| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
५. सुभाकम्मारधीतुथेरीगाथावण्णना
5. Subhākammāradhītutherīgāthāvaṇṇanā
दहराहन्तिआदिका सुभाय कम्मारधीताय थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती अनुक्कमेन सम्भावितकुसलमूला उपचितविमोक्खसम्भारा सुगतीसुयेव संसरन्ती परिपक्कञाणा हुत्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे अञ्ञतरस्स सुवण्णकारस्स धीता हुत्वा निब्बत्ति, रूपसम्पत्तिसोभाय सुभाति तस्सा नामं अहोसि। सा अनुक्कमेन विञ्ञुतं पत्वा, सत्थु राजगहप्पवेसने सत्थरि सञ्जातप्पसादा एकदिवसं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था तस्सा इन्द्रियपरिपाकं दिस्वा अज्झासयानुरूपं चतुसच्चगब्भधम्मं देसेसि। सा तावदेव सहस्सनयपटिमण्डिते सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। सा अपरभागे घरावासे दोसं दिस्वा महापजापतिया गोतमिया सन्तिके पब्बजित्वा भिक्खुनिसीले पतिट्ठिता उपरिमग्गत्थाय भावनमनुयुञ्जि। तं ञातका कालेन कालं उपसङ्कमित्वा कामेहि निमन्तेन्ता पहूतधनं विभवजातञ्च दस्सेत्वा पलोभेन्ति। सा एकदिवसं अत्तनो सन्तिकं उपगतानं घरावासेसु कामेसु च आदीनवं पकासेन्ती ‘‘दहराह’’न्तिआदीहि चतुवीसतिया गाथाहि धम्मं कथेत्वा ते निरासे कत्वा विस्सज्जेत्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्ती इन्द्रियानि परियोदपेन्ती भावनं उस्सुक्कापेत्वा न चिरस्सेव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। अरहत्तं पन पत्वा –
Daharāhantiādikā subhāya kammāradhītāya theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī anukkamena sambhāvitakusalamūlā upacitavimokkhasambhārā sugatīsuyeva saṃsarantī paripakkañāṇā hutvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahe aññatarassa suvaṇṇakārassa dhītā hutvā nibbatti, rūpasampattisobhāya subhāti tassā nāmaṃ ahosi. Sā anukkamena viññutaṃ patvā, satthu rājagahappavesane satthari sañjātappasādā ekadivasaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā tassā indriyaparipākaṃ disvā ajjhāsayānurūpaṃ catusaccagabbhadhammaṃ desesi. Sā tāvadeva sahassanayapaṭimaṇḍite sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Sā aparabhāge gharāvāse dosaṃ disvā mahāpajāpatiyā gotamiyā santike pabbajitvā bhikkhunisīle patiṭṭhitā uparimaggatthāya bhāvanamanuyuñji. Taṃ ñātakā kālena kālaṃ upasaṅkamitvā kāmehi nimantentā pahūtadhanaṃ vibhavajātañca dassetvā palobhenti. Sā ekadivasaṃ attano santikaṃ upagatānaṃ gharāvāsesu kāmesu ca ādīnavaṃ pakāsentī ‘‘daharāha’’ntiādīhi catuvīsatiyā gāthāhi dhammaṃ kathetvā te nirāse katvā vissajjetvā vipassanāya kammaṃ karontī indriyāni pariyodapentī bhāvanaṃ ussukkāpetvā na cirasseva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Arahattaṃ pana patvā –
३३९.
339.
‘‘दहराहं सुद्धवसना, यं पुरे धम्ममस्सुणिं।
‘‘Daharāhaṃ suddhavasanā, yaṃ pure dhammamassuṇiṃ;
तस्सा मे अप्पमत्ताय, सच्चाभिसमयो अहु॥
Tassā me appamattāya, saccābhisamayo ahu.
३४०.
340.
‘‘ततोहं सब्बकामेसु, भुसं अरतिमज्झगं।
‘‘Tatohaṃ sabbakāmesu, bhusaṃ aratimajjhagaṃ;
सक्कायस्मिं भयं दिस्वा, नेक्खम्ममेव पीहये॥
Sakkāyasmiṃ bhayaṃ disvā, nekkhammameva pīhaye.
३४१.
341.
