattimanubhavanto ‘‘yo me kassaci santike sutvā ‘asukaṭṭhāne nāma soṇako vasatī’ti ācikkhissati, tassa sataṃ dassāmi, yo me sāmaṃ disvā ārocessati, tassa sahassa’’nti ekaṃ udānaṃ abhisaṅkharitvā gītavasena udānento paṭhamaṃ gāthamāha –
‘‘कस्स सुत्वा सतं दम्मि, सहस्सं दिट्ठ सोणकं।
‘‘Kassa sutvā sataṃ dammi, sahassaṃ diṭṭha soṇakaṃ;
को मे सोणकमक्खाति, सहायं पंसुकीळित’’न्ति॥
Ko me soṇakamakkhāti, sahāyaṃ paṃsukīḷita’’nti.
अथस्स मुखतो लुञ्चन्ती विय गहेत्वा एका नाटकीत्थी तं गायि। अथञ्ञा अथञ्ञाति ‘‘अम्हाकं रञ्ञो पियगीत’’न्ति सब्बा ओरोधा गायिंसु। अनुक्कमेन नगरवासिनोपि जानपदापि तमेव गीतं गायिंसु। राजापि पुनप्पुनं तमेव गीतं गायति। पण्णासमत्तानं संवच्छरानं अच्चयेन पनस्स बहू पुत्तधीतरो अहेसुं, जेट्ठपुत्तो दीघावुकुमारो नाम अहोसि। तदा सोणकपच्चेकबुद्धो ‘‘अरिन्दमराजा मं दट्ठुकामो, अहं तत्थ गन्त्वा कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे चानिसंसं कथेत्वा पब्बज्जनाकारं करोमी’’ति चिन्तेत्वा इद्धिया आकासेनागन्त्वा उय्याने निसीदि। तदा एको सत्तवस्सिको पञ्चचूळककुमारको मातरा पहितो गन्त्वा उय्यानवने दारूनि उद्धरन्तो पुनप्पुनं तमेव गीतं गायि। अथ नं सो पक्कोसित्वा ‘‘कुमारक, त्वं अञ्ञं अगायित्वा एकमेव गीतं गायसि, किं अञ्ञं न जानासी’’ति पुच्छि। ‘‘जानामि, भन्ते, अम्हाकं पन रञ्ञो इदमेव पियं, तेन नं पुन्नप्पुनं गायामी’’ति। ‘‘एतस्स पन ते गीतस्स पटिगीतं गायन्तो कोचि दिट्ठपुब्बो’’ति। ‘‘न दिट्ठपुब्बो, भन्ते’’ति। ‘‘अहं तं सिक्खापेस्सामि, सक्खिस्ससि रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा पटिगीतं गायितु’’न्ति। ‘‘आम, भन्ते’’ति। अथस्स सो पटिगीतं आचिक्खन्तो ‘‘मय्हं सुत्वा’’तिआदिमाह। उग्गण्हापेत्वा च पन तं उय्योजेसि – ‘‘गच्छ, कुमारक, इमं पटिगीतं रञ्ञा सद्धिं गायाहि, राजा ते महन्तं इस्सरियं दस्सति, किं ते दारूहि, वेगेन याही’’ति।
Athassa mukhato luñcantī viya gahetvā ekā nāṭakītthī taṃ gāyi. Athaññā athaññāti ‘‘amhākaṃ rañño piyagīta’’nti sabbā orodhā gāyiṃsu. Anukkamena nagaravāsinopi jānapadāpi tameva gītaṃ gāyiṃsu. Rājāpi punappunaṃ tameva gītaṃ gāyati. Paṇṇāsamattānaṃ saṃvaccharānaṃ accayena panassa bahū puttadhītaro ahesuṃ, jeṭṭhaputto dīghāvukumāro nāma ahosi. Tadā soṇakapaccekabuddho ‘‘arindamarājā maṃ daṭṭhukāmo, ahaṃ tattha gantvā kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme cānisaṃsaṃ kathetvā pabbajjanākāraṃ karomī’’ti cintetvā iddhiyā ākāsenāgantvā uyyāne nisīdi. Tadā eko sattavassiko pañcacūḷakakumārako mātarā pahito gantvā uyyānavane dārūni uddharanto punappunaṃ tameva gītaṃ gāyi. Atha naṃ so pakkositvā ‘‘kumāraka, tvaṃ aññaṃ agāyitvā ekameva gītaṃ gāyasi, kiṃ aññaṃ na jānāsī’’ti pucchi. ‘‘Jānāmi, bhante, amhākaṃ pana rañño idameva piyaṃ, tena naṃ punnappunaṃ gāyāmī’’ti. ‘‘Etassa pana te gītassa paṭigītaṃ gāyanto koci diṭṭhapubbo’’ti. ‘‘Na diṭṭhapubbo, bhante’’ti. ‘‘Ahaṃ taṃ sikkhāpessāmi, sakkhissasi rañño santikaṃ gantvā paṭigītaṃ gāyitu’’nti. ‘‘Āma, bhante’’ti. Athassa so paṭigītaṃ ācikkhanto ‘‘mayhaṃ sutvā’’tiādimāha. Uggaṇhāpetvā ca pana taṃ uyyojesi – ‘‘gaccha, kumāraka, imaṃ paṭigītaṃ raññā saddhiṃ gāyāhi, rājā te mahantaṃ issariyaṃ dassati, kiṃ te dārūhi, vegena yāhī’’ti.
सो ‘‘साधू’’ति तं पटिगीतं उग्गण्हित्वा वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, यावाहं राजानं आनेमि, ताव इधेव होथा’’ति वत्वा वेगेन मातु सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘अम्म, खिप्पं मं न्हापेत्वा अलङ्करोथ, अज्ज तं दलिद्दभावतो मोचेस्सामी’’ति वत्वा न्हातमण्डितो राजद्वारं गन्त्वा ‘‘अय्य दोवारिक, ‘एको दारको तुम्हेहि सद्धिं पटिगीतं गायिस्सामीति आगन्त्वा द्वारे ठितो’ति रञ्ञो अरोचेही’’ति आह। सो वेगेन गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘आगच्छतू’’ति पक्कोसापेत्वा, ‘‘तात, त्वं मया सद्धिं पटिगीतं गायिस्ससी’’ति आह। ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘तेन हि गायस्सू’’ति। ‘‘देव, इमस्मिं ठाने न गायामि, नगरे पन भेरिं चरापेत्वा महाजनं सन्निपातापेथ, महाजनमज्झे गायिस्सामी’’ति। राजा तथा कारेत्वा अलङ्कतमण्डपे पल्लङ्कमज्झे निसीदित्वा तस्सानुरूपं आसनं दापेत्वा ‘‘इदानि तव गीतं गायस्सू’’ति आह। ‘‘देव, तुम्हे ताव गायथ, अथाहं पटिगीतं गायिस्सामी’’ति। ततो राजा पठमं गायन्तो गाथमाह –
So ‘‘sādhū’’ti taṃ paṭigītaṃ uggaṇhitvā vanditvā, ‘‘bhante, yāvāhaṃ rājānaṃ ānemi, tāva idheva hothā’’ti vatvā vegena mātu santikaṃ gantvā, ‘‘amma, khippaṃ maṃ nhāpetvā alaṅkarotha, ajja taṃ daliddabhāvato mocessāmī’’ti vatvā nhātamaṇḍito rājadvāraṃ gantvā ‘‘ayya dovārika, ‘eko dārako tumhehi saddhiṃ paṭigītaṃ gāyissāmīti āgantvā dvāre ṭhito’ti rañño arocehī’’ti āha. So vegena gantvā rañño ārocesi. Rājā ‘‘āgacchatū’’ti pakkosāpetvā, ‘‘tāta, tvaṃ mayā saddhiṃ paṭigītaṃ gāyissasī’’ti āha. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Tena hi gāyassū’’ti. ‘‘Deva, imasmiṃ ṭhāne na gāyāmi, nagare pana bheriṃ carāpetvā mahājanaṃ sannipātāpetha, mahājanamajjhe gāyissāmī’’ti. Rājā tathā kāretvā alaṅkatamaṇḍape pallaṅkamajjhe nisīditvā tassānurūpaṃ āsanaṃ dāpetvā ‘‘idāni tava gītaṃ gāyassū’’ti āha. ‘‘Deva, tumhe tāva gāyatha, athāhaṃ paṭigītaṃ gāyissāmī’’ti. Tato rājā paṭhamaṃ gāyanto gāthamāha –
१.
1.
‘‘कस्स सुत्वा सतं दम्मि, सहस्सं दिट्ठ सोणकं।
‘‘Kassa sutvā sataṃ dammi, sahassaṃ diṭṭha soṇakaṃ;
सो मे सोणकमक्खाति, सहायं पंसुकीळित’’न्ति॥
So me soṇakamakkhāti, sahāyaṃ paṃsukīḷita’’nti.
तत्थ सुत्वाति ‘‘असुकट्ठाने नाम ते पियसहायो सोणको वसती’’ति तस्स वसनट्ठानं सुत्वा आरोचेन्तस्स कस्स सतं दम्मि। दिट्ठाति ‘‘असुकट्ठाने नाम मया दिट्ठो’’ति दिस्वा आरोचेन्तस्स कस्स सहस्सं दम्मीति।
Tattha sutvāti ‘‘asukaṭṭhāne nāma te piyasahāyo soṇako vasatī’’ti tassa vasanaṭṭhānaṃ sutvā ārocentassa kassa sataṃ dammi. Diṭṭhāti ‘‘asukaṭṭhāne nāma mayā diṭṭho’’ti disvā ārocentassa kassa sahassaṃ dammīti.
एवं रञ्ञा पठमं उदानगाथाय गीताय पञ्चचूळकदारकेन पटिगीतभावं पकासेन्तो सत्था अभिसम्बुद्धो हुत्वा दीयड्ढगाथा अभासि –
Evaṃ raññā paṭhamaṃ udānagāthāya gītāya pañcacūḷakadārakena paṭigītabhāvaṃ pakāsento satthā abhisambuddho hutvā dīyaḍḍhagāthā abhāsi –
२.
