| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
४. सोपाकत्थेरगाथावण्णना
4. Sopākattheragāthāvaṇṇanā
दिस्वा पासादछायायन्तिआदिका आयस्मतो सोपाकत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो सिद्धत्थस्स भगवतो काले ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो ब्राह्मणानं विज्जासिप्पेसु निप्फत्तिं गतो कामेसु आदीनवं दिस्वा घरावासं पहाय तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा एकस्मिं पब्बते विहरति। सत्था आसन्नमरणं तं ञत्वा तस्स सन्तिकं अगमासि। सो भगवन्तं दिस्वा पसन्नचित्तो उळारं पीतिसोमनस्सं पवेदेन्तो पुप्फमयं आसनं पञ्ञपेत्वा अदासि। सत्था तत्थ निसीदित्वा, अनिच्चतापटिसंयुत्तं धम्मिं कथं कथेत्वा तस्स पस्सन्तस्सेव आकासेन अगमासि। सो पुब्बे गहितं निच्चग्गाहं पहाय अनिच्चसञ्ञं हदये ठपेत्वा, कालङ्कत्वा, देवलोके उप्पजित्वा, अपरापरं देवमनुस्सेसु संसरन्तो, इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे सोपाकयोनियं निब्बत्ति। सो जातिआगतेन सोपाकोति नामेन पञ्ञायि। केचि पन ‘‘वाणिजकुले निब्बत्तो, ‘सोपाको’ति पन नाममत्त’’न्ति वदन्ति। तं अपदानपाळिया विरुज्झति ‘‘पच्छिमे भवे सम्पत्ते, सोपाकयोनुपागमि’’न्ति वचनतो।
Disvāpāsādachāyāyantiādikā āyasmato sopākattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto siddhatthassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā viññutaṃ patto brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gato kāmesu ādīnavaṃ disvā gharāvāsaṃ pahāya tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā ekasmiṃ pabbate viharati. Satthā āsannamaraṇaṃ taṃ ñatvā tassa santikaṃ agamāsi. So bhagavantaṃ disvā pasannacitto uḷāraṃ pītisomanassaṃ pavedento pupphamayaṃ āsanaṃ paññapetvā adāsi. Satthā tattha nisīditvā, aniccatāpaṭisaṃyuttaṃ dhammiṃ kathaṃ kathetvā tassa passantasseva ākāsena agamāsi. So pubbe gahitaṃ niccaggāhaṃ pahāya aniccasaññaṃ hadaye ṭhapetvā, kālaṅkatvā, devaloke uppajitvā, aparāparaṃ devamanussesu saṃsaranto, imasmiṃ buddhuppāde rājagahe sopākayoniyaṃ nibbatti. So jātiāgatena sopākoti nāmena paññāyi. Keci pana ‘‘vāṇijakule nibbatto, ‘sopāko’ti pana nāmamatta’’nti vadanti. Taṃ apadānapāḷiyā virujjhati ‘‘pacchime bhave sampatte, sopākayonupāgami’’nti vacanato.
तस्स चतुमासजातस्स पिता कालमकासि, चूळपिता पोसेसि। अनुक्कमेन सत्तवस्सिको जातो। एकदिवसं चूळपिता ‘‘अत्तनो पुत्तेन कलहं करोती’’ति कुज्झित्वा, तं सुसानं नेत्वा, द्वे हत्थे रज्जुया एकतो बन्धित्वा, ताय एव रज्जुया मतमनुस्सस्स सरीरे गाळ्हं बन्धित्वा गतो ‘‘सिङ्गालादयो खादन्तू’’ति। पच्छिमभविकताय दारकस्स पुञ्ञफलेन सयं मारेतुं न विसहि, सिङ्गालादयोपि न अभिभविंसु। दारको अड्ढरत्तसमये एवं विप्पलपति –
Tassa catumāsajātassa pitā kālamakāsi, cūḷapitā posesi. Anukkamena sattavassiko jāto. Ekadivasaṃ cūḷapitā ‘‘attano puttena kalahaṃ karotī’’ti kujjhitvā, taṃ susānaṃ netvā, dve hatthe rajjuyā ekato bandhitvā, tāya eva rajjuyā matamanussassa sarīre gāḷhaṃ bandhitvā gato ‘‘siṅgālādayo khādantū’’ti. Pacchimabhavikatāya dārakassa puññaphalena sayaṃ māretuṃ na visahi, siṅgālādayopi na abhibhaviṃsu. Dārako aḍḍharattasamaye evaṃ vippalapati –
‘‘का गति मे अगतिस्स, को वा बन्धु अबन्धुनो।
‘‘Kā gati me agatissa, ko vā bandhu abandhuno;
सुसानमज्झे बन्धस्स, को मे अभयदायको’’ति॥
Susānamajjhe bandhassa, ko me abhayadāyako’’ti.