‘‘हित्वानहं ञातिगणं, दासकम्मकरानि च।
‘‘Hitvānahaṃ ñātigaṇaṃ, dāsakammakarāni ca;
गामखेत्तानि फीतानि, रमणीये पमोदिते॥
Gāmakhettāni phītāni, ramaṇīye pamodite.
३४२.
342.
‘‘पहायहं पब्बजिता, सापतेय्यमनप्पकं।
‘‘Pahāyahaṃ pabbajitā, sāpateyyamanappakaṃ;
एवं सद्धाय निक्खम्म, सद्धम्मे सुप्पवेदिते॥
Evaṃ saddhāya nikkhamma, saddhamme suppavedite.
३४३.
343.
‘‘नेतं अस्स पतिरूपं, आकिञ्चञ्ञञ्हि पत्थये।
‘‘Netaṃ assa patirūpaṃ, ākiñcaññañhi patthaye;
यो जातरूपं रजतं, छड्डेत्वा पुनरागमे॥
Yo jātarūpaṃ rajataṃ, chaḍḍetvā punarāgame.
३४४.
344.
‘‘रजतं जातरूपं वा, न बोधाय न सन्तिया।
‘‘Rajataṃ jātarūpaṃ vā, na bodhāya na santiyā;
नेतं समणसारुप्पं, न एतं अरियद्धनं॥
Netaṃ samaṇasāruppaṃ, na etaṃ ariyaddhanaṃ.
३४५.
345.
‘‘लोभनं मदनञ्चेतं, मोहनं रजवड्ढनं।
‘‘Lobhanaṃ madanañcetaṃ, mohanaṃ rajavaḍḍhanaṃ;
सासङ्कं बहुआयासं, नत्थि चेत्थ धुवं ठिति॥
Sāsaṅkaṃ bahuāyāsaṃ, natthi cettha dhuvaṃ ṭhiti.
३४६.
346.
‘‘एत्थ रत्ता पमत्ता च, संकिलिट्ठमना नरा।
‘‘Ettha rattā pamattā ca, saṃkiliṭṭhamanā narā;
अञ्ञमञ्ञेन ब्यारुद्धा, पुथू कुब्बन्ति मेधगं॥
Aññamaññena byāruddhā, puthū kubbanti medhagaṃ.
३४७.
347.
‘‘वधो बन्धो परिक्लेसो, जानि सोकपरिद्दवो।
‘‘Vadho bandho parikleso, jāni sokapariddavo;
कामेसु अधिपन्नानं, दिस्सते ब्यसनं बहुं॥
Kāmesu adhipannānaṃ, dissate byasanaṃ bahuṃ.
३४८.
348.
‘‘तं मं ञाती अमित्ताव, किं वो कामेसु युञ्जथ।
‘‘Taṃ maṃ ñātī amittāva, kiṃ vo kāmesu yuñjatha;
जानाथ मं पब्बजितं, कामेसु भयदस्सिनिं॥
Jānātha maṃ pabbajitaṃ, kāmesu bhayadassiniṃ.
३४९.
349.
‘‘न हिरञ्ञसुवण्णेन, परिक्खीयन्ति आसवा।
‘‘Na hiraññasuvaṇṇena, parikkhīyanti āsavā;
अमित्ता वधका कामा, सपत्ता सल्लबन्धना॥
Amittā vadhakā kāmā, sapattā sallabandhanā.
३५०.
350.
‘‘तं मं ञाती अमित्ताव, किं वो कामेसु युञ्जथ।
‘‘Taṃ maṃ ñātī amittāva, kiṃ vo kāmesu yuñjatha;
जानाथ मं पब्बजितं, मुण्डं सङ्घाटिपारुतं॥
Jānātha maṃ pabbajitaṃ, muṇḍaṃ saṅghāṭipārutaṃ.
३५१.
351.
‘‘उत्तिट्ठपिण्डो उञ्छो च, पंसुकूलञ्च चीवरं।
‘‘Uttiṭṭhapiṇḍo uñcho ca, paṃsukūlañca cīvaraṃ;
एतं खो मम सारुप्पं, अनगारूपनिस्सयो॥
Etaṃ kho mama sāruppaṃ, anagārūpanissayo.
३५२.
352.
‘‘वन्ता महेसीहि कामा, ये दिब्बा ये च मानुसा।
‘‘Vantā mahesīhi kāmā, ye dibbā ye ca mānusā;
खेमट्ठाने विमुत्ता ते, पत्ता ते अचलं सुखं॥
Khemaṭṭhāne vimuttā te, pattā te acalaṃ sukhaṃ.