2.
‘‘अथब्रवी माणवको, दहरो पञ्चचूळको।
‘‘Athabravī māṇavako, daharo pañcacūḷako;
मय्हं सुत्वा सतं देहि, सहस्सं दिट्ठ सोणकं।
Mayhaṃ sutvā sataṃ dehi, sahassaṃ diṭṭha soṇakaṃ;
अहं ते सोणकक्खिस्सं, सहायं पंसुकीळित’’न्ति॥
Ahaṃ te soṇakakkhissaṃ, sahāyaṃ paṃsukīḷita’’nti.
तेन वुत्तगाथाय पन अयमत्थो – महाराज, यं त्वं ‘‘सुत्वा आरोचेन्तस्स सतं दम्मी’’ति वदसि, तम्पि ममेव देहि, यं ‘‘दिस्वा आरोचेन्तस्स सहस्सं दम्मी’’ति वदसि, तम्पि मय्हमेव देहि, अहं ते पियसहायं इदानेव पच्चक्खतोव ‘‘अयं सोणको’’ति आचिक्खिस्सन्ति।
Tena vuttagāthāya pana ayamattho – mahārāja, yaṃ tvaṃ ‘‘sutvā ārocentassa sataṃ dammī’’ti vadasi, tampi mameva dehi, yaṃ ‘‘disvā ārocentassa sahassaṃ dammī’’ti vadasi, tampi mayhameva dehi, ahaṃ te piyasahāyaṃ idāneva paccakkhatova ‘‘ayaṃ soṇako’’ti ācikkhissanti.
इतो परं सुविञ्ञेय्या सम्बुद्धगाथा पाळिनयेनेव वेदितब्बा –
Ito paraṃ suviññeyyā sambuddhagāthā pāḷinayeneva veditabbā –
३.
3.
‘‘कतमस्मिं सो जनपदे, रट्ठेसु निगमेसु च।
‘‘Katamasmiṃ so janapade, raṭṭhesu nigamesu ca;
कत्थ सोणकमद्दक्खि, तं मे अक्खाहि पुच्छितो॥
Kattha soṇakamaddakkhi, taṃ me akkhāhi pucchito.
४.
4.
‘‘तवेव देव विजिते, तवेवुय्यानभूमियं।
‘‘Taveva deva vijite, tavevuyyānabhūmiyaṃ;
उजुवंसा महासाला, नीलोभासा मनोरमा॥
Ujuvaṃsā mahāsālā, nīlobhāsā manoramā.
५.
5.
‘‘तिट्ठन्ति मेघसमाना, रम्मा अञ्ञोञ्ञनिस्सिता।
‘‘Tiṭṭhanti meghasamānā, rammā aññoññanissitā;
तेसं मूलम्हि सोणको, झायती अनुपादनो।
Tesaṃ mūlamhi soṇako, jhāyatī anupādano;
उपादानेसु लोकेसु, डय्हमानेसु निब्बुतो॥
Upādānesu lokesu, ḍayhamānesu nibbuto.
६.
6.
‘‘ततो च राजा पायासि, सेनाय चतुरङ्गिया।
‘‘Tato ca rājā pāyāsi, senāya caturaṅgiyā;
कारापेत्वा समं मग्गं, अगमा येन सोणको॥
Kārāpetvā samaṃ maggaṃ, agamā yena soṇako.
७.
7.
‘‘उय्यानभूमिं गन्त्वान, विचरन्तो ब्रहावने।
‘‘Uyyānabhūmiṃ gantvāna, vicaranto brahāvane;
आसीनं सोणकं दक्खि, डय्हमानेसु निब्बुत’’न्ति॥
Āsīnaṃ soṇakaṃ dakkhi, ḍayhamānesu nibbuta’’nti.
तत्थ उजुवंसाति उजुक्खन्धा। महासालाति महारुक्खा। मेघसमानाति नीलमेघसदिसा। रम्माति रमणीया। अञ्ञोञ्ञनिस्सिताति साखाहि साखं, मूलेन मूलं संसिब्बित्वा ठिता। तेसन्ति तेसं एवरूपानं तव उय्यानवने सालानं हेट्ठा। झायतीति लक्खणूपनिज्झानआरम्मणूपनिज्झानसङ्खातेहि झानेहि झायति। अनुपादनोति कामुपादानादिविरहितो। डय्हमानेसूति एकादसहि अग्गीहि डय्हमानेसु सत्तेसु। निब्बुतोति ते अग्गी निब्बापेत्वा सीतलेन हदयेन झायमानो तव उय्याने मङ्गलसालरुक्खमूले सिलापट्टे निसिन्नो एस ते सहायो कञ्चनपटिमा विय सोभमानो पटिमानेतीति। ततो चाति, भिक्खवे, ततो सो अरिन्दमो राजा तस्स वचनं सुत्वाव ‘‘सोणकपच्चेकबुद्धं पस्सिस्सामी’’ति चतुरङ्गिनिया सेनाय पायासि निक्खमि। विचरन्तोति उजुकमेव अगन्त्वा तस्मिं महन्ते वनसण्डे विचरन्तो तस्स सन्तिकं गन्त्वा तं आसीनं अद्दक्खि।
Tattha ujuvaṃsāti ujukkhandhā. Mahāsālāti mahārukkhā. Meghasamānāti nīlameghasadisā. Rammāti ramaṇīyā. Aññoññanissitāti sākhāhi sākhaṃ, mūlena mūlaṃ saṃsibbitvā ṭhitā. Tesanti tesaṃ evarūpānaṃ tava uyyānavane sālānaṃ heṭṭhā. Jhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānaārammaṇūpanijjhānasaṅkhātehi jhānehi jhāyati. Anupādanoti kāmupādānādivirahito. Ḍayhamānesūti ekādasahi aggīhi ḍayhamānesu sattesu. Nibbutoti te aggī nibbāpetvā sītalena hadayena jhāyamāno tava uyyāne maṅgalasālarukkhamūle silāpaṭṭe nisinno esa te sahāyo kañcanapaṭimā viya sobhamāno paṭimānetīti. Tato cāti, bhikkhave, tato so arindamo rājā tassa vacanaṃ sutvāva ‘‘soṇakapaccekabuddhaṃ passissāmī’’ti caturaṅginiyā senāya pāyāsi nikkhami. Vicarantoti ujukameva agantvā tasmiṃ mahante vanasaṇḍe vicaranto tassa santikaṃ gantvā taṃ āsīnaṃ addakkhi.
सो तं अवन्दित्वा एकमन्तं निसीदित्वा अत्तनो किलेसाभिरतत्ता तं ‘‘कपणो’’ति मञ्ञमानो इमं गाथमाह –
So taṃ avanditvā ekamantaṃ nisīditvā attano kilesābhiratattā taṃ ‘‘kapaṇo’’ti maññamāno imaṃ gāthamāha –
८.
8.
‘‘कपणो वतयं भिक्खु, मुण्डो सङ्घाटिपारुतो।
‘‘Kapaṇo vatayaṃ bhikkhu, muṇḍo saṅghāṭipāruto;
अमातिको अपितिको, रुक्खमूलस्मि झायती’’ति॥
Amātiko apitiko, rukkhamūlasmi jhāyatī’’ti.
तत्थ झायतीति निम्मातिको निप्पितिको कारुञ्ञप्पत्तो झायति।
Tattha jhāyatīti nimmātiko nippitiko kāruññappatto jhāyati.
९.
9.
‘‘इमं वाक्यं निसामेत्वा, सोणको एतदब्रवि।
‘‘Imaṃ vākyaṃ nisāmetvā, soṇako etadabravi;
न राज कपणो होति, धम्मं कायेन फस्सयं॥
Na rāja kapaṇo hoti, dhammaṃ kāyena phassayaṃ.
१०.
10.
‘‘यो च धम्मं निरंकत्वा, अधम्ममनुवत्तति।
‘‘Yo ca dhammaṃ niraṃkatvā, adhammamanuvattati;
स राज कपणो होति, पापो पापपरायणो’’ति॥
Sa rāja kapaṇo hoti, pāpo pāpaparāyaṇo’’ti.
तत्थ इमन्ति तस्स किलेसाभिरतस्स पब्बज्जं अरोचेन्तस्स इमं पब्बज्जागरहवचनं सुत्वा। एतदब्रवीति पब्बज्जाय गुणं पकासेन्तो एतं अब्रवि। फस्सयन्ति फस्सयन्तो येन अरियमग्गधम्मो नामकायेन फस्सितो, सो कपणो नाम न होतीति दस्सेन्तो एवमाह। निरंकत्वाति अत्तभावतो नीहरित्वा। पापो पापपरायणोति सयं पापानं करणेन पापो, अञ्ञेसम्पि करोन्तानं पतिट्ठाभावेन पापपरायणोति।
Tattha imanti tassa kilesābhiratassa pabbajjaṃ arocentassa imaṃ pabbajjāgarahavacanaṃ sutvā. Etadabravīti pabbajjāya guṇaṃ pakāsento etaṃ abravi. Phassayanti phassayanto yena ariyamaggadhammo nāmakāyena phassito, so kapaṇo nāma na hotīti dassento evamāha. Niraṃkatvāti attabhāvato nīharitvā. Pāpo pāpaparāyaṇoti sayaṃ pāpānaṃ karaṇena pāpo, aññesampi karontānaṃ patiṭṭhābhāvena pāpaparāyaṇoti.
एवं सो बोधिसत्तं गरहि। सो अत्तनो गरहितभावं अजानन्तो विय हुत्वा नामगोत्तं कथेत्वा तेन सद्धिं पटिसन्थारं करोन्तो गाथमाह –
Evaṃ so bodhisattaṃ garahi. So attano garahitabhāvaṃ ajānanto viya hutvā nāmagottaṃ kathetvā tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto gāthamāha –
११.