सत्था ताय वेलाय वेनेय्यबन्धवे ओलोकेन्तो दारकस्स हदयब्भन्तरे पज्जलन्तं अरहत्तूपनिस्सयं दिस्वा ओभासं फरित्वा सतिं जनेत्वा एवमाह –
Satthā tāya velāya veneyyabandhave olokento dārakassa hadayabbhantare pajjalantaṃ arahattūpanissayaṃ disvā obhāsaṃ pharitvā satiṃ janetvā evamāha –
‘‘एहि सोपाक मा भायि, ओलोकस्सु तथागतं।
‘‘Ehi sopāka mā bhāyi, olokassu tathāgataṃ;
अहं तं तारयिस्सामि, राहुमुखेव चन्दिम’’न्ति॥
Ahaṃ taṃ tārayissāmi, rāhumukheva candima’’nti.
दारको बुद्धानुभावेन छिन्नबन्धनो गाथापरियोसाने सोतापन्नो हुत्वा गन्धकुटिसम्मुखे अट्ठासि। तस्स माता पुत्तं अपस्सन्ती चूळपितरं पुच्छित्वा तेनस्स पवत्तिया अकथिताय तत्थ तत्थ गन्त्वा विचिनन्ती ‘‘बुद्धा किर अतीतानागतपच्चुप्पन्नं जानन्ति, यंनूनाहं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा मम पुत्तस्स पवत्तिं जानेय्य’’न्ति सत्थु सन्तिकं अगमासि। सत्था, इद्धिया तं पटिच्छादेत्वा, ‘‘भन्ते, मम पुत्तं न पस्सामि, अपिच भगवा तस्स पवत्तिं जानाती’’ति ताय पुट्ठो –
Dārako buddhānubhāvena chinnabandhano gāthāpariyosāne sotāpanno hutvā gandhakuṭisammukhe aṭṭhāsi. Tassa mātā puttaṃ apassantī cūḷapitaraṃ pucchitvā tenassa pavattiyā akathitāya tattha tattha gantvā vicinantī ‘‘buddhā kira atītānāgatapaccuppannaṃ jānanti, yaṃnūnāhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā mama puttassa pavattiṃ jāneyya’’nti satthu santikaṃ agamāsi. Satthā, iddhiyā taṃ paṭicchādetvā, ‘‘bhante, mama puttaṃ na passāmi, apica bhagavā tassa pavattiṃ jānātī’’ti tāya puṭṭho –
‘‘न सन्ति पुत्ता ताणाय, न पिता नापि बन्धवा।
‘‘Na santi puttā tāṇāya, na pitā nāpi bandhavā;
अन्तकेनाधिपन्नस्स, नत्थि ञातीसु ताणता’’ति॥ (ध॰ प॰ २८८) –
Antakenādhipannassa, natthi ñātīsu tāṇatā’’ti. (dha. pa. 288) –
धम्मं कथेसि। तं सुत्वा सा सोतापन्ना अहोसि। दारको अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.२.११२-१२३) –
Dhammaṃ kathesi. Taṃ sutvā sā sotāpannā ahosi. Dārako arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.2.112-123) –
‘‘पब्भारं सोधयन्तस्स, विपिने पब्बतुत्तमे।
‘‘Pabbhāraṃ sodhayantassa, vipine pabbatuttame;
सिद्धत्थो नाम भगवा, आगच्छि मम सन्तिकं॥
Siddhattho nāma bhagavā, āgacchi mama santikaṃ.
