| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
८. सोणाथेरीगाथावण्णना
8. Soṇātherīgāthāvaṇṇanā
दस पुत्ते विजायित्वातिआदिका सोणाय थेरिया गाथा। अयम्पि पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्वा एकदिवसं सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं आरद्धवीरियानं भिक्खुनीनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा, अधिकारकम्मं कत्वा सयम्पि तं ठानन्तरं पत्थेत्वा यावजीवं पुञ्ञानि कत्वा, ततो चुता कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा वयप्पत्ता पतिकुलं गता दस पुत्तधीतरो लभित्वा बहुपुत्तिकाति पञ्ञायित्थ। सा सामिके पब्बजिते वयप्पत्ते पुत्तधीतरो घरावासे पतिट्ठापेत्वा सब्बं धनं पुत्तानं विभजित्वा अदासि, न किञ्चि अत्तनो ठपेसि। तं पुत्ता च धीतरो च कतिपाहमेव उपट्ठहित्वा परिभवं अकंसु। सा ‘‘किं मय्हं इमेहि परिभवाय घरे वसन्तिया’’ति भिक्खुनियो उपसङ्कमित्वा पब्बज्जं याचि। तं भिक्खुनियो पब्बाजेसुं। सा लद्धूपसम्पदा ‘‘अहं महल्लिकाकाले पब्बजित्वा अप्पमत्ताय भवितब्ब’’न्ति भिक्खुनीनं वत्तपटिवत्तं करोन्ती ‘‘सब्बरत्तिं समणधम्मं करिस्सामी’’ति हेट्ठापासादे एकथम्भं हत्थेन गहेत्वा तं अविजहमाना समणधम्मं करोन्ती चङ्कममानापि ‘‘अन्धकारे ठाने रुक्खादीसु यत्थ कत्थचि मे सीसं पटिहञ्ञेय्या’’ति रुक्खं हत्थेन गहेत्वा तं अविजहमानाव समणधम्मं करोति। ततो पट्ठाय सा आरद्धवीरियताय पाकटा अहोसि। सत्था तस्सा ञाणपरिपाकं दिस्वा गन्धकुटियं निसिन्नोव ओभासं फरित्वा सम्मुखे निसिन्नो विय अत्तानं दस्सेत्वा –
Dasa putte vijāyitvātiādikā soṇāya theriyā gāthā. Ayampi padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patvā ekadivasaṃ satthu santike dhammaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ āraddhavīriyānaṃ bhikkhunīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā, adhikārakammaṃ katvā sayampi taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā yāvajīvaṃ puññāni katvā, tato cutā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kulagehe nibbattitvā vayappattā patikulaṃ gatā dasa puttadhītaro labhitvā bahuputtikāti paññāyittha. Sā sāmike pabbajite vayappatte puttadhītaro gharāvāse patiṭṭhāpetvā sabbaṃ dhanaṃ puttānaṃ vibhajitvā adāsi, na kiñci attano ṭhapesi. Taṃ puttā ca dhītaro ca katipāhameva upaṭṭhahitvā paribhavaṃ akaṃsu. Sā ‘‘kiṃ mayhaṃ imehi paribhavāya ghare vasantiyā’’ti bhikkhuniyo upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāci. Taṃ bhikkhuniyo pabbājesuṃ. Sā laddhūpasampadā ‘‘ahaṃ mahallikākāle pabbajitvā appamattāya bhavitabba’’nti bhikkhunīnaṃ vattapaṭivattaṃ karontī ‘‘sabbarattiṃ samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti heṭṭhāpāsāde ekathambhaṃ hatthena gahetvā taṃ avijahamānā samaṇadhammaṃ karontī caṅkamamānāpi ‘‘andhakāre ṭhāne rukkhādīsu yattha katthaci me sīsaṃ paṭihaññeyyā’’ti rukkhaṃ hatthena gahetvā taṃ avijahamānāva samaṇadhammaṃ karoti. Tato paṭṭhāya sā āraddhavīriyatāya pākaṭā ahosi. Satthā tassā ñāṇaparipākaṃ disvā gandhakuṭiyaṃ nisinnova obhāsaṃ pharitvā sammukhe nisinno viya attānaṃ dassetvā –
‘‘यो च वस्ससतं जीवे, अपस्सं धम्ममुत्तमं।
‘‘Yo ca vassasataṃ jīve, apassaṃ dhammamuttamaṃ;
एकाहं जीवितं सेय्यो, पस्सतो धम्ममुत्तम’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ११५) –
Ekāhaṃ jīvitaṃ seyyo, passato dhammamuttama’’nti. (dha. pa. 115) –
गाथं अभासि। सा गाथापरियोसाने अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेरी २.३.२२०-२४३) –
Gāthaṃ abhāsi. Sā gāthāpariyosāne arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. therī 2.3.220-243) –
‘‘पदुमुत्तरो नाम जिनो, सब्बधम्मान पारगू।
‘‘Padumuttaro nāma jino, sabbadhammāna pāragū;
इतो सतसहस्सम्हि, कप्पे उप्पज्जि नायको॥
Ito satasahassamhi, kappe uppajji nāyako.
