| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
६. सोणसुत्तवण्णना
6. Soṇasuttavaṇṇanā
४६. छट्ठे अवन्तीसूति अवन्तिरट्ठे। कुररघरेति एवंनामके नगरे। पवत्ते पब्बतेति पवत्तनामके पब्बते। ‘‘पपाते पब्बते’’तिपि पठन्ति। सोणो उपासको कुटिकण्णोति नामेन सोणो नाम, तीहि सरणगमनेहि उपासकभावप्पटिवेदनेन उपासको, कोटिअग्घनकस्स कण्णपिळन्धनस्स धारणेन ‘‘कोटिकण्णो’’ति वत्तब्बे ‘‘कुटिकण्णो’’ति एवं अभिञ्ञातो, न सुखुमालसोणोति अधिप्पायो । अयञ्हि आयस्मतो महाकच्चायनस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा सासने अभिप्पसन्नो, सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठितो पवत्ते पब्बते छायूदकसम्पन्ने ठाने विहारं कारेत्वा थेरं तत्थ वसापेत्वा चतूहि पच्चयेहि उपट्ठाति। तेन वुत्तं – ‘‘आयस्मतो महाकच्चानस्स उपट्ठाको होती’’ति।
46. Chaṭṭhe avantīsūti avantiraṭṭhe. Kuraraghareti evaṃnāmake nagare. Pavatte pabbateti pavattanāmake pabbate. ‘‘Papāte pabbate’’tipi paṭhanti. Soṇo upāsako kuṭikaṇṇoti nāmena soṇo nāma, tīhi saraṇagamanehi upāsakabhāvappaṭivedanena upāsako, koṭiagghanakassa kaṇṇapiḷandhanassa dhāraṇena ‘‘koṭikaṇṇo’’ti vattabbe ‘‘kuṭikaṇṇo’’ti evaṃ abhiññāto, na sukhumālasoṇoti adhippāyo . Ayañhi āyasmato mahākaccāyanassa santike dhammaṃ sutvā sāsane abhippasanno, saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhito pavatte pabbate chāyūdakasampanne ṭhāne vihāraṃ kāretvā theraṃ tattha vasāpetvā catūhi paccayehi upaṭṭhāti. Tena vuttaṃ – ‘‘āyasmato mahākaccānassa upaṭṭhāko hotī’’ti.
सो कालेन कालं थेरस्स उपट्ठानं गच्छति। थेरो चस्स धम्मं देसेति। तेन संवेगबहुलो धम्मचरियाय उस्साहजातो विहरति। सो एकदा सत्थेन सद्धिं वाणिज्जत्थाय उज्जेनिं गच्छन्तो अन्तरामग्गे अटवियं सत्थे निविट्ठे रत्तियं जनसम्बाधभयेन एकमन्तं अपक्कम्म निद्दं उपगञ्छि। सत्थो पच्चूसवेलायं उट्ठाय गतो, न एकोपि सोणं पबोधेसि, सब्बेपि विसरित्वा अगमंसु। सो पभाताय रत्तिया पबुज्झित्वा उट्ठाय कञ्चि अपस्सन्तो सत्थेनेव गतमग्गं गहेत्वा सीघं सीघं गच्छन्तो एकं वटरुक्खं उपगञ्छि। तत्थ अद्दस एकं महाकायं विरूपदस्सनं गच्छन्तं पुरिसं अट्ठितो मुत्तानि अत्तनो मंसानि सयमेव खादन्तं, दिस्वान ‘‘कोसि त्व’’न्ति पुच्छि। ‘‘पेतोम्हि, भन्ते’’ति। ‘‘कस्मा एवं करोसी’’ति। ‘‘अत्तनो पुब्बकम्मेना’’ति। ‘‘किं पन तं कम्म’’न्ति। ‘‘अहं पुब्बे भारुकच्छनगरवासी कूटवाणिजो हुत्वा परेसं सन्तकं वञ्चेत्वा खादिं, समणे च भिक्खाय उपगते ‘तुम्हाकं मंसं खादथा’ति अक्कोसिं, तेन कम्मेन एतरहि इमं दुक्खं अनुभवामी’’ति। तं सुत्वा सोणो अतिविय संवेगं पटिलभि।
So kālena kālaṃ therassa upaṭṭhānaṃ gacchati. Thero cassa dhammaṃ deseti. Tena saṃvegabahulo dhammacariyāya ussāhajāto viharati. So ekadā satthena saddhiṃ vāṇijjatthāya ujjeniṃ gacchanto antarāmagge aṭaviyaṃ satthe niviṭṭhe rattiyaṃ janasambādhabhayena ekamantaṃ apakkamma niddaṃ upagañchi. Sattho paccūsavelāyaṃ uṭṭhāya gato, na ekopi soṇaṃ pabodhesi, sabbepi visaritvā agamaṃsu. So pabhātāya rattiyā pabujjhitvā uṭṭhāya kañci apassanto sattheneva gatamaggaṃ gahetvā sīghaṃ sīghaṃ gacchanto ekaṃ vaṭarukkhaṃ upagañchi. Tattha addasa ekaṃ mahākāyaṃ virūpadassanaṃ gacchantaṃ purisaṃ aṭṭhito muttāni attano maṃsāni sayameva khādantaṃ, disvāna ‘‘kosi tva’’nti pucchi. ‘‘Petomhi, bhante’’ti. ‘‘Kasmā evaṃ karosī’’ti. ‘‘Attano pubbakammenā’’ti. ‘‘Kiṃ pana taṃ kamma’’nti. ‘‘Ahaṃ pubbe bhārukacchanagaravāsī kūṭavāṇijo hutvā paresaṃ santakaṃ vañcetvā khādiṃ, samaṇe ca bhikkhāya upagate ‘tumhākaṃ maṃsaṃ khādathā’ti akkosiṃ, tena kammena etarahi imaṃ dukkhaṃ anubhavāmī’’ti. Taṃ sutvā soṇo ativiya saṃvegaṃ paṭilabhi.
