| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
१४. तिंसनिपातो
14. Tiṃsanipāto
१. सुभाजीवकम्बवनिकाथेरीगाथावण्णना
1. Subhājīvakambavanikātherīgāthāvaṇṇanā
तिंसनिपाते जीवकम्बवनं रम्मन्तिआदिका सुभाय जीवकम्बवनिकाय थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती, सम्भावितकुसलमूला अनुक्कमेन परिब्रूहितविमोक्खसम्भारा परिपक्कञाणा हुत्वा, इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति, सुभातिस्सा नाममहोसि। तस्सा किर सरीरावयवा सोभनवण्णयुत्ता अहेसुं, तस्मा सुभाति अन्वत्थमेव नामं जातं। सा सत्थु राजगहप्पवेसने पटिलद्धसद्धा उपासिका हुत्वा अपरभागे संसारे जातसंवेगा कामेसु आदीनवं दिस्वा नेक्खम्मञ्च खेमतो सल्लक्खन्ती महापजापतिया गोतमिया सन्तिके पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्ती कतिपाहेनेव अनागामिफले पतिट्ठासि।
Tiṃsanipāte jīvakambavanaṃ rammantiādikā subhāya jīvakambavanikāya theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī, sambhāvitakusalamūlā anukkamena paribrūhitavimokkhasambhārā paripakkañāṇā hutvā, imasmiṃ buddhuppāde rājagahe brāhmaṇamahāsālakule nibbatti, subhātissā nāmamahosi. Tassā kira sarīrāvayavā sobhanavaṇṇayuttā ahesuṃ, tasmā subhāti anvatthameva nāmaṃ jātaṃ. Sā satthu rājagahappavesane paṭiladdhasaddhā upāsikā hutvā aparabhāge saṃsāre jātasaṃvegā kāmesu ādīnavaṃ disvā nekkhammañca khemato sallakkhantī mahāpajāpatiyā gotamiyā santike pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karontī katipāheneva anāgāmiphale patiṭṭhāsi.
अथ नं एकदिवसं अञ्ञतरो राजगहवासी धुत्तपुरिसो तरुणो पठमयोब्बने ठितो जीवकम्बवने दिवाविहाराय गच्छन्तिं दिस्वा पटिबद्धचित्तो हुत्वा मग्गं ओवरन्तो कामेहि निमन्तेसि। सा तस्स नानप्पकारेहि कामानं आदीनवं अत्तनो च नेक्खम्मज्झासयं पवेदेन्ती धम्मं कथेसि। सो धम्मकथं सुत्वापि न पटिक्कमति, निबन्धतियेव। थेरी नं अत्तनो वचने अतिट्ठन्तं अक्खिम्हि च अभिरत्तं दिस्वा, ‘‘हन्द, तया सम्भावितं अक्खि’’न्ति अत्तनो एकं अक्खिं उप्पाटेत्वा तस्स उपनेसि। ततो सो पुरिसो सन्तासो संवेगजातो तत्थ विगतरागोव हुत्वा थेरिं खमापेत्वा गतो। थेरी सत्थु सन्तिकं अगमासि। सत्थुनो सह दस्सनेनेवस्सा अक्खि पटिपाकतिकं अहोसि। ततो सा बुद्धगताय पीतिया निरन्तरं फुटा हुत्वा अट्ठासि। सत्था तस्सा चित्ताचारं ञत्वा धम्मं देसेत्वा अग्गमग्गत्थाय कम्मट्ठानं आचिक्खि। सा पीतिं विक्खम्भेत्वा तावदेव विपस्सनं वड्ढेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। अरहत्तं पन पत्वा फलसुखेन निब्बानसुखेन विहरन्ती अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा अत्तना तेन च धुत्तपुरिसेन वुत्तगाथा उदानवसेन –
Atha naṃ ekadivasaṃ aññataro rājagahavāsī dhuttapuriso taruṇo paṭhamayobbane ṭhito jīvakambavane divāvihārāya gacchantiṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā maggaṃ ovaranto kāmehi nimantesi. Sā tassa nānappakārehi kāmānaṃ ādīnavaṃ attano ca nekkhammajjhāsayaṃ pavedentī dhammaṃ kathesi. So dhammakathaṃ sutvāpi na paṭikkamati, nibandhatiyeva. Therī naṃ attano vacane atiṭṭhantaṃ akkhimhi ca abhirattaṃ disvā, ‘‘handa, tayā sambhāvitaṃ akkhi’’nti attano ekaṃ akkhiṃ uppāṭetvā tassa upanesi. Tato so puriso santāso saṃvegajāto tattha vigatarāgova hutvā theriṃ khamāpetvā gato. Therī satthu santikaṃ agamāsi. Satthuno saha dassanenevassā akkhi paṭipākatikaṃ ahosi. Tato sā buddhagatāya pītiyā nirantaraṃ phuṭā hutvā aṭṭhāsi. Satthā tassā cittācāraṃ ñatvā dhammaṃ desetvā aggamaggatthāya kammaṭṭhānaṃ ācikkhi. Sā pītiṃ vikkhambhetvā tāvadeva vipassanaṃ vaḍḍhetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Arahattaṃ pana patvā phalasukhena nibbānasukhena viharantī attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā attanā tena ca dhuttapurisena vuttagāthā udānavasena –
३६८.
368.
‘‘जीवकम्बवनं रम्मं, गच्छन्तिं भिक्खुनिं सुभं।
‘‘Jīvakambavanaṃ rammaṃ, gacchantiṃ bhikkhuniṃ subhaṃ;
धुत्तको सन्निवारेसि, तमेनं अब्रवी सुभा॥
Dhuttako sannivāresi, tamenaṃ abravī subhā.
३६९.
369.
‘‘किं ते अपराधितं मया, यं मं ओवरियान तिट्ठसि।
‘‘Kiṃ te aparādhitaṃ mayā, yaṃ maṃ ovariyāna tiṭṭhasi;
न हि पब्बजिताय आवुसो, पुरिसो सम्फुसनाय कप्पति॥
Na hi pabbajitāya āvuso, puriso samphusanāya kappati.
३७०.
370.
‘‘गरुके मम सत्थुसासने, या सिक्खा सुगतेन देसिता।
‘‘Garuke mama satthusāsane, yā sikkhā sugatena desitā;
परिसुद्धपदं अनङ्गणं, किं मं ओवरियान तिट्ठसि॥
Parisuddhapadaṃ anaṅgaṇaṃ, kiṃ maṃ ovariyāna tiṭṭhasi.
३७१.
371.
‘‘आविलचित्तो अनाविलं, सरजो वीतरजं अनङ्गणं।
‘‘Āvilacitto anāvilaṃ, sarajo vītarajaṃ anaṅgaṇaṃ;
सब्बत्थ विमुत्तमानसं, किं मं ओवरियान तिट्ठसि॥
Sabbattha vimuttamānasaṃ, kiṃ maṃ ovariyāna tiṭṭhasi.
३७२.
372.
‘‘दहरा च अपापिका चसि, किं ते पब्बज्जा करिस्सति।
‘‘Daharā ca apāpikā casi, kiṃ te pabbajjā karissati;
निक्खिप कासायचीवरं, एहि रमाम सुपुप्फिते वने॥
Nikkhipa kāsāyacīvaraṃ, ehi ramāma supupphite vane.
३७३.
373.
‘‘मधुरञ्च पवन्ति सब्बसो, कुसुमरजेन समुट्ठिता दुमा।
‘‘Madhurañca pavanti sabbaso, kusumarajena samuṭṭhitā dumā;
पठमवसन्तो सुखो उतु, एहि रमाम सुपुप्फिते वने॥
Paṭhamavasanto sukho utu, ehi ramāma supupphite vane.
३७४.
374.
‘‘कुसुमितसिखरा च पादपा, अभिगज्जन्तिव मालुतेरिता।
‘‘Kusumitasikharā ca pādapā, abhigajjantiva māluteritā;
का तुय्हं रति भविस्सति, यदि एका वनमोगहिस्ससि॥
Kā tuyhaṃ rati bhavissati, yadi ekā vanamogahissasi.
३७५.
375.
‘‘वाळमिगसङ्घसेवितं, कुञ्जरमत्तकरेणुलोळितं।
‘‘Vāḷamigasaṅghasevitaṃ, kuñjaramattakareṇuloḷitaṃ;
असहायिका गन्तुमिच्छसि, रहितं भिंसनकं महावनं॥
Asahāyikā gantumicchasi, rahitaṃ bhiṃsanakaṃ mahāvanaṃ.
३७६.
376.