‘‘बुद्धं उपगतं दिस्वा, लोकजेट्ठस्स तादिनो।
‘‘Buddhaṃ upagataṃ disvā, lokajeṭṭhassa tādino;
सन्थरं सन्थरित्वान, पुप्फासनमदासहं॥
Santharaṃ santharitvāna, pupphāsanamadāsahaṃ.
‘‘पुप्फासने निसीदित्वा, सिद्धत्थो लोकनायको।
‘‘Pupphāsane nisīditvā, siddhattho lokanāyako;
ममञ्च गतिमञ्ञाय, अनिच्चतमुदाहरि॥
Mamañca gatimaññāya, aniccatamudāhari.
‘‘अनिच्चा वत सङ्खारा, उप्पादवयधम्मिनो।
‘‘Aniccā vata saṅkhārā, uppādavayadhammino;
उप्पज्जित्वा निरुज्झन्ति, तेसं वूपसमो सुखो॥
Uppajjitvā nirujjhanti, tesaṃ vūpasamo sukho.
‘‘इदं वत्वान सब्बञ्ञू, लोकजेट्ठो नरासभो।
‘‘Idaṃ vatvāna sabbaññū, lokajeṭṭho narāsabho;
नभं अब्भुग्गमी वीरो, हंसराजाव अम्बरे॥
Nabhaṃ abbhuggamī vīro, haṃsarājāva ambare.
‘‘सकं दिट्ठिं जहित्वान, भावयानिच्चसञ्ञहं।
‘‘Sakaṃ diṭṭhiṃ jahitvāna, bhāvayāniccasaññahaṃ;
एकाहं भावयित्वान, तत्थ कालं कतो अहं॥
Ekāhaṃ bhāvayitvāna, tattha kālaṃ kato ahaṃ.
‘‘द्वे सम्पत्ती अनुभोत्वा, सुक्कमूलेन चोदितो।
‘‘Dve sampattī anubhotvā, sukkamūlena codito;
पच्छिमे भवे सम्पत्ते, सपाकयोनुपागमिं॥
Pacchime bhave sampatte, sapākayonupāgamiṃ.
‘‘अगारा अभिनिक्खम्म, पब्बजिं अनगारियं।
‘‘Agārā abhinikkhamma, pabbajiṃ anagāriyaṃ;
जातिया सत्तवस्सोहं, अरहत्तमपापुणिं॥
Jātiyā sattavassohaṃ, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘आरद्धवीरियो पहितत्तो, सीलेसु सुसमाहितो।
‘‘Āraddhavīriyo pahitatto, sīlesu susamāhito;
तोसेत्वान महानागं, अलत्थं उपसम्पदं॥
Tosetvāna mahānāgaṃ, alatthaṃ upasampadaṃ.
‘‘चतुन्नवुतितो कप्पे, यं कम्ममकरिं तदा।
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, पुप्फदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, pupphadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘चतुन्नवुतितो कप्पे, यं सञ्ञं भावयिं तदा।
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ saññaṃ bhāvayiṃ tadā;
तं सञ्ञं भावयन्तस्स, पत्तो मे आसवक्खयो॥
Taṃ saññaṃ bhāvayantassa, patto me āsavakkhayo.