ततो परं गच्छन्तो मुखतो पग्घरितकाळलोहिते द्वे पेतदारके पस्सित्वा तथेव पुच्छि। तेपिस्स अत्तनो कम्मं कथेसुं। ते किर भारुकच्छनगरे दारककाले गन्धवाणिज्जाय जीविकं कप्पेन्ता अत्तनो मातरि खीणासवे निमन्तेत्वा भोजेन्तिया गेहं गन्त्वा ‘‘अम्हाकं सन्तकं कस्मा समणानं देसि, तया दिन्नं भोजनं भुञ्जनकसमणानं मुखतो काळलोहितं पग्घरतू’’ति अक्कोसिंसु। ते तेन कम्मेन निरये पच्चित्वा तस्स विपाकावसेसेन पेतयोनियं निब्बत्तित्वा तदा इमं दुक्खं अनुभवन्ति। तम्पि सुत्वा सोणो अतिविय संवेगजातो अहोसि।
Tato paraṃ gacchanto mukhato paggharitakāḷalohite dve petadārake passitvā tatheva pucchi. Tepissa attano kammaṃ kathesuṃ. Te kira bhārukacchanagare dārakakāle gandhavāṇijjāya jīvikaṃ kappentā attano mātari khīṇāsave nimantetvā bhojentiyā gehaṃ gantvā ‘‘amhākaṃ santakaṃ kasmā samaṇānaṃ desi, tayā dinnaṃ bhojanaṃ bhuñjanakasamaṇānaṃ mukhato kāḷalohitaṃ paggharatū’’ti akkosiṃsu. Te tena kammena niraye paccitvā tassa vipākāvasesena petayoniyaṃ nibbattitvā tadā imaṃ dukkhaṃ anubhavanti. Tampi sutvā soṇo ativiya saṃvegajāto ahosi.
सो उज्जेनिं गन्त्वा तं करणीयं तीरेत्वा कुलघरं पच्चागतो थेरं उपसङ्कमित्वा कतपटिसन्थारो थेरस्स तमत्थं आरोचेसि। थेरोपिस्स पवत्तिनिवत्तीसु आदीनवानिसंसे विभावेन्तो धम्मं देसेसि। सो थेरं वन्दित्वा गेहं गतो सायमासं भुञ्जित्वा सयनं उपगतो थोकंयेव निद्दायित्वा पबुज्झित्वा सयनतले निसज्ज यथासुतं धम्मं पच्चवेक्खितुं आरद्धो। तस्स तं धम्मं पच्चवेक्खतो, ते च पेतत्तभावे अनुस्सरतो संसारदुक्खं अतिविय भयानकं हुत्वा उपट्ठासि, पब्बज्जाय चित्तं नमि। सो विभाताय रत्तिया सरीरपटिजग्गनं कत्वा थेरं उपसङ्कमित्वा अत्तनो अज्झासयं आरोचेत्वा पब्बज्जं याचि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो सोणस्स उपासकस्स कुटिकण्णस्स रहोगतस्स…पे॰… पब्बाजेतु मं, भन्ते, अय्यो महाकच्चानो’’ति।
So ujjeniṃ gantvā taṃ karaṇīyaṃ tīretvā kulagharaṃ paccāgato theraṃ upasaṅkamitvā katapaṭisanthāro therassa tamatthaṃ ārocesi. Theropissa pavattinivattīsu ādīnavānisaṃse vibhāvento dhammaṃ desesi. So theraṃ vanditvā gehaṃ gato sāyamāsaṃ bhuñjitvā sayanaṃ upagato thokaṃyeva niddāyitvā pabujjhitvā sayanatale nisajja yathāsutaṃ dhammaṃ paccavekkhituṃ āraddho. Tassa taṃ dhammaṃ paccavekkhato, te ca petattabhāve anussarato saṃsāradukkhaṃ ativiya bhayānakaṃ hutvā upaṭṭhāsi, pabbajjāya cittaṃ nami. So vibhātāya rattiyā sarīrapaṭijagganaṃ katvā theraṃ upasaṅkamitvā attano ajjhāsayaṃ ārocetvā pabbajjaṃ yāci. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho soṇassa upāsakassa kuṭikaṇṇassa rahogatassa…pe… pabbājetu maṃ, bhante, ayyo mahākaccāno’’ti.
