| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
२. दुतियपण्णासकं
2. Dutiyapaṇṇāsakaṃ
६. महावग्गो
6. Mahāvaggo
१. सोणसुत्तवण्णना
1. Soṇasuttavaṇṇanā
५५. छट्ठस्स पठमे सोणोति सुखुमालसोणत्थेरो। सीतवनेति एवंनामके सुसाने। तस्मिं किर पटिपाटिया पञ्च चङ्कमनपण्णसालासतानि मापितानि, तेसु थेरो अत्तनो सप्पायचङ्कमनं गहेत्वा समणधम्मं करोति। तस्स आरद्धवीरियस्स हुत्वा चङ्कमतो पादतलानि भिज्जिंसु, जाणूहि चङ्कमतो जाणुकानिपि हत्थतलानिपि भिज्जिंसु, छिद्दानि अहेसुं। एवं आरद्धवीरियो विहरन्तो ओभासनिमित्तमत्तकम्पि दस्सेतुं नासक्खि। तस्स वीरियेन किलमितकायस्स कोटियं पासाणफलके निसिन्नस्स यो वितक्को उदपादि, तं दस्सेतुं अथ खो आयस्मतोतिआदि वुत्तं। तत्थ आरद्धवीरियाति परिपुण्णपग्गहितवीरिया। न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चतीति सचे हि अहं उग्घटितञ्ञू वा अस्सं विपञ्चितञ्ञू वा नेय्यो वा, नून मे चित्तं विमुच्चेय्य। अद्धा पनस्मि पदपरमो, येन मे चित्तं न विमुच्चतीति सन्निट्ठानं कत्वा संविज्जन्ति खो पनातिआदीनि चिन्तेसि। तत्थ भोगाति उपयोगत्थे पच्चत्तं।
55. Chaṭṭhassa paṭhame soṇoti sukhumālasoṇatthero. Sītavaneti evaṃnāmake susāne. Tasmiṃ kira paṭipāṭiyā pañca caṅkamanapaṇṇasālāsatāni māpitāni, tesu thero attano sappāyacaṅkamanaṃ gahetvā samaṇadhammaṃ karoti. Tassa āraddhavīriyassa hutvā caṅkamato pādatalāni bhijjiṃsu, jāṇūhi caṅkamato jāṇukānipi hatthatalānipi bhijjiṃsu, chiddāni ahesuṃ. Evaṃ āraddhavīriyo viharanto obhāsanimittamattakampi dassetuṃ nāsakkhi. Tassa vīriyena kilamitakāyassa koṭiyaṃ pāsāṇaphalake nisinnassa yo vitakko udapādi, taṃ dassetuṃ atha kho āyasmatotiādi vuttaṃ. Tattha āraddhavīriyāti paripuṇṇapaggahitavīriyā. Na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccatīti sace hi ahaṃ ugghaṭitaññū vā assaṃ vipañcitaññū vā neyyo vā, nūna me cittaṃ vimucceyya. Addhā panasmi padaparamo, yena me cittaṃ na vimuccatīti sanniṭṭhānaṃ katvā saṃvijjanti kho panātiādīni cintesi. Tattha bhogāti upayogatthe paccattaṃ.