11.
‘‘अरिन्दमोति मे नामं, कासिराजाति मं विदू।
‘‘Arindamoti me nāmaṃ, kāsirājāti maṃ vidū;
कच्चि भोतो सुखस्सेय्या, इध पत्तस्स सोणका’’ति॥
Kacci bhoto sukhasseyyā, idha pattassa soṇakā’’ti.
तत्थ कच्चीति अम्हाकं ताव न किञ्चि अफासुकं, भोतो पन कच्चि इध पत्तस्स इमस्मिं उय्याने वसतो सुखविहारोति पुच्छति।
Tattha kaccīti amhākaṃ tāva na kiñci aphāsukaṃ, bhoto pana kacci idha pattassa imasmiṃ uyyāne vasato sukhavihāroti pucchati.
अथ नं पच्चेकबुद्धो, ‘‘महाराज, न केवलं इध, अञ्ञत्रापि वसन्तस्स मे असुखं नाम नत्थी’’ति वत्वा तस्स समणभद्रगाथायो नाम आरभि –
Atha naṃ paccekabuddho, ‘‘mahārāja, na kevalaṃ idha, aññatrāpi vasantassa me asukhaṃ nāma natthī’’ti vatvā tassa samaṇabhadragāthāyo nāma ārabhi –
१२.
12.
‘‘सदापि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Sadāpi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
न तेसं कोट्ठे ओपेन्ति, न कुम्भिं न कळोपियं।
Na tesaṃ koṭṭhe openti, na kumbhiṃ na kaḷopiyaṃ;
परनिट्ठितमेसाना, तेन यापेन्ति सुब्बता॥
Paraniṭṭhitamesānā, tena yāpenti subbatā.
१३.
13.
‘‘दुतियम्पि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Dutiyampi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
अनवज्जपिण्डो भोत्तब्बो, न च कोचूपरोधति॥
Anavajjapiṇḍo bhottabbo, na ca kocūparodhati.
१४.
14.
‘‘ततियम्पि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Tatiyampi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
निब्बुतो पिण्डो भोत्तब्बो, न च कोचूपरोधति॥
Nibbuto piṇḍo bhottabbo, na ca kocūparodhati.
१५.
15.
‘‘चतुत्थम्पि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Catutthampi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
मुत्तस्स रट्ठे चरतो, सङ्गो यस्स न विज्जति॥
Muttassa raṭṭhe carato, saṅgo yassa na vijjati.
१६.
16.
‘‘पञ्चमम्पि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Pañcamampi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
नगरम्हि डय्हमानम्हि, नास्स किञ्चि अडय्हथ॥
Nagaramhi ḍayhamānamhi, nāssa kiñci aḍayhatha.
१७.
17.
‘‘छट्ठम्पि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Chaṭṭhampi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
रट्ठे विलुम्पमानम्हि, नास्स किञ्चि अहीरथ॥
Raṭṭhe vilumpamānamhi, nāssa kiñci ahīratha.
१८.
18.
‘‘सत्तमम्पि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Sattamampi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
चोरेहि रक्खितं मग्गं, ये चञ्ञे परिपन्थिका।
Corehi rakkhitaṃ maggaṃ, ye caññe paripanthikā;
पत्तचीवरमादाय, सोत्थिं गच्छति सुब्बतो॥
Pattacīvaramādāya, sotthiṃ gacchati subbato.
१९.
19.
‘‘अट्ठमम्पि भद्रमधनस्स, अनागारस्स भिक्खुनो।
‘‘Aṭṭhamampi bhadramadhanassa, anāgārassa bhikkhuno;
यं यं दिसं पक्कमति, अनपेक्खोव गच्छती’’ति॥
Yaṃ yaṃ disaṃ pakkamati, anapekkhova gacchatī’’ti.
तत्थ अनागारस्साति, महाराज, घरावासं पहाय अनागारियभावं पत्तस्स अधनस्स अकिञ्चनस्स भिक्खुनो सब्बकालं भद्रमेव। न तेसन्ति, महाराज, तेसं अधनानं भिक्खूनं न कोट्ठागारे धनधञ्ञानि ओपेन्ति, न कुम्भियं, न पच्छियं, ते पन सुब्बता परनिट्ठितं परेसं घरे पक्कं आहारं सङ्घाटिं पारुपित्वा कपालमादाय घरपटिपाटिया एसाना परियेसन्ता तेन ततो लद्धेन पिण्डेन तं आहारं नवन्नं पाटिकुल्यानं वसेन पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जित्वा जीवितवुत्तिं यापेन्ति।
Tattha anāgārassāti, mahārāja, gharāvāsaṃ pahāya anāgāriyabhāvaṃ pattassa adhanassa akiñcanassa bhikkhuno sabbakālaṃ bhadrameva. Na tesanti, mahārāja, tesaṃ adhanānaṃ bhikkhūnaṃ na koṭṭhāgāre dhanadhaññāni openti, na kumbhiyaṃ, na pacchiyaṃ, te pana subbatā paraniṭṭhitaṃ paresaṃ ghare pakkaṃ āhāraṃ saṅghāṭiṃ pārupitvā kapālamādāya gharapaṭipāṭiyā esānā pariyesantā tena tato laddhena piṇḍena taṃ āhāraṃ navannaṃ pāṭikulyānaṃ vasena paccavekkhitvā paribhuñjitvā jīvitavuttiṃ yāpenti.
अनवज्जपिण्डो भोत्तब्बोति वेज्जकम्मादिकाय अनेसनाय वा कुहना लपना नेमित्तिकता निप्पेसिकता लाभेन लाभं निजिगीसनताति एवरूपेन मिच्छाजीवेन वा उप्पादिता चत्तारो पच्चया, धम्मेन उप्पादितापि अपच्चवेक्खित्वा परिभुत्ता सावज्जपिण्डो नाम। अनेसनं पन पहाय मिच्छाजीवं वज्जेत्वा धम्मेन समेन उप्पादिता ‘‘पटिसङ्खा योनिसो चीवरं पटिसेवामी’’ति वुत्तनयेनेव पच्चवेक्खित्वा परिभुत्ता अनवज्जपिण्डो नाम। येन एवरूपो अनवज्जपिण्डो भोत्तब्बो परिभुञ्जितब्बो, यञ्च एवरूपं अनवज्जं पिण्डं भुञ्जमानानं पच्चये निस्साय कोचि अप्पमत्तकोपि किलेसो न उपरोधति न पीळेति, तस्स दुतियम्पि भद्रं अधनस्स अनागारस्स भिक्खुनो।
Anavajjapiṇḍo bhottabboti vejjakammādikāya anesanāya vā kuhanā lapanā nemittikatā nippesikatā lābhena lābhaṃ nijigīsanatāti evarūpena micchājīvena vā uppāditā cattāro paccayā, dhammena uppāditāpi apaccavekkhitvā paribhuttā sāvajjapiṇḍo nāma. Anesanaṃ pana pahāya micchājīvaṃ vajjetvā dhammena samena uppāditā ‘‘paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paṭisevāmī’’ti vuttanayeneva paccavekkhitvā paribhuttā anavajjapiṇḍo nāma. Yena evarūpo anavajjapiṇḍo bhottabbo paribhuñjitabbo, yañca evarūpaṃ anavajjaṃ piṇḍaṃ bhuñjamānānaṃ paccaye nissāya koci appamattakopi kileso na uparodhati na pīḷeti, tassa dutiyampi bhadraṃ adhanassa anāgārassa bhikkhuno.
निब्बुतोति पुथुज्जनभिक्खुनो धम्मेन उप्पन्नपिण्डोपि पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जियमानो निब्बुतपिण्डो नाम, एकन्ततो पन खीणासवस्स पिण्डोव निब्बुतपिण्डो नाम। किंकारणा? सो हि थेय्यपरिभोगो, इणपरिभोगो , दायज्जपरिभोगो, सामिपरिभोगोति इमेसु चतूसु परिभोगेसु सामिपरिभोगवसेन तं भुञ्जति, तण्हादासब्यं अतीतो सामी हुत्वा परिभुञ्जति, न तं तप्पच्चया कोचि अप्पमत्तकोपि किलेसो उपरोधति।
Nibbutoti puthujjanabhikkhuno dhammena uppannapiṇḍopi paccavekkhitvā paribhuñjiyamāno nibbutapiṇḍo nāma, ekantato pana khīṇāsavassa piṇḍova nibbutapiṇḍo nāma. Kiṃkāraṇā? So hi theyyaparibhogo, iṇaparibhogo , dāyajjaparibhogo, sāmiparibhogoti imesu catūsu paribhogesu sāmiparibhogavasena taṃ bhuñjati, taṇhādāsabyaṃ atīto sāmī hutvā paribhuñjati, na taṃ tappaccayā koci appamattakopi kileso uparodhati.
मुत्तस्स रट्ठे चरतोति उपट्ठाककुलादीसु अलग्गमानसस्स छिन्नवलाहकस्स विय राहुमुखा पमुत्तस्स विमलचन्दमण्डलस्स विय च यस्स गामनिगमादीसु चरन्तस्स रागसङ्गादीसु एकोपि सङ्गो नत्थि। एकच्चो हि कुलेहि संसट्ठो विहरति सहसोकी सहनन्दी, एकच्चो मातापितूसुपि अलग्गमानसो विचरति कोरुनगरगामवासी दहरो विय, एवरूपस्स पुथुज्जनस्सपि भद्रमेव ।
Muttassa raṭṭhe caratoti upaṭṭhākakulādīsu alaggamānasassa chinnavalāhakassa viya rāhumukhā pamuttassa vimalacandamaṇḍalassa viya ca yassa gāmanigamādīsu carantassa rāgasaṅgādīsu ekopi saṅgo natthi. Ekacco hi kulehi saṃsaṭṭho viharati sahasokī sahanandī, ekacco mātāpitūsupi alaggamānaso vicarati korunagaragāmavāsī daharo viya, evarūpassa puthujjanassapi bhadrameva .