तत्थ यथा यथातिआदीनं पदानं अयं सङ्खेपत्थो – येन येन आकारेन अय्यो महाकच्चानो धम्मं देसेति आचिक्खति पञ्ञपेति पट्ठपेति विवरति विभजति उत्तानीकरोति पकासेति, तेन तेन मे उपपरिक्खतो एवं होति, यदेतं सिक्खत्तयब्रह्मचरियं एकम्पि दिवसं अक्खण्डं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिपुण्णं। एकदिवसम्पि किलेसमलेन अमलिनं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिसुद्धं। सङ्खलिखितन्ति लिखितसङ्खसदिसं धोतसङ्खसप्पटिभागं चरितब्बं। इदं न सुकरं अगारं अज्झावसता अगारमज्झे वसन्तेन एकन्त परिपुण्णं…पे॰… चरितुं यंनूनाहं केसे चेव मस्सूनि च ओहारेत्वा वोरोपेत्वा कासायरसपीतताय कासायानि ब्रह्मचरियं चरन्तानं अनुच्छविकानि वत्थानि अच्छादेत्वा निवासेत्वा चेव पारुपित्वा च अगारस्मा निक्खमित्वा अनगारियं पब्बजेय्यं । यस्मा अगारस्स हितं कसिवाणिज्जादिकम्मं अगारियन्ति वुच्चति, तञ्च पब्बज्जाय नत्थि, तस्मा पब्बज्जा अनगारिया नाम। तं अनगारियं पब्बज्जं पब्बजेय्यं उपगच्छेय्यं, पटिपज्जेय्यन्ति अत्थो।
Tattha yathā yathātiādīnaṃ padānaṃ ayaṃ saṅkhepattho – yena yena ākārena ayyo mahākaccāno dhammaṃ deseti ācikkhati paññapeti paṭṭhapeti vivarati vibhajati uttānīkaroti pakāseti, tena tena me upaparikkhato evaṃ hoti, yadetaṃ sikkhattayabrahmacariyaṃ ekampi divasaṃ akkhaṇḍaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparipuṇṇaṃ. Ekadivasampi kilesamalena amalinaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparisuddhaṃ. Saṅkhalikhitanti likhitasaṅkhasadisaṃ dhotasaṅkhasappaṭibhāgaṃ caritabbaṃ. Idaṃ nasukaraṃ agāraṃ ajjhāvasatā agāramajjhe vasantena ekanta paripuṇṇaṃ…pe… carituṃ yaṃnūnāhaṃ kese ceva massūni ca ohāretvā voropetvā kāsāyarasapītatāya kāsāyāni brahmacariyaṃ carantānaṃ anucchavikāni vatthāni acchādetvā nivāsetvā ceva pārupitvā ca agārasmā nikkhamitvā anagāriyaṃ pabbajeyyaṃ. Yasmā agārassa hitaṃ kasivāṇijjādikammaṃ agāriyanti vuccati, tañca pabbajjāya natthi, tasmā pabbajjā anagāriyā nāma. Taṃ anagāriyaṃ pabbajjaṃ pabbajeyyaṃ upagaccheyyaṃ, paṭipajjeyyanti attho.
एवं अत्तना रहोवितक्कितं सोणो उपासको थेरस्स आरोचेत्वा तं पटिपज्जितुकामो ‘‘पब्बाजेतु मं, भन्ते, अय्यो महाकच्चानो’’ति आह। थेरो पन ‘‘तावस्स ञाणपरिपाकं कथ’’न्ति उपधारेत्वा ञाणपरिपाकं आगमयमानो ‘‘दुक्करं खो’’तिआदिना पब्बज्जाछन्दं निवारेसि।
Evaṃ attanā rahovitakkitaṃ soṇo upāsako therassa ārocetvā taṃ paṭipajjitukāmo ‘‘pabbājetu maṃ, bhante, ayyo mahākaccāno’’ti āha. Thero pana ‘‘tāvassa ñāṇaparipākaṃ katha’’nti upadhāretvā ñāṇaparipākaṃ āgamayamāno ‘‘dukkaraṃ kho’’tiādinā pabbajjāchandaṃ nivāresi.
तत्थ एकभत्तन्ति ‘‘एकभत्तिको होति रत्तूपरतो विरतो विकालभोजना’’ति (दी॰ नि॰ १.१९४; अ॰ नि॰ ३.७१) एवं वुत्तं विकालभोजनविरतिं सन्धाय वदति। एकसेय्यन्ति अदुतियसेय्यं। एत्थ च सेय्यासीसेन ‘‘एको तिट्ठति, एको गच्छति, एको निसीदती’’तिआदिना (महानि॰ ७; ४९) नयेन वुत्तेसु चतूसु इरियापथेसु कायविवेकं दीपेति, न एकाकिना हुत्वा सयनमत्तं। ब्रह्मचरियन्ति मेथुनविरतिब्रह्मचरियं, सिक्खत्तयानुयोगसङ्खातं सासनब्रह्मचरियं वा। इङ्घाति चोदनत्थे निपातो। तत्थेवाति गेहेयेव। बुद्धानं सासनं अनुयुञ्जाति निच्चसीलउपोसथसीलादिभेदं पञ्चङ्गअट्ठङ्गदसङ्गसीलं, तदनुरूपञ्च समाधिपञ्ञाभावनं अनुयुञ्ज। एतञ्हि उपासकेन पुब्बभागे अनुयुञ्जितब्बं बुद्धसासनं नाम। तेनाह – ‘‘कालयुत्तं एकभत्तं एकसेय्यं ब्रह्मरिय’’न्ति।
Tattha ekabhattanti ‘‘ekabhattiko hoti rattūparato virato vikālabhojanā’’ti (dī. ni. 1.194; a. ni. 3.71) evaṃ vuttaṃ vikālabhojanaviratiṃ sandhāya vadati. Ekaseyyanti adutiyaseyyaṃ. Ettha ca seyyāsīsena ‘‘eko tiṭṭhati, eko gacchati, eko nisīdatī’’tiādinā (mahāni. 7; 49) nayena vuttesu catūsu iriyāpathesu kāyavivekaṃ dīpeti, na ekākinā hutvā sayanamattaṃ. Brahmacariyanti methunaviratibrahmacariyaṃ, sikkhattayānuyogasaṅkhātaṃ sāsanabrahmacariyaṃ vā. Iṅghāti codanatthe nipāto. Tatthevāti geheyeva. Buddhānaṃ sāsanaṃ anuyuñjāti niccasīlauposathasīlādibhedaṃ pañcaṅgaaṭṭhaṅgadasaṅgasīlaṃ, tadanurūpañca samādhipaññābhāvanaṃ anuyuñja. Etañhi upāsakena pubbabhāge anuyuñjitabbaṃ buddhasāsanaṃ nāma. Tenāha – ‘‘kālayuttaṃ ekabhattaṃ ekaseyyaṃ brahmariya’’nti.