‘‘तपनीयकताव धीतिका, विचरसि चित्तलतेव अच्छरा।
‘‘Tapanīyakatāva dhītikā, vicarasi cittalateva accharā;
कासिकसुखुमेहि वग्गुभि, सोभसी सुवसनेहि नूपमे॥
Kāsikasukhumehi vaggubhi, sobhasī suvasanehi nūpame.
३७७.
377.
‘‘अहं तव वसानुगो सियं, यदि विहरेमसे काननन्तरे।
‘‘Ahaṃ tava vasānugo siyaṃ, yadi viharemase kānanantare;
न हि मत्थि तया पियत्तरो, पाणो किन्नरिमन्दलोचने॥
Na hi matthi tayā piyattaro, pāṇo kinnarimandalocane.
३७८.
378.
‘‘यदि मे वचनं करिस्ससि, सुखिता एहि अगारमावस।
‘‘Yadi me vacanaṃ karissasi, sukhitā ehi agāramāvasa;
पासादनिवातवासिनी, परिकम्मं ते करोन्तु नारियो॥
Pāsādanivātavāsinī, parikammaṃ te karontu nāriyo.
३७९.
379.
‘‘कासिकसुखुमानि धारय, अभिरोपेहि च मालवण्णकं।
‘‘Kāsikasukhumāni dhāraya, abhiropehi ca mālavaṇṇakaṃ;
कञ्चनमणिमुत्तकं बहुं, विविधं आभरणं करोमि ते॥
Kañcanamaṇimuttakaṃ bahuṃ, vividhaṃ ābharaṇaṃ karomi te.
३८०.
380.
‘‘सुधोतरजपच्छदं सुभं, गोनकतूलिकसन्थतं नवं।
‘‘Sudhotarajapacchadaṃ subhaṃ, gonakatūlikasanthataṃ navaṃ;
अभिरुह सयनं महारहं, चन्दनमण्डितसारगन्धिकं॥
Abhiruha sayanaṃ mahārahaṃ, candanamaṇḍitasāragandhikaṃ.
३८१.
381.
‘‘उप्पलं चुदका समुग्गतं, यथा तं अमनुस्ससेवितं।
‘‘Uppalaṃ cudakā samuggataṃ, yathā taṃ amanussasevitaṃ;
एवं त्वं ब्रह्मचारिनी, सकेसङ्गेसु जरं गमिस्ससि॥
Evaṃ tvaṃ brahmacārinī, sakesaṅgesu jaraṃ gamissasi.
३८२.
382.
‘‘किं ते इध सारसम्मतं, कुणपपूरम्हि सुसानवड्ढने।
‘‘Kiṃ te idha sārasammataṃ, kuṇapapūramhi susānavaḍḍhane;
भेदनधम्मे कळेवरे, यं दिस्वा विमनो उदिक्खसि॥
Bhedanadhamme kaḷevare, yaṃ disvā vimano udikkhasi.
३८३.
383.
‘‘अक्खीनि च तूरियारिव, किन्नरियारिव पब्बतन्तरे।
‘‘Akkhīni ca tūriyāriva, kinnariyāriva pabbatantare;
तव मे नयनानि दक्खिय, भिय्यो कामरती पवड्ढति॥
Tava me nayanāni dakkhiya, bhiyyo kāmaratī pavaḍḍhati.
३८४.
384.
‘‘उप्पलसिखरोपमानि ते, विमले हाटकसन्निभे मुखे।
‘‘Uppalasikharopamāni te, vimale hāṭakasannibhe mukhe;
तव मे नयनानि दक्खिय, भिय्यो कामगुणो पवड्ढति॥
Tava me nayanāni dakkhiya, bhiyyo kāmaguṇo pavaḍḍhati.
३८५.
385.
‘‘अपि दूरगता सरम्हसे, आयतपम्हे विसुद्धदस्सने।
‘‘Api dūragatā saramhase, āyatapamhe visuddhadassane;
न हि मत्थि तया पियत्तरो, नयना किन्नरिमन्दलोचने॥
Na hi matthi tayā piyattaro, nayanā kinnarimandalocane.
३८६.
386.
‘‘अपथेन पयातुमिच्छसि, चन्दं कीळनकं गवेससि।
‘‘Apathena payātumicchasi, candaṃ kīḷanakaṃ gavesasi;
मेरुं लङ्घेतुमिच्छसि, यो त्वं बुद्धसुतं मग्गयसि॥
Meruṃ laṅghetumicchasi, yo tvaṃ buddhasutaṃ maggayasi.
३८७.
387.
‘‘नत्थि हि लोके सदेवके, रागो यत्थपि दानि मे सिया।
‘‘Natthi hi loke sadevake, rāgo yatthapi dāni me siyā;
नपि नं जानामि कीरिसो, अथ मग्गेन हतो समूलको॥
Napi naṃ jānāmi kīriso, atha maggena hato samūlako.
३८८.
388.
‘‘इङ्गालकुयाव उज्झितो, विसपत्तोरिव अग्गितो कतो।
‘‘Iṅgālakuyāva ujjhito, visapattoriva aggito kato;
नपि नं पस्सामि कीरिसो, अथ मग्गेन हतो समूलको॥
Napi naṃ passāmi kīriso, atha maggena hato samūlako.
३८९.
389.
‘‘यस्सा सिया अपच्चवेक्खितं, सत्था वा अनुपासितो सिया।
‘‘Yassā siyā apaccavekkhitaṃ, satthā vā anupāsito siyā;
त्वं तादिसिकं पलोभय, जानन्तिं सो इमं विहञ्ञसि॥
Tvaṃ tādisikaṃ palobhaya, jānantiṃ so imaṃ vihaññasi.
३९०.
390.
‘‘मय्हञ्हि अक्कुट्ठवन्दिते, सुखदुक्खे च सती उपट्ठिता।
‘‘Mayhañhi akkuṭṭhavandite, sukhadukkhe ca satī upaṭṭhitā;
सङ्खतमसुभन्ति जानिय, सब्बत्थेव मनो न लिम्पति॥
Saṅkhatamasubhanti jāniya, sabbattheva mano na limpati.
३९१.
391.
‘‘साहं सुगतस्स साविका, मग्गट्ठङ्गिकयानयायिनी।
‘‘Sāhaṃ sugatassa sāvikā, maggaṭṭhaṅgikayānayāyinī;
उद्धटसल्ला अनासवा, सुञ्ञागारगता रमामहं॥
Uddhaṭasallā anāsavā, suññāgāragatā ramāmahaṃ.
३९२.
392.
‘‘दिट्ठा हि मया सुचित्तिता, सोम्भा दारुकपिल्लकानि वा।
‘‘Diṭṭhā hi mayā sucittitā, sombhā dārukapillakāni vā;
तन्तीहि च खीलकेहि च, विनिबद्धा विविधं पनच्चका॥
Tantīhi ca khīlakehi ca, vinibaddhā vividhaṃ panaccakā.
३९३.
393.
‘‘तम्हुद्धटे तन्तिखीलके, विस्सट्ठे विकले परिक्रिते।
‘‘Tamhuddhaṭe tantikhīlake, vissaṭṭhe vikale parikrite;
न विन्देय्य खण्डसो कते, किम्हि तत्थ मनं निवेसये॥
Na vindeyya khaṇḍaso kate, kimhi tattha manaṃ nivesaye.
३९४.
394.
‘‘तथूपमा देहकानि मं, तेहि धम्मेहि विना न वत्तन्ति।
‘‘Tathūpamā dehakāni maṃ, tehi dhammehi vinā na vattanti;
धम्मेहि विना न वत्तति, किम्हि तत्थ मनं निवेसये॥
Dhammehi vinā na vattati, kimhi tattha manaṃ nivesaye.
३९५.
395.
‘‘यथा हरितालेन मक्खितं, अद्दस चित्तिकं भित्तिया कतं।
‘‘Yathā haritālena makkhitaṃ, addasa cittikaṃ bhittiyā kataṃ;
तम्हि ते विपरीतदस्सनं, सञ्ञा मानुसिका निरत्थिका॥
Tamhi te viparītadassanaṃ, saññā mānusikā niratthikā.
३९६.
396.
‘‘मायं विय अग्गतो कतं, सुपिनन्तेव सुवण्णपादपं।
‘‘Māyaṃ viya aggato kataṃ, supinanteva suvaṇṇapādapaṃ;
उपगच्छसि अन्ध रित्तकं, जनमज्झेरिव रुप्परूपकं॥
Upagacchasi andha rittakaṃ, janamajjheriva rupparūpakaṃ.
३९७.
397.
‘‘वट्टनिरिव कोटरोहिता, मज्झे पुब्बुळका सअस्सुका।
‘‘Vaṭṭaniriva koṭarohitā, majjhe pubbuḷakā saassukā;
पीळकोळिका चेत्थ जायति, विविधा चक्खुविधा च पिण्डिता॥
Pīḷakoḷikā cettha jāyati, vividhā cakkhuvidhā ca piṇḍitā.
