| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
७. सोणपोटिरियपुत्तत्थेरगाथावण्णना
7. Soṇapoṭiriyaputtattheragāthāvaṇṇanā
न ताव सुपितुं होतीति आयस्मतो सोणस्स पोटिरियपुत्तस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो सिखिस्स भगवतो काले वनचरो हुत्वा जीवन्तो एकदिवसं सत्थारं दिस्वा पसन्नचित्तो कुरञ्जियफलं सत्थुनो अदासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कपिलवत्थुस्मिं पोटिरियस्स नाम गामभोजकस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, सोणोतिस्स नामं अहोसि। सो वयप्पत्तो भद्दियस्स साकियरञ्ञो सेनापति अहोसि। अथ भद्दियराजे हेट्ठा वुत्तनयेन पब्बजिते, सेनापति ‘‘राजापि नाम पब्बजि, किं मय्हं घरावासेना’’ति पब्बजि? पब्बजित्वा पन निद्दारामो विहरति, न भावनमनुयुञ्जति। तं भगवा अनुपियायं अम्बवने विहरन्तो अत्तनो ओभासं फरापेत्वा तेनस्स सतिं जनेत्वा इमाय गाथाय तं ओवदन्तो –
Na tāva supituṃ hotīti āyasmato soṇassa poṭiriyaputtassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro sikhissa bhagavato kāle vanacaro hutvā jīvanto ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannacitto kurañjiyaphalaṃ satthuno adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthusmiṃ poṭiriyassa nāma gāmabhojakassa putto hutvā nibbatti, soṇotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto bhaddiyassa sākiyarañño senāpati ahosi. Atha bhaddiyarāje heṭṭhā vuttanayena pabbajite, senāpati ‘‘rājāpi nāma pabbaji, kiṃ mayhaṃ gharāvāsenā’’ti pabbaji? Pabbajitvā pana niddārāmo viharati, na bhāvanamanuyuñjati. Taṃ bhagavā anupiyāyaṃ ambavane viharanto attano obhāsaṃ pharāpetvā tenassa satiṃ janetvā imāya gāthāya taṃ ovadanto –
१९३.
193.
‘‘न ताव सुपितुं होति, रत्ति नक्खत्तमालिनी।
‘‘Na tāva supituṃ hoti, ratti nakkhattamālinī;
पटिजग्गितुमेवेसा, रत्ति होति विजानता॥
Paṭijaggitumevesā, ratti hoti vijānatā.
१९४.
194.
‘‘हत्थिक्खन्धावपतितं , कुञ्जरो चे अनुक्कमे।
‘‘Hatthikkhandhāvapatitaṃ , kuñjaro ce anukkame;
सङ्गामे मे मतं सेय्यो, यञ्चे जीवे पराजितो’’ति॥ – गाथाद्वयं अभासि।
Saṅgāme me mataṃ seyyo, yañce jīve parājito’’ti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
तत्थ न ताव सुपितुं होति, रत्ति नक्खत्तमालिनीति अट्ठहि अक्खणेहि वज्जितं नवमं खणं लभित्वा ठितस्स विञ्ञुजातिकस्स याव न अरहत्तं हत्थगतं होति, ताव अयं नक्खत्तमालिनी रत्ति सुपितुं निद्दायितुं न होति, सुपनस्स कालो न होति। अपिच खो पटिजग्गितुमेवेसा, रत्ति होति विजानताति एसा रत्ति नाम मनुस्सानं मिगपक्खीनञ्च निद्दूपगमनेन विसेसतो निस्सद्दवेलाभूता पटिपत्तिं अत्तनि सञ्जग्गितुं जागरियानुयोगमनुयुञ्जितुमेव विजानता विञ्ञुना इच्छिता होतीति।
Tattha na tāva supituṃ hoti, ratti nakkhattamālinīti aṭṭhahi akkhaṇehi vajjitaṃ navamaṃ khaṇaṃ labhitvā ṭhitassa viññujātikassa yāva na arahattaṃ hatthagataṃ hoti, tāva ayaṃ nakkhattamālinī ratti supituṃ niddāyituṃ na hoti, supanassa kālo na hoti. Apica kho paṭijaggitumevesā, ratti hoti vijānatāti esā ratti nāma manussānaṃ migapakkhīnañca niddūpagamanena visesato nissaddavelābhūtā paṭipattiṃ attani sañjaggituṃ jāgariyānuyogamanuyuñjitumeva vijānatā viññunā icchitā hotīti.