३५३.
353.
‘‘माहं कामेहि संगच्छिं, येसु ताणं न विज्जति।
‘‘Māhaṃ kāmehi saṃgacchiṃ, yesu tāṇaṃ na vijjati;
अमित्ता वधका कामा, अग्गिक्खन्धूपमा दुखा॥
Amittā vadhakā kāmā, aggikkhandhūpamā dukhā.
३५४.
354.
‘‘परिपन्थो एस भयो, सविघातो सकण्टको।
‘‘Paripantho esa bhayo, savighāto sakaṇṭako;
गेधो सुविसमो चेसो, महन्तो मोहनामुखो॥
Gedho suvisamo ceso, mahanto mohanāmukho.
३५५.
355.
‘‘उपसग्गो भीमरूपो, कामा सप्पसिरूपमा।
‘‘Upasaggo bhīmarūpo, kāmā sappasirūpamā;
ये बाला अभिनन्दन्ति, अन्धभूता पुथुज्जना॥
Ye bālā abhinandanti, andhabhūtā puthujjanā.
३५६.
356.
‘‘कामपङ्केन सत्ता हि, बहू लोके अविद्दसू।
‘‘Kāmapaṅkena sattā hi, bahū loke aviddasū;
परियन्तं न जानन्ति, जातिया मरणस्स च॥
Pariyantaṃ na jānanti, jātiyā maraṇassa ca.
३५७.
357.
‘‘दुग्गतिगमनं मग्गं, मनुस्सा कामहेतुकं।
‘‘Duggatigamanaṃ maggaṃ, manussā kāmahetukaṃ;
बहुं वे पटिपज्जन्ति, अत्तनो रोगमावहं॥
Bahuṃ ve paṭipajjanti, attano rogamāvahaṃ.
३५८.
358.
‘‘एवं अमित्तजनना, तापना संकिलेसिका।
‘‘Evaṃ amittajananā, tāpanā saṃkilesikā;
लोकामिसा बन्धनीया, कामा मरणबन्धना॥
Lokāmisā bandhanīyā, kāmā maraṇabandhanā.
३५९.
359.
‘‘उम्मादना उल्लपना, कामा चित्तप्पमाथिनो।
‘‘Ummādanā ullapanā, kāmā cittappamāthino;
सत्तानं संकिलेसाय, खिप्पं मारेन ओड्डितं॥
Sattānaṃ saṃkilesāya, khippaṃ mārena oḍḍitaṃ.
३६०.
360.
‘‘अनन्तादीनवा कामा, बहुदुक्खा महाविसा।
‘‘Anantādīnavā kāmā, bahudukkhā mahāvisā;
अप्पस्सादा रणकरा, सुक्कपक्खविसोसना॥
Appassādā raṇakarā, sukkapakkhavisosanā.
३६१.
361.
‘‘साहं एतादिसं कत्वा, ब्यसनं कामहेतुकं।
‘‘Sāhaṃ etādisaṃ katvā, byasanaṃ kāmahetukaṃ;
न तं पच्चागमिस्सामि, निब्बानाभिरता सदा॥
Na taṃ paccāgamissāmi, nibbānābhiratā sadā.
३६२.
362.
‘‘रणं तरित्वा कामानं, सीतिभावाभिकङ्खिनी।
‘‘Raṇaṃ taritvā kāmānaṃ, sītibhāvābhikaṅkhinī;
अप्पमत्ता विहस्सामि, सब्बसंयोजनक्खये॥
Appamattā vihassāmi, sabbasaṃyojanakkhaye.
३६३.
363.
‘‘असोकं विरजं खेमं, अरियट्ठङ्गिकं उजुं।
‘‘Asokaṃ virajaṃ khemaṃ, ariyaṭṭhaṅgikaṃ ujuṃ;
तं मग्गं अनुगच्छामि, येन तिण्णा महेसिनो॥
Taṃ maggaṃ anugacchāmi, yena tiṇṇā mahesino.
३६४.
364.
‘‘इमं पस्सथ धम्मट्ठं, सुभं कम्मारधीतरं।
‘‘Imaṃ passatha dhammaṭṭhaṃ, subhaṃ kammāradhītaraṃ;
अनेजं उपसम्पज्ज, रुक्खमूलम्हि झायति॥
Anejaṃ upasampajja, rukkhamūlamhi jhāyati.
३६५.
365.