३९८.
398.
‘‘उप्पाटिय चारुदस्सना, न च पज्जित्थ असङ्गमानसा।
‘‘Uppāṭiya cārudassanā, na ca pajjittha asaṅgamānasā;
हन्द ते चक्खुं हरस्सु तं, तस्स नरस्स अदासि तावदे॥
Handa te cakkhuṃ harassu taṃ, tassa narassa adāsi tāvade.
३९९.
399.
‘‘तस्स च विरमासि तावदे, रागो तत्थ खमापयी च नं।
‘‘Tassa ca viramāsi tāvade, rāgo tattha khamāpayī ca naṃ;
सोत्थि सिया ब्रह्मचारिनी, न पुनो एदिसकं भविस्सति॥
Sotthi siyā brahmacārinī, na puno edisakaṃ bhavissati.
४००.
400.
‘‘आसादिय एदिसं जनं, अग्गिं पज्जलितंव लिङ्गिय।
‘‘Āsādiya edisaṃ janaṃ, aggiṃ pajjalitaṃva liṅgiya;
गण्हिय आसीविसं विय, अपि नु सोत्थि सिया खमेहि नो॥
Gaṇhiya āsīvisaṃ viya, api nu sotthi siyā khamehi no.
४०१.
401.
‘‘मुत्ता च ततो सा भिक्खुनी, अगमी बुद्धवरस्स सन्तिकं।
‘‘Muttā ca tato sā bhikkhunī, agamī buddhavarassa santikaṃ;
पस्सिय वरपुञ्ञलक्खणं, चक्खु आसि यथा पुराणक’’न्ति॥ –
Passiya varapuññalakkhaṇaṃ, cakkhu āsi yathā purāṇaka’’nti. –
इमा गाथा पच्चुदाहासि।
Imā gāthā paccudāhāsi.
तत्थ जीवकम्बवनन्ति जीवकस्स कोमारभच्चस्स अम्बवनं। रम्मन्ति रमणीयं। तं किर भूमिभागसम्पत्तिया छायूदकसम्पत्तिया च रुक्खानं रोपिताकारेन अतिविय मनुञ्ञं मनोरमं। गच्छन्तिन्ति अम्बवनं उद्दिस्स गतं, दिवाविहाराय उपगच्छन्तिं। सुभन्ति एवंनामिकं। धुत्तकोति इत्थिधुत्तो। राजगहवासी किरेको महाविभवस्स सुवण्णकारस्स पुत्तो युवा अभिरूपो इत्थिधुत्तो पुरिसो मत्तो विचरति। सो तं पटिपथे दिस्वा पटिबद्धचित्तो मग्गं उपरुन्धित्वा अट्ठासि। तेन वुत्तं – ‘‘धुत्तको सन्निवारेसी’’ति, मम गमनं निसेधेसीति अत्थो। तमेनं अब्रवी सुभाति तमेनं निवारेत्वा ठितं धुत्तं सुभा भिक्खुनी कथेसि। एत्थ च ‘‘गच्छन्तिं भिक्खुनिं सुभं, अब्रवि सुभा’’ति च अत्तानमेव थेरी अञ्ञं विय कत्वा वदति। थेरिया वुत्तगाथानं सम्बन्धदस्सनवसेन सङ्गीतिकारेहि अयं गाथा वुत्ता।
Tattha jīvakambavananti jīvakassa komārabhaccassa ambavanaṃ. Rammanti ramaṇīyaṃ. Taṃ kira bhūmibhāgasampattiyā chāyūdakasampattiyā ca rukkhānaṃ ropitākārena ativiya manuññaṃ manoramaṃ. Gacchantinti ambavanaṃ uddissa gataṃ, divāvihārāya upagacchantiṃ. Subhanti evaṃnāmikaṃ. Dhuttakoti itthidhutto. Rājagahavāsī kireko mahāvibhavassa suvaṇṇakārassa putto yuvā abhirūpo itthidhutto puriso matto vicarati. So taṃ paṭipathe disvā paṭibaddhacitto maggaṃ uparundhitvā aṭṭhāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘dhuttako sannivāresī’’ti, mama gamanaṃ nisedhesīti attho. Tamenaṃ abravī subhāti tamenaṃ nivāretvā ṭhitaṃ dhuttaṃ subhā bhikkhunī kathesi. Ettha ca ‘‘gacchantiṃ bhikkhuniṃ subhaṃ, abravi subhā’’ti ca attānameva therī aññaṃ viya katvā vadati. Theriyā vuttagāthānaṃ sambandhadassanavasena saṅgītikārehi ayaṃ gāthā vuttā.
‘‘अब्रवी सुभा’’ति वत्वा तस्सा वुत्ताकारदस्सनत्थं आह ‘‘किं ते अपराधित’’न्तिआदि। तत्थ किं ते अपराधितं मयाति किं तुय्हं, आवुसो, मया अपरद्धं। यं मं ओवरियान तिट्ठसीति येन अपराधेन मं गच्छन्तिं ओवरित्वा गमनं निसेधेत्वा तिट्ठसि, सो नत्थेवाति अधिप्पायो। अथ इत्थीतिसञ्ञाय एवं पटिपज्जसि, एवम्पि न युत्तन्ति दस्सेन्ती आह – ‘‘न हि पब्बजिताय, आवुसो, पुरिसो सम्फुसनाय कप्पती’’ति, आवुसो सुवण्णकारपुत्त , लोकियचारित्तेनपि पुरिसस्स पब्बजितानं सम्फुसनाय न कप्पति, पब्बजिताय पन पुरिसो तिरच्छानगतोपि सम्फुसनाय न कप्पति, तिट्ठतु ताव पुरिसफुसना, रागवसेनस्सा निस्सग्गियेन पुरिसस्स निस्सग्गियस्सापि फुसना न कप्पतेव।
‘‘Abravī subhā’’ti vatvā tassā vuttākāradassanatthaṃ āha ‘‘kiṃ te aparādhita’’ntiādi. Tattha kiṃ te aparādhitaṃ mayāti kiṃ tuyhaṃ, āvuso, mayā aparaddhaṃ. Yaṃ maṃ ovariyāna tiṭṭhasīti yena aparādhena maṃ gacchantiṃ ovaritvā gamanaṃ nisedhetvā tiṭṭhasi, so natthevāti adhippāyo. Atha itthītisaññāya evaṃ paṭipajjasi, evampi na yuttanti dassentī āha – ‘‘na hi pabbajitāya, āvuso, puriso samphusanāya kappatī’’ti, āvuso suvaṇṇakāraputta , lokiyacārittenapi purisassa pabbajitānaṃ samphusanāya na kappati, pabbajitāya pana puriso tiracchānagatopi samphusanāya na kappati, tiṭṭhatu tāva purisaphusanā, rāgavasenassā nissaggiyena purisassa nissaggiyassāpi phusanā na kappateva.
तेनाह ‘‘गरुके मम सत्थुसासने’’तिआदि। तस्सत्थो – गरुके पासाणच्छत्तं विय गरुकातब्बे मय्हं सत्थु सासने या सिक्खा भिक्खुनियो उद्दिस्स सुगतेन सम्मासम्बुद्धेन देसिता पञ्ञत्ता। ताहि परिसुद्धपदं परिसुद्धकुसलकोट्ठासं, रागादिअङ्गणानं सब्बसो अभावेन अनङ्गणं, एवंभूतं मं गच्छन्तिं केन कारणेन आवरित्वा तिट्ठसीति।
Tenāha ‘‘garuke mama satthusāsane’’tiādi. Tassattho – garuke pāsāṇacchattaṃ viya garukātabbe mayhaṃ satthu sāsane yā sikkhā bhikkhuniyo uddissa sugatena sammāsambuddhena desitā paññattā. Tāhi parisuddhapadaṃ parisuddhakusalakoṭṭhāsaṃ, rāgādiaṅgaṇānaṃ sabbaso abhāvena anaṅgaṇaṃ, evaṃbhūtaṃ maṃ gacchantiṃ kena kāraṇena āvaritvā tiṭṭhasīti.
आविलचित्तोति चित्तस्स आविलभावकरानं कामवितक्कादीनं वसेन आविलचित्तो, त्वं तदभावतो अनाविलं, रागरजादीनं वसेन सरजो, साङ्गणो तदभावतो वीतरजं अनङ्गणं सब्बत्थ खन्धपञ्चके समुच्छेदविमुत्तिया विमुत्तमानसं, मं कस्मा ओवरित्वा तिट्ठसीति?