तं सुत्वा सोणो संविग्गतरमानसो हिरोत्तप्पं पच्चुपट्ठपेत्वा अब्भोकासिकङ्गं अधिट्ठाय विपस्सनाय कम्मं करोन्तो ‘‘हत्थिक्खन्धोव पतित’’न्ति दुतियं गाथमाह। तत्थ अवपतितन्ति अवमुखं पतितं उद्धंपादं अधोमुखं पतितं। कुञ्जरो चे अनुक्कमेति कुञ्जरो अनुक्कमेय्य चे। इदं वुत्तं होति – यदाहं हत्थिमारुहित्वा सङ्गामं पविट्ठो हत्थिक्खन्धतो पतितो, तदाहं सङ्गामे तेन हत्थिना मद्दितो मतो अहोसिं चे, तं मे मरणं सेय्यो, यञ्चे इदानि किलेसेहि पराजितो जीवेय्यं, तं न सेय्योति। इमं गाथं वदन्तोयेव विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५२.१-६) –
Taṃ sutvā soṇo saṃviggataramānaso hirottappaṃ paccupaṭṭhapetvā abbhokāsikaṅgaṃ adhiṭṭhāya vipassanāya kammaṃ karonto ‘‘hatthikkhandhova patita’’nti dutiyaṃ gāthamāha. Tattha avapatitanti avamukhaṃ patitaṃ uddhaṃpādaṃ adhomukhaṃ patitaṃ. Kuñjaro ce anukkameti kuñjaro anukkameyya ce. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadāhaṃ hatthimāruhitvā saṅgāmaṃ paviṭṭho hatthikkhandhato patito, tadāhaṃ saṅgāme tena hatthinā maddito mato ahosiṃ ce, taṃ me maraṇaṃ seyyo, yañce idāni kilesehi parājito jīveyyaṃ, taṃ na seyyoti. Imaṃ gāthaṃ vadantoyeva vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.52.1-6) –
‘‘मिगलुद्दो पुरे आसिं, विपिने विचरं अहं।
‘‘Migaluddo pure āsiṃ, vipine vicaraṃ ahaṃ;
अद्दसं विरजं बुद्धं, सब्बधम्मान पारगुं॥
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, sabbadhammāna pāraguṃ.
‘‘कुरञ्जियफलं गय्ह, बुद्धसेट्ठस्सदासहं।
‘‘Kurañjiyaphalaṃ gayha, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ;
पुञ्ञक्खेत्तस्स तादिनो, पसन्नो सेहि पाणिभि॥
Puññakkhettassa tādino, pasanno sehi pāṇibhi.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं फलं अददिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ phalaṃ adadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, फलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा ‘‘सत्थारा वुत्तं, अत्तना वुत्त’’न्ति उभयञ्हि गाथं ‘‘हत्थिक्खन्धावपतित’’न्तिआदिना पच्चुदाहासि। तेन इदमेव अञ्ञाब्याकरणं अहोसीति।
Arahattaṃ pana patvā ‘‘satthārā vuttaṃ, attanā vutta’’nti ubhayañhi gāthaṃ ‘‘hatthikkhandhāvapatita’’ntiādinā paccudāhāsi. Tena idameva aññābyākaraṇaṃ ahosīti.
सोणपोटिरियपुत्तत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Soṇapoṭiriyaputtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ७. सोणपोटिरियत्थेरगाथा • 7. Soṇapoṭiriyattheragāthā
