Philosophy and Religion / Bhagavadgita |
श्रीमद्भगवद्गीता
Śrīmad Bhagavad Gītā
गुणत्रयविभागयोगः
Guṇatrayavibhāgayogaḥ
अथ चतुर्दशोऽध्यायः । गुणत्रयविभागयोगः
atha caturdaśo'dhyāyaḥ । guṇatrayavibhāgayogaḥ
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १४-१॥
paraṃ bhūyaḥ pravakṣyāmi jñānānāṃ jñānamuttamam ।
yajjñātvā munayaḥ sarve parāṃ siddhimito gatāḥ ॥ 14-1॥
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ १४-२॥
idaṃ jñānamupāśritya mama sādharmyamāgatāḥ ।
sarge'pi nopajāyante pralaye na vyathanti ca ॥ 14-2॥
मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ १४-३॥
mama yonirmahad brahma tasmingarbhaṃ dadhāmyaham ।
sambhavaḥ sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata ॥ 14-3॥
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ १४-४॥
sarvayoniṣu kaunteya mūrtayaḥ sambhavanti yāḥ ।
tāsāṃ brahma mahadyonirahaṃ bījapradaḥ pitā ॥ 14-4॥
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ १४-५॥
sattvaṃ rajastama iti guṇāḥ prakṛtisambhavāḥ ।
nibadhnanti mahābāho dehe dehinamavyayam ॥ 14-5॥
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥ १४-६॥
tatra sattvaṃ nirmalatvātprakāśakamanāmayam ।
sukhasaṅgena badhnāti jñānasaṅgena cānagha ॥ 14-6॥
रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥ १४-७॥
rajo rāgātmakaṃ viddhi tṛṣṇāsaṅgasamudbhavam ।
tannibadhnāti kaunteya karmasaṅgena dehinam ॥ 14-7॥
तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ १४-८॥
tamastvajñānajaṃ viddhi mohanaṃ sarvadehinām ।
pramādālasyanidrābhistannibadhnāti bhārata ॥ 14-8॥
सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ १४-९॥
sattvaṃ sukhe sañjayati rajaḥ karmaṇi bhārata ।
jñānamāvṛtya tu tamaḥ pramāde sañjayatyuta ॥ 14-9॥
रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १४-१०॥
rajastamaścābhibhūya sattvaṃ bhavati bhārata ।
rajaḥ sattvaṃ tamaścaiva tamaḥ sattvaṃ rajastathā ॥ 14-10॥
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ १४-११॥
sarvadvāreṣu dehe'sminprakāśa upajāyate ।
jñānaṃ yadā tadā vidyādvivṛddhaṃ sattvamityuta ॥ 14-11॥
लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।
रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १४-१२॥
lobhaḥ pravṛttirārambhaḥ karmaṇāmaśamaḥ spṛhā ।
rajasyetāni jāyante vivṛddhe bharatarṣabha ॥ 14-12॥
अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १४-१३॥
aprakāśo'pravṛttiśca pramādo moha eva ca ।
tamasyetāni jāyante vivṛddhe kurunandana ॥ 14-13॥
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् ।
तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥ १४-१४॥
yadā sattve pravṛddhe tu pralayaṃ yāti dehabhṛt ।
tadottamavidāṃ lokānamalānpratipadyate ॥ 14-14॥
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १४-१५॥
rajasi pralayaṃ gatvā karmasaṅgiṣu jāyate ।
tathā pralīnastamasi mūḍhayoniṣu jāyate ॥ 14-15॥
कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् ।
रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ १४-१६॥
karmaṇaḥ sukṛtasyāhuḥ sāttvikaṃ nirmalaṃ phalam ।
rajasastu phalaṃ duḥkhamajñānaṃ tamasaḥ phalam ॥ 14-16॥
सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १४-१७॥
sattvātsañjāyate jñānaṃ rajaso lobha eva ca ।
pramādamohau tamaso bhavato'jñānameva ca ॥ 14-17॥
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १४-१८॥
ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ ।
jaghanyaguṇavṛttisthā adho gacchanti tāmasāḥ ॥ 14-18॥
नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १४-१९॥
nānyaṃ guṇebhyaḥ kartāraṃ yadā draṣṭānupaśyati ।
guṇebhyaśca paraṃ vetti madbhāvaṃ so'dhigacchati ॥ 14-19॥
गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् ।
जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ १४-२०॥
guṇānetānatītya trīndehī dehasamudbhavān ।
janmamṛtyujarāduḥkhairvimukto'mṛtamaśnute ॥ 14-20॥
अर्जुन उवाच ।
arjuna uvāca ।
कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो ।
किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ १४-२१॥
kairliṅgaistrīnguṇānetānatīto bhavati prabho ।
kimācāraḥ kathaṃ caitāṃstrīnguṇānativartate ॥ 14-21॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।
न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥ १४-२२॥
prakāśaṃ ca pravṛttiṃ ca mohameva ca pāṇḍava ।
na dveṣṭi sampravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati ॥ 14-22॥
उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।
गुणा वर्तन्त इत्येवं योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ १४-२३॥
udāsīnavadāsīno guṇairyo na vicālyate ।
guṇā vartanta ityevaṃ yo'vatiṣṭhati neṅgate ॥ 14-23॥
समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ १४-२४॥
samaduḥkhasukhaḥ svasthaḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ ।
tulyapriyāpriyo dhīrastulyanindātmasaṃstutiḥ ॥ 14-24॥
मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ १४-२५॥
mānāpamānayostulyastulyo mitrāripakṣayoḥ ।
sarvārambhaparityāgī guṇātītaḥ sa ucyate ॥ 14-25॥
मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १४-२६॥
māṃ ca yo'vyabhicāreṇa bhaktiyogena sevate ।
sa guṇānsamatītyaitānbrahmabhūyāya kalpate ॥ 14-26॥
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ १४-२७॥
brahmaṇo hi pratiṣṭhāhamamṛtasyāvyayasya ca ।
śāśvatasya ca dharmasya sukhasyaikāntikasya ca ॥ 14-27॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४॥
Om̃ tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu
brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde
guṇatrayavibhāgayogo nāma caturdaśo'dhyāyaḥ ॥ 14॥