पातुरहोसीति थेरस्स चित्ताचारं ञत्वा ‘‘अयं सोणो अज्ज सीतवने पधानभूमियं निसिन्नो इमं वितक्कं वितक्केति, गन्त्वास्स वितक्कं सहोत्थं गण्हित्वा वीणोपमं कम्मट्ठानं कथेस्सामी’’ति पमुखे पाकटो अहोसि। पञ्ञत्ते आसनेति पधानिकभिक्खू अत्तनो वसनट्ठाने ओवदितुं आगतस्स बुद्धस्स भगवतो निसीदनत्थं यथालाभेन आसनं पञ्ञापेत्वाव पधानं करोन्ति, अञ्ञं अलभमाना पुराणपण्णानिपि सन्थरित्वा उपरि सङ्घाटिं पञ्ञपेन्ति। थेरोपि आसनं पञ्ञापेत्वा पधानं अकासि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘पञ्ञत्ते आसने’’ति।
Pāturahosīti therassa cittācāraṃ ñatvā ‘‘ayaṃ soṇo ajja sītavane padhānabhūmiyaṃ nisinno imaṃ vitakkaṃ vitakketi, gantvāssa vitakkaṃ sahotthaṃ gaṇhitvā vīṇopamaṃ kammaṭṭhānaṃ kathessāmī’’ti pamukhe pākaṭo ahosi. Paññatte āsaneti padhānikabhikkhū attano vasanaṭṭhāne ovadituṃ āgatassa buddhassa bhagavato nisīdanatthaṃ yathālābhena āsanaṃ paññāpetvāva padhānaṃ karonti, aññaṃ alabhamānā purāṇapaṇṇānipi santharitvā upari saṅghāṭiṃ paññapenti. Theropi āsanaṃ paññāpetvā padhānaṃ akāsi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘paññatte āsane’’ti.
तं किं मञ्ञसीति सत्था ‘‘इमस्स भिक्खुनो अवसेसकम्मट्ठानेहि अत्थो नत्थि, अयं गन्धब्बसिप्पे छेको चिण्णवसी, अत्तनो विसये कथियमानं खिप्पमेव सल्लक्खेस्सती’’ति वीणोपमं कथेतुं ‘‘तं किं मञ्ञसी’’तिआदिमाह। वीणाय तन्तिस्सरे कुसलता नाम वीणाय वादनकुसलता, सो च तत्थ कुसलो। मातापितरो हिस्स ‘‘अम्हाकं पुत्तो अञ्ञं सिप्पं सिक्खन्तो कायेन किलमिस्सति, इदं पन सयने निसिन्नेनेव सक्का उग्गण्हितु’’न्ति गन्धब्बसिप्पमेव उग्गण्हापेसुं। तस्स –
Taṃ kiṃ maññasīti satthā ‘‘imassa bhikkhuno avasesakammaṭṭhānehi attho natthi, ayaṃ gandhabbasippe cheko ciṇṇavasī, attano visaye kathiyamānaṃ khippameva sallakkhessatī’’ti vīṇopamaṃ kathetuṃ ‘‘taṃ kiṃ maññasī’’tiādimāha. Vīṇāya tantissare kusalatā nāma vīṇāya vādanakusalatā, so ca tattha kusalo. Mātāpitaro hissa ‘‘amhākaṃ putto aññaṃ sippaṃ sikkhanto kāyena kilamissati, idaṃ pana sayane nisinneneva sakkā uggaṇhitu’’nti gandhabbasippameva uggaṇhāpesuṃ. Tassa –
‘‘सत्त सरा तयो गामा, मुच्छना एकवीसति।
‘‘Satta sarā tayo gāmā, mucchanā ekavīsati;
ठाना एकूनपञ्ञास, इच्चेते सरमण्डला’’ति॥ –
Ṭhānā ekūnapaññāsa, iccete saramaṇḍalā’’ti. –
आदिकं गन्धब्बसिप्पं सब्बमेव पगुणं अहोसि। अच्चायताति अतिआयता खरमुच्छना। सरवतीति सरसम्पन्ना। कम्मञ्ञाति कम्मक्खमा कम्मयोग्गा। अतिसिथिलाति मन्दमुच्छना। समे गुणे पतिट्ठिताति मज्झिमे सरे ठपेत्वा मुच्छिता।
Ādikaṃ gandhabbasippaṃ sabbameva paguṇaṃ ahosi. Accāyatāti atiāyatā kharamucchanā. Saravatīti sarasampannā. Kammaññāti kammakkhamā kammayoggā. Atisithilāti mandamucchanā. Same guṇe patiṭṭhitāti majjhime sare ṭhapetvā mucchitā.
