Philosophy and Religion / Bhagavadgita |
श्रीमद्भगवद्गीता
Śrīmad Bhagavad Gītā
क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः
Kṣetrakṣetrajñavibhāgayogaḥ
अथ त्रयोदशोऽध्यायः । क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः
atha trayodaśo'dhyāyaḥ । kṣetrakṣetrajñavibhāgayogaḥ
अर्जुन उवाच ।
arjuna uvāca ।
प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च ।
एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव ॥ १३-१॥
prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñameva ca ।
etadveditumicchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava ॥ 13-1॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १३-२॥
idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhidhīyate ।
etadyo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ॥ 13-2॥
क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ १३-३॥
kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata ।
kṣetrakṣetrajñayorjñānaṃ yattajjñānaṃ mataṃ mama ॥ 13-3॥
तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् ।
स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ १३-४॥
tatkṣetraṃ yacca yādṛkca yadvikāri yataśca yat ।
sa ca yo yatprabhāvaśca tatsamāsena me śṛṇu ॥ 13-4॥
ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् ।
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ १३-५॥
ṛṣibhirbahudhā gītaṃ chandobhirvividhaiḥ pṛthak ।
brahmasūtrapadaiścaiva hetumadbhirviniścitaiḥ ॥ 13-5॥
महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ १३-६॥
mahābhūtānyahaṅkāro buddhiravyaktameva ca ।
indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarāḥ ॥ 13-6॥
इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ।
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥ १३-७॥
icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṅghātaścetanā dhṛtiḥ ।
etatkṣetraṃ samāsena savikāramudāhṛtam ॥ 13-7॥
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।
आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ १३-८॥
amānitvamadambhitvamahiṃsā kṣāntirārjavam ।
ācāryopāsanaṃ śaucaṃ sthairyamātmavinigrahaḥ ॥ 13-8॥
इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च ।
जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् ॥ १३-९॥
indriyārtheṣu vairāgyamanahaṅkāra eva ca ।
janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam ॥ 13-9॥
असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु ।
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १३-१०॥
asaktiranabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu ।
nityaṃ ca samacittatvamiṣṭāniṣṭopapattiṣu ॥ 13-10॥
मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ १३-११॥
mayi cānanyayogena bhaktiravyabhicāriṇī ।
viviktadeśasevitvamaratirjanasaṃsadi ॥ 13-11॥
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १३-१२॥
adhyātmajñānanityatvaṃ tattvajñānārthadarśanam ।
etajjñānamiti proktamajñānaṃ yadato'nyathā ॥ 13-12॥
ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १३-१३॥
jñeyaṃ yattatpravakṣyāmi yajjñātvāmṛtamaśnute ।
anādimatparaṃ brahma na sattannāsaducyate ॥ 13-13॥
सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३-१४॥
sarvataḥ pāṇipādaṃ tatsarvato'kṣiśiromukham ।
sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ॥ 13-14॥
सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १३-१५॥
sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam ।
asaktaṃ sarvabhṛccaiva nirguṇaṃ guṇabhoktṛ ca ॥ 13-15॥
बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ १३-१६॥
bahirantaśca bhūtānāmacaraṃ carameva ca ।
sūkṣmatvāttadavijñeyaṃ dūrasthaṃ cāntike ca tat ॥ 13-16॥
अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् ।
भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १३-१७॥
avibhaktaṃ ca bhūteṣu vibhaktamiva ca sthitam ।
bhūtabhartṛ ca tajjñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca ॥ 13-17॥
ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते ।
ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ॥ १३-१८॥
jyotiṣāmapi tajjyotistamasaḥ paramucyate ।
jñānaṃ jñeyaṃ jñānagamyaṃ hṛdi sarvasya viṣṭhitam ॥ 13-18॥
इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः ।
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १३-१९॥
iti kṣetraṃ tathā jñānaṃ jñeyaṃ coktaṃ samāsataḥ ।
madbhakta etadvijñāya madbhāvāyopapadyate ॥ 13-19॥
प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥ १३-२०॥
prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhyanādī ubhāvapi ।
vikārāṃśca guṇāṃścaiva viddhi prakṛtisambhavān ॥ 13-20॥
कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।
पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ १३-२१॥
kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtirucyate ।
puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve heturucyate ॥ 13-21॥
पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ १३-२२॥
puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijānguṇān ।
kāraṇaṃ guṇasaṅgo'sya sadasadyonijanmasu ॥ 13-22॥
उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ १३-२३॥
upadraṣṭānumantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ ।
paramātmeti cāpyukto dehe'sminpuruṣaḥ paraḥ ॥ 13-23॥
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ १३-२४॥
ya evaṃ vetti puruṣaṃ prakṛtiṃ ca guṇaiḥ saha ।
sarvathā vartamāno'pi na sa bhūyo'bhijāyate ॥ 13-24॥
ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।
अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ १३-२५॥
dhyānenātmani paśyanti kecidātmānamātmanā ।
anye sāṅkhyena yogena karmayogena cāpare ॥ 13-25॥
अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।
तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ १३-२६॥
anye tvevamajānantaḥ śrutvānyebhya upāsate ।
te'pi cātitarantyeva mṛtyuṃ śrutiparāyaṇāḥ ॥ 13-26॥
यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ १३-२७॥
yāvatsañjāyate kiñcitsattvaṃ sthāvarajaṅgamam ।
kṣetrakṣetrajñasaṃyogāttadviddhi bharatarṣabha ॥ 13-27॥
समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ १३-२८॥
samaṃ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṃ parameśvaram ।
vinaśyatsvavinaśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati ॥ 13-28॥
समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् ।
न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥ १३-२९॥
samaṃ paśyanhi sarvatra samavasthitamīśvaram ।
na hinastyātmanātmānaṃ tato yāti parāṃ gatim ॥ 13-29॥
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः ।
यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ १३-३०॥
prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ ।
yaḥ paśyati tathātmānamakartāraṃ sa paśyati ॥ 13-30॥
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ १३-३१॥
yadā bhūtapṛthagbhāvamekasthamanupaśyati ।
tata eva ca vistāraṃ brahma sampadyate tadā ॥ 13-31॥
अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः ।
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ १३-३२॥
anāditvānnirguṇatvātparamātmāyamavyayaḥ ।
śarīrastho'pi kaunteya na karoti na lipyate ॥ 13-32॥
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते ।
सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥ १३-३३॥
yathā sarvagataṃ saukṣmyādākāśaṃ nopalipyate ।
sarvatrāvasthito dehe tathātmā nopalipyate ॥ 13-33॥
यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ।
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ १३-३४॥
yathā prakāśayatyekaḥ kṛtsnaṃ lokamimaṃ raviḥ ।
kṣetraṃ kṣetrī tathā kṛtsnaṃ prakāśayati bhārata ॥ 13-34॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ॥ १३-३५॥
kṣetrakṣetrajñayorevamantaraṃ jñānacakṣuṣā ।
bhūtaprakṛtimokṣaṃ ca ye viduryānti te param ॥ 13-35॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३॥
Om̃ tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu
brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde
kṣetrakṣetrajñavibhāgayogo nāma trayodaśo'dhyāyaḥ ॥ 13॥