‘‘पटिसम्भिदा चतस्सो…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Paṭisambhidā catasso…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अथ भगवा इद्धिं पटिसंहरि। सापि पुत्तं दिस्वा हट्ठतुट्ठो तस्स खीणासवभावं सुत्वा पब्बाजेत्वा गता। सो सत्थारं गन्धकुटिच्छायायं चङ्कमन्तं उपसङ्कमित्वा, वन्दित्वा अनुचङ्कमि। तस्स भगवा उपसम्पदं अनुजानितुकामो ‘‘एकं नाम कि’’न्तिआदिना दस पञ्हे पुच्छि। सोपि सत्थु अधिप्पायं गण्हन्तो सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन संसन्देन्तो ‘‘सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका’’तिआदिना (खु॰ पा॰ ४.१) ते पञ्हे विस्सज्जेसि। तेनेव ते कुमारपञ्हा नाम जाता। सत्था तस्स पञ्हब्याकरणेन आराधितचित्तो उपसम्पदं अनुजानि। तेन सा पञ्हब्याकरणूपसम्पदा नाम जाता। तस्सिमं अत्तनो पवत्तिं पकासेत्वा थेरो अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Atha bhagavā iddhiṃ paṭisaṃhari. Sāpi puttaṃ disvā haṭṭhatuṭṭho tassa khīṇāsavabhāvaṃ sutvā pabbājetvā gatā. So satthāraṃ gandhakuṭicchāyāyaṃ caṅkamantaṃ upasaṅkamitvā, vanditvā anucaṅkami. Tassa bhagavā upasampadaṃ anujānitukāmo ‘‘ekaṃ nāma ki’’ntiādinā dasa pañhe pucchi. Sopi satthu adhippāyaṃ gaṇhanto sabbaññutaññāṇena saṃsandento ‘‘sabbe sattā āhāraṭṭhitikā’’tiādinā (khu. pā. 4.1) te pañhe vissajjesi. Teneva te kumārapañhā nāma jātā. Satthā tassa pañhabyākaraṇena ārādhitacitto upasampadaṃ anujāni. Tena sā pañhabyākaraṇūpasampadā nāma jātā. Tassimaṃ attano pavattiṃ pakāsetvā thero aññaṃ byākaronto –
४८०.
480.
‘‘दिस्वा पासादछायायं, चङ्कमन्तं नरुत्तमं।
‘‘Disvā pāsādachāyāyaṃ, caṅkamantaṃ naruttamaṃ;
तत्थ नं उपसङ्कम्म, वन्दिस्सं पुरिसुत्तमं॥
Tattha naṃ upasaṅkamma, vandissaṃ purisuttamaṃ.
४८१.
481.
‘‘एकंसं चीवरं कत्वा, संहरित्वान पाणयो।
‘‘Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā, saṃharitvāna pāṇayo;
अनुचङ्कमिस्सं विरजं, सब्बसत्तानमुत्तमं॥
Anucaṅkamissaṃ virajaṃ, sabbasattānamuttamaṃ.
४८२.
482.
‘‘ततो पञ्हे अपुच्छि मं, पञ्हानं कोविदो विदू।
‘‘Tato pañhe apucchi maṃ, pañhānaṃ kovido vidū;
अच्छम्भी च अभीतो च, ब्याकासिं सत्थुनो अहं॥
Acchambhī ca abhīto ca, byākāsiṃ satthuno ahaṃ.
४८३.
483.
‘‘विस्सज्जितेसु पञ्हेसु, अनुमोदि तथागतो।
‘‘Vissajjitesu pañhesu, anumodi tathāgato;
भिक्खुसङ्घं विलोकेत्वा, इममत्थं अभासथ॥
Bhikkhusaṅghaṃ viloketvā, imamatthaṃ abhāsatha.
४८४.
484.
‘‘‘लाभा अङ्गानं मगधानं, येसायं परिभुञ्जति।
‘‘‘Lābhā aṅgānaṃ magadhānaṃ, yesāyaṃ paribhuñjati;
चीवरं पिण्डपातञ्च, पच्चयं सयनासनं।
Cīvaraṃ piṇḍapātañca, paccayaṃ sayanāsanaṃ;
पच्चुट्ठानञ्च सामीचिं, तेसं लाभा’ति चाब्रवि॥
Paccuṭṭhānañca sāmīciṃ, tesaṃ lābhā’ti cābravi.
४८५.
485.
‘‘‘अज्जदग्गे मं सोपाक, दस्सनायोपसङ्कम।
‘‘‘Ajjadagge maṃ sopāka, dassanāyopasaṅkama;
एसा चेव ते सोपाक, भवतु उपसम्पदा’’’॥
Esā ceva te sopāka, bhavatu upasampadā’’’.
४८६.
486.
