Philosophy and Religion / Bhagavadgita |
श्रीमद्भगवद्गीता
Śrīmad Bhagavad Gītā
ज्ञानकर्मसंन्यासयोगः
Jñānakarmasaṃnyāsayogaḥ
अथ चतुर्थोऽध्यायः । ज्ञानकर्मसंन्यासयोगः
atha caturtho'dhyāyaḥ । jñānakarmasaṃnyāsayogaḥ
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् ।
विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ॥ ४-१॥
imaṃ vivasvate yogaṃ proktavānahamavyayam ।
vivasvānmanave prāha manurikṣvākave'bravīt ॥ 4-1॥
एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः ।
स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप ॥ ४-२॥
evaṃ paramparāprāptamimaṃ rājarṣayo viduḥ ।
sa kāleneha mahatā yogo naṣṭaḥ parantapa ॥ 4-2॥
स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः ।
भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् ॥ ४-३॥
sa evāyaṃ mayā te'dya yogaḥ proktaḥ purātanaḥ ।
bhakto'si me sakhā ceti rahasyaṃ hyetaduttamam ॥ 4-3॥
अर्जुन उवाच ।
arjuna uvāca ।
अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः ।
कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४-४॥
aparaṃ bhavato janma paraṃ janma vivasvataḥ ।
kathametadvijānīyāṃ tvamādau proktavāniti ॥ 4-4॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन ।
तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ॥ ४-५॥
bahūni me vyatītāni janmāni tava cārjuna ।
tānyahaṃ veda sarvāṇi na tvaṃ vettha parantapa ॥ 4-5॥
अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् ।
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया ॥ ४-६॥
ajo'pi sannavyayātmā bhūtānāmīśvaro'pi san ।
prakṛtiṃ svāmadhiṣṭhāya sambhavāmyātmamāyayā ॥ 4-6॥
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ ४-७॥
yadā yadā hi dharmasya glānirbhavati bhārata ।
abhyutthānamadharmasya tadātmānaṃ sṛjāmyaham ॥ 4-7॥
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ ४-८॥
paritrāṇāya sādhūnāṃ vināśāya ca duṣkṛtām ।
dharmasaṃsthāpanārthāya sambhavāmi yuge yuge ॥ 4-8॥
जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः ।
त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ ४-९॥
janma karma ca me divyamevaṃ yo vetti tattvataḥ ।
tyaktvā dehaṃ punarjanma naiti māmeti so'rjuna ॥ 4-9॥
वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः ।
बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ ४-१०॥
vītarāgabhayakrodhā manmayā māmupāśritāḥ ।
bahavo jñānatapasā pūtā madbhāvamāgatāḥ ॥ 4-10॥
ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ४-११॥
ye yathā māṃ prapadyante tāṃstathaiva bhajāmyaham ।
mama vartmānuvartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ ॥ 4-11॥
काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः ।
क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥ ४-१२॥
kāṅkṣantaḥ karmaṇāṃ siddhiṃ yajanta iha devatāḥ ।
kṣipraṃ hi mānuṣe loke siddhirbhavati karmajā ॥ 4-12॥
चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् ॥ ४-१३॥
cāturvarṇyaṃ mayā sṛṣṭaṃ guṇakarmavibhāgaśaḥ ।
tasya kartāramapi māṃ viddhyakartāramavyayam ॥ 4-13॥
न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।
इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥ ४-१४॥
na māṃ karmāṇi limpanti na me karmaphale spṛhā ।
iti māṃ yo'bhijānāti karmabhirna sa badhyate ॥ 4-14॥
एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः ।
कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् ॥ ४-१५॥
evaṃ jñātvā kṛtaṃ karma pūrvairapi mumukṣubhiḥ ।
kuru karmaiva tasmāttvaṃ pūrvaiḥ pūrvataraṃ kṛtam ॥ 4-15॥
किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः ।
तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ ४-१६॥
kiṃ karma kimakarmeti kavayo'pyatra mohitāḥ ।
tatte karma pravakṣyāmi yajjñātvā mokṣyase'śubhāt ॥ 4-16॥
कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः ।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥ ४-१७॥
karmaṇo hyapi boddhavyaṃ boddhavyaṃ ca vikarmaṇaḥ ।
akarmaṇaśca boddhavyaṃ gahanā karmaṇo gatiḥ ॥ 4-17॥
कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः ।
स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ॥ ४-१८॥
karmaṇyakarma yaḥ paśyedakarmaṇi ca karma yaḥ ।
sa buddhimānmanuṣyeṣu sa yuktaḥ kṛtsnakarmakṛt ॥ 4-18॥
यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः ।
ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ॥ ४-१९॥
yasya sarve samārambhāḥ kāmasaṅkalpavarjitāḥ ।
jñānāgnidagdhakarmāṇaṃ tamāhuḥ paṇḍitaṃ budhāḥ ॥ 4-19॥
त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः ।
कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः ॥ ४-२०॥
tyaktvā karmaphalāsaṅgaṃ nityatṛpto nirāśrayaḥ ।
karmaṇyabhipravṛtto'pi naiva kiñcitkaroti saḥ ॥ 4-20॥
निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः ।
शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ॥ ४-२१॥
nirāśīryatacittātmā tyaktasarvaparigrahaḥ ।
śārīraṃ kevalaṃ karma kurvannāpnoti kilbiṣam ॥ 4-21॥
यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः ।
समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते ॥ ४-२२॥