Āvilacittoti cittassa āvilabhāvakarānaṃ kāmavitakkādīnaṃ vasena āvilacitto, tvaṃ tadabhāvato anāvilaṃ, rāgarajādīnaṃ vasena sarajo, sāṅgaṇo tadabhāvato vītarajaṃ anaṅgaṇaṃ sabbattha khandhapañcake samucchedavimuttiyā vimuttamānasaṃ, maṃ kasmā ovaritvā tiṭṭhasīti?
एवं थेरिया वुत्ते धुत्तको अत्तनो अधिप्पायं विभावेन्तो ‘‘दहरा चा’’तिआदिना दस गाथा अभासि। तत्थ दहराति तरुणी पठमे योब्बने ठिता। अपापिका चसीति रूपेन अलामिका च असि , उत्तमरूपधरा चाहोसीति अधिप्पायो। किं ते पब्बज्जा करिस्सतीति तुय्हं एवं पठमवये ठिताय रूपसम्पन्नाय पब्बज्जा किं करिस्सति, वुड्ढाय बीभच्छरूपाय वा पब्बजितब्बन्ति अधिप्पायेन वदति। निक्खिपाति छड्डेहि। ‘‘उक्खिपा’’ति वा पाठो, अपनेहीति अत्थो।
Evaṃ theriyā vutte dhuttako attano adhippāyaṃ vibhāvento ‘‘daharā cā’’tiādinā dasa gāthā abhāsi. Tattha daharāti taruṇī paṭhame yobbane ṭhitā. Apāpikā casīti rūpena alāmikā ca asi , uttamarūpadharā cāhosīti adhippāyo. Kiṃ te pabbajjā karissatīti tuyhaṃ evaṃ paṭhamavaye ṭhitāya rūpasampannāya pabbajjā kiṃ karissati, vuḍḍhāya bībhaccharūpāya vā pabbajitabbanti adhippāyena vadati. Nikkhipāti chaḍḍehi. ‘‘Ukkhipā’’ti vā pāṭho, apanehīti attho.
मधुरन्ति सुभं, सुगन्धन्ति अत्थो। पवन्तीति वायन्ति। सब्बसोति समन्ततो। कुसुमरजेन समुट्ठिता दुमाति इमे रुक्खा मन्दवातेन समुट्ठहमानकुसुमरेणुजातेन अत्तनो कुसुमरजेन सयं समुट्ठिता विय हुत्वा समन्ततो सुरभी वायन्ति। पठमवसन्तो सुखो उतूति अयं पठमो वसन्तमासो सुखसम्फस्सो च उतु वत्ततीति अत्थो।
Madhuranti subhaṃ, sugandhanti attho. Pavantīti vāyanti. Sabbasoti samantato. Kusumarajena samuṭṭhitā dumāti ime rukkhā mandavātena samuṭṭhahamānakusumareṇujātena attano kusumarajena sayaṃ samuṭṭhitā viya hutvā samantato surabhī vāyanti. Paṭhamavasanto sukhoutūti ayaṃ paṭhamo vasantamāso sukhasamphasso ca utu vattatīti attho.
कुसुमितसिखराति सुपुप्फितग्गा। अभिगज्जन्तिव मालुतेरिताति वातेन सञ्चलिता अभिगज्जन्तिव अभित्थनिता विय तिट्ठन्ति। यदि एका वनमोगहिस्ससीति सचे त्वं एकिका वनमोगाहिस्ससि, का नाम ते तत्थ रति भविस्सतीति अत्तना बद्धसुखाभिरत्तत्ता एवमाह।
Kusumitasikharāti supupphitaggā. Abhigajjantiva māluteritāti vātena sañcalitā abhigajjantiva abhitthanitā viya tiṭṭhanti. Yadi ekā vanamogahissasīti sace tvaṃ ekikā vanamogāhissasi, kā nāma te tattha rati bhavissatīti attanā baddhasukhābhirattattā evamāha.
वाळमिगसङ्घसेवितन्ति सीहब्यग्घादिवाळमिगसमूहेहि तत्थ तत्थ उपसेवितं। कुञ्जरमत्तकरेणुलोळितन्ति मत्तकुञ्जरेहि हत्थिनीहि च मिगानं चित्ततापनेन रुक्खगच्छादीनं साखाभञ्जनेन च आलोळितपदेसं। किञ्चापि तस्मिं वने ईदिसं तदा नत्थि, वनं नाम एवरूपन्ति तं भिंसापेतुकामो एवमाह। रहितन्ति जनरहितं विजनं। भिंसनकन्ति भयजनकं।
Vāḷamigasaṅghasevitanti sīhabyagghādivāḷamigasamūhehi tattha tattha upasevitaṃ. Kuñjaramattakareṇuloḷitanti mattakuñjarehi hatthinīhi ca migānaṃ cittatāpanena rukkhagacchādīnaṃ sākhābhañjanena ca āloḷitapadesaṃ. Kiñcāpi tasmiṃ vane īdisaṃ tadā natthi, vanaṃ nāma evarūpanti taṃ bhiṃsāpetukāmo evamāha. Rahitanti janarahitaṃ vijanaṃ. Bhiṃsanakanti bhayajanakaṃ.
तपनीयकताव धीतिकाति रत्तसुवण्णेन विचरिता धीतलिका विय सुकुसलेन यन्ताचरियेन यन्तयोगवसेन सज्जिता सुवण्णपटिमा विय विचरसि, इदानेव इतो चितो च सञ्चरसि। चित्तलतेव अच्छराति चित्तलतानामके उय्याने देवच्छरा विय। कासिकसुखुमेहीति कासिरट्ठे उप्पन्नेहि अतिविय सुखुमेहि। वग्गुभीति सिनिद्धमट्ठेहि। सोभसी सुवसनेहि नूपमेति निवासनपारुपनवत्थेहि अनुपमे उपमारहिते त्वं इदानि मे वसानुगो सोभसीति भाविनं अत्तनो अधिप्पायवसेन एकन्तिकं वत्तमानं विय कत्वा वदति।
Tapanīyakatāva dhītikāti rattasuvaṇṇena vicaritā dhītalikā viya sukusalena yantācariyena yantayogavasena sajjitā suvaṇṇapaṭimā viya vicarasi, idāneva ito cito ca sañcarasi. Cittalateva accharāti cittalatānāmake uyyāne devaccharā viya. Kāsikasukhumehīti kāsiraṭṭhe uppannehi ativiya sukhumehi. Vaggubhīti siniddhamaṭṭhehi. Sobhasī suvasanehi nūpameti nivāsanapārupanavatthehi anupame upamārahite tvaṃ idāni me vasānugo sobhasīti bhāvinaṃ attano adhippāyavasena ekantikaṃ vattamānaṃ viya katvā vadati.
अहं तव वसानुगो सियन्ति अहम्पि तुय्हं वसानुगो किंकारपटिस्सावी भवेय्यं। यदि विहरेमसे काननन्तरेति यदि मयं उभोपि वनन्तरे सह वसाम रमाम। न हि मत्थि तया पियत्तरोति वसानुगभावस्स कारणमाह। पाणोति सत्तो, अञ्ञो कोचिपि सत्तो तया पियतरो मय्हं न हि अत्थीति अत्थो। अथ वा पाणोति अत्तनो जीवितं सन्धाय वदति, मय्हं जीवितं तया पियतरं न हि अत्थीति अत्थो। किन्नरिमन्दलोचनेति किन्नरिया विय मन्दपुथुविलोचने।
Ahaṃ tava vasānugo siyanti ahampi tuyhaṃ vasānugo kiṃkārapaṭissāvī bhaveyyaṃ. Yadi viharemase kānanantareti yadi mayaṃ ubhopi vanantare saha vasāma ramāma. Na hi matthi tayā piyattaroti vasānugabhāvassa kāraṇamāha. Pāṇoti satto, añño kocipi satto tayā piyataro mayhaṃ na hi atthīti attho. Atha vā pāṇoti attano jīvitaṃ sandhāya vadati, mayhaṃ jīvitaṃ tayā piyataraṃ na hi atthīti attho. Kinnarimandalocaneti kinnariyā viya mandaputhuvilocane.