तत्थ कालयुत्तन्ति चातुद्दसीपञ्चदसीअट्ठमीपाटिहारियपक्खसङ्खातेन कालेन युत्तं, यथावुत्तकाले वा तुय्हं अनुयुञ्जन्तस्स युत्तं पतिरूपं सक्कुणेय्यं, न सब्बकालं पब्बज्जाति अधिप्पायो। सब्बमेतं ञाणस्स अपरिपक्कत्ता तस्स कामानं दुप्पहानताय सम्मापटिपत्तियं योग्यं कारापेतुं वदति, न पब्बज्जाछन्दं निवारेतुं। पब्बज्जाभिसङ्खारोति पब्बजितुं आरम्भो उस्साहो। पटिपस्सम्भीति इन्द्रियानं अपरिपक्कत्ता, संवेगस्स च नातितिक्खभावतो वूपसमि। किञ्चापि पटिपस्सम्भि, थेरेन वुत्तविधिं पन अनुतिट्ठन्तो कालेन कालं थेरं उपसङ्कमित्वा पयिरुपासन्तो धम्मं सुणाति। तस्स वुत्तनयेनेव दुतियं पब्बज्जाय चित्तं उप्पज्जि, थेरस्स च आरोचेसि। दुतियम्पि थेरो पटिक्खिपि। ततियवारे पन ञाणस्स परिपक्कभावं ञत्वा ‘‘इदानि नं पब्बाजेतुं कालो’’ति थेरो पब्बाजेसि, पब्बजितञ्च तं तीणि संवच्छरानि अतिक्कमित्वा गणं परियेसित्वा उपसम्पादेसि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘दुतियम्पि खो सोणो…पे॰… उपसम्पादेसी’’ति।
Tattha kālayuttanti cātuddasīpañcadasīaṭṭhamīpāṭihāriyapakkhasaṅkhātena kālena yuttaṃ, yathāvuttakāle vā tuyhaṃ anuyuñjantassa yuttaṃ patirūpaṃ sakkuṇeyyaṃ, na sabbakālaṃ pabbajjāti adhippāyo. Sabbametaṃ ñāṇassa aparipakkattā tassa kāmānaṃ duppahānatāya sammāpaṭipattiyaṃ yogyaṃ kārāpetuṃ vadati, na pabbajjāchandaṃ nivāretuṃ. Pabbajjābhisaṅkhāroti pabbajituṃ ārambho ussāho. Paṭipassambhīti indriyānaṃ aparipakkattā, saṃvegassa ca nātitikkhabhāvato vūpasami. Kiñcāpi paṭipassambhi, therena vuttavidhiṃ pana anutiṭṭhanto kālena kālaṃ theraṃ upasaṅkamitvā payirupāsanto dhammaṃ suṇāti. Tassa vuttanayeneva dutiyaṃ pabbajjāya cittaṃ uppajji, therassa ca ārocesi. Dutiyampi thero paṭikkhipi. Tatiyavāre pana ñāṇassa paripakkabhāvaṃ ñatvā ‘‘idāni naṃ pabbājetuṃ kālo’’ti thero pabbājesi, pabbajitañca taṃ tīṇi saṃvaccharāni atikkamitvā gaṇaṃ pariyesitvā upasampādesi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘dutiyampi kho soṇo…pe… upasampādesī’’ti.
तत्थ अप्पभिक्खुकोति कतिपयभिक्खुको। तदा किर भिक्खू येभुय्येन मज्झिमदेसे एव वसिंसु। तस्मा तत्थ कतिपया एव अहेसुं , ते च एकस्मिं निगमे एको, एकस्मिं द्वेति एवं विसुं विसुं वसिंसु। किच्छेनाति दुक्खेन। कसिरेनाति आयासेन। ततो ततोति तस्मा तस्मा गामनिगमादितो। थेरेन हि कतिपये भिक्खू आनेत्वा अञ्ञेसु आनीयमानेसु पुब्बे आनीता केनचिदेव करणीयेन पक्कमिंसु, किञ्चि कालं आगमेत्वा पुन तेसु आनीयमानेसु इतरे पक्कमिंसु। एवं पुनप्पुनं आनयनेन सन्निपातो चिरेनेव अहोसि, थेरो च तदा एकविहारी अहोसि। दसवग्गं भिक्खुसङ्घं सन्निपातेत्वाति तदा भगवता पच्चन्तदेसेपि दसवग्गेनेव सङ्घेन उपसम्पदा अनुञ्ञाता। इतोनिदानञ्हि थेरेन याचितो पञ्चवग्गेन सङ्घेन पच्चन्तदेसे उपसम्पदं अनुजानि। तेन वुत्तं – ‘‘तिण्णं वस्सानं…पे॰… सन्निपातेत्वा’’ति।
Tattha appabhikkhukoti katipayabhikkhuko. Tadā kira bhikkhū yebhuyyena majjhimadese eva vasiṃsu. Tasmā tattha katipayā eva ahesuṃ , te ca ekasmiṃ nigame eko, ekasmiṃ dveti evaṃ visuṃ visuṃ vasiṃsu. Kicchenāti dukkhena. Kasirenāti āyāsena. Tato tatoti tasmā tasmā gāmanigamādito. Therena hi katipaye bhikkhū ānetvā aññesu ānīyamānesu pubbe ānītā kenacideva karaṇīyena pakkamiṃsu, kiñci kālaṃ āgametvā puna tesu ānīyamānesu itare pakkamiṃsu. Evaṃ punappunaṃ ānayanena sannipāto cireneva ahosi, thero ca tadā ekavihārī ahosi. Dasavaggaṃ bhikkhusaṅghaṃ sannipātetvāti tadā bhagavatā paccantadesepi dasavaggeneva saṅghena upasampadā anuññātā. Itonidānañhi therena yācito pañcavaggena saṅghena paccantadese upasampadaṃ anujāni. Tena vuttaṃ – ‘‘tiṇṇaṃ vassānaṃ…pe… sannipātetvā’’ti.