yadṛcchālābhasantuṣṭo dvandvātīto vimatsaraḥ ।
samaḥ siddhāvasiddhau ca kṛtvāpi na nibadhyate ॥ 4-22॥
गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः ।
यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ ४-२३॥
gatasaṅgasya muktasya jñānāvasthitacetasaḥ ।
yajñāyācarataḥ karma samagraṃ pravilīyate ॥ 4-23॥
ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् ।
ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना ॥ ४-२४॥
brahmārpaṇaṃ brahma havirbrahmāgnau brahmaṇā hutam ।
brahmaiva tena gantavyaṃ brahmakarmasamādhinā ॥ 4-24॥
दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते ।
ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ ४-२५॥
daivamevāpare yajñaṃ yoginaḥ paryupāsate ।
brahmāgnāvapare yajñaṃ yajñenaivopajuhvati ॥ 4-25॥
श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति ।
शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥ ४-२६॥
śrotrādīnīndriyāṇyanye saṃyamāgniṣu juhvati ।
śabdādīnviṣayānanya indriyāgniṣu juhvati ॥ 4-26॥
सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे ।
आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ ४-२७॥
sarvāṇīndriyakarmāṇi prāṇakarmāṇi cāpare ।
ātmasaṃyamayogāgnau juhvati jñānadīpite ॥ 4-27॥
द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे ।
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ ४-२८॥
dravyayajñāstapoyajñā yogayajñāstathāpare ।
svādhyāyajñānayajñāśca yatayaḥ saṃśitavratāḥ ॥ 4-28॥
अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे ।
प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ ४-२९॥
apāne juhvati prāṇaṃ prāṇe'pānaṃ tathāpare ।
prāṇāpānagatī ruddhvā prāṇāyāmaparāyaṇāḥ ॥ 4-29॥
अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति ।
सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ४-३०॥
apare niyatāhārāḥ prāṇānprāṇeṣu juhvati ।
sarve'pyete yajñavido yajñakṣapitakalmaṣāḥ ॥ 4-30॥
यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् ।
नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ४-३१॥
yajñaśiṣṭāmṛtabhujo yānti brahma sanātanam ।
nāyaṃ loko'styayajñasya kuto'nyaḥ kurusattama ॥ 4-31॥
एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे ।
कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥ ४-३२॥
evaṃ bahuvidhā yajñā vitatā brahmaṇo mukhe ।
karmajānviddhi tānsarvānevaṃ jñātvā vimokṣyase ॥ 4-32॥
श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परन्तप ।
सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ४-३३॥
śreyāndravyamayādyajñājjñānayajñaḥ parantapa ।
sarvaṃ karmākhilaṃ pārtha jñāne parisamāpyate ॥ 4-33॥
तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ।
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥ ४-३४॥
tadviddhi praṇipātena paripraśnena sevayā ।
upadekṣyanti te jñānaṃ jñāninastattvadarśinaḥ ॥ 4-34॥
यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव ।
येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ४-३५॥ var अशेषाणि
yajjñātvā na punarmohamevaṃ yāsyasi pāṇḍava ।
yena bhūtānyaśeṣeṇa drakṣyasyātmanyatho mayi ॥ 4-35॥ var aśeṣāṇi
अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः ।
सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि ॥ ४-३६॥
api cedasi pāpebhyaḥ sarvebhyaḥ pāpakṛttamaḥ ।
sarvaṃ jñānaplavenaiva vṛjinaṃ santariṣyasi ॥ 4-36॥
यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन ।
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ४-३७॥
yathaidhāṃsi samiddho'gnirbhasmasātkurute'rjuna ।
jñānāgniḥ sarvakarmāṇi bhasmasātkurute tathā ॥ 4-37॥
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ।
तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ४-३८॥
na hi jñānena sadṛśaṃ pavitramiha vidyate ।
tatsvayaṃ yogasaṃsiddhaḥ kālenātmani vindati ॥ 4-38॥
श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः ।
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ४-३९॥
śraddhāvā~llabhate jñānaṃ tatparaḥ saṃyatendriyaḥ ।
jñānaṃ labdhvā parāṃ śāntimacireṇādhigacchati ॥ 4-39॥
अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति ।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥ ४-४०॥
ajñaścāśraddadhānaśca saṃśayātmā vinaśyati ।
nāyaṃ loko'sti na paro na sukhaṃ saṃśayātmanaḥ ॥ 4-40॥
योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम् ।
आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ॥ ४-४१॥
yogasaṃnyastakarmāṇaṃ jñānasañchinnasaṃśayam ।
ātmavantaṃ na karmāṇi nibadhnanti dhanañjaya ॥ 4-41॥
तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः ।
छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४-४२॥
tasmādajñānasambhūtaṃ hṛtsthaṃ jñānāsinātmanaḥ ।
chittvainaṃ saṃśayaṃ yogamātiṣṭhottiṣṭha bhārata ॥ 4-42॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥
Om̃ tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu
brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde
jñānakarmasaṃnyāsayogo nāma caturtho'dhyāyaḥ ॥ 4॥