Philosophy and Religion / Bhagavadgita |
श्रीमद्भगवद्गीता
Śrīmad Bhagavad Gītā
साङ्ख्ययोगः
Sāṅkhyayogaḥ
अथ द्वितीयोऽध्यायः । साङ्ख्ययोगः
atha dvitīyo'dhyāyaḥ । sāṅkhyayogaḥ
सञ्जय उवाच ।
sañjaya uvāca ।
तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ २-१॥
taṃ tathā kṛpayāviṣṭamaśrupūrṇākulekṣaṇam ।
viṣīdantamidaṃ vākyamuvāca madhusūdanaḥ ॥ 2-1॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥ २-२॥
kutastvā kaśmalamidaṃ viṣame samupasthitam ।
anāryajuṣṭamasvargyamakīrtikaramarjuna ॥ 2-2॥
क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते ।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ २-३॥
klaibyaṃ mā sma gamaḥ pārtha naitattvayyupapadyate ।
kṣudraṃ hṛdayadaurbalyaṃ tyaktvottiṣṭha parantapa ॥ 2-3॥
अर्जुन उवाच ।
arjuna uvāca ।
कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ २-४॥
kathaṃ bhīṣmamahaṃ saṅkhye droṇaṃ ca madhusūdana ।
iṣubhiḥ pratiyotsyāmi pūjārhāvarisūdana ॥ 2-4॥
गुरूनहत्वा हि महानुभावान्
श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव
भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥ २-५॥
gurūnahatvā hi mahānubhāvān
śreyo bhoktuṃ bhaikṣyamapīha loke ।
hatvārthakāmāṃstu gurūnihaiva
bhuñjīya bhogān rudhirapradigdhān ॥ 2-5॥
न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो
यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।
यानेव हत्वा न जिजीविषामस्-
तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ २-६॥
na caitadvidmaḥ kataranno garīyo
yadvā jayema yadi vā no jayeyuḥ ।
yāneva hatvā na jijīviṣāmas-
te'vasthitāḥ pramukhe dhārtarāṣṭrāḥ ॥ 2-6॥
कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः
पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः ।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे
शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥ २-७॥
kārpaṇyadoṣopahatasvabhāvaḥ
pṛcchāmi tvāṃ dharmasammūḍhacetāḥ ।
yacchreyaḥ syānniścitaṃ brūhi tanme
śiṣyaste'haṃ śādhi māṃ tvāṃ prapannam ॥ 2-7॥
न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्
यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् ।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥ २-८॥
na hi prapaśyāmi mamāpanudyād
yacchokamucchoṣaṇamindriyāṇām ।
avāpya bhūmāvasapatnamṛddhaṃ
rājyaṃ surāṇāmapi cādhipatyam ॥ 2-8॥
सञ्जय उवाच ।
sañjaya uvāca ।
एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप ।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ २-९॥
evamuktvā hṛṣīkeśaṃ guḍākeśaḥ parantapa ।
na yotsya iti govindamuktvā tūṣṇīṃ babhūva ha ॥ 2-9॥
तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥ २-१०॥
tamuvāca hṛṣīkeśaḥ prahasanniva bhārata ।
senayorubhayormadhye viṣīdantamidaṃ vacaḥ ॥ 2-10॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ २-११॥
aśocyānanvaśocastvaṃ prajñāvādāṃśca bhāṣase ।
gatāsūnagatāsūṃśca nānuśocanti paṇḍitāḥ ॥ 2-11॥
न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥ २-१२॥
na tvevāhaṃ jātu nāsaṃ na tvaṃ neme janādhipāḥ ।
na caiva na bhaviṣyāmaḥ sarve vayamataḥ param ॥ 2-12॥
देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥ २-१३॥
dehino'sminyathā dehe kaumāraṃ yauvanaṃ jarā ।
tathā dehāntaraprāptirdhīrastatra na muhyati ॥ 2-13॥
मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ।
आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ २-१४॥
mātrāsparśāstu kaunteya śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ ।
āgamāpāyino'nityāstāṃstitikṣasva bhārata ॥ 2-14॥
यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ २-१५॥
yaṃ hi na vyathayantyete puruṣaṃ puruṣarṣabha ।
samaduḥkhasukhaṃ dhīraṃ so'mṛtatvāya kalpate ॥ 2-15॥
नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ २-१६॥
nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ ।
ubhayorapi dṛṣṭo'ntastvanayostattvadarśibhiḥ ॥ 2-16॥
अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥ २-१७॥
avināśi tu tadviddhi yena sarvamidaṃ tatam ।
vināśamavyayasyāsya na kaścitkartumarhati ॥ 2-17॥
अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥ २-१८॥
antavanta ime dehā nityasyoktāḥ śarīriṇaḥ ।
anāśino'prameyasya tasmādyudhyasva bhārata ॥ 2-18॥
य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् ।
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ २-१९॥
ya enaṃ vetti hantāraṃ yaścainaṃ manyate hatam ।
ubhau tau na vijānīto nāyaṃ hanti na hanyate ॥ 2-19॥
न जायते म्रियते वा कदाचिन्
नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २-२०॥
na jāyate mriyate vā kadācin
nāyaṃ bhūtvā bhavitā vā na bhūyaḥ ।
ajo nityaḥ śāśvato'yaṃ purāṇo
na hanyate hanyamāne śarīre ॥ 2-20॥
वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥ २-२१॥
vedāvināśinaṃ nityaṃ ya enamajamavyayam ।
kathaṃ sa puruṣaḥ pārtha kaṃ ghātayati hanti kam ॥ 2-21॥
वासांसि जीर्णानि यथा विहाय
नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।
तथा शरीराणि विहाय जीर्णा-
न्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥ २-२२॥
vāsāṃsi jīrṇāni yathā vihāya
navāni gṛhṇāti naro'parāṇi ।
tathā śarīrāṇi vihāya jīrṇā-
nyanyāni saṃyāti navāni dehī ॥ 2-22॥
नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २-२३॥
nainaṃ chindanti śastrāṇi nainaṃ dahati pāvakaḥ ।
na cainaṃ kledayantyāpo na śoṣayati mārutaḥ ॥ 2-23॥
अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २-२४॥
acchedyo'yamadāhyo'yamakledyo'śoṣya eva ca ।
nityaḥ sarvagataḥ sthāṇuracalo'yaṃ sanātanaḥ ॥ 2-24॥
अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २-२५॥
avyakto'yamacintyo'yamavikāryo'yamucyate ।
tasmādevaṃ viditvainaṃ nānuśocitumarhasi ॥ 2-25॥
अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥ २-२६॥
atha cainaṃ nityajātaṃ nityaṃ vā manyase mṛtam ।
tathāpi tvaṃ mahābāho naivaṃ śocitumarhasi ॥ 2-26॥
जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-२७॥
jātasya hi dhruvo mṛtyurdhruvaṃ janma mṛtasya ca ।
tasmādaparihārye'rthe na tvaṃ śocitumarhasi ॥ 2-27॥
अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २-२८॥
avyaktādīni bhūtāni vyaktamadhyāni bhārata ।
avyaktanidhanānyeva tatra kā paridevanā ॥ 2-28॥
आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन-
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः ।
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति
श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥ २-२९॥
āścaryavatpaśyati kaścidena-
māścaryavadvadati tathaiva cānyaḥ ।
āścaryavaccainamanyaḥ śṛṇoti
śrutvāpyenaṃ veda na caiva kaścit ॥ 2-29॥
देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-३०॥
dehī nityamavadhyo'yaṃ dehe sarvasya bhārata ।
tasmātsarvāṇi bhūtāni na tvaṃ śocitumarhasi ॥ 2-30॥
स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ २-३१॥
svadharmamapi cāvekṣya na vikampitumarhasi ।
dharmyāddhi yuddhācchreyo'nyatkṣatriyasya na vidyate ॥ 2-31॥
यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥ २-३२॥
yadṛcchayā copapannaṃ svargadvāramapāvṛtam ।
sukhinaḥ kṣatriyāḥ pārtha labhante yuddhamīdṛśam ॥ 2-32॥
अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि ।
ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ २-३३॥
atha cettvamimaṃ dharmyaṃ saṅgrāmaṃ na kariṣyasi ।
tataḥ svadharmaṃ kīrtiṃ ca hitvā pāpamavāpsyasi ॥ 2-33॥
अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।
सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥ २-३४॥
akīrtiṃ cāpi bhūtāni kathayiṣyanti te'vyayām ।
sambhāvitasya cākīrtirmaraṇādatiricyate ॥ 2-34॥
भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।
येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥ २-३५॥
bhayādraṇāduparataṃ maṃsyante tvāṃ mahārathāḥ ।
yeṣāṃ ca tvaṃ bahumato bhūtvā yāsyasi lāghavam ॥ 2-35॥
अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ॥ २-३६॥
avācyavādāṃśca bahūnvadiṣyanti tavāhitāḥ ।
nindantastava sāmarthyaṃ tato duḥkhataraṃ nu kim ॥ 2-36॥
हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ २-३७॥
hato vā prāpsyasi svargaṃ jitvā vā bhokṣyase mahīm ।
tasmāduttiṣṭha kaunteya yuddhāya kṛtaniścayaḥ ॥ 2-37॥
सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ २-३८॥
sukhaduḥkhe same kṛtvā lābhālābhau jayājayau ।
tato yuddhāya yujyasva naivaṃ pāpamavāpsyasi ॥ 2-38॥
एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु ।
बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ २-३९॥
eṣā te'bhihitā sāṅkhye buddhiryoge tvimāṃ śṛṇu ।
buddhyā yukto yayā pārtha karmabandhaṃ prahāsyasi ॥ 2-39॥
नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥ २-४०॥
nehābhikramanāśo'sti pratyavāyo na vidyate ।
svalpamapyasya dharmasya trāyate mahato bhayāt ॥ 2-40॥
व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥ २-४१॥
vyavasāyātmikā buddhirekeha kurunandana ।
bahuśākhā hyanantāśca buddhayo'vyavasāyinām ॥ 2-41॥
यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥ २-४२॥
yāmimāṃ puṣpitāṃ vācaṃ pravadantyavipaścitaḥ ।
vedavādaratāḥ pārtha nānyadastīti vādinaḥ ॥ 2-42॥
कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् ।
क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥ २-४३॥
kāmātmānaḥ svargaparā janmakarmaphalapradām ।
kriyāviśeṣabahulāṃ bhogaiśvaryagatiṃ prati ॥ 2-43॥
भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥ २-४४॥
bhogaiśvaryaprasaktānāṃ tayāpahṛtacetasām ।
vyavasāyātmikā buddhiḥ samādhau na vidhīyate ॥ 2-44॥
त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥ २-४५॥
traiguṇyaviṣayā vedā nistraiguṇyo bhavārjuna ।
nirdvandvo nityasattvastho niryogakṣema ātmavān ॥ 2-45॥
यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके ।
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ २-४६॥
yāvānartha udapāne sarvataḥ samplutodake ।
tāvānsarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ ॥ 2-46॥
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ २-४७॥
karmaṇyevādhikāraste mā phaleṣu kadācana ।
mā karmaphalaheturbhūrmā te saṅgo'stvakarmaṇi ॥ 2-47॥
योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ २-४८॥
yogasthaḥ kuru karmāṇi saṅgaṃ tyaktvā dhanañjaya ।
siddhyasiddhyoḥ samo bhūtvā samatvaṃ yoga ucyate ॥ 2-48॥
दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥ २-४९॥
dūreṇa hyavaraṃ karma buddhiyogāddhanañjaya ।
buddhau śaraṇamanviccha kṛpaṇāḥ phalahetavaḥ ॥ 2-49॥
बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥ २-५०॥
buddhiyukto jahātīha ubhe sukṛtaduṣkṛte ।
tasmādyogāya yujyasva yogaḥ karmasu kauśalam ॥ 2-50॥
कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥ २-५१॥
karmajaṃ buddhiyuktā hi phalaṃ tyaktvā manīṣiṇaḥ ।
janmabandhavinirmuktāḥ padaṃ gacchantyanāmayam ॥ 2-51॥
यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ २-५२॥
yadā te mohakalilaṃ buddhirvyatitariṣyati ।
tadā gantāsi nirvedaṃ śrotavyasya śrutasya ca ॥ 2-52॥
श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ २-५३॥
śrutivipratipannā te yadā sthāsyati niścalā ।
samādhāvacalā buddhistadā yogamavāpsyasi ॥ 2-53॥
अर्जुन उवाच ।
arjuna uvāca ।
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ २-५४॥
sthitaprajñasya kā bhāṣā samādhisthasya keśava ।
sthitadhīḥ kiṃ prabhāṣeta kimāsīta vrajeta kim ॥ 2-54॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान् ।
आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २-५५॥
prajahāti yadā kāmānsarvānpārtha manogatān ।
ātmanyevātmanā tuṣṭaḥ sthitaprajñastadocyate ॥ 2-55॥
दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २-५६॥
duḥkheṣvanudvignamanāḥ sukheṣu vigataspṛhaḥ ।
vītarāgabhayakrodhaḥ sthitadhīrmunirucyate ॥ 2-56॥
यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५७॥
yaḥ sarvatrānabhisnehastattatprāpya śubhāśubham ।
nābhinandati na dveṣṭi tasya prajñā pratiṣṭhitā ॥ 2-57॥
यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८॥
yadā saṃharate cāyaṃ kūrmo'ṅgānīva sarvaśaḥ ।
indriyāṇīndriyārthebhyastasya prajñā pratiṣṭhitā ॥ 2-58॥
विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २-५९॥
viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ ।
rasavarjaṃ raso'pyasya paraṃ dṛṣṭvā nivartate ॥ 2-59॥
यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६०॥
yatato hyapi kaunteya puruṣasya vipaścitaḥ ।
indriyāṇi pramāthīni haranti prasabhaṃ manaḥ ॥ 2-60॥
तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१॥
tāni sarvāṇi saṃyamya yukta āsīta matparaḥ ।
vaśe hi yasyendriyāṇi tasya prajñā pratiṣṭhitā ॥ 2-61॥
ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २-६२॥
dhyāyato viṣayānpuṃsaḥ saṅgasteṣūpajāyate ।
saṅgātsañjāyate kāmaḥ kāmātkrodho'bhijāyate ॥ 2-62॥
क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २-६३॥
krodhādbhavati sammohaḥ sammohātsmṛtivibhramaḥ ।
smṛtibhraṃśād buddhināśo buddhināśātpraṇaśyati ॥ 2-63॥
रागद्वेषविमुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् । orवियुक्तैस्तु
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४॥
rāgadveṣavimuktaistu viṣayānindriyaiścaran । orviyuktaistu
ātmavaśyairvidheyātmā prasādamadhigacchati ॥ 2-64॥
प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ २-६५॥
prasāde sarvaduḥkhānāṃ hānirasyopajāyate ।
prasannacetaso hyāśu buddhiḥ paryavatiṣṭhate ॥ 2-65॥
नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥ २-६६॥
nāsti buddhirayuktasya na cāyuktasya bhāvanā ।
na cābhāvayataḥ śāntiraśāntasya kutaḥ sukham ॥ 2-66॥
इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते ।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ २-६७॥
indriyāṇāṃ hi caratāṃ yanmano'nuvidhīyate ।
tadasya harati prajñāṃ vāyurnāvamivāmbhasi ॥ 2-67॥
तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६८॥
tasmādyasya mahābāho nigṛhītāni sarvaśaḥ ।
indriyāṇīndriyārthebhyastasya prajñā pratiṣṭhitā ॥ 2-68॥
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ २-६९॥
yā niśā sarvabhūtānāṃ tasyāṃ jāgarti saṃyamī ।
yasyāṃ jāgrati bhūtāni sā niśā paśyato muneḥ ॥ 2-69॥
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं
समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे
स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ २-७०॥
āpūryamāṇamacalapratiṣṭhaṃ
samudramāpaḥ praviśanti yadvat ।
tadvatkāmā yaṃ praviśanti sarve
sa śāntimāpnoti na kāmakāmī ॥ 2-70॥
विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः ।
निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ॥ २-७१॥
vihāya kāmānyaḥ sarvānpumāṃścarati niḥspṛhaḥ ।
nirmamo nirahaṅkāraḥ sa śāntimadhigacchati ॥ 2-71॥
एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति ।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ २-७२॥
eṣā brāhmī sthitiḥ pārtha naināṃ prāpya vimuhyati ।
sthitvāsyāmantakāle'pi brahmanirvāṇamṛcchati ॥ 2-72॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
Om̃ tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu
brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde
sāṅkhyayogo nāma dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 2॥