वस्संवुट्ठस्साति उपसम्पज्जित्वा पठमवस्सं उपगन्त्वा वुसितवतो। ईदिसो च ईदिसो चाति एवरूपो च एवरूपो च, एवरूपाय नामकायरूपकायसम्पत्तिया समन्नागतो, एवरूपाय धम्मकायसम्पत्तिया समन्नागतोति सुतोयेव मे सो भगवा। न खो मे सो भगवा सम्मुखा दिट्ठोति एतेन पुथुज्जनसद्धाय एवं आयस्मा सोणो भगवन्तं दट्ठुकामो अहोसि। अपरभागे पन सत्थारा सद्धिं एकगन्धकुटियं वसित्वा पच्चूससमयं अज्झिट्ठो सोळस अट्ठकवग्गिकानि सत्थु सम्मुखा अट्ठिं कत्वा मनसि कत्वा सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा अत्थधम्मप्पटिसंवेदी हुत्वा भणन्तो धम्मूपसञ्हितपामोज्जादिमुखेन समाहितो सरभञ्ञपरियोसाने विपस्सनं पट्ठपेत्वा सङ्खारे सम्मसन्तो अनुपुब्बेन अरहत्तं पापुणि। एतदत्थमेव हिस्स भगवता अत्तना सद्धिं एकगन्धकुटियं वासो आणत्तोति वदन्ति।
Vassaṃvuṭṭhassāti upasampajjitvā paṭhamavassaṃ upagantvā vusitavato. Īdiso ca īdiso cāti evarūpo ca evarūpo ca, evarūpāya nāmakāyarūpakāyasampattiyā samannāgato, evarūpāya dhammakāyasampattiyā samannāgatoti sutoyeva me so bhagavā. Na kho me so bhagavā sammukhā diṭṭhoti etena puthujjanasaddhāya evaṃ āyasmā soṇo bhagavantaṃ daṭṭhukāmo ahosi. Aparabhāge pana satthārā saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasitvā paccūsasamayaṃ ajjhiṭṭho soḷasa aṭṭhakavaggikāni satthu sammukhā aṭṭhiṃ katvā manasi katvā sabbaṃ cetaso samannāharitvā atthadhammappaṭisaṃvedī hutvā bhaṇanto dhammūpasañhitapāmojjādimukhena samāhito sarabhaññapariyosāne vipassanaṃ paṭṭhapetvā saṅkhāre sammasanto anupubbena arahattaṃ pāpuṇi. Etadatthameva hissa bhagavatā attanā saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vāso āṇattoti vadanti.
केचि पनाहु – ‘‘न खो मे सो भगवा सम्मुखा दिट्ठो’’ति इदं रूपकायदस्सनमेव सन्धाय वुत्तन्ति। आयस्मा हि सोणो पब्बजित्वाव थेरस्स सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा घटेन्तो वायमन्तो अनुपसम्पन्नोव सोतापन्नो हुत्वा उपसम्पज्जित्वा ‘‘उपासकापि सोतापन्ना होन्ति, अहम्पि सोतापन्नो, किमेत्थ चित्त’’न्ति उपरिमग्गत्थाय विपस्सनं वड्ढेत्वा अन्तोवस्सेयेव छळभिञ्ञो हुत्वा विसुद्धिपवारणाय पवारेसि । अरियसच्चदस्सनेन हि भगवतो धम्मकायो दिट्ठो नाम होति। वुत्तञ्हेतं –
Keci panāhu – ‘‘na kho me so bhagavā sammukhā diṭṭho’’ti idaṃ rūpakāyadassanameva sandhāya vuttanti. Āyasmā hi soṇo pabbajitvāva therassa santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā ghaṭento vāyamanto anupasampannova sotāpanno hutvā upasampajjitvā ‘‘upāsakāpi sotāpannā honti, ahampi sotāpanno, kimettha citta’’nti uparimaggatthāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā antovasseyeva chaḷabhiñño hutvā visuddhipavāraṇāya pavāresi . Ariyasaccadassanena hi bhagavato dhammakāyo diṭṭho nāma hoti. Vuttañhetaṃ –
‘‘यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सति। यो मं पस्सति, सो धम्मं पस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ३.८७)।
‘‘Yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passati. Yo maṃ passati, so dhammaṃ passatī’’ti (saṃ. ni. 3.87).
तस्मास्स धम्मकायदस्सनं पगेव सिद्धं, पवारेत्वा पन रूपकायं दट्ठुकामो अहोसीति।
Tasmāssa dhammakāyadassanaṃ pageva siddhaṃ, pavāretvā pana rūpakāyaṃ daṭṭhukāmo ahosīti.