‘‘तदा सेट्ठिकुले जाता, सुखिता पूजिता पिया।
‘‘Tadā seṭṭhikule jātā, sukhitā pūjitā piyā;
उपेत्वा तं मुनिवरं, अस्सोसिं मधुरं वचं॥
Upetvā taṃ munivaraṃ, assosiṃ madhuraṃ vacaṃ.
‘‘आरद्धवीरियानग्गं, वण्णेसि भिक्खुनिं जिनो।
‘‘Āraddhavīriyānaggaṃ, vaṇṇesi bhikkhuniṃ jino;
तं सुत्वा मुदिता हुत्वा, कारं कत्वान सत्थुनो॥
Taṃ sutvā muditā hutvā, kāraṃ katvāna satthuno.
‘‘अभिवादिय सम्बुद्धं, ठानं तं पत्थयिं तदा।
‘‘Abhivādiya sambuddhaṃ, ṭhānaṃ taṃ patthayiṃ tadā;
अनुमोदि महावीरो, सिज्झतं पणिधी तव॥
Anumodi mahāvīro, sijjhataṃ paṇidhī tava.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Satasahassito kappe, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मेसु दायादा, ओरसा धम्मनिम्मिता।
‘‘Tassa dhammesu dāyādā, orasā dhammanimmitā;
सोणाति नाम नामेन, हेस्सति सत्थु साविका॥
Soṇāti nāma nāmena, hessati satthu sāvikā.
‘‘तं सुत्वा मुदिता हुत्वा, यावजीवं तदा जिनं।
‘‘Taṃ sutvā muditā hutvā, yāvajīvaṃ tadā jinaṃ;
मेत्तचित्ता परिचरिं, पच्चयेहि विनायकं॥
Mettacittā paricariṃ, paccayehi vināyakaṃ.
‘‘तेन कम्मेन सुकतेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
जहित्वा मानुसं देहं, तावतिंसमगच्छहं॥
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘पच्छिमे च भवे दानि, जाता सेट्ठिकुले अहं।
‘‘Pacchime ca bhave dāni, jātā seṭṭhikule ahaṃ;
सावत्थियं पुरवरे, इद्धे फीते महद्धने॥
Sāvatthiyaṃ puravare, iddhe phīte mahaddhane.
‘‘यदा च योब्बनप्पत्ता, गन्त्वा पतिकुलं अहं।
‘‘Yadā ca yobbanappattā, gantvā patikulaṃ ahaṃ;
दस पुत्तानि अजनिं, सुरूपानि विसेसतो॥
Dasa puttāni ajaniṃ, surūpāni visesato.
‘‘सुखेधिता च ते सब्बे, जननेत्तमनोहरा।
‘‘Sukhedhitā ca te sabbe, jananettamanoharā;
अमित्तानम्पि रुचिता, मम पगेव ते सिया॥
Amittānampi rucitā, mama pageva te siyā.
‘‘ततो मय्हं अकामाय, दसपुत्तपुरक्खतो।
‘‘Tato mayhaṃ akāmāya, dasaputtapurakkhato;
पब्बजित्थ स मे भत्ता, देवदेवस्स सासने॥
Pabbajittha sa me bhattā, devadevassa sāsane.