यदि मे वचनं करिस्ससि, सुखिता एहि अगारमावसाति सचे त्वं मम वचनं करिस्ससि, एकासनं एकसेय्यं ब्रह्मचरियदुक्खं पहाय एहि कामभोगेहि सुखिता हुत्वा अगारं अज्झावस। ‘‘सुखिता हेति अगारमावसन्ती’’ति केचि पठन्ति, तेसं सुखिता भविस्सति, अगारं अज्झावसन्तीति अत्थो। पासादनिवातवासिनीति निवातेसु पासादेसु वासिनी। ‘‘पासादविमानवासिनी’’ति च पाठो, विमानसदिसेसु पासादेसु वासिनीति अत्थो। परिकम्मन्ति वेय्यावच्चं।
Yadi me vacanaṃ karissasi, sukhitā ehi agāramāvasāti sace tvaṃ mama vacanaṃ karissasi, ekāsanaṃ ekaseyyaṃ brahmacariyadukkhaṃ pahāya ehi kāmabhogehi sukhitā hutvā agāraṃ ajjhāvasa. ‘‘Sukhitā heti agāramāvasantī’’ti keci paṭhanti, tesaṃ sukhitā bhavissati, agāraṃ ajjhāvasantīti attho. Pāsādanivātavāsinīti nivātesu pāsādesu vāsinī. ‘‘Pāsādavimānavāsinī’’ti ca pāṭho, vimānasadisesu pāsādesu vāsinīti attho. Parikammanti veyyāvaccaṃ.
धारयाति परिदह, निवासेहि चेव उत्तरियञ्च करोहि। अभिरोपेहीति मण्डनविभूसनवसेन वा सरीरं आरोपय, अलङ्करोहीति अत्थो। मालवण्णकन्ति मालञ्चेव गन्धविलेपनञ्च। कञ्चनमणिमुत्तकन्ति कञ्चनेन मणिमुत्ताहि च युत्तं, सुवण्णमयमणिमुत्ताहि खचितन्ति अत्थो। बहुन्ति हत्थूपगादिभेदतो बहुप्पकारं। विविधन्ति करणविकतिया नानाविधं।
Dhārayāti paridaha, nivāsehi ceva uttariyañca karohi. Abhiropehīti maṇḍanavibhūsanavasena vā sarīraṃ āropaya, alaṅkarohīti attho. Mālavaṇṇakanti mālañceva gandhavilepanañca. Kañcanamaṇimuttakanti kañcanena maṇimuttāhi ca yuttaṃ, suvaṇṇamayamaṇimuttāhi khacitanti attho. Bahunti hatthūpagādibhedato bahuppakāraṃ. Vividhanti karaṇavikatiyā nānāvidhaṃ.
सुधोतरजपच्छदन्ति सुधोतताय पवाहितरजं उत्तरच्छदं। सुभन्ति सोभनं। गोनकतूलिकसन्थतन्ति दीघलोमकाळकोजवेन चेव हंसलोमादिपुण्णाय तूलिकाय च सन्थतं। नवन्ति अभिनवं। महारहन्ति महग्घं। चन्दनमण्डितसारगन्धिकन्ति गोसीसकादिसारचन्दनेन मण्डितताय सुरभिगन्धिकं, एवरूपं सयनमारुह, तं आरुहित्वा यथासुखं सयाहि चेव निसीद चाति अत्थो।
Sudhotarajapacchadanti sudhotatāya pavāhitarajaṃ uttaracchadaṃ. Subhanti sobhanaṃ. Gonakatūlikasanthatanti dīghalomakāḷakojavena ceva haṃsalomādipuṇṇāya tūlikāya ca santhataṃ. Navanti abhinavaṃ. Mahārahanti mahagghaṃ. Candanamaṇḍitasāragandhikanti gosīsakādisāracandanena maṇḍitatāya surabhigandhikaṃ, evarūpaṃ sayanamāruha, taṃ āruhitvā yathāsukhaṃ sayāhi ceva nisīda cāti attho.
उप्पलं चुदका समुग्गतन्ति च-कारो निपातमत्तं, उदकतो उग्गतं उट्ठितं अच्चुग्गम्म ठितं सुफुल्लमुप्पलं। यथा तं अमनुस्ससेवितन्ति तञ्च रक्खसपरिग्गहिताय पोक्खरणिया जातत्ता निम्मनुस्सेहि सेवितं केनचि अपरिभुत्तमेव भवेय्य। एवं त्वं ब्रह्मचारिनीति एवमेव तं सुट्ठु फुल्लमुप्पलं विय तुवं ब्रह्मचारिनी। सकेसङ्गेसु अत्तनो सरीरावयवेसु केनचि अपरिभुत्तेसुयेव जरं गमिस्ससि, मुधायेव जराजिण्णा भविस्ससि।
Uppalaṃ cudakā samuggatanti ca-kāro nipātamattaṃ, udakato uggataṃ uṭṭhitaṃ accuggamma ṭhitaṃ suphullamuppalaṃ. Yathā taṃ amanussasevitanti tañca rakkhasapariggahitāya pokkharaṇiyā jātattā nimmanussehi sevitaṃ kenaci aparibhuttameva bhaveyya. Evaṃ tvaṃ brahmacārinīti evameva taṃ suṭṭhu phullamuppalaṃ viya tuvaṃ brahmacārinī. Sakesaṅgesu attano sarīrāvayavesu kenaci aparibhuttesuyeva jaraṃ gamissasi, mudhāyeva jarājiṇṇā bhavissasi.
एवं धुत्तकेन अत्तनो अधिप्पाये पकासिते थेरी सरीरसभावविभावनेन तं तत्थ विच्छिन्देन्ती ‘‘किं ते इधा’’ति गाथमाह। तस्सत्थो – आवुसो सुवण्णकारपुत्त, केसादिकुणपपूरे एकन्तेन भेदनधम्मे सुसानवड्ढने, इध इमस्मिं कायसञ्ञिते असुचिकळेवरे किं नाम तव सारन्ति सम्मतं सम्भावितं, यं दिस्वा विमनो अञ्ञतरस्मिं आरम्मणे विगतमनसङ्कप्पो, एत्थेव वा अविमनो सोमनस्सिको हुत्वा उदिक्खसि, तं मय्हं कथेहीति।
Evaṃ dhuttakena attano adhippāye pakāsite therī sarīrasabhāvavibhāvanena taṃ tattha vicchindentī ‘‘kiṃ te idhā’’ti gāthamāha. Tassattho – āvuso suvaṇṇakāraputta, kesādikuṇapapūre ekantena bhedanadhamme susānavaḍḍhane, idha imasmiṃ kāyasaññite asucikaḷevare kiṃ nāma tava sāranti sammataṃ sambhāvitaṃ, yaṃ disvā vimano aññatarasmiṃ ārammaṇe vigatamanasaṅkappo, ettheva vā avimano somanassiko hutvā udikkhasi, taṃ mayhaṃ kathehīti.
तं सुत्वा धुत्तको किञ्चापि तस्सा रूपं चातुरियसोभितं, पठमदस्सनतो पन पट्ठाय यस्मिं दिट्ठिपाते पटिबद्धचित्तो, तमेव अपदिसन्तो ‘‘अक्खीनि च तूरियारिवा’’तिआदिमाह। कामञ्चायं थेरी सुट्ठु संयतताय सन्तिन्द्रिया, ताय थिरविप्पसन्नसोम्मसन्तनयननिपातेसु कम्मानुभावनिप्फन्नेसु पसन्नपञ्चप्पसादपटिमण्डितेसु नयनेसु लब्भमाने पभाविसिट्ठचातुरिये दिट्ठिपाते, यस्मा सयं चरितहावभावविलासादिपरिकप्पवञ्चितो सो धुत्तो जातो, तस्मास्स दिट्ठिरागो सविसेसं वेपुल्लं अगमासि। तत्थ अक्खीनि च तूरियारिवाति तूरि वुच्चति मिगी, च-सद्दो निपातमत्तं, मिगच्छापाय विय ते अक्खीनीति अत्थो। ‘‘कोरियारिवा’’ति वा पाळि, कुञ्चकारकुक्कुटियाति वुत्तं होति। किन्नरियारिव पब्बतन्तरेति पब्बतकुच्छियं विचरमानाय किन्नरिवनिताय विय च ते अक्खीनीति अत्थो। तव मे नयनानि दक्खियाति तव वुत्तगुणविसेसानि नयनानि दिस्वा, भिय्यो उपरूपरि मे कामाभिरति पवड्ढति।
Taṃ sutvā dhuttako kiñcāpi tassā rūpaṃ cāturiyasobhitaṃ, paṭhamadassanato pana paṭṭhāya yasmiṃ diṭṭhipāte paṭibaddhacitto, tameva apadisanto ‘‘akkhīni ca tūriyārivā’’tiādimāha. Kāmañcāyaṃ therī suṭṭhu saṃyatatāya santindriyā, tāya thiravippasannasommasantanayananipātesu kammānubhāvanipphannesu pasannapañcappasādapaṭimaṇḍitesu nayanesu labbhamāne pabhāvisiṭṭhacāturiye diṭṭhipāte, yasmā sayaṃ caritahāvabhāvavilāsādiparikappavañcito so dhutto jāto, tasmāssa diṭṭhirāgo savisesaṃ vepullaṃ agamāsi. Tattha akkhīni ca tūriyārivāti tūri vuccati migī, ca-saddo nipātamattaṃ, migacchāpāya viya te akkhīnīti attho. ‘‘Koriyārivā’’ti vā pāḷi, kuñcakārakukkuṭiyāti vuttaṃ hoti. Kinnariyāriva pabbatantareti pabbatakucchiyaṃ vicaramānāya kinnarivanitāya viya ca te akkhīnīti attho. Tava me nayanāni dakkhiyāti tava vuttaguṇavisesāni nayanāni disvā, bhiyyo uparūpari me kāmābhirati pavaḍḍhati.