नास्स किञ्चीति यो हि बहुपरिक्खारो होति, सो ‘‘मा मे चोरा परिक्खारे हरिंसू’’ति अतिरेकानि च चीवरादीनि अन्तोनगरे उपट्ठाककुले निक्खिपति, अथ नगरम्हि डय्हमाने ‘‘असुककुले नाम अग्गि उट्ठितो’’ति सुत्वा सोचति किलमति, एवरूपस्स भद्रं नाम नत्थि। यो पन, महाराज, सकुणवत्तं पूरेति, कायपटिबद्धपरिक्खारोव होति, तस्स तादिसस्स न किञ्चि अडय्हथ, तेनस्स पञ्चमम्पि भद्रमेव।
Nāssa kiñcīti yo hi bahuparikkhāro hoti, so ‘‘mā me corā parikkhāre hariṃsū’’ti atirekāni ca cīvarādīni antonagare upaṭṭhākakule nikkhipati, atha nagaramhi ḍayhamāne ‘‘asukakule nāma aggi uṭṭhito’’ti sutvā socati kilamati, evarūpassa bhadraṃ nāma natthi. Yo pana, mahārāja, sakuṇavattaṃ pūreti, kāyapaṭibaddhaparikkhārova hoti, tassa tādisassa na kiñci aḍayhatha, tenassa pañcamampi bhadrameva.
विलुम्पमानम्हीति विलुप्पमानम्हि, अयमेव वा पाठो। अहीरथाति यथा पब्बतगहनादीहि निक्खमित्वा रट्ठं विलुम्पमानेसु चोरेसु बहुपरिक्खारस्स अन्तोगामे ठपितं विलुम्पति हरति, तथा यस्स अधनस्स कायपटिबद्धपरिक्खारस्स न किञ्चि अहीरथ तस्स छट्ठम्पि भद्रमेव।
Vilumpamānamhīti viluppamānamhi, ayameva vā pāṭho. Ahīrathāti yathā pabbatagahanādīhi nikkhamitvā raṭṭhaṃ vilumpamānesu coresu bahuparikkhārassa antogāme ṭhapitaṃ vilumpati harati, tathā yassa adhanassa kāyapaṭibaddhaparikkhārassa na kiñci ahīratha tassa chaṭṭhampi bhadrameva.
ये चञ्ञे परिपन्थिकाति ये च अञ्ञेपि तेसु तेसु ठानेसु सुङ्कगहणत्थाय ठपिता परिपन्थिका, तेहि च रक्खितं। पत्तचीवरन्ति चोरानं अनुपकारं सुङ्किकानं असुङ्कारहं मत्तिकापत्तञ्चेव कतदळ्हीकम्मपरिभण्डं पंसुकूलचीवरञ्च अप्पग्घानि कायबन्धनपरिस्सावनसूचिवासिपत्तत्थविकानि चाति सब्बेपि अट्ठ परिक्खारे कायपटिबद्धे कत्वा मग्गप्पटिपन्नो केनचि अविहेठियमानो सोत्थिं गच्छति। सुब्बतोति लोभनीयानि हि चीवरादीनि दिस्वा चोरा हरन्ति, सुङ्किकापि ‘‘किं नु खो एतस्स हत्थे’’ति पत्तत्थविकादीनि सोधेन्ति, सुब्बतो पन सल्लहुकवुत्ति तेसं पस्सन्तानञ्ञेव सोत्थिं गच्छति, तेनस्स सत्तमम्पि भद्रमेव।
Ye caññe paripanthikāti ye ca aññepi tesu tesu ṭhānesu suṅkagahaṇatthāya ṭhapitā paripanthikā, tehi ca rakkhitaṃ. Pattacīvaranti corānaṃ anupakāraṃ suṅkikānaṃ asuṅkārahaṃ mattikāpattañceva katadaḷhīkammaparibhaṇḍaṃ paṃsukūlacīvarañca appagghāni kāyabandhanaparissāvanasūcivāsipattatthavikāni cāti sabbepi aṭṭha parikkhāre kāyapaṭibaddhe katvā maggappaṭipanno kenaci aviheṭhiyamāno sotthiṃ gacchati. Subbatoti lobhanīyāni hi cīvarādīni disvā corā haranti, suṅkikāpi ‘‘kiṃ nu kho etassa hatthe’’ti pattatthavikādīni sodhenti, subbato pana sallahukavutti tesaṃ passantānaññeva sotthiṃ gacchati, tenassa sattamampi bhadrameva.
अनपेक्खोव गच्छतीति कायपटिबद्धतो अतिरेकस्स विहारे पटिसामितस्स कस्सचि परिक्खारस्स अभावा वसनट्ठानं निवत्तित्वापि न ओलोकेति। यं यं दिसं गन्तुकामो होति, तं तं गच्छन्त्तो अनपेक्खोव गच्छति अनुराधपुरा निक्खमित्वा थूपारामे पब्बजितानं द्विन्नं कुलपुत्तानं वुड्ढतरो विय।
Anapekkhova gacchatīti kāyapaṭibaddhato atirekassa vihāre paṭisāmitassa kassaci parikkhārassa abhāvā vasanaṭṭhānaṃ nivattitvāpi na oloketi. Yaṃ yaṃ disaṃ gantukāmo hoti, taṃ taṃ gacchantto anapekkhova gacchati anurādhapurā nikkhamitvā thūpārāme pabbajitānaṃ dvinnaṃ kulaputtānaṃ vuḍḍhataro viya.
इति सोणकपच्चेकबुद्धो अट्ठ समणभद्रकानि कथेसि। ततो उत्तरिं पन सतम्पि सहस्सम्पि अपरिमाणानि समणभद्रकानि एस कथेतुं समत्थोयेव। राजा पन कामाभिरतत्ता तस्स कथं पच्छिन्दित्वा ‘‘मय्हं समणभद्रकेहि अत्थो नत्थी’’ति अत्तनो कामाधिमुत्ततं पकासेन्तो आह –
Iti soṇakapaccekabuddho aṭṭha samaṇabhadrakāni kathesi. Tato uttariṃ pana satampi sahassampi aparimāṇāni samaṇabhadrakāni esa kathetuṃ samatthoyeva. Rājā pana kāmābhiratattā tassa kathaṃ pacchinditvā ‘‘mayhaṃ samaṇabhadrakehi attho natthī’’ti attano kāmādhimuttataṃ pakāsento āha –
२०.
20.
‘‘बहूनि समणभद्रानि, ये त्वं भिक्खु पसंससि।
‘‘Bahūni samaṇabhadrāni, ye tvaṃ bhikkhu pasaṃsasi;
अहञ्च गिद्धो कामेसु, कथं काहामि सोणक॥
Ahañca giddho kāmesu, kathaṃ kāhāmi soṇaka.
२१.
21.
‘‘पिया मे मानुसा कामा, अथो दिब्यापि मे पिया।
‘‘Piyā me mānusā kāmā, atho dibyāpi me piyā;
अथ केन नु वण्णेन, उभो लोके लभामसे’’ति॥
Atha kena nu vaṇṇena, ubho loke labhāmase’’ti.
तत्थ वण्णेनाति कारणेन।
Tattha vaṇṇenāti kāraṇena.
अथ नं पच्चेकबुद्धो आह –
Atha naṃ paccekabuddho āha –
२२.
22.
‘‘कामे गिद्धा कामरता, कामेसु अधिमुच्चिता।
‘‘Kāme giddhā kāmaratā, kāmesu adhimuccitā;
नरा पापानि कत्वान, उपपज्जन्ति दुग्गतिं॥
Narā pāpāni katvāna, upapajjanti duggatiṃ.
२३.
23.
‘‘ये च कामे पहन्त्वान, निक्खन्ता अकुतोभया।
‘‘Ye ca kāme pahantvāna, nikkhantā akutobhayā;
एकोदिभावाधिगता, न ते गच्छन्ति दुग्गतिं॥
Ekodibhāvādhigatā, na te gacchanti duggatiṃ.
२४.
24.
‘‘उपमं ते करिस्सामि, तं सुणोहि अरिन्दम।
‘‘Upamaṃ te karissāmi, taṃ suṇohi arindama;
उपमाय मिधेकच्चे, अत्थं जानन्ति पण्डिता॥
Upamāya midhekacce, atthaṃ jānanti paṇḍitā.
२५.
25.
‘‘गङ्गाय कुणपं दिस्वा, वुय्हमानं महण्णवे।
‘‘Gaṅgāya kuṇapaṃ disvā, vuyhamānaṃ mahaṇṇave;
वायसो समचिन्तेसि, अप्पपञ्ञो अचेतसो॥
Vāyaso samacintesi, appapañño acetaso.
२६.
26.
‘‘यानञ्च वतिदं लद्धं, भक्खो चायं अनप्पको।
‘‘Yānañca vatidaṃ laddhaṃ, bhakkho cāyaṃ anappako;
तत्थ रत्तिं तत्थ दिवा, तत्थेव निरतो मनो॥
Tattha rattiṃ tattha divā, tattheva nirato mano.
२७.
27.
‘‘खादं नागस्स मंसानि, पिवं भागीरथोदकं।
‘‘Khādaṃ nāgassa maṃsāni, pivaṃ bhāgīrathodakaṃ;
सम्पस्सं वनचेत्यानि, न पलेत्थ विहङ्गमो॥
Sampassaṃ vanacetyāni, na palettha vihaṅgamo.
२८.
28.
‘‘तञ्च ओतरणी गङ्गा, पमत्तं कुणपे रतं।
‘‘Tañca otaraṇī gaṅgā, pamattaṃ kuṇape rataṃ;
समुद्दं अज्झगाहासि, अगती यत्थ पक्खिनं॥
Samuddaṃ ajjhagāhāsi, agatī yattha pakkhinaṃ.