‘‘जातिया सत्तवस्सेन, लद्धान उपसम्पदं।
‘‘Jātiyā sattavassena, laddhāna upasampadaṃ;
धारेमि अन्तिमं देहं, अहो धम्मसुधम्मता’’ति॥ – इमा गाथा अभासि।
Dhāremi antimaṃ dehaṃ, aho dhammasudhammatā’’ti. – imā gāthā abhāsi;
तत्थ पासादछायायन्ति गन्धकुटिच्छायायं। वन्दिस्सन्ति, अभिवन्दिं।
Tattha pāsādachāyāyanti gandhakuṭicchāyāyaṃ. Vandissanti, abhivandiṃ.
संहरित्वान पाणयोति उभो हत्थे कमलमकुळाकारेन सङ्गते कत्वा, अञ्जलिं पग्गहेत्वाति अत्थो। अनुचङ्कमिस्सन्ति चङ्कमन्तस्स सत्थुनो अनुपच्छतो अनुगमनवसेन चङ्कमिं। विरजन्ति विगतरागादिरजं।
Saṃharitvāna pāṇayoti ubho hatthe kamalamakuḷākārena saṅgate katvā, añjaliṃ paggahetvāti attho. Anucaṅkamissanti caṅkamantassa satthuno anupacchato anugamanavasena caṅkamiṃ. Virajanti vigatarāgādirajaṃ.
पञ्हेति कुमारपञ्हे। विदूति वेदितब्बं विदितवा, सब्बञ्ञूति अत्थो। ‘‘सत्था मं पुच्छती’’ति उप्पज्जनकस्स छम्भितत्तस्स भयस्स च सेतुघातेन पहीनत्ता अच्छम्भी च अभीतो च ब्याकासि।
Pañheti kumārapañhe. Vidūti veditabbaṃ viditavā, sabbaññūti attho. ‘‘Satthā maṃ pucchatī’’ti uppajjanakassa chambhitattassa bhayassa ca setughātena pahīnattā acchambhī ca abhīto ca byākāsi.
येसायन्ति येसं अङ्गमगधानं अयं सोपाको। पच्चयन्ति गिलानपच्चयं। सामीचिन्ति मग्गदानबीजनादिसामीचिकिरियं।
Yesāyanti yesaṃ aṅgamagadhānaṃ ayaṃ sopāko. Paccayanti gilānapaccayaṃ. Sāmīcinti maggadānabījanādisāmīcikiriyaṃ.
अज्जदग्गेति द-कारो पदसन्धिकरो, अज्ज अग्गे आदिं कत्वा, अज्ज पट्ठाय। ‘‘अज्जतग्गे’’तिपि पाळि, अज्जतं आदिं कत्वाति अत्थो। दस्सनायोपसङ्कमाति ‘‘हीनजच्चो, वयसा तरुणतरो’’ति वा अचिन्तेत्वा दस्सनाय मं उपसङ्कम। एसा चेवाति या तस्स मम सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन सद्धिं संसन्देत्वा कता पञ्हविस्सज्जना। एसायेव ते भवतु उपसम्पदा इति च अब्रवीति योजना। ‘‘लद्धा मे उपसम्पदा’’तिपि पाळि। ये पन ‘‘लद्धान उपसम्पद’’न्तिपि पठन्ति, तेसं सत्तवस्सेनाति सत्तमेन वस्सेनाति अत्थो, सत्तवस्सेन वा हुत्वाति वचनसेसो। यं पनेत्थ अवुत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Ajjadaggeti da-kāro padasandhikaro, ajja agge ādiṃ katvā, ajja paṭṭhāya. ‘‘Ajjatagge’’tipi pāḷi, ajjataṃ ādiṃ katvāti attho. Dassanāyopasaṅkamāti ‘‘hīnajacco, vayasā taruṇataro’’ti vā acintetvā dassanāya maṃ upasaṅkama. Esā cevāti yā tassa mama sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsandetvā katā pañhavissajjanā. Esāyeva te bhavatu upasampadā iti ca abravīti yojanā. ‘‘Laddhā me upasampadā’’tipi pāḷi. Ye pana ‘‘laddhāna upasampada’’ntipi paṭhanti, tesaṃ sattavassenāti sattamena vassenāti attho, sattavassena vā hutvāti vacanaseso. Yaṃ panettha avuttaṃ, taṃ suviññeyyameva.
सोपाकत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Sopākattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ४. सोपाकत्थेरगाथा • 4. Sopākattheragāthā