उप्पलसिखरोपमानि तेति रत्तुप्पलअग्गसदिसानि पम्हानि तव। विमलेति निम्मले। हाटकसन्निभेति कञ्चनरूपकस्स मुखसदिसे ते मुखे, नयनानि दक्खियाति योजना।
Uppalasikharopamāniteti rattuppalaaggasadisāni pamhāni tava. Vimaleti nimmale. Hāṭakasannibheti kañcanarūpakassa mukhasadise te mukhe, nayanāni dakkhiyāti yojanā.
अपि दूरगताति दूरं ठानं गतापि। सरम्हसेति अञ्ञं किञ्चि अचिन्तेत्वा तव नयनानि एव अनुस्सरामि। आयतपम्हेति दीघपखुमे। विसुद्धदस्सनेति निम्मललोचने। न हि मत्थि तया पियत्तरो नयनाति तव नयनतो अञ्ञो कोचि मय्हं पियतरो नत्थि। तयाति हि सामिअत्थे एव करणवचनं।
Api dūragatāti dūraṃ ṭhānaṃ gatāpi. Saramhaseti aññaṃ kiñci acintetvā tava nayanāni eva anussarāmi. Āyatapamheti dīghapakhume. Visuddhadassaneti nimmalalocane. Na hi matthi tayā piyattaro nayanāti tava nayanato añño koci mayhaṃ piyataro natthi. Tayāti hi sāmiatthe eva karaṇavacanaṃ.
एवं चक्खुसम्पत्तिया उम्मादितस्स विय तं तं विप्पलपतो तस्स पुरिसस्स मनोरथं विपरिवत्तेन्ती थेरी ‘‘अपथेना’’तिआदिना द्वादस गाथा अभासि। तत्थ अपथेन पयातुमिच्छसीति, आवुसो सुवण्णकारपुत्त, सन्ते अञ्ञस्मिं इत्थिजने यो त्वं बुद्धसुतं बुद्धस्स भगवतो ओरसधीतरं मं मग्गयसि पत्थेसि, सो त्वं सन्ते खेमे उजुमग्गे अपथेन कण्टकनिवुतेन सभयेन कुम्मग्गेन पयातुमिच्छसि पटिपज्जितुकामोसि, चन्दं कीळनकं गवेससि चन्दमण्डलं कीळागोळकं कातुकामोसि, मेरुं लङ्घेतुमिच्छसि चतुरासीतियोजनसहस्सुब्बेधं सिनेरुपब्बतराजं लङ्घयित्वा अपरभागे ठातुकामोसि, सो त्वं मं बुद्धसुतं मग्गयसीति योजना।
Evaṃ cakkhusampattiyā ummāditassa viya taṃ taṃ vippalapato tassa purisassa manorathaṃ viparivattentī therī ‘‘apathenā’’tiādinā dvādasa gāthā abhāsi. Tattha apathena payātumicchasīti, āvuso suvaṇṇakāraputta, sante aññasmiṃ itthijane yo tvaṃ buddhasutaṃ buddhassa bhagavato orasadhītaraṃ maṃ maggayasi patthesi, so tvaṃ sante kheme ujumagge apathena kaṇṭakanivutena sabhayena kummaggena payātumicchasi paṭipajjitukāmosi, candaṃ kīḷanakaṃ gavesasi candamaṇḍalaṃ kīḷāgoḷakaṃ kātukāmosi, meruṃ laṅghetumicchasi caturāsītiyojanasahassubbedhaṃ sinerupabbatarājaṃ laṅghayitvā aparabhāge ṭhātukāmosi, so tvaṃ maṃ buddhasutaṃ maggayasīti yojanā.
इदानि तस्स अत्तनो अविसयभावं पत्थनाय च विघातावहतं दस्सेतुं ‘‘नत्थी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ रागो यत्थपि दानि मे सियाति यत्थ इदानि मे रागो सिया भवेय्य, तं आरम्मणं सदेवके लोके नत्थि एव। नपि नं जानामि कीरिसोति नं रागं कीरिसोतिपि न जानामि। अथ मग्गेन हतो समूलकोति अथाति निपातमत्तं। अयोनिसोमनसिकारसङ्खातेन मूलेन समूलको रागो अरियमग्गेन हतो समुग्घातितो।
Idāni tassa attano avisayabhāvaṃ patthanāya ca vighātāvahataṃ dassetuṃ ‘‘natthī’’tiādi vuttaṃ. Tattha rāgo yatthapi dāni me siyāti yattha idāni me rāgo siyā bhaveyya, taṃ ārammaṇaṃ sadevake loke natthi eva. Napi naṃ jānāmi kīrisoti naṃ rāgaṃ kīrisotipi na jānāmi. Atha maggena hato samūlakoti athāti nipātamattaṃ. Ayonisomanasikārasaṅkhātena mūlena samūlako rāgo ariyamaggena hato samugghātito.
इङ्गालकुयाति अङ्गारकासुया। उज्झितोति वातुक्खित्तो विय यो कोचि, दहनिया इन्धनं वियाति अत्थो। विसपत्तोरिवाति विसगतभाजनं विय। अग्गितो कतोति अग्गितो अङ्गारतो अपगतो कतो, विसस्स लेसम्पि असेसेत्वा अपनीतो विनासितोति अत्थो।
Iṅgālakuyāti aṅgārakāsuyā. Ujjhitoti vātukkhitto viya yo koci, dahaniyā indhanaṃ viyāti attho. Visapattorivāti visagatabhājanaṃ viya. Aggito katoti aggito aṅgārato apagato kato, visassa lesampi asesetvā apanīto vināsitoti attho.
यस्सा सिया अपच्चवेक्खितन्ति यस्सा इत्थिया इदं खन्धपञ्चकं ञाणेन अप्पटिवेक्खितं अपरिञ्ञातं सिया। सत्ता वा अनुसासितो सियाति सत्ता वा धम्मसरीरस्स अदस्सनेन यस्सा इत्थिया अननुसासितो सिया। त्वं तादिसिकं पलोभयाति, आवुसो, त्वं तथारूपं अपरिमद्दितसङ्खारं अपच्चवेक्खितलोकुत्तरधम्मं कामेहि पलोभय उपगच्छ। जानन्तिं सो इमं विहञ्ञसीति सो त्वं पवत्तिं निवत्तिञ्च याथावतो जानन्तिं पटिविद्धसच्चं इमं सुभं भिक्खुनिं आगम्म विहञ्ञसि, सम्पति आयतिञ्च विघातं दुक्खं आपज्जसि।
Yassā siyā apaccavekkhitanti yassā itthiyā idaṃ khandhapañcakaṃ ñāṇena appaṭivekkhitaṃ apariññātaṃ siyā. Sattā vā anusāsito siyāti sattā vā dhammasarīrassa adassanena yassā itthiyā ananusāsito siyā. Tvaṃ tādisikaṃ palobhayāti, āvuso, tvaṃ tathārūpaṃ aparimadditasaṅkhāraṃ apaccavekkhitalokuttaradhammaṃ kāmehi palobhaya upagaccha. Jānantiṃ so imaṃ vihaññasīti so tvaṃ pavattiṃ nivattiñca yāthāvato jānantiṃ paṭividdhasaccaṃ imaṃ subhaṃ bhikkhuniṃ āgamma vihaññasi, sampati āyatiñca vighātaṃ dukkhaṃ āpajjasi.