‘‘सचे मं उपज्झायो अनुजानाती’’तिपि पाठो। ‘‘भन्ते’’ति पन लिखन्ति। तथा ‘‘साधु साधु, आवुसो सोण, गच्छ त्वं, आवुसो सोणा’’तिपि पाठो। ‘‘आवुसो’’ति पन केसुचि पोत्थकेसु नत्थि। तथा ‘‘एवमावुसोति खो आयस्मा सोणो’’तिपि पाठो। आवुसोवादोयेव हि अञ्ञमञ्ञं भिक्खूनं भगवतो धरमानकाले आचिण्णो। भगवन्तं पासादिकन्तिआदीनं पदानं अत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
‘‘Sace maṃ upajjhāyo anujānātī’’tipi pāṭho. ‘‘Bhante’’ti pana likhanti. Tathā ‘‘sādhu sādhu, āvuso soṇa, gaccha tvaṃ, āvuso soṇā’’tipi pāṭho. ‘‘Āvuso’’ti pana kesuci potthakesu natthi. Tathā ‘‘evamāvusoti kho āyasmā soṇo’’tipi pāṭho. Āvusovādoyeva hi aññamaññaṃ bhikkhūnaṃ bhagavato dharamānakāle āciṇṇo. Bhagavantaṃ pāsādikantiādīnaṃ padānaṃ attho heṭṭhā vuttoyeva.
कच्चि भिक्खु खमनीयन्ति भिक्खु इदं तुय्हं चतुचक्कं नवद्वारं सरीरयन्तं कच्चि खमनीयं, किं सक्का खमितुं सहितुं परिहरितुं, किं दुक्खभारो नाभिभवति। कच्चि यापनीयन्ति किं तंतंकिच्चेसु यापेतुं गमेतुं सक्का, न कञ्चि अन्तरायन्ति दस्सेति। कच्चिसि अप्पकिलमथेनाति अनायासेन इमं एत्तकं अद्धानं कच्चि आगतोसि।
Kacci bhikkhu khamanīyanti bhikkhu idaṃ tuyhaṃ catucakkaṃ navadvāraṃ sarīrayantaṃ kacci khamanīyaṃ, kiṃ sakkā khamituṃ sahituṃ pariharituṃ, kiṃ dukkhabhāro nābhibhavati. Kacci yāpanīyanti kiṃ taṃtaṃkiccesu yāpetuṃ gametuṃ sakkā, na kañci antarāyanti dasseti. Kaccisi appakilamathenāti anāyāsena imaṃ ettakaṃ addhānaṃ kacci āgatosi.
एतदहोसीति बुद्धाचिण्णं अनुस्सरन्तस्स आयस्मतो आनन्दस्स एतं ‘‘यस्स खो मं भगवा’’तिआदिना इदानि वुच्चमानं चित्ते आचिण्णं अहोसि। एकविहारेति एकगन्धकुटियं। गन्धकुटि हि इध विहारोति अधिप्पेता। वत्थुन्ति वसितुं।
Etadahosīti buddhāciṇṇaṃ anussarantassa āyasmato ānandassa etaṃ ‘‘yassa kho maṃ bhagavā’’tiādinā idāni vuccamānaṃ citte āciṇṇaṃ ahosi. Ekavihāreti ekagandhakuṭiyaṃ. Gandhakuṭi hi idha vihāroti adhippetā. Vatthunti vasituṃ.
निसज्जाय वीतिनामेत्वाति एत्थ यस्मा भगवा आयस्मतो सोणस्स समापत्तिसमापज्जने पटिसन्थारं करोन्तो सावकसाधारणा सब्बा समापत्तियो अनुलोमपटिलोमं समापज्जन्तो बहुदेव रत्तिं…पे॰… विहारं पाविसि, तस्मा आयस्मापि सोणो भगवतो अधिप्पायं ञत्वा तदनुरूपं सब्बा ता समापत्तियो समापज्जन्तो ‘‘बहुदेव रत्तिं…पे॰… विहारं पाविसी’’ति केचि वदन्ति। पविसित्वा च भगवता अनुञ्ञातो चीवरं तिरोकरणीयं कत्वापि भगवतो पादपस्से निसज्जाय वीतिनामेसि। अज्झेसीति आणापेसि। पटिभातु तं भिक्खु धम्मो भासितुन्ति भिक्खु तुय्हं धम्मो भासितुं उपट्ठातु ञाणमुखे आगच्छतु, यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं भणाहीति अत्थो।
Nisajjāya vītināmetvāti ettha yasmā bhagavā āyasmato soṇassa samāpattisamāpajjane paṭisanthāraṃ karonto sāvakasādhāraṇā sabbā samāpattiyo anulomapaṭilomaṃ samāpajjanto bahudeva rattiṃ…pe… vihāraṃ pāvisi, tasmā āyasmāpi soṇo bhagavato adhippāyaṃ ñatvā tadanurūpaṃ sabbā tā samāpattiyo samāpajjanto ‘‘bahudeva rattiṃ…pe… vihāraṃ pāvisī’’ti keci vadanti. Pavisitvā ca bhagavatā anuññāto cīvaraṃ tirokaraṇīyaṃ katvāpi bhagavato pādapasse nisajjāya vītināmesi. Ajjhesīti āṇāpesi. Paṭibhātu taṃ bhikkhu dhammo bhāsitunti bhikkhu tuyhaṃ dhammo bhāsituṃ upaṭṭhātu ñāṇamukhe āgacchatu, yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ bhaṇāhīti attho.