२९.
29.
‘‘सो च भक्खपरिक्खीणो, उदपत्वा विहङ्गमो।
‘‘So ca bhakkhaparikkhīṇo, udapatvā vihaṅgamo;
न पच्छतो न पुरतो, नुत्तरं नोपि दक्खिणं॥
Na pacchato na purato, nuttaraṃ nopi dakkhiṇaṃ.
३०.
30.
‘‘दीपं सो नज्झगागञ्छि, अगती यत्थ पक्खिनं।
‘‘Dīpaṃ so najjhagāgañchi, agatī yattha pakkhinaṃ;
सो च तत्थेव पापत्थ, यथा दुब्बलको तथा॥
So ca tattheva pāpattha, yathā dubbalako tathā.
३१.
31.
‘‘तञ्च सामुद्दिका मच्छा, कुम्भीला मकरा सुसू।
‘‘Tañca sāmuddikā macchā, kumbhīlā makarā susū;
पसय्हकारा खादिंसु, फन्दमानं विपक्खकं॥
Pasayhakārā khādiṃsu, phandamānaṃ vipakkhakaṃ.
३२.
32.
‘‘एवमेव तुवं राज, ये चञ्ञे कामभोगिनो।
‘‘Evameva tuvaṃ rāja, ye caññe kāmabhogino;
गिद्धा चे न वमिस्सन्ति, काकपञ्ञाव ते विदू॥
Giddhā ce na vamissanti, kākapaññāva te vidū.
३३.
33.
‘‘एसा ते उपमा राज, अत्थसन्दस्सनी कता।
‘‘Esā te upamā rāja, atthasandassanī katā;
त्वञ्च पञ्ञायसे तेन, यदि काहसि वा न वा’’ति॥
Tvañca paññāyase tena, yadi kāhasi vā na vā’’ti.
तत्थ पापानीति, महाराज, त्वं कामगिद्धो, नरा च कामे निस्साय कायदुच्चरितादीनि पापानि कत्वा यत्थ सुपिनन्तेपि दिब्बा च मानुसिका च कामा न लब्भन्ति, तं दुग्गतिं उपपज्जन्तीति अत्थो। पहन्त्वानाति खेळपिण्डं विय पहाय। अकुतोभयाति रागादीसु कुतोचि अनागतभया। एकोदिभावाधिगताति एकोदिभावं एकविहारिकतं अधिगता। न तेति ते एवरूपा पब्बजिता दुग्गतिं न गच्छन्ति।
Tattha pāpānīti, mahārāja, tvaṃ kāmagiddho, narā ca kāme nissāya kāyaduccaritādīni pāpāni katvā yattha supinantepi dibbā ca mānusikā ca kāmā na labbhanti, taṃ duggatiṃ upapajjantīti attho. Pahantvānāti kheḷapiṇḍaṃ viya pahāya. Akutobhayāti rāgādīsu kutoci anāgatabhayā. Ekodibhāvādhigatāti ekodibhāvaṃ ekavihārikataṃ adhigatā. Na teti te evarūpā pabbajitā duggatiṃ na gacchanti.
उपमं तेति, महाराज, दिब्बमानुसके कामे पत्थेन्तस्स हत्थिकुणपे पटिबद्धकाकसदिसस्स तव एकं उपमं करिस्सामि, तं सुणोहीति अत्थो। कुणपन्ति हत्थिकळेवरं। महण्णवेति गम्भीरपुथुले उदके । एको किर महावारणो गङ्गातीरे चरन्तो गङ्गायं पतित्वा उत्तरितुं असक्केन्तो तत्थेव मतो गङ्गाय वुय्हि, तं सन्धायेतं वुत्तं। वायसोति आकासेन गच्छन्तो एको काको। यानञ्च वतिदन्ति सो एवं चिन्तेत्वा तत्थ निलीयित्वा ‘‘इदं मया हत्थियानं लद्धं, एत्थ निलीनो सुखं चरिस्सामि, अयमेव च मे अनप्पको भक्खो भविस्सति, इदानि मया अञ्ञत्थ गन्तुं न वट्टती’’ति सन्निट्ठानमकासि। तत्थ रत्तिन्ति तत्थ रत्तिञ्च दिवा च तत्थेव मनो अभिरतो अहोसि। न पलेत्थाति न उप्पतित्वा पक्कामि।
Upamaṃ teti, mahārāja, dibbamānusake kāme patthentassa hatthikuṇape paṭibaddhakākasadisassa tava ekaṃ upamaṃ karissāmi, taṃ suṇohīti attho. Kuṇapanti hatthikaḷevaraṃ. Mahaṇṇaveti gambhīraputhule udake . Eko kira mahāvāraṇo gaṅgātīre caranto gaṅgāyaṃ patitvā uttarituṃ asakkento tattheva mato gaṅgāya vuyhi, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Vāyasoti ākāsena gacchanto eko kāko. Yānañca vatidanti so evaṃ cintetvā tattha nilīyitvā ‘‘idaṃ mayā hatthiyānaṃ laddhaṃ, ettha nilīno sukhaṃ carissāmi, ayameva ca me anappako bhakkho bhavissati, idāni mayā aññattha gantuṃ na vaṭṭatī’’ti sanniṭṭhānamakāsi. Tattha rattinti tattha rattiñca divā ca tattheva mano abhirato ahosi. Na paletthāti na uppatitvā pakkāmi.
ओतरणीति समुद्दाभिमुखी ओतरमाना। ‘‘ओहारिणी’’तिपि पाठो, सा समुद्दाभिमुखी अवहारिणीति अत्थो। अगती यत्थाति समुद्दमज्झं सन्धायाह। भक्खपरिक्खीणोति परिक्खीणभक्खो। उदपत्वाति खीणे चम्मे च मंसे च अट्ठिसङ्घातो ऊमिवेगेन भिन्नो उदके निमुज्जि। अथ सो काको उदके पतिट्ठातुं असक्कोन्तो उप्पति, एवं उप्पतित्वाति अत्थो। अगती यत्थ पक्खिनन्ति यस्मिं समुद्दमज्झे पक्खीनं अगति, तत्थ सो एवं उप्पतितो पच्छिमं दिसं गन्त्वा तत्थ पतिट्ठं अलभित्वा पुरत्थिमं, ततो उत्तरं, ततो दक्खिणन्ति चतस्सोपि दिसा गन्त्वा अत्तनो पतिट्ठानं न अज्झगा नागञ्छीति अत्थो। अथ वा वायसो एवं उप्पतित्वा पच्छिमादीसु एकेकं दिसं आगञ्छि, दीपं पन नज्झागमाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। पापत्थाति पपतितो। यथा दुब्बलकोति यथा दुब्बलको पतेय्य, तथेव पतितो। सुसूति सुसुनामका चण्डमच्छा। पसय्हकाराति अनिच्छमानकंयेव बलक्कारेन। विपक्खकन्ति विद्धस्तपक्खकं।
Otaraṇīti samuddābhimukhī otaramānā. ‘‘Ohāriṇī’’tipi pāṭho, sā samuddābhimukhī avahāriṇīti attho. Agatī yatthāti samuddamajjhaṃ sandhāyāha. Bhakkhaparikkhīṇoti parikkhīṇabhakkho. Udapatvāti khīṇe camme ca maṃse ca aṭṭhisaṅghāto ūmivegena bhinno udake nimujji. Atha so kāko udake patiṭṭhātuṃ asakkonto uppati, evaṃ uppatitvāti attho. Agatī yattha pakkhinanti yasmiṃ samuddamajjhe pakkhīnaṃ agati, tattha so evaṃ uppatito pacchimaṃ disaṃ gantvā tattha patiṭṭhaṃ alabhitvā puratthimaṃ, tato uttaraṃ, tato dakkhiṇanti catassopi disā gantvā attano patiṭṭhānaṃ na ajjhagā nāgañchīti attho. Atha vā vāyaso evaṃ uppatitvā pacchimādīsu ekekaṃ disaṃ āgañchi, dīpaṃ pana najjhāgamāti evamettha attho daṭṭhabbo. Pāpatthāti papatito. Yathā dubbalakoti yathā dubbalako pateyya, tatheva patito. Susūti susunāmakā caṇḍamacchā. Pasayhakārāti anicchamānakaṃyeva balakkārena. Vipakkhakanti viddhastapakkhakaṃ.
गिद्धा चे न वमिस्सन्तीति यदि गिद्धा हुत्वा कामे न वमिस्सन्ति, न छड्डेस्सन्ति। काकपञ्ञाव तेति काकस्स समानपञ्ञा इति ते बुद्धादयो पण्डिता विदू विदन्ति, जानन्तीति अत्थो। अत्थसन्दस्सनीति अत्थप्पकासिका। त्वञ्च पञ्ञायसेति त्वञ्च पञ्ञायिस्ससि। इदं वुत्तं होति – महाराज, मया हितकामेन तव ओवादो दिन्नो, तं पन त्वं यदि काहसि, देवलोके निब्बत्तिस्ससि, यदि न काहसि, कामपङ्के निमुग्गो जीवितपरियोसाने निरये निब्बत्तिस्ससीति एवं त्वमेव तेन कारणेन वा अकारणेन वा सग्गे वा निरये वा पञ्ञायिस्ससि। अहं पन सब्बभवेहि मुत्तो अप्पटिसन्धिकोति।
Giddhā ce na vamissantīti yadi giddhā hutvā kāme na vamissanti, na chaḍḍessanti. Kākapaññāva teti kākassa samānapaññā iti te buddhādayo paṇḍitā vidū vidanti, jānantīti attho. Atthasandassanīti atthappakāsikā. Tvañca paññāyaseti tvañca paññāyissasi. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, mayā hitakāmena tava ovādo dinno, taṃ pana tvaṃ yadi kāhasi, devaloke nibbattissasi, yadi na kāhasi, kāmapaṅke nimuggo jīvitapariyosāne niraye nibbattissasīti evaṃ tvameva tena kāraṇena vā akāraṇena vā sagge vā niraye vā paññāyissasi. Ahaṃ pana sabbabhavehi mutto appaṭisandhikoti.