इदानिस्स विघातापत्तितं कारणविभावनेन दस्सेन्ती ‘‘मय्हं ही’’तिआदिमाह। तत्थ हीति हेतुअत्थे निपातो। अक्कुट्ठवन्दितेति अक्कोसे वन्दनाय च। सुखदुक्खेति सुखे च दुक्खे च, इट्ठानिट्ठविसयसमायोगे वा। सती उपट्ठिताति पच्चवेक्खणयुत्ता सति सब्बकालं उपट्ठिता। सङ्खतमसुभन्ति जानियाति तेभूमकं सङ्खारगतं किलेसासुचिपग्घरणेन असुभन्ति ञत्वा। सब्बत्थेवाति सब्बस्मिंयेव भवत्तये मय्हं मनो तण्हालेपादिना न उपलिम्पति।
Idānissa vighātāpattitaṃ kāraṇavibhāvanena dassentī ‘‘mayhaṃ hī’’tiādimāha. Tattha hīti hetuatthe nipāto. Akkuṭṭhavanditeti akkose vandanāya ca. Sukhadukkheti sukhe ca dukkhe ca, iṭṭhāniṭṭhavisayasamāyoge vā. Satī upaṭṭhitāti paccavekkhaṇayuttā sati sabbakālaṃ upaṭṭhitā. Saṅkhatamasubhanti jāniyāti tebhūmakaṃ saṅkhāragataṃ kilesāsucipaggharaṇena asubhanti ñatvā. Sabbatthevāti sabbasmiṃyeva bhavattaye mayhaṃ mano taṇhālepādinā na upalimpati.
मग्गट्ठङ्गिकयानयायिनीति अट्ठङ्गिकमग्गसङ्खातेन अरिययानेन निब्बानपुरं यायिनी उपगता। उद्धटसल्लाति अत्तनो सन्तानतो समुद्धटरागादिसल्ला।
Maggaṭṭhaṅgikayānayāyinīti aṭṭhaṅgikamaggasaṅkhātena ariyayānena nibbānapuraṃ yāyinī upagatā. Uddhaṭasallāti attano santānato samuddhaṭarāgādisallā.
सुचित्तिताति हत्थपादमुखादिआकारेन सुट्ठु चित्तिता विरचिता। सोम्भाति सुम्भका। दारुकपिल्लकानि वाति दारुदण्डादीहि उपरचितरूपकानि। तन्तीहीति न्हारुसुत्तकेहि। खीलकेहीति हत्थपादपिट्ठिकण्णादिअत्थाय ठपितदण्डेहि। विनिबद्धाति विविधेनाकारेन बद्धा। विविधं पनच्चकाति यन्तसुत्तादीनं अञ्छनविस्सज्जनादिना पट्ठपितनच्चका, पनच्चन्ता विय दिट्ठाति योजना।
Sucittitāti hatthapādamukhādiākārena suṭṭhu cittitā viracitā. Sombhāti sumbhakā. Dārukapillakāni vāti dārudaṇḍādīhi uparacitarūpakāni. Tantīhīti nhārusuttakehi. Khīlakehīti hatthapādapiṭṭhikaṇṇādiatthāya ṭhapitadaṇḍehi. Vinibaddhāti vividhenākārena baddhā. Vividhaṃ panaccakāti yantasuttādīnaṃ añchanavissajjanādinā paṭṭhapitanaccakā, panaccantā viya diṭṭhāti yojanā.
तम्हुद्धटे तन्तिखीलकेति सन्निवेसविसिट्ठरचनाविसेसयुत्तं उपादाय रूपकसमञ्ञा तम्हि तन्तिम्हि खीलके च ठानतो उद्धटे बन्धन्तो विस्सट्ठे, विसुं करणेन अञ्ञमञ्ञं विकले, तहिं तहिं खिपनेन परिक्रिते विकिरिते। न विन्देय्य खण्डसो कतेति पोत्थकरूपस्स अवयवे खण्डाखण्डिते कते पोत्थकरूपं न विन्देय्य, न उपलभेय्य। एवं सन्ते किम्हि तत्थ मनं निवेसये तस्मिं पोत्थकरूपावयवे किम्हि किं खाणुके, उदाहु रज्जुके, मत्तिकापिण्डादिके वा मनं मनसञ्ञं निवेसेय्य, विसङ्खारे अवयवे सा सञ्ञा कदाचिपि नपतेय्याति अत्थो।
Tamhuddhaṭe tantikhīlaketi sannivesavisiṭṭharacanāvisesayuttaṃ upādāya rūpakasamaññā tamhi tantimhi khīlake ca ṭhānato uddhaṭe bandhanto vissaṭṭhe, visuṃ karaṇena aññamaññaṃ vikale, tahiṃ tahiṃ khipanena parikrite vikirite. Na vindeyya khaṇḍaso kateti potthakarūpassa avayave khaṇḍākhaṇḍite kate potthakarūpaṃ na vindeyya, na upalabheyya. Evaṃ sante kimhi tattha manaṃ nivesaye tasmiṃ potthakarūpāvayave kimhi kiṃ khāṇuke, udāhu rajjuke, mattikāpiṇḍādike vā manaṃ manasaññaṃ niveseyya, visaṅkhāre avayave sā saññā kadācipi napateyyāti attho.
तथूपमाति तंसदिसा तेन पोत्थकरूपेन सदिसा। किन्ति चे आह ‘‘देहकानी’’तिआदि। तत्थ देहकानीति हत्थपादमुखादिदेहावयवा। मन्ति मे पटिबद्धा उपट्ठहन्ति। तेहि धम्मेहीति तेहि पथविआदीहि च चक्खादीहि च धम्मेहि। विना न वत्तन्तीति न हि तथा तथा सन्निविट्ठे पथविआदिधम्मे मुञ्चित्वा देहा नाम सन्ति। धम्मेहि विना न वत्ततीति देहो अवयवेहि अवयवधम्मेहि विना न वत्तति न उपलब्भति। एवं सन्ते किम्हि तत्थ मनं निवेसयेति किम्हि किं पथवियं, उदाहु आपादिके देहोति वा हत्थपादादीनीति वा मनं मनसञ्ञं निवेसेय्य। यस्मा पथविआदिपसादधम्ममत्ते एसा समञ्ञा, यदिदं देहोति वा हत्थपादादीनीति वा सत्तोति वा इत्थीति वा पुरिसोति वा, तस्मा न एत्थ जानतो कोचि अभिनिवेसो होतीति।
Tathūpamāti taṃsadisā tena potthakarūpena sadisā. Kinti ce āha ‘‘dehakānī’’tiādi. Tattha dehakānīti hatthapādamukhādidehāvayavā. Manti me paṭibaddhā upaṭṭhahanti. Tehi dhammehīti tehi pathaviādīhi ca cakkhādīhi ca dhammehi. Vinā na vattantīti na hi tathā tathā sanniviṭṭhe pathaviādidhamme muñcitvā dehā nāma santi. Dhammehi vinā na vattatīti deho avayavehi avayavadhammehi vinā na vattati na upalabbhati. Evaṃ sante kimhi tattha manaṃ nivesayeti kimhi kiṃ pathaviyaṃ, udāhu āpādike dehoti vā hatthapādādīnīti vā manaṃ manasaññaṃ niveseyya. Yasmā pathaviādipasādadhammamatte esā samaññā, yadidaṃ dehoti vā hatthapādādīnīti vā sattoti vā itthīti vā purisoti vā, tasmā na ettha jānato koci abhiniveso hotīti.
यथा हरितालेन मक्खितं, अद्दस चित्तिकं भित्तिया कतन्ति यथा कुसलेन चित्तकारेन भित्तियं हरितालेन मक्खितं लित्तं तेन लेपं दत्वा कतं आलिखितं चित्तिकं इत्थिरूपं अद्दस पस्सेय्य। तत्थ या उपथम्भनखेपनादिकिरियासम्पत्तिया मानुसिका नु खो अयं भित्ति अपस्साय ठिताति सञ्ञा, सा निरत्थका मनुस्सभावसङ्खातस्स अत्थस्स तत्थ अभावतो, मानुसीति पन केवलं तहिं तस्स च विपरीतदस्सनं, याथावतो गहणं न होति, धम्मपुञ्जमत्ते इत्थिपुरिसादिगहणम्पि एवं सम्पदमिदं दट्ठब्बन्ति अधिप्पायो।
Yathā haritālena makkhitaṃ, addasa cittikaṃ bhittiyā katanti yathā kusalena cittakārena bhittiyaṃ haritālena makkhitaṃ littaṃ tena lepaṃ datvā kataṃ ālikhitaṃ cittikaṃ itthirūpaṃ addasa passeyya. Tattha yā upathambhanakhepanādikiriyāsampattiyā mānusikā nu kho ayaṃ bhitti apassāya ṭhitāti saññā, sā niratthakā manussabhāvasaṅkhātassa atthassa tattha abhāvato, mānusīti pana kevalaṃ tahiṃ tassa ca viparītadassanaṃ, yāthāvato gahaṇaṃ na hoti, dhammapuñjamatte itthipurisādigahaṇampi evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbanti adhippāyo.