सोळस अट्ठकवग्गिकानीति अट्ठकवग्गभूतानि कामसुत्तादीनि सोळस सुत्तानि। सरेन अभणीति सुत्तुस्सारणसरेन अभासि, सरभञ्ञवसेन कथेसीति अत्थो। सरभञ्ञपरियोसानेति उस्सारणावसाने। सुग्गहितानीति सम्मा उग्गहितानि। सुमनसिकतानीति सुट्ठु मनसि कतानि। एकच्चो उग्गहणकाले सम्मा उग्गहेत्वापि पच्छा सज्झायादिवसेन मनसि करणकाले ब्यञ्जनानि वा मिच्छा रोपेति, पदपच्छाभट्ठं वा करोति, न एवमयं। इमिना पन सम्मदेव यथुग्गहितं मनसि कतानि। तेन वुत्तं – ‘‘सुमनसिकतानीति सुट्ठु मनसि कतानी’’ति। सूपधारितानीति अत्थतोपि सुट्ठु उपधारितानि। अत्थे हि सुट्टु उपधारिते सक्का पाळिं सम्मा उस्सारेतुं। कल्याणियासि वाचाय समन्नागतोति सिथिलधनितादीनं यथाविधानवचनेन परिमण्डलपदब्यञ्जनपरिपुण्णाय पोरिया वाचाय समन्नागतो आसि। विस्सट्ठायाति विमुत्ताय। एतेनस्स विमुत्तवादितं दस्सेति। अनेलगळायाति एला वुच्चति दोसो, तं न पग्घरतीति अनेलगळा, ताय निद्दोसायाति अत्थो। अथ वा अनेलगळायाति अनेलाय च अगळाय च निद्दोसाय अगळितपदब्यञ्जनाय, अपरिहीनपदब्यञ्जनायाति अत्थो। तथा हि नं भगवा ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं कल्याणवाक्करणानं यदिदं सोणो कुटिकण्णो’’ति (अ॰ नि॰ १.२०६) एतदग्गे ठपेसि। अत्थस्स विञ्ञापनियाति यथाधिप्पेतं अत्थं विञ्ञापेतुं समत्थाय।
Soḷasa aṭṭhakavaggikānīti aṭṭhakavaggabhūtāni kāmasuttādīni soḷasa suttāni. Sarena abhaṇīti suttussāraṇasarena abhāsi, sarabhaññavasena kathesīti attho. Sarabhaññapariyosāneti ussāraṇāvasāne. Suggahitānīti sammā uggahitāni. Sumanasikatānīti suṭṭhu manasi katāni. Ekacco uggahaṇakāle sammā uggahetvāpi pacchā sajjhāyādivasena manasi karaṇakāle byañjanāni vā micchā ropeti, padapacchābhaṭṭhaṃ vā karoti, na evamayaṃ. Iminā pana sammadeva yathuggahitaṃ manasi katāni. Tena vuttaṃ – ‘‘sumanasikatānīti suṭṭhu manasi katānī’’ti. Sūpadhāritānīti atthatopi suṭṭhu upadhāritāni. Atthe hi suṭṭu upadhārite sakkā pāḷiṃ sammā ussāretuṃ. Kalyāṇiyāsi vācāya samannāgatoti sithiladhanitādīnaṃ yathāvidhānavacanena parimaṇḍalapadabyañjanaparipuṇṇāya poriyā vācāya samannāgato āsi. Vissaṭṭhāyāti vimuttāya. Etenassa vimuttavāditaṃ dasseti. Anelagaḷāyāti elā vuccati doso, taṃ na paggharatīti anelagaḷā, tāya niddosāyāti attho. Atha vā anelagaḷāyāti anelāya ca agaḷāya ca niddosāya agaḷitapadabyañjanāya, aparihīnapadabyañjanāyāti attho. Tathā hi naṃ bhagavā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ kalyāṇavākkaraṇānaṃ yadidaṃ soṇo kuṭikaṇṇo’’ti (a. ni. 1.206) etadagge ṭhapesi. Atthassa viññāpaniyāti yathādhippetaṃ atthaṃ viññāpetuṃ samatthāya.
कतिवस्सोति सो किर मज्झिमवयस्स ततियकोट्ठासे ठितो आकप्पसम्पन्नो च परेसं चिरतरपब्बजितो विय खायति। तं सन्धाय भगवा पुच्छतीति केचि, तं अकारणं। एवं सन्ते समाधिसुखं अनुभवितुं युत्तो, एत्तकं कालं कस्मा पमादमापन्नोति पुन अनुयुञ्जितुं सत्था ‘‘कतिवस्सोसी’’ति तं पुच्छति। तेनेवाह – ‘‘किस्स पन त्वं भिक्खु एवं चिरं अकासी’’ति।
Kativassoti so kira majjhimavayassa tatiyakoṭṭhāse ṭhito ākappasampanno ca paresaṃ ciratarapabbajito viya khāyati. Taṃ sandhāya bhagavā pucchatīti keci, taṃ akāraṇaṃ. Evaṃ sante samādhisukhaṃ anubhavituṃ yutto, ettakaṃ kālaṃ kasmā pamādamāpannoti puna anuyuñjituṃ satthā ‘‘kativassosī’’ti taṃ pucchati. Tenevāha – ‘‘kissa pana tvaṃ bhikkhu evaṃ ciraṃ akāsī’’ti.
तत्थ किस्साति किं कारणा। एवं चिरं अकासीति एवं चिरायि, केन कारणेन एवं चिरकालं पब्बज्जं अनुपगन्त्वा अगारमज्झे वसीति अत्थो। चिरं दिट्ठो मेति चिरेन चिरकालेन मया दिट्ठो। कामेसूति किलेसकामेसु च वत्थुकामेसु च। आदीनवोति दोसो। अपि चाति कामेसु आदीनवे केनचि पकारेन दिट्ठेपि न तावाहं घरावासतो निक्खमितुं असक्खिं। कस्मा? सम्बाधो घरावासो उच्चावचेहि किच्चकरणीयेहि समुपब्यूळ्हो अगारियभावो। तेनेवाह – ‘‘बहुकिच्चो बहुकरणीयो’’ति।
Tattha kissāti kiṃ kāraṇā. Evaṃ ciraṃ akāsīti evaṃ cirāyi, kena kāraṇena evaṃ cirakālaṃ pabbajjaṃ anupagantvā agāramajjhe vasīti attho. Ciraṃ diṭṭho meti cirena cirakālena mayā diṭṭho. Kāmesūti kilesakāmesu ca vatthukāmesu ca. Ādīnavoti doso. Api cāti kāmesu ādīnave kenaci pakārena diṭṭhepi na tāvāhaṃ gharāvāsato nikkhamituṃ asakkhiṃ. Kasmā? Sambādho gharāvāso uccāvacehi kiccakaraṇīyehi samupabyūḷho agāriyabhāvo. Tenevāha – ‘‘bahukicco bahukaraṇīyo’’ti.