इमं पन ओवादं देन्तेन पच्चेकबुद्धेन नदी दस्सिता, ताय वुय्हमानं हत्थिकुणपं दस्सितं, कुणपखादको काको दस्सितो, तस्स कुणपं खादित्वा पानीयपिवनकालो दस्सितो, रमणीयवनसण्डदस्सनकालो दस्सितो, कुणपस्स नदिया वुय्हमानस्स समुद्दपवेसो दस्सितो, समुद्दमज्झे काकस्स हत्थिकुणपे पतिट्ठं अलभित्वा विनासं पत्तकालो दस्सितो। तत्थ नदी विय अनमतग्गो संसारो दट्ठब्बो, नदिया वुय्हमानं हत्थिकुणपं विय संसारे पञ्च कामगुणा, काको विय बालपुथुज्जनो, काकस्स कुणपं खादित्वा पानीयपिवनकालो विय पुथुज्जनस्स कामगुणे परिभुञ्जित्वा सोमनस्सिककालो, काकस्स कुणपे लग्गस्सेव रमणीयवनसण्डदस्सनं विय पुथुज्जनस्स कामगुणेसु लग्गस्सेव सवनवसेन अट्ठतिंसारम्मणदस्सनं, कुणपे समुद्दं पविट्ठे काकस्स पतिट्ठं लभितुं असक्कोन्तस्स विनासं पत्तकालो विय बालपुथुज्जनस्स कामगुणगिद्धस्स पापपरायणस्स कुसलधम्मे पतिट्ठं लभितुं असक्कोन्तस्स महानिरये महाविनासपत्ति दट्ठब्बाति।
Imaṃ pana ovādaṃ dentena paccekabuddhena nadī dassitā, tāya vuyhamānaṃ hatthikuṇapaṃ dassitaṃ, kuṇapakhādako kāko dassito, tassa kuṇapaṃ khāditvā pānīyapivanakālo dassito, ramaṇīyavanasaṇḍadassanakālo dassito, kuṇapassa nadiyā vuyhamānassa samuddapaveso dassito, samuddamajjhe kākassa hatthikuṇape patiṭṭhaṃ alabhitvā vināsaṃ pattakālo dassito. Tattha nadī viya anamataggo saṃsāro daṭṭhabbo, nadiyā vuyhamānaṃ hatthikuṇapaṃ viya saṃsāre pañca kāmaguṇā, kāko viya bālaputhujjano, kākassa kuṇapaṃ khāditvā pānīyapivanakālo viya puthujjanassa kāmaguṇe paribhuñjitvā somanassikakālo, kākassa kuṇape laggasseva ramaṇīyavanasaṇḍadassanaṃ viya puthujjanassa kāmaguṇesu laggasseva savanavasena aṭṭhatiṃsārammaṇadassanaṃ, kuṇape samuddaṃ paviṭṭhe kākassa patiṭṭhaṃ labhituṃ asakkontassa vināsaṃ pattakālo viya bālaputhujjanassa kāmaguṇagiddhassa pāpaparāyaṇassa kusaladhamme patiṭṭhaṃ labhituṃ asakkontassa mahāniraye mahāvināsapatti daṭṭhabbāti.
एवमस्स सो इमाय उपमाय ओवादं दत्वा इदानि तमेव ओवादं थिरं कत्वा पतिट्ठपेतुं गाथमाह –
Evamassa so imāya upamāya ovādaṃ datvā idāni tameva ovādaṃ thiraṃ katvā patiṭṭhapetuṃ gāthamāha –
३४.
34.
‘‘एकवाचम्पि द्विवाचं, भणेय्य अनुकम्पको।
‘‘Ekavācampi dvivācaṃ, bhaṇeyya anukampako;
ततुत्तरिं न भासेय्य, दासोवय्यस्स सन्तिके’’ति॥
Tatuttariṃ na bhāseyya, dāsovayyassa santike’’ti.
तत्थ न भासेय्याति वचनं अग्गण्हन्तस्स हि ततो उत्तरिं भासमानो सामिकस्स सन्तिके दासो विय होति। दासो हि सामिके कथं गण्हन्तेपि अग्गण्हन्तेपि कथेतियेव। तेन वुत्तं ‘‘ततुत्तरिं न भासेय्या’’ति।
Tattha na bhāseyyāti vacanaṃ aggaṇhantassa hi tato uttariṃ bhāsamāno sāmikassa santike dāso viya hoti. Dāso hi sāmike kathaṃ gaṇhantepi aggaṇhantepi kathetiyeva. Tena vuttaṃ ‘‘tatuttariṃ na bhāseyyā’’ti.
३५.
35.
‘‘इदं वत्वान पक्कामि, सोणको अमितबुद्धिमा।
‘‘Idaṃ vatvāna pakkāmi, soṇako amitabuddhimā;
वेहासे अन्तलिक्खस्मिं, अनुसासित्वान खत्तिय’’न्ति॥ –
Vehāse antalikkhasmiṃ, anusāsitvāna khattiya’’nti. –
अयं अभिसम्बुद्धगाथा।
Ayaṃ abhisambuddhagāthā.
तत्थ इदं वत्वानाति, भिक्खवे, सो पच्चेकबुद्धो अमिताय लोकुत्तरबुद्धिया अमितबुद्धिमा इदं वत्वा इद्धिया उप्पतित्वा ‘‘सचे पब्बजिस्ससि, तवेव, नो चे पब्बजिस्ससि, तवेव, दिन्नो ते मया ओवादो, अप्पमत्तो होही’’ति एवं अनुसासित्वान खत्तियं पक्कामि।
Tattha idaṃ vatvānāti, bhikkhave, so paccekabuddho amitāya lokuttarabuddhiyā amitabuddhimā idaṃ vatvā iddhiyā uppatitvā ‘‘sace pabbajissasi, taveva, no ce pabbajissasi, taveva, dinno te mayā ovādo, appamatto hohī’’ti evaṃ anusāsitvāna khattiyaṃ pakkāmi.
बोधिसत्तोपि तं आकासेन गच्छन्तं याव दस्सनपथा ओलोकेन्तो ठत्वा तस्मिं चक्खुपथे अतिक्कन्ते संवेगं पटिलभित्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं ब्राह्मणो हीनजच्चो समानो असम्भिन्ने खत्तियवंसे जातस्स मम मत्थके अत्तनो पादरजं ओकिरन्तो आकासं उप्पतित्वा गतो, मयापि अज्जेव निक्खमित्वा पब्बजितुं वट्टती’’ति। सो रज्जं निय्यादेत्वा पब्बजितुकामो गाथाद्वयमाह –
Bodhisattopi taṃ ākāsena gacchantaṃ yāva dassanapathā olokento ṭhatvā tasmiṃ cakkhupathe atikkante saṃvegaṃ paṭilabhitvā cintesi – ‘‘ayaṃ brāhmaṇo hīnajacco samāno asambhinne khattiyavaṃse jātassa mama matthake attano pādarajaṃ okiranto ākāsaṃ uppatitvā gato, mayāpi ajjeva nikkhamitvā pabbajituṃ vaṭṭatī’’ti. So rajjaṃ niyyādetvā pabbajitukāmo gāthādvayamāha –
३६.
36.
‘‘को नुमे राजकत्तारो, सुद्दा वेय्यत्तमागता।
‘‘Ko nume rājakattāro, suddā veyyattamāgatā;
रज्जं निय्यादयिस्सामि, नाहं रज्जेन मत्थिको॥
Rajjaṃ niyyādayissāmi, nāhaṃ rajjena matthiko.
३७.
37.
‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामि, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva pabbajissāmi, ko jaññā maraṇaṃ suve;
माहं काकोव दुम्मेधो, कामानं वसमन्वग’’न्ति॥
Māhaṃ kākova dummedho, kāmānaṃ vasamanvaga’’nti.
तत्थ को नुमेति कुहिं नु इमे। राजकत्तारोति ये राजारहं अभिसिञ्चित्वा राजानं करोन्ति। सुद्दा वेय्यत्तमागताति सुद्दा च ये च अञ्ञे ब्यत्तभावं आगता मुखमङ्गलिका। रज्जेन मत्थिकोति रज्जेन अत्थिको। को जञ्ञा मरणं सुवेति मरणं अज्ज वा सुवे वाति इदं को जानितुं समत्थो।
Tattha ko numeti kuhiṃ nu ime. Rājakattāroti ye rājārahaṃ abhisiñcitvā rājānaṃ karonti. Suddā veyyattamāgatāti suddā ca ye ca aññe byattabhāvaṃ āgatā mukhamaṅgalikā. Rajjena matthikoti rajjena atthiko. Ko jaññā maraṇaṃ suveti maraṇaṃ ajja vā suve vāti idaṃ ko jānituṃ samattho.
एवं रज्जं निय्यादेन्तस्स सुत्वा अमच्चा आहंसु –
Evaṃ rajjaṃ niyyādentassa sutvā amaccā āhaṃsu –
३८.
38.
‘‘अत्थि ते दहरो पुत्तो, दीघावु रट्ठवड्ढनो।
‘‘Atthi te daharo putto, dīghāvu raṭṭhavaḍḍhano;
तं रज्जे अभिसिञ्चस्सु, सो नो राजा भविस्सती’’ति॥
Taṃ rajje abhisiñcassu, so no rājā bhavissatī’’ti.
ततो परं रञ्ञा वुत्तगाथमादिं कत्वा उदानसम्बन्धगाथा पाळिनयेनेव वेदितब्बा –
Tato paraṃ raññā vuttagāthamādiṃ katvā udānasambandhagāthā pāḷinayeneva veditabbā –
३९.
39.