मायं विय अग्गतो कतन्ति मायाकारेन पुरतो उपट्ठापितं मायासदिसं। सुपिनन्तेव सुवण्णपादपन्ति सुपिनमेव सुपिनन्तं, तत्थ उपट्ठितसुवण्णमयरुक्खं विय। उपगच्छसि अन्ध रित्तकन्ति अन्धबाल रित्तकं तुच्छकं अन्तोसाररहितं इमं अत्तभावं ‘‘एतं ममा’’ति सारवन्तं विय उपगच्छसि अभिनिविससि। जनमज्झेरिव रुप्परूपकन्ति मायाकारेन महाजनमज्झे दस्सितं रूपियरूपसदिसं सारं विय उपट्ठहन्तं, असारन्ति अत्थो।
Māyaṃ viya aggato katanti māyākārena purato upaṭṭhāpitaṃ māyāsadisaṃ. Supinanteva suvaṇṇapādapanti supinameva supinantaṃ, tattha upaṭṭhitasuvaṇṇamayarukkhaṃ viya. Upagacchasi andha rittakanti andhabāla rittakaṃ tucchakaṃ antosārarahitaṃ imaṃ attabhāvaṃ ‘‘etaṃ mamā’’ti sāravantaṃ viya upagacchasi abhinivisasi. Janamajjheriva rupparūpakanti māyākārena mahājanamajjhe dassitaṃ rūpiyarūpasadisaṃ sāraṃ viya upaṭṭhahantaṃ, asāranti attho.
वट्टनिरिवाति लाखाय गुळिका विय। कोटरोहिताति कोटरे रुक्खसुसिरे ठपिता। मज्झे पुब्बुळकाति अक्खिदलमज्झे ठितजलपुब्बुळसदिसा। सअस्सुकाति अस्सुजलसहिता। पीळकोळिकाति अक्खिगूथको। एत्थ जायतीति एतस्मिं अक्खिमण्डले उभोसु कोटीसु विसगन्धं वायन्तो निब्बत्तति। पीळकोळिकाति वा अक्खिदलेसु निब्बत्तनका पीळका वुच्चति। विविधाति सेतनीलमण्डलानञ्चेव रत्तपीतादीनं सत्तन्नं पटलानञ्च वसेन अनेकविधा। चक्खुविधाति चक्खुभागा चक्खुप्पकारा वा तस्स अनेककलापगतभावतो। पिण्डिताति समुदिता।
Vaṭṭanirivāti lākhāya guḷikā viya. Koṭarohitāti koṭare rukkhasusire ṭhapitā. Majjhe pubbuḷakāti akkhidalamajjhe ṭhitajalapubbuḷasadisā. Saassukāti assujalasahitā. Pīḷakoḷikāti akkhigūthako. Ettha jāyatīti etasmiṃ akkhimaṇḍale ubhosu koṭīsu visagandhaṃ vāyanto nibbattati. Pīḷakoḷikāti vā akkhidalesu nibbattanakā pīḷakā vuccati. Vividhāti setanīlamaṇḍalānañceva rattapītādīnaṃ sattannaṃ paṭalānañca vasena anekavidhā. Cakkhuvidhāti cakkhubhāgā cakkhuppakārā vā tassa anekakalāpagatabhāvato. Piṇḍitāti samuditā.
एवं चक्खुस्मिं सारज्जन्तस्स चक्खुनो असुभतं अनवट्ठितताय अनिच्चतञ्च विभावेसि । विभावेत्वा च यथा नाम कोचि लोभनीयं भण्डं गहेत्वा चोरकन्तारं पटिपज्जन्तो चोरेहि पलिबुद्धो तं लोभनीयभण्डं दत्वा गच्छति, एवमेव चक्खुम्हि सारत्तेन तेन पुरिसेन पलिबुद्धा थेरी अत्तनो चक्खुं उप्पाटेत्वा तस्स अदासि। तेन वुत्तं ‘‘उप्पाटिय चारुदस्सना’’तिआदि। तत्थ उप्पाटियाति उप्पाटेत्वा चक्खुकूपतो नीहरित्वा। चारुदस्सनाति पियदस्सना मनोहरदस्सना। न च पज्जित्थाति तस्मिं चक्खुस्मिं सङ्गं नापज्जि। असङ्गमानसाति कत्थचिपि आरम्मणे अनासत्तचित्ता। हन्द ते चक्खुन्ति तया कामितं ततो एव मया दिन्नत्ता ते चक्खुसञ्ञितं असुचिपिण्डं गण्ह, गहेत्वा हरस्सु पसादयुत्तं इच्छितं ठानं नेहि।
Evaṃ cakkhusmiṃ sārajjantassa cakkhuno asubhataṃ anavaṭṭhitatāya aniccatañca vibhāvesi . Vibhāvetvā ca yathā nāma koci lobhanīyaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā corakantāraṃ paṭipajjanto corehi palibuddho taṃ lobhanīyabhaṇḍaṃ datvā gacchati, evameva cakkhumhi sārattena tena purisena palibuddhā therī attano cakkhuṃ uppāṭetvā tassa adāsi. Tena vuttaṃ ‘‘uppāṭiya cārudassanā’’tiādi. Tattha uppāṭiyāti uppāṭetvā cakkhukūpato nīharitvā. Cārudassanāti piyadassanā manoharadassanā. Na ca pajjitthāti tasmiṃ cakkhusmiṃ saṅgaṃ nāpajji. Asaṅgamānasāti katthacipi ārammaṇe anāsattacittā. Handa te cakkhunti tayā kāmitaṃ tato eva mayā dinnattā te cakkhusaññitaṃ asucipiṇḍaṃ gaṇha, gahetvā harassu pasādayuttaṃ icchitaṃ ṭhānaṃ nehi.
तस्स च विरमासि तावदेति तस्स धुत्तपुरिसस्स तावदेव अक्खिम्हि उप्पाटितक्खणे एव रागो विगच्छि। तत्थाति अक्खिम्हि, तस्सं वा थेरियं। अथ वा तत्थाति तस्मिंयेव ठाने। खमापयीति खमापेसि। सोत्थि सिया ब्रह्मचारिनीति सेट्ठचारिनि महेसिके तुय्हं आरोग्यमेव भवेय्य। न पुनो एदिसकं भविस्सतीति इतो परं एवरूपं अनाचारचरणं न भविस्सति, न करिस्सामीति अत्थो।
Tassa ca viramāsi tāvadeti tassa dhuttapurisassa tāvadeva akkhimhi uppāṭitakkhaṇe eva rāgo vigacchi. Tatthāti akkhimhi, tassaṃ vā theriyaṃ. Atha vā tatthāti tasmiṃyeva ṭhāne. Khamāpayīti khamāpesi. Sotthi siyā brahmacārinīti seṭṭhacārini mahesike tuyhaṃ ārogyameva bhaveyya. Na puno edisakaṃbhavissatīti ito paraṃ evarūpaṃ anācāracaraṇaṃ na bhavissati, na karissāmīti attho.
आसादियाति घट्टेत्वा। एदिसन्ति एवरूपं सब्बत्थ वीतरागं। अग्गिं पज्जलितंव लिङ्गियाति पज्जलितं अग्गिं आलिङ्गेत्वा विय।
Āsādiyāti ghaṭṭetvā. Edisanti evarūpaṃ sabbattha vītarāgaṃ. Aggiṃ pajjalitaṃva liṅgiyāti pajjalitaṃ aggiṃ āliṅgetvā viya.
ततोति तस्मा धुत्तपुरिसा। सा भिक्खुनीति सा सुभा भिक्खुनी। अगमी बुद्धवरस्स सन्तिकन्ति सम्मासम्बुद्धस्स सन्तिकं उपगच्छि उपसङ्कमि। पस्सिय वरपुञ्ञलक्खणन्ति उत्तमेहि पुञ्ञसम्भारेहि निब्बत्तमहापुरिसलक्खणं दिस्वा। यथा पुराणकन्ति पोराणं विय उप्पाटनतो पुब्बे विय चक्खु पटिपाकतिकं अहोसि। यमेत्थ अन्तरन्तरा न वुत्तं, तं वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव।
Tatoti tasmā dhuttapurisā. Sā bhikkhunīti sā subhā bhikkhunī. Agamī buddhavarassa santikanti sammāsambuddhassa santikaṃ upagacchi upasaṅkami. Passiya varapuññalakkhaṇanti uttamehi puññasambhārehi nibbattamahāpurisalakkhaṇaṃ disvā. Yathā purāṇakanti porāṇaṃ viya uppāṭanato pubbe viya cakkhu paṭipākatikaṃ ahosi. Yamettha antarantarā na vuttaṃ, taṃ vuttanayattā suviññeyyameva.
सुभाजीवकम्बवनिकाथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Subhājīvakambavanikātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
तिंसनिपातवण्णना निट्ठिता।
Tiṃsanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / १. सुभाजीवकम्बवनिकाथेरीगाथा • 1. Subhājīvakambavanikātherīgāthā