‘‘अज्जट्ठमी पब्बजिता, सद्धा सद्धम्मसोभना।
‘‘Ajjaṭṭhamī pabbajitā, saddhā saddhammasobhanā;
विनीतुप्पलवण्णाय, तेविज्जा मच्चुहायिनी॥
Vinītuppalavaṇṇāya, tevijjā maccuhāyinī.
३६६.
366.
‘‘सायं भुजिस्सा अणणा, भिक्खुनी भावितिन्द्रिया।
‘‘Sāyaṃ bhujissā aṇaṇā, bhikkhunī bhāvitindriyā;
सब्बयोगविसंयुत्ता, कतकिच्चा अनासवा॥
Sabbayogavisaṃyuttā, katakiccā anāsavā.
३६७.
367.
‘‘तं सक्को देवसङ्घेन, उपसङ्कम्म इद्धिया।
‘‘Taṃ sakko devasaṅghena, upasaṅkamma iddhiyā;
नमस्सति भूतपति, सुभं कम्मारधीतर’’न्ति॥ – इमा गाथा अभासि।
Namassati bhūtapati, subhaṃ kammāradhītara’’nti. – imā gāthā abhāsi;
तत्थ दहराहं सुद्धवसना, यं पुरे धम्ममस्सुणिन्ति यस्मा अहं पुब्बे दहरा तरुणी एव सुद्धवसना सुद्धवत्थनिवत्था अलङ्कतप्पटियत्ता सत्थु सन्तिके धम्मं अस्सोसिं। तस्सा मे अप्पमत्ताय, सच्चाभिसमयो अहूति यस्मा च तस्सा मे मय्हं यथासुतं धम्मं पच्चवेक्खित्वा अप्पमत्ताय उपट्ठितस्सतिया सीलं अधिट्ठहित्वा भावनं अनुयुञ्जन्तियाव चतुन्नं अरियसच्चानं अभिसमयो ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना (पटि॰ म॰ १.३२) पटिवेधो अहोसि।
Tattha daharāhaṃ suddhavasanā, yaṃ pure dhammamassuṇinti yasmā ahaṃ pubbe daharā taruṇī eva suddhavasanā suddhavatthanivatthā alaṅkatappaṭiyattā satthu santike dhammaṃ assosiṃ. Tassā me appamattāya, saccābhisamayo ahūti yasmā ca tassā me mayhaṃ yathāsutaṃ dhammaṃ paccavekkhitvā appamattāya upaṭṭhitassatiyā sīlaṃ adhiṭṭhahitvā bhāvanaṃ anuyuñjantiyāva catunnaṃ ariyasaccānaṃ abhisamayo ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.32) paṭivedho ahosi.
ततोहं सब्बकामेसु, भुसं अरतिमज्झगन्ति ततो तेन कारणेन सत्थु सन्तिके धम्मस्स सुतत्ता सच्चानञ्च अभिसमितत्ता मनुस्सेसु दिब्बेसु चाति सब्बेसुपि कामेसु भुसं अतिविय अरतिं उक्कण्ठिं अधिगच्छिं। सक्कायस्मिं उपादानक्खन्धपञ्चके, भयं सप्पटिभयभावं ञाणचक्खुना दिस्वा, नेक्खम्ममेव पब्बज्जं निब्बानमेव, पीहये पिहयामि पत्थयामि।
Tatohaṃ sabbakāmesu, bhusaṃ aratimajjhaganti tato tena kāraṇena satthu santike dhammassa sutattā saccānañca abhisamitattā manussesu dibbesu cāti sabbesupi kāmesu bhusaṃ ativiya aratiṃ ukkaṇṭhiṃ adhigacchiṃ. Sakkāyasmiṃ upādānakkhandhapañcake, bhayaṃ sappaṭibhayabhāvaṃ ñāṇacakkhunā disvā, nekkhammameva pabbajjaṃ nibbānameva, pīhaye pihayāmi patthayāmi.