‘‘खिप्पं कुमारमानेथ, दीघावुं रट्ठवड्ढनं।
‘‘Khippaṃ kumāramānetha, dīghāvuṃ raṭṭhavaḍḍhanaṃ;
तं रज्जे अभिसिञ्चिस्सं, सो वो राजा भविस्सति॥
Taṃ rajje abhisiñcissaṃ, so vo rājā bhavissati.
४०.
40.
‘‘ततो कुमारमानेसुं, दीघावुं रट्ठवड्ढनं।
‘‘Tato kumāramānesuṃ, dīghāvuṃ raṭṭhavaḍḍhanaṃ;
तं दिस्वा आलपी राजा, एकपुत्तं मनोरमं॥
Taṃ disvā ālapī rājā, ekaputtaṃ manoramaṃ.
४१.
41.
‘‘सट्ठि गामसहस्सानि, परिपुण्णानि सब्बसो।
‘‘Saṭṭhi gāmasahassāni, paripuṇṇāni sabbaso;
ते पुत्त पटिपज्जसु, रज्जं निय्यादयामि ते॥
Te putta paṭipajjasu, rajjaṃ niyyādayāmi te.
४२.
42.
‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामि, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva pabbajissāmi, ko jaññā maraṇaṃ suve;
माहं काको व दुम्मेधो, कामानं वसमन्वगं॥
Māhaṃ kāko va dummedho, kāmānaṃ vasamanvagaṃ.
४३.
43.
‘‘सट्ठि नागसहस्सानि, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Saṭṭhi nāgasahassāni, sabbālaṅkārabhūsitā;
सुवण्णकच्छा मातङ्गा, हेमकप्पनवाससा॥
Suvaṇṇakacchā mātaṅgā, hemakappanavāsasā.
४४.
44.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेभि, तोमरङ्कुसपाणिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyebhi, tomaraṅkusapāṇibhi;
ते पुत्त पटिपज्जस्सु, रज्जं निय्यादयामि ते॥
Te putta paṭipajjassu, rajjaṃ niyyādayāmi te.
४५.
45.
‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामि, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva pabbajissāmi, ko jaññā maraṇaṃ suve;
माहं काकोव दुम्मेधो, कामानं वसमन्वगं॥
Māhaṃ kākova dummedho, kāmānaṃ vasamanvagaṃ.
४६.
46.
‘‘सट्ठि अस्ससहस्सानि, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Saṭṭhi assasahassāni, sabbālaṅkārabhūsitā;
आजानीयाव जातिया, सिन्धवा सीघवाहिनो॥
Ājānīyāva jātiyā, sindhavā sīghavāhino.
४७.
47.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेभि, इल्लियाचापधारिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyebhi, illiyācāpadhāribhi;
ते पुत्त पटिपज्जस्सु, रज्जं निय्यादयामि ते॥
Te putta paṭipajjassu, rajjaṃ niyyādayāmi te.
४८.
48.
‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामि, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva pabbajissāmi, ko jaññā maraṇaṃ suve;
माहं काकोव दुम्मेधो, कामानं वसमन्वगं॥
Māhaṃ kākova dummedho, kāmānaṃ vasamanvagaṃ.
४९.
49.
‘‘सट्ठि रथसहस्सानि, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Saṭṭhi rathasahassāni, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
५०.
50.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेभि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyebhi, cāpahatthehi vammibhi;
ते पुत्त पटिपज्जस्सु, रज्जं निय्यादयामि ते॥
Te putta paṭipajjassu, rajjaṃ niyyādayāmi te.
५१.
51.
‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामि, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva pabbajissāmi, ko jaññā maraṇaṃ suve;
माहं काकोव दुम्मेधो, कामानं वसमन्वगं॥
Māhaṃ kākova dummedho, kāmānaṃ vasamanvagaṃ.
५२.
52.
‘‘सट्ठि धेनुसहस्सानि, रोहञ्ञा पुङ्गवूसभा।
‘‘Saṭṭhi dhenusahassāni, rohaññā puṅgavūsabhā;
ता पुत्त पटिपज्जस्सु, रज्जं निय्यादयामि ते॥
Tā putta paṭipajjassu, rajjaṃ niyyādayāmi te.
५३.
53.
‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामि, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva pabbajissāmi, ko jaññā maraṇaṃ suve;
माहं काकोव दुम्मेधो, कामानं वसमन्वगं॥
Māhaṃ kākova dummedho, kāmānaṃ vasamanvagaṃ.
५४.
54.
‘‘सोळसित्थिसहस्सानि, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Soḷasitthisahassāni, sabbālaṅkārabhūsitā;
विचित्रवत्थाभरणा, आमुत्तमणिकुण्डला।
Vicitravatthābharaṇā, āmuttamaṇikuṇḍalā;
ता पुत्त पटिपज्जस्सु, रज्जं निय्यादयामि ते॥
Tā putta paṭipajjassu, rajjaṃ niyyādayāmi te.
५५.
55.
‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामि, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva pabbajissāmi, ko jaññā maraṇaṃ suve;
माहं काकोव दुम्मेधो, कामानं वसमन्वगं॥
Māhaṃ kākova dummedho, kāmānaṃ vasamanvagaṃ.
५६.
56.
‘‘दहरस्सेव मे तात, माता मताति मे सुतं।
‘‘Daharasseva me tāta, mātā matāti me sutaṃ;
तया विना अहं तात, जीवितुम्पि न उस्सहे॥
Tayā vinā ahaṃ tāta, jīvitumpi na ussahe.
५७.
57.
‘‘यथा आरञ्ञकं नागं, पोतो अन्वेति पच्छतो।
‘‘Yathā āraññakaṃ nāgaṃ, poto anveti pacchato;
जेस्सन्तं गिरिदुग्गेसु, समेसु विसमेसु च॥
Jessantaṃ giriduggesu, samesu visamesu ca.
५८.
58.
‘‘एवं तं अनुगच्छामि, पत्तमादाय पच्छतो।
‘‘Evaṃ taṃ anugacchāmi, pattamādāya pacchato;
सुभरो ते भविस्सामि, न ते हेस्सामि दुब्भरो॥
Subharo te bhavissāmi, na te hessāmi dubbharo.
५९.
59.
‘‘यथा सामुद्दिकं नावं, वाणिजानं धनेसिनं।
‘‘Yathā sāmuddikaṃ nāvaṃ, vāṇijānaṃ dhanesinaṃ;
वोहारो तत्थ गण्हेय्य, वाणिजा ब्यसनी सिया॥
Vohāro tattha gaṇheyya, vāṇijā byasanī siyā.
६०.
60.
‘‘एवमेवायं पुत्तकलि, अन्तरायकरो मम।
‘‘Evamevāyaṃ puttakali, antarāyakaro mama;
इमं कुमारं पापेथ, पासादं रतिवड्ढनं॥
Imaṃ kumāraṃ pāpetha, pāsādaṃ rativaḍḍhanaṃ.
६१.
61.
‘‘तत्थ कम्बुसहत्थायो, यथा सक्कंव अच्छरा।
‘‘Tattha kambusahatthāyo, yathā sakkaṃva accharā;
ता नं तत्थ रमेस्सन्ति, ताहि चेसो रमिस्सति॥
Tā naṃ tattha ramessanti, tāhi ceso ramissati.
६२.
62.
‘‘ततो कुमारं पापेसुं, पासादं रतिवड्ढनं।
‘‘Tato kumāraṃ pāpesuṃ, pāsādaṃ rativaḍḍhanaṃ;
तं दिस्वा अवचुं कञ्ञा, दीघावुं रट्ठवड्ढनं॥
Taṃ disvā avacuṃ kaññā, dīghāvuṃ raṭṭhavaḍḍhanaṃ.
६३.
63.
‘‘देवतानुसि गन्धब्बो, अदु सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Devatānusi gandhabbo, adu sakko purindado;
को वा त्वं कस्स वा पुत्तो, कथं जानेमु तं मयं॥
Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ mayaṃ.
६४.
64.
‘‘नम्हि देवो न गन्धब्बो, नापि सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Namhi devo na gandhabbo, nāpi sakko purindado;
कासिरञ्ञो अहं पुत्तो, दीघावु रट्ठवड्ढनो।
Kāsirañño ahaṃ putto, dīghāvu raṭṭhavaḍḍhano;
ममं भरथ भद्दं वो, अहं भत्ता भवामि वो॥
Mamaṃ bharatha bhaddaṃ vo, ahaṃ bhattā bhavāmi vo.
६५.
65.
‘‘तं तत्थ अवचुं कञ्ञा, दीघावुं रट्ठवड्ढनं।
‘‘Taṃ tattha avacuṃ kaññā, dīghāvuṃ raṭṭhavaḍḍhanaṃ;
कुहिं राजा अनुप्पत्तो, इतो राजा कुहिं गतो॥
Kuhiṃ rājā anuppatto, ito rājā kuhiṃ gato.
६६.
66.
‘‘पङ्कं राजा अतिक्कन्तो, थले राजा पतिट्ठितो।
‘‘Paṅkaṃ rājā atikkanto, thale rājā patiṭṭhito;
अकण्डकं अगहनं, पटिपन्नो महापथं॥
Akaṇḍakaṃ agahanaṃ, paṭipanno mahāpathaṃ.
६७.
67.
‘‘अहञ्च पटिपन्नोस्मि, मग्गं दुग्गतिगामिनं।
‘‘Ahañca paṭipannosmi, maggaṃ duggatigāminaṃ;
सकण्टकं सगहनं, येन गच्छन्ति दुग्गतिं॥
Sakaṇṭakaṃ sagahanaṃ, yena gacchanti duggatiṃ.
६८.
68.
‘‘तस्स ते स्वागतं राज, सीहस्सेव गिरिब्बजं।
‘‘Tassa te svāgataṃ rāja, sīhasseva giribbajaṃ;
अनुसास महाराज, त्वं नो सब्बासमिस्सरो’’ति॥
Anusāsa mahārāja, tvaṃ no sabbāsamissaro’’ti.