एतमत्थं विदित्वाति कामेसु यथाभूतं आदीनवदस्सिनो चित्तं चिरायित्वापि न पतिट्ठाति, अञ्ञदत्थु पदुमपलासे उदकबिन्दु विय विनिवत्ततियेवाति एतमत्थं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति पवत्तिं निवत्तिञ्च सम्मदेव जानन्तो पवत्तियं तन्निमित्ते च न कदाचिपि रमतीति इदमत्थदीपकं इमं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti kāmesu yathābhūtaṃ ādīnavadassino cittaṃ cirāyitvāpi na patiṭṭhāti, aññadatthu padumapalāse udakabindu viya vinivattatiyevāti etamatthaṃ sabbākārato viditvā. Imaṃ udānanti pavattiṃ nivattiñca sammadeva jānanto pavattiyaṃ tannimitte ca na kadācipi ramatīti idamatthadīpakaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ दिस्वा आदीनवं लोकेति सब्बस्मिं सङ्खारलोके ‘‘अनिच्चो दुक्खो विपरिणामधम्मो’’तिआदिना आदीनवं दोसं पञ्ञाय पस्सित्वा। एतेन विपस्सनावारो कथितो । ञत्वा धम्मं निरुपधिन्ति सब्बूपधिपटिनिस्सग्गत्ता निरुपधिं निब्बानधम्मं यथाभूतं ञत्वा निस्सरणविवेकासङ्खतामतसभावतो मग्गञाणेन पटिविज्झित्वा। ‘‘दिस्वा ञत्वा’’ति इमेसं पदानं ‘‘सप्पिं पिवित्वा बलं होति, सीहं दिस्वा भयं होति, पञ्ञाय दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ती’’तिआदीसु (पु॰ प॰ २०८; अ॰ नि॰ ९.४२-४३) विय हेतुअत्थता दट्ठब्बा। अरियो न रमती पापेति किलेसेहि आरकत्ता अरियो सप्पुरिसो अणुमत्तेपि पापे न रमति। कस्मा? पापे न रमती सुचीति सुविसुद्धकायसमाचारादिताय विसुद्धपुग्गलो राजहंसो विय उक्कारट्ठाने पापे संकिलिट्ठधम्मे न रमति नाभिनन्दति। ‘‘पापो न रमती सुचि’’न्तिपि पाठो। तस्सत्थो – पापो पापपुग्गलो सुचिं अनवज्जं वोदानधम्मं न रमति, अञ्ञदत्थु गामसूकरादयो विय उक्कारट्ठानं असुचिं संकिलेसधम्मंयेव रमतीति पटिपक्खतो देसनं परिवत्तेति।
Tattha disvā ādīnavaṃ loketi sabbasmiṃ saṅkhāraloke ‘‘anicco dukkho vipariṇāmadhammo’’tiādinā ādīnavaṃ dosaṃ paññāya passitvā. Etena vipassanāvāro kathito . Ñatvā dhammaṃ nirupadhinti sabbūpadhipaṭinissaggattā nirupadhiṃ nibbānadhammaṃ yathābhūtaṃ ñatvā nissaraṇavivekāsaṅkhatāmatasabhāvato maggañāṇena paṭivijjhitvā. ‘‘Disvā ñatvā’’ti imesaṃ padānaṃ ‘‘sappiṃ pivitvā balaṃ hoti, sīhaṃ disvā bhayaṃ hoti, paññāya disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’tiādīsu (pu. pa. 208; a. ni. 9.42-43) viya hetuatthatā daṭṭhabbā. Ariyo na ramatī pāpeti kilesehi ārakattā ariyo sappuriso aṇumattepi pāpe na ramati. Kasmā? Pāpe na ramatī sucīti suvisuddhakāyasamācārāditāya visuddhapuggalo rājahaṃso viya ukkāraṭṭhāne pāpe saṃkiliṭṭhadhamme na ramati nābhinandati. ‘‘Pāpo na ramatī suci’’ntipi pāṭho. Tassattho – pāpo pāpapuggalo suciṃ anavajjaṃ vodānadhammaṃ na ramati, aññadatthu gāmasūkarādayo viya ukkāraṭṭhānaṃ asuciṃ saṃkilesadhammaṃyeva ramatīti paṭipakkhato desanaṃ parivatteti.
एवं भगवता उदाने उदानिते आयस्मा सोणो उट्ठायासना भगवन्तं वन्दित्वा अत्तनो उपज्झायस्स वचनेन पच्चन्तदेसे पञ्चवग्गेन उपसम्पदादिपञ्चवत्थूनि याचि। भगवापि तानि अनुजानीति तं सब्बं खन्धके (महाव॰ २४२ आदयो) आगतनयेन वेदितब्बं।
Evaṃ bhagavatā udāne udānite āyasmā soṇo uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ vanditvā attano upajjhāyassa vacanena paccantadese pañcavaggena upasampadādipañcavatthūni yāci. Bhagavāpi tāni anujānīti taṃ sabbaṃ khandhake (mahāva. 242 ādayo) āgatanayena veditabbaṃ.
छट्ठसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Chaṭṭhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ६. सोणसुत्तं • 6. Soṇasuttaṃ