‘‘तदेकिका विचिन्तेसिं, जीवितेनालमत्थु मे।
‘‘Tadekikā vicintesiṃ, jīvitenālamatthu me;
चत्ताय पतिपुत्तेहि, वुड्ढाय च वराकिया॥
Cattāya patiputtehi, vuḍḍhāya ca varākiyā.
‘‘अहम्पि तत्थ गच्छिस्सं, सम्पत्तो यत्थ मे पति।
‘‘Ahampi tattha gacchissaṃ, sampatto yattha me pati;
एवाहं चिन्तयित्वान, पब्बजिं अनगारियं॥
Evāhaṃ cintayitvāna, pabbajiṃ anagāriyaṃ.
‘‘ततो च मं भिक्खुनियो, एकं भिक्खुनुपस्सये।
‘‘Tato ca maṃ bhikkhuniyo, ekaṃ bhikkhunupassaye;
विहाय गच्छुमोवादं, तापेहि उदकं इति॥
Vihāya gacchumovādaṃ, tāpehi udakaṃ iti.
‘‘तदा उदकमाहित्वा, ओकिरित्वान कुम्भिया।
‘‘Tadā udakamāhitvā, okiritvāna kumbhiyā;
चुल्ले ठपेत्वा आसीना, ततो चित्तं समादहिं॥
Culle ṭhapetvā āsīnā, tato cittaṃ samādahiṃ.
‘‘खन्धे अनिच्चतो दिस्वा, दुक्खतो च अनत्ततो।
‘‘Khandhe aniccato disvā, dukkhato ca anattato;
खेपेत्वा आसवे सब्बे, अरहत्तमपापुणिं॥
Khepetvā āsave sabbe, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘तदागन्त्वा भिक्खुनियो, उण्होदकमपुच्छिसुं।
‘‘Tadāgantvā bhikkhuniyo, uṇhodakamapucchisuṃ;
तेजोधातुमधिट्ठाय, खिप्पं सन्तापयिं जलं॥
Tejodhātumadhiṭṭhāya, khippaṃ santāpayiṃ jalaṃ.
‘‘विम्हिता ता जिनवरं, एतमत्थमसावयुं।
‘‘Vimhitā tā jinavaraṃ, etamatthamasāvayuṃ;
तं सुत्वा मुदितो नाथो, इमं गाथं अभासथ॥
Taṃ sutvā mudito nātho, imaṃ gāthaṃ abhāsatha.
‘‘यो च वस्ससतं जीवे, कुसीतो हीनवीरियो।
‘‘Yo ca vassasataṃ jīve, kusīto hīnavīriyo;
एकाहं जीवितं सेय्यो, वीरियमारभतो दळ्हं॥
Ekāhaṃ jīvitaṃ seyyo, vīriyamārabhato daḷhaṃ.
‘‘आराधितो महावीरो, मया सुप्पटिपत्तिया।
‘‘Ārādhito mahāvīro, mayā suppaṭipattiyā;
आरद्धवीरियानग्गं, ममाह स महामुनि॥
Āraddhavīriyānaggaṃ, mamāha sa mahāmuni.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अथ नं भगवा भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो आरद्धवीरियानं अग्गट्ठाने ठपेसि। सा एकदिवसं अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा उदानवसेन –
Atha naṃ bhagavā bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento āraddhavīriyānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Sā ekadivasaṃ attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā udānavasena –
१०२.
102.
‘‘दस पुत्ते विजायित्वा, अस्मिं रूपसमुस्सये।
‘‘Dasa putte vijāyitvā, asmiṃ rūpasamussaye;
ततोहं दुब्बला जिण्णा, भिक्खुनिं उपसङ्कमिं॥
Tatohaṃ dubbalā jiṇṇā, bhikkhuniṃ upasaṅkamiṃ.
१०३.
103.
‘‘सा मे धम्ममदेसेसि, खन्धायतनधातुयो।
‘‘Sā me dhammamadesesi, khandhāyatanadhātuyo;
तस्सा धम्मं सुणित्वान, केसे छेत्वान पब्बजिं॥
Tassā dhammaṃ suṇitvāna, kese chetvāna pabbajiṃ.