तत्थ खिप्पन्ति तेन हि नं सीघं आनेथ। आलपीति ‘‘सट्ठि गामसहस्सानी’’तिआदीनि वदन्तो आलपि। सब्बालङ्कारभूसिताति ते नागा सब्बेहि सीसूपगादीहि अलङ्कारेहि भूसिता। हेमकप्पनवाससाति सुवण्णखचितेन कप्पनेन पटिच्छन्नसरीरा। गामणीयेभीति हत्थाचरियेहि। आजानीयावाति कारणाकारणविजाननका व। जातियाति सिन्धवजातिया सिन्धुरट्ठे सिन्धुनदीतीरे जाता। गामणीयेभीति अस्साचरियेहि। इल्लिया चापधारिभीति इल्लियावुधञ्च चापावुधञ्च धारेन्तेहि। दीपा अथोपि वेय्यग्घाति दीपिचम्मब्यग्घचम्मपरिवारा। गामणीयेभीति रथिकेहि। वम्मिभीति सन्नद्धवम्मेहि। रोहञ्ञाति रत्तवण्णा। पुङ्गवूसभाति उसभसङ्खातेन जेट्ठकपुङ्गवेन समन्नागता।
Tattha khippanti tena hi naṃ sīghaṃ ānetha. Ālapīti ‘‘saṭṭhi gāmasahassānī’’tiādīni vadanto ālapi. Sabbālaṅkārabhūsitāti te nāgā sabbehi sīsūpagādīhi alaṅkārehi bhūsitā. Hemakappanavāsasāti suvaṇṇakhacitena kappanena paṭicchannasarīrā. Gāmaṇīyebhīti hatthācariyehi. Ājānīyāvāti kāraṇākāraṇavijānanakā va. Jātiyāti sindhavajātiyā sindhuraṭṭhe sindhunadītīre jātā. Gāmaṇīyebhīti assācariyehi. Illiyā cāpadhāribhīti illiyāvudhañca cāpāvudhañca dhārentehi. Dīpā athopi veyyagghāti dīpicammabyagghacammaparivārā. Gāmaṇīyebhīti rathikehi. Vammibhīti sannaddhavammehi. Rohaññāti rattavaṇṇā. Puṅgavūsabhāti usabhasaṅkhātena jeṭṭhakapuṅgavena samannāgatā.
दहरस्सेव मे, ताताति अथ नं कुमारो, तात, मम दहरस्सेव सतो माता मता इति मया सुतं, सोहं तया विना जीवितुं न सक्खिस्सामीति आह। पोतोति तरुणपोतको। जेस्सन्तन्ति विचरन्तं। सामुद्दिकन्ति समुद्दे विचरन्तं। धनेसिनन्ति धनं परियेसन्तानं। वोहारोति विचित्रवोहारो हेट्ठाकड्ढनको वाळमच्छो वा उदकरक्खसो वा आवट्टो वा। तत्थाति तस्मिं समुद्दे। वाणिजा ब्यसनी सियाति अथ ते वाणिजा ब्यसनप्पत्ता भवेय्युं। ‘‘सिय्युन्ति’’पि पाठो । पुत्तकलीति पुत्तलामको पुत्तकाळकण्णी। कुमारो पुन किञ्चि वत्तुं न विसहि। अथ राजा अमच्चे आणापेन्तो ‘‘इम’’न्तिआदिमाह। तत्थ कम्बुसहत्थायोति कम्बुसं वुच्चति सुवण्णं, सुवण्णाभरणभूसितहत्थायोति अत्थो। यथाति यथा इच्छन्ति, तथा करोन्ति।
Daharasseva me, tātāti atha naṃ kumāro, tāta, mama daharasseva sato mātā matā iti mayā sutaṃ, sohaṃ tayā vinā jīvituṃ na sakkhissāmīti āha. Pototi taruṇapotako. Jessantanti vicarantaṃ. Sāmuddikanti samudde vicarantaṃ. Dhanesinanti dhanaṃ pariyesantānaṃ. Vohāroti vicitravohāro heṭṭhākaḍḍhanako vāḷamaccho vā udakarakkhaso vā āvaṭṭo vā. Tatthāti tasmiṃ samudde. Vāṇijā byasanī siyāti atha te vāṇijā byasanappattā bhaveyyuṃ. ‘‘Siyyunti’’pi pāṭho . Puttakalīti puttalāmako puttakāḷakaṇṇī. Kumāro puna kiñci vattuṃ na visahi. Atha rājā amacce āṇāpento ‘‘ima’’ntiādimāha. Tattha kambusahatthāyoti kambusaṃ vuccati suvaṇṇaṃ, suvaṇṇābharaṇabhūsitahatthāyoti attho. Yathāti yathā icchanti, tathā karonti.
एवं वत्वा महासत्तो तत्थेव तं अभिसिञ्चापेत्वा नगरं पाहेसि। सयं पन एककोव उय्याना निक्खमित्वा हिमवन्तं पविसित्वा रमणीये भूमिभागे पण्णसालं मापेत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा वनमूलफलाहारो यापेसि। महाजनोपि कुमारं बाराणसिं पवेसेसि। सो नगरं पदक्खिणं कत्वा पासादं अभिरुहि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था ‘‘ततो’’तिआदिमाह। तं दिस्वा अवचुं कञ्ञाति तं महन्तेन परिवारेन सिरिसोभग्गेन आगतं दिस्वा ‘‘असुको नामेसो’’ति अजानन्तियोव ता नाटकित्थियो गन्त्वा अवोचुं। ममं भरथाति ममं इच्छथ। पङ्कन्ति रागादिकिलेसपङ्कं। थलेति पब्बज्जाय। अकण्टकन्ति रागकण्टकादिविरहितं। तेहेव गहनेहि अगहनं। महापथन्ति सग्गमोक्खगामिनं महामग्गं पटिपन्नो। येनाति येन मिच्छामग्गेन दुग्गतिं गच्छन्ति, तं अहं पटिपन्नोति वदति। ततो ता चिन्तेसुं – ‘‘राजा ताव अम्हे पहाय पब्बजितो, अयम्पि कामेसु विरत्तचित्तरूपो, सचे नं नाभिरमेस्साम, निक्खमित्वा पब्बजेय्य, अभिरमनाकारमस्स करिस्सामा’’ति। अथ नं अभिनन्दन्तियो ओसानगाथमाहंसु। तत्थ गिरिब्बजन्ति सीहपोतकानं वसनट्ठानं कञ्चनगुहं केसरसीहस्स आगतं विय तस्स तव आगतं सुआगतं। त्वं नोति त्वं सब्बासम्पि अम्हाकं इस्सरो, सामीति।
Evaṃ vatvā mahāsatto tattheva taṃ abhisiñcāpetvā nagaraṃ pāhesi. Sayaṃ pana ekakova uyyānā nikkhamitvā himavantaṃ pavisitvā ramaṇīye bhūmibhāge paṇṇasālaṃ māpetvā isipabbajjaṃ pabbajitvā vanamūlaphalāhāro yāpesi. Mahājanopi kumāraṃ bārāṇasiṃ pavesesi. So nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā pāsādaṃ abhiruhi. Tamatthaṃ pakāsento satthā ‘‘tato’’tiādimāha. Taṃ disvā avacuṃ kaññāti taṃ mahantena parivārena sirisobhaggena āgataṃ disvā ‘‘asuko nāmeso’’ti ajānantiyova tā nāṭakitthiyo gantvā avocuṃ. Mamaṃ bharathāti mamaṃ icchatha. Paṅkanti rāgādikilesapaṅkaṃ. Thaleti pabbajjāya. Akaṇṭakanti rāgakaṇṭakādivirahitaṃ. Teheva gahanehi agahanaṃ. Mahāpathanti saggamokkhagāminaṃ mahāmaggaṃ paṭipanno. Yenāti yena micchāmaggena duggatiṃ gacchanti, taṃ ahaṃ paṭipannoti vadati. Tato tā cintesuṃ – ‘‘rājā tāva amhe pahāya pabbajito, ayampi kāmesu virattacittarūpo, sace naṃ nābhiramessāma, nikkhamitvā pabbajeyya, abhiramanākāramassa karissāmā’’ti. Atha naṃ abhinandantiyo osānagāthamāhaṃsu. Tattha giribbajanti sīhapotakānaṃ vasanaṭṭhānaṃ kañcanaguhaṃ kesarasīhassa āgataṃ viya tassa tava āgataṃ suāgataṃ. Tvaṃ noti tvaṃ sabbāsampi amhākaṃ issaro, sāmīti.
एवञ्च पन वत्वा सब्बा तूरियानि पग्गण्हिंसु, नानप्पकारानि नच्चगीतानि पवत्तिंसु । यसो महा अहोसि, सो यसमदमत्तो पितरं न सरि, धम्मेन रज्जं कारेत्वा यथाकम्मं गतो। बोधिसत्तोपि झानाभिञ्ञा निब्बत्तेत्वा आयुपरियोसाने ब्रह्मलोकूपगो अहोसि।
Evañca pana vatvā sabbā tūriyāni paggaṇhiṃsu, nānappakārāni naccagītāni pavattiṃsu . Yaso mahā ahosi, so yasamadamatto pitaraṃ na sari, dhammena rajjaṃ kāretvā yathākammaṃ gato. Bodhisattopi jhānābhiññā nibbattetvā āyupariyosāne brahmalokūpago ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा पच्चेकबुद्धो परिनिब्बायि, पुत्तो राहुलकुमारो अहोसि , सेसपरिसा बुद्धपरिसा, अरिन्दमराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā paccekabuddho parinibbāyi, putto rāhulakumāro ahosi , sesaparisā buddhaparisā, arindamarājā pana ahameva ahosi’’nti.
सोणकजातकवण्णना पठमा।
Soṇakajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५२९. सोणकजातकं • 529. Soṇakajātakaṃ