अच्चारद्धन्ति अतिगाळ्हं। उद्धच्चाय संवत्ततीति उद्धतभावाय संवत्तति। अतिलीनन्ति अतिसिथिलं। कोसज्जायाति कुसीतभावत्थाय। वीरियसमथं अधिट्ठहाति वीरियसम्पयुत्तं समथं अधिट्ठह, वीरियं समथेन योजेहीति अत्थो। इन्द्रियानञ्च समतं पटिविज्झाति सद्धादीनं इन्द्रियानं समतं समभावं अधिट्ठाहि। तत्थ सद्धं पञ्ञाय, पञ्ञञ्च सद्धाय, वीरियं समाधिना, समाधिञ्च वीरियेन योजयता इन्द्रियानं समता अधिट्ठिता नाम होति। सति पन सब्बत्थिका, सा सदा बलवतीयेव वट्टति। तञ्च पन तेसं योजनाविधानं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.६०-६२) पकासितमेव। तत्थ च निमित्तं गण्हाहीति तस्मिञ्च समभावे सति येन आदासे मुखबिम्बेनेव निमित्तेन उप्पज्जितब्बं, तं समथनिमित्तं विपस्सनानिमित्तं मग्गनिमित्तं फलनिमित्तञ्च गण्हाहि निब्बत्तेहीति एवमस्स सत्था अरहत्ते पक्खिपित्वा कम्मट्ठानं कथेसि।
Accāraddhanti atigāḷhaṃ. Uddhaccāya saṃvattatīti uddhatabhāvāya saṃvattati. Atilīnanti atisithilaṃ. Kosajjāyāti kusītabhāvatthāya. Vīriyasamathaṃ adhiṭṭhahāti vīriyasampayuttaṃ samathaṃ adhiṭṭhaha, vīriyaṃ samathena yojehīti attho. Indriyānañca samataṃ paṭivijjhāti saddhādīnaṃ indriyānaṃ samataṃ samabhāvaṃ adhiṭṭhāhi. Tattha saddhaṃ paññāya, paññañca saddhāya, vīriyaṃ samādhinā, samādhiñca vīriyena yojayatā indriyānaṃ samatā adhiṭṭhitā nāma hoti. Sati pana sabbatthikā, sā sadā balavatīyeva vaṭṭati. Tañca pana tesaṃ yojanāvidhānaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.60-62) pakāsitameva. Tattha ca nimittaṃ gaṇhāhīti tasmiñca samabhāve sati yena ādāse mukhabimbeneva nimittena uppajjitabbaṃ, taṃ samathanimittaṃ vipassanānimittaṃ magganimittaṃ phalanimittañca gaṇhāhi nibbattehīti evamassa satthā arahatte pakkhipitvā kammaṭṭhānaṃ kathesi.
तत्थ च निमित्तं अग्गहेसीति समथनिमित्तञ्च विपस्सनानिमित्तञ्च अग्गहेसि। छ ठानानीति छ कारणानि। अधिमुत्तो होतीति पटिविज्झित्वा पच्चक्खं कत्वा ठितो होति। नेक्खम्माधिमुत्तोतिआदि सब्बं अरहत्तवसेनेव वुत्तं। अरहत्तञ्हि सब्बकिलेसेहि निक्खन्तत्ता नेक्खम्मं, तेहेव पविवित्तत्ता पविवेको, ब्यापज्झाभावतो अब्यापज्झं, तण्हाक्खयन्ते उप्पन्नत्ता तण्हाक्खयो , उपादानक्खयन्ते उप्पन्नत्ता उपादानक्खयो, सम्मोहाभावतो असम्मोहोति वुच्चति।
Tattha ca nimittaṃ aggahesīti samathanimittañca vipassanānimittañca aggahesi. Cha ṭhānānīti cha kāraṇāni. Adhimutto hotīti paṭivijjhitvā paccakkhaṃ katvā ṭhito hoti. Nekkhammādhimuttotiādi sabbaṃ arahattavaseneva vuttaṃ. Arahattañhi sabbakilesehi nikkhantattā nekkhammaṃ, teheva pavivittattā paviveko, byāpajjhābhāvato abyāpajjhaṃ, taṇhākkhayante uppannattā taṇhākkhayo, upādānakkhayante uppannattā upādānakkhayo, sammohābhāvato asammohoti vuccati.