१०४.
104.
‘‘तस्सा मे सिक्खमानाय, दिब्बचक्खु विसोधितं।
‘‘Tassā me sikkhamānāya, dibbacakkhu visodhitaṃ;
पुब्बेनिवासं जानामि, यत्थ मे वुसितं पुरे॥
Pubbenivāsaṃ jānāmi, yattha me vusitaṃ pure.
१०५.
105.
‘‘अनिमित्तञ्च भावेमि, एकग्गा सुसमाहिता।
‘‘Animittañca bhāvemi, ekaggā susamāhitā;
अनन्तराविमोक्खासिं, अनुपादाय निब्बुता॥
Anantarāvimokkhāsiṃ, anupādāya nibbutā.
१०६.
106.
‘‘पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता, तिट्ठन्ति छिन्नमूलका।
‘‘Pañcakkhandhā pariññātā, tiṭṭhanti chinnamūlakā;
धि तवत्थु जरे जम्मे, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति॥ – इमा गाथा अभासि।
Dhi tavatthu jare jamme, natthi dāni punabbhavo’’ti. – imā gāthā abhāsi;
तत्थ रूपसमुस्सयेति रूपसङ्खाते समुस्सये। अयञ्हि रूपसद्दो ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.६०) रूपायतने आगतो। ‘‘यंकिञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्न’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१८१) रूपक्खन्धे। ‘‘पियरूपे सातरूपे रज्जती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.४०९) सभावे। ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३३८; अ॰ नि॰ १.४२७-४३४) कसिणायतने। ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३३९; अ॰ नि॰ १.४३५-४४२) रूपझाने। ‘‘अट्ठिञ्च पटिच्च न्हारुञ्च पटिच्च मंसञ्च पटिच्च चम्मञ्च पटिच्च आकासो परिवारितो रूपन्त्वेव सङ्खं गच्छती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३०६) रूपकाये। इधापि रूपकायेव दट्ठब्बो। समुस्सयसद्दोपि अट्ठीनं सरीरस्स परियायो। ‘‘सतन्ति समुस्सया’’तिआदीसु अट्ठिसरीरपरियाये। ‘‘आतुरं असुचिं पूतिं, पस्स नन्दे समुस्सय’’न्तिआदीसु (थेरगा॰ १९) सरीरे। इधापि सरीरे एव दट्ठब्बो। तेन वुत्तं – ‘‘रूपसमुस्सये’’ति, रूपसङ्खाते समुस्सये सरीरेति अत्थो। ठत्वाति वचनसेसो। अस्मिं रूपसमुस्सयेति हि इमस्मिं रूपसमुस्सये ठत्वा इमं रूपकायं निस्साय दस पुत्ते विजायित्वाति योजना। ततोति तस्मा दसपुत्तविजायनहेतु। सा हि पठमवयं अतिक्कमित्वा पुत्तके विजायन्ती अनुक्कमेन दुब्बलसरीरा जराजिण्णा च अहोसि। तेन वुत्तं ‘‘ततोहं दुब्बला जिण्णा’’ति।
Tattha rūpasamussayeti rūpasaṅkhāte samussaye. Ayañhi rūpasaddo ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’ntiādīsu (saṃ. ni. 4.60) rūpāyatane āgato. ‘‘Yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’ntiādīsu (a. ni. 4.181) rūpakkhandhe. ‘‘Piyarūpe sātarūpe rajjatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.409) sabhāve. ‘‘Bahiddhā rūpāni passatī’’tiādīsu (dī. ni. 3.338; a. ni. 1.427-434) kasiṇāyatane. ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’tiādīsu (dī. ni. 3.339; a. ni. 1.435-442) rūpajhāne. ‘‘Aṭṭhiñca paṭicca nhāruñca paṭicca maṃsañca paṭicca cammañca paṭicca ākāso parivārito rūpantveva saṅkhaṃ gacchatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.306) rūpakāye. Idhāpi rūpakāyeva daṭṭhabbo. Samussayasaddopi aṭṭhīnaṃ sarīrassa pariyāyo. ‘‘Satanti samussayā’’tiādīsu aṭṭhisarīrapariyāye. ‘‘Āturaṃ asuciṃ pūtiṃ, passa nande samussaya’’ntiādīsu (theragā. 19) sarīre. Idhāpi sarīre eva daṭṭhabbo. Tena vuttaṃ – ‘‘rūpasamussaye’’ti, rūpasaṅkhāte samussaye sarīreti attho. Ṭhatvāti vacanaseso. Asmiṃ rūpasamussayeti hi imasmiṃ rūpasamussaye ṭhatvā imaṃ rūpakāyaṃ nissāya dasa putte vijāyitvāti yojanā. Tatoti tasmā dasaputtavijāyanahetu. Sā hi paṭhamavayaṃ atikkamitvā puttake vijāyantī anukkamena dubbalasarīrā jarājiṇṇā ca ahosi. Tena vuttaṃ ‘‘tatohaṃ dubbalā jiṇṇā’’ti.
तस्साति ततो, तस्साति वा तस्सा सन्तिके। पुन तस्साति करणे सामिवचनं, तायाति अत्थो। सिक्खमानायाति तिस्सोपि सिक्खा सिक्खमाना।
Tassāti tato, tassāti vā tassā santike. Puna tassāti karaṇe sāmivacanaṃ, tāyāti attho. Sikkhamānāyāti tissopi sikkhā sikkhamānā.
अनन्तराविमोक्खासिन्ति अग्गमग्गस्स अनन्तरा उप्पन्नविमोक्खा आसिं। रूपी रूपानि पस्सतीतिआदयो हि अट्ठपि विमोक्खा अनन्तरविमोक्खा नाम न होन्ति। मग्गानन्तरं अनुप्पत्ता हि फलविमोक्खा फलसमापत्तिकाले पवत्तमानापि पठममग्गानन्तरमेव समुप्पत्तितो तं उपादाय अनन्तरविमोक्खा नाम, यथा मग्गसमाधि आनन्तरिकसमाधीति वुच्चति। अनुपादाय निब्बुताति रूपादीसु किञ्चिपि अग्गहेत्वा किलेसपरिनिब्बानेन निब्बुता आसिं।
Anantarāvimokkhāsinti aggamaggassa anantarā uppannavimokkhā āsiṃ. Rūpī rūpāni passatītiādayo hi aṭṭhapi vimokkhā anantaravimokkhā nāma na honti. Maggānantaraṃ anuppattā hi phalavimokkhā phalasamāpattikāle pavattamānāpi paṭhamamaggānantarameva samuppattito taṃ upādāya anantaravimokkhā nāma, yathā maggasamādhi ānantarikasamādhīti vuccati. Anupādāya nibbutāti rūpādīsu kiñcipi aggahetvā kilesaparinibbānena nibbutā āsiṃ.
एवं विज्जात्तयं विभावेत्वा अरहत्तफलेन कूटं गण्हन्ती उदानेत्वा, इदानि जराय चिरकालं उपद्दुतसरीरं विगरहन्ती सह वत्थुना तस्स समतिक्कन्तभावं विभावेतुं ‘‘पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता’’ति ओसानगाथमाह। तत्थ धि तवत्थु जरे जम्मेति अङ्गानं सिथिलभावकरणादिना जरे जम्मे लामके हीने तव तुय्हं धि अत्थु धिकारो होतु। नत्थि दानि पुनब्भवोति तस्मा त्वं मया अतिक्कन्ता अभिभूतासीति अधिप्पायो।
Evaṃ vijjāttayaṃ vibhāvetvā arahattaphalena kūṭaṃ gaṇhantī udānetvā, idāni jarāya cirakālaṃ upaddutasarīraṃ vigarahantī saha vatthunā tassa samatikkantabhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘pañcakkhandhā pariññātā’’ti osānagāthamāha. Tattha dhi tavatthu jare jammeti aṅgānaṃ sithilabhāvakaraṇādinā jare jamme lāmake hīne tava tuyhaṃ dhi atthu dhikāro hotu. Natthi dāni punabbhavoti tasmā tvaṃ mayā atikkantā abhibhūtāsīti adhippāyo.
सोणाथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Soṇātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / ८. सोणाथेरीगाथा • 8. Soṇātherīgāthā