केवलं सद्धामत्तकन्ति पटिवेधरहितं केवलं पटिवेधपञ्ञाय असम्मिस्सकं सद्धामत्तकं। पटिचयन्ति पुनप्पुनं करणेन वड्ढिं। वीतरागत्ताति मग्गपटिवेधेन रागस्स विगतत्तायेव नेक्खम्मसङ्खातं अरहत्तं पटिविज्झित्वा सच्छिकत्वा ठितो होति, फलसमापत्तिविहारेन विहरति, तन्निन्नमानसोयेव च होतीति अत्थो। सेसपदेसुपि एसेव नयो।
Kevalaṃ saddhāmattakanti paṭivedharahitaṃ kevalaṃ paṭivedhapaññāya asammissakaṃ saddhāmattakaṃ. Paṭicayanti punappunaṃ karaṇena vaḍḍhiṃ. Vītarāgattāti maggapaṭivedhena rāgassa vigatattāyeva nekkhammasaṅkhātaṃ arahattaṃ paṭivijjhitvā sacchikatvā ṭhito hoti, phalasamāpattivihārena viharati, tanninnamānasoyeva ca hotīti attho. Sesapadesupi eseva nayo.
लाभसक्कारसिलोकन्ति चतुपच्चयलाभञ्च तेसञ्ञेव सुकतभावञ्च वण्णभणनञ्च। निकामयमानोति इच्छमानो पत्थयमानो। पविवेकाधिमुत्तोति पविवेके अधिमुत्तो अरहन्ति एवं अरहत्तं ब्याकरोतीति अत्थो।
Lābhasakkārasilokanti catupaccayalābhañca tesaññeva sukatabhāvañca vaṇṇabhaṇanañca. Nikāmayamānoti icchamāno patthayamāno. Pavivekādhimuttoti paviveke adhimutto arahanti evaṃ arahattaṃ byākarotīti attho.
सीलब्बतपरामासन्ति सीलञ्च वतञ्च परामसित्वा गहितं गहणमत्तं। सारतो पच्चागच्छन्तोति सारभावेन जानन्तो। अब्यापज्झाधिमुत्तोति अब्यापज्झं अरहत्तं ब्याकरोति। इमिनाव नयेन सब्बट्ठानेसु अत्थो दट्ठब्बो। अपिचेत्थ ‘‘नेक्खम्माधिमुत्तोति इमस्मिंयेव अरहत्तं कथितं, सेसेसु पञ्चसु निब्बान’’न्ति एके वदन्ति। अपरे ‘‘असम्मोहाधिमुत्तोति एत्थेव निब्बानं कथितं, सेसेसु अरहत्त’’न्ति वदन्ति। अयं पनेत्थ सारो – सब्बेस्वेव तेसु अरहत्तम्पि निब्बानम्पि कथितमेवाति।
Sīlabbataparāmāsanti sīlañca vatañca parāmasitvā gahitaṃ gahaṇamattaṃ. Sāratopaccāgacchantoti sārabhāvena jānanto. Abyāpajjhādhimuttoti abyāpajjhaṃ arahattaṃ byākaroti. Imināva nayena sabbaṭṭhānesu attho daṭṭhabbo. Apicettha ‘‘nekkhammādhimuttoti imasmiṃyeva arahattaṃ kathitaṃ, sesesu pañcasu nibbāna’’nti eke vadanti. Apare ‘‘asammohādhimuttoti ettheva nibbānaṃ kathitaṃ, sesesu arahatta’’nti vadanti. Ayaṃ panettha sāro – sabbesveva tesu arahattampi nibbānampi kathitamevāti.
भुसाति बलवन्तो दिब्बरूपसदिसा। नेवस्स चित्तं परियादियन्तीति एतस्स खीणासवस्स चित्तं गहेत्वा ठातुं न सक्कोन्ति। किलेसा हि उप्पज्जमाना चित्तं गण्हन्ति नाम। अमिस्सीकतन्ति किलेसा हि आरम्मणेन सद्धिं चित्तं मिस्सं करोन्ति, तेसं अभावा अमिस्सीकतं। ठितन्ति पतिट्ठितं। आनेञ्जप्पत्तन्ति अचलप्पत्तं। वयञ्चस्सानुपस्सतीति तस्स चेस चित्तस्स उप्पादम्पि वयम्पि पस्सति। भुसा वातवुट्ठीति बलवा वातक्खन्धो। नेव सम्पकम्पेय्याति एकभागेन चालेतुं न सक्कुणेय्य। न सम्पकम्पेय्याति थूणं विय सब्बभागतो कम्पेतुं न सक्कुणेय्य। न सम्पवेधेय्याति वेधेत्वा पवेधेत्वा पातेतुं न सक्कुणेय्य।
Bhusāti balavanto dibbarūpasadisā. Nevassa cittaṃ pariyādiyantīti etassa khīṇāsavassa cittaṃ gahetvā ṭhātuṃ na sakkonti. Kilesā hi uppajjamānā cittaṃ gaṇhanti nāma. Amissīkatanti kilesā hi ārammaṇena saddhiṃ cittaṃ missaṃ karonti, tesaṃ abhāvā amissīkataṃ. Ṭhitanti patiṭṭhitaṃ. Āneñjappattanti acalappattaṃ. Vayañcassānupassatīti tassa cesa cittassa uppādampi vayampi passati. Bhusā vātavuṭṭhīti balavā vātakkhandho. Neva sampakampeyyāti ekabhāgena cāletuṃ na sakkuṇeyya. Na sampakampeyyāti thūṇaṃ viya sabbabhāgato kampetuṃ na sakkuṇeyya. Na sampavedheyyāti vedhetvā pavedhetvā pātetuṃ na sakkuṇeyya.
नेक्खम्मं अधिमुत्तस्साति अरहत्तं पटिविज्झित्वा ठितस्स खीणासवस्स। सेसपदेसुपि अरहत्तमेव कथितं। उपादानक्खयस्स चाति उपयोगत्थे सामिवचनं। असम्मोहञ्च चेतसोति चित्तस्स च असम्मोहं अधिमुत्तस्स। दिस्वा आयतनुप्पादन्ति आयतनानं उप्पादञ्च वयञ्च दिस्वा। सम्मा चित्तं विमुच्चतीति सम्मा हेतुना नयेन इमाय विपस्सनापटिपत्तिया फलसमापत्तिवसेन चित्तं विमुच्चति, निब्बानारम्मणे अधिमुच्चति। अथ वा इमिना खीणासवस्स पटिपदा कथिता। तस्स हि आयतनुप्पादं दिस्वा इमाय विपस्सनाय अधिगतस्स अरियमग्गस्सानुभावेन सब्बकिलेसेहि सम्मा चित्तं विमुच्चति। एवं तस्स सम्मा विमुत्तस्स…पे॰… न विज्जति। तत्थ सन्तचित्तस्साति निब्बुतचित्तस्स। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Nekkhammaṃadhimuttassāti arahattaṃ paṭivijjhitvā ṭhitassa khīṇāsavassa. Sesapadesupi arahattameva kathitaṃ. Upādānakkhayassa cāti upayogatthe sāmivacanaṃ. Asammohañca cetasoti cittassa ca asammohaṃ adhimuttassa. Disvā āyatanuppādanti āyatanānaṃ uppādañca vayañca disvā. Sammā cittaṃ vimuccatīti sammā hetunā nayena imāya vipassanāpaṭipattiyā phalasamāpattivasena cittaṃ vimuccati, nibbānārammaṇe adhimuccati. Atha vā iminā khīṇāsavassa paṭipadā kathitā. Tassa hi āyatanuppādaṃ disvā imāya vipassanāya adhigatassa ariyamaggassānubhāvena sabbakilesehi sammā cittaṃ vimuccati. Evaṃ tassa sammā vimuttassa…pe… na vijjati. Tattha santacittassāti nibbutacittassa. Sesamettha uttānatthamevāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. सोणसुत्तं • 1. Soṇasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १. सोणसुत्तवण्णना • 1. Soṇasuttavaṇṇanā