दासकम्मकरानि चाति दासे च कम्मकारे च, लिङ्गविपल्लासेन हेतं वुत्तं। गामखेत्तानीति गामे च पुब्बण्णापरण्णविरुहनक्खेत्तानि च, गामपरियापन्नानि वा खेत्तानि। फीतानीति समिद्धानि। रमणीयेति मनुञ्ञे। पमोदितेति पमुदिते, भोगक्खन्धे हित्वाति सम्बन्धो। सापतेय्यन्ति सन्तकं धनं, मणिकनकरजतादिपरिग्गहवत्थुं। अनप्पकन्ति महन्तं, पहायाति योजना। एवं सद्धाय निक्खम्माति ‘‘हित्वानहं ञातिगण’’न्तिआदिना वुत्तप्पकारेन महन्तं ञातिपरिवट्टं महन्तञ्च भोगक्खन्धं पहाय कम्मकम्मफलानि रतनत्तयञ्चाति सद्धेय्यवत्थुं सद्धाय सद्दहित्वा घरतो निक्खम्म, सद्धम्मे सुप्पवेदिते सम्मासम्बुद्धेन सुट्ठु पवेदिते अरियविनये अहं पब्बजिता।
Dāsakammakarāni cāti dāse ca kammakāre ca, liṅgavipallāsena hetaṃ vuttaṃ. Gāmakhettānīti gāme ca pubbaṇṇāparaṇṇaviruhanakkhettāni ca, gāmapariyāpannāni vā khettāni. Phītānīti samiddhāni. Ramaṇīyeti manuññe. Pamoditeti pamudite, bhogakkhandhe hitvāti sambandho. Sāpateyyanti santakaṃ dhanaṃ, maṇikanakarajatādipariggahavatthuṃ. Anappakanti mahantaṃ, pahāyāti yojanā. Evaṃ saddhāya nikkhammāti ‘‘hitvānahaṃ ñātigaṇa’’ntiādinā vuttappakārena mahantaṃ ñātiparivaṭṭaṃ mahantañca bhogakkhandhaṃ pahāya kammakammaphalāni ratanattayañcāti saddheyyavatthuṃ saddhāya saddahitvā gharato nikkhamma, saddhamme suppavedite sammāsambuddhena suṭṭhu pavedite ariyavinaye ahaṃ pabbajitā.
एवं पब्बजिताय पन नेतं अस्स पतिरूपं, यदिदं छड्डितानं कामानं पच्चागमनं। आकिञ्चञ्ञञ्हि पत्थयेति अहं अकिञ्चनभावं अपरिग्गहभावमेव पत्थयामि। यो जातरूपरजतं, छड्डेत्वा पुनरागमेति यो पुग्गलो सुवण्णं रजतं अञ्ञम्पि वा किञ्चि धनजातं छड्डेत्वा पुन तं गण्हेय्य, सो पण्डितानं अन्तरे कथं सीसं उक्खिपेय्य?
Evaṃ pabbajitāya pana netaṃ assa patirūpaṃ, yadidaṃ chaḍḍitānaṃ kāmānaṃ paccāgamanaṃ. Ākiñcaññañhi patthayeti ahaṃ akiñcanabhāvaṃ apariggahabhāvameva patthayāmi. Yo jātarūparajataṃ, chaḍḍetvā punarāgameti yo puggalo suvaṇṇaṃ rajataṃ aññampi vā kiñci dhanajātaṃ chaḍḍetvā puna taṃ gaṇheyya, so paṇḍitānaṃ antare kathaṃ sīsaṃ ukkhipeyya?
यस्मा रजतं जातरूपं वा, न बोधाय न सन्तिया न मग्गञाणाय न निब्बानाय होतीति अत्थो। नेतं समणसारुप्पन्ति एतं जातरूपरजतादिपरिग्गहवत्थु, तस्स वा परिग्गण्हनं समणानं सारुप्पं न होति। तथा हि वुत्तं ‘‘न कप्पति समणानं सक्यपुत्तियानं जातरूपरजत’’न्तिआदि (चूळव॰ ४४६)। न एतं अरियद्धनन्ति एतं यथावुत्तपरिग्गहवत्थु सद्धादिधनं विय अरियधम्ममयम्पि धनं न होति, न अरियभावावहतो। तेनाह ‘‘लोभन’’न्तिआदि।
Yasmā rajataṃ jātarūpaṃ vā, na bodhāya na santiyā na maggañāṇāya na nibbānāya hotīti attho. Netaṃ samaṇasāruppanti etaṃ jātarūparajatādipariggahavatthu, tassa vā pariggaṇhanaṃ samaṇānaṃ sāruppaṃ na hoti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘na kappati samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ jātarūparajata’’ntiādi (cūḷava. 446). Na etaṃ ariyaddhananti etaṃ yathāvuttapariggahavatthu saddhādidhanaṃ viya ariyadhammamayampi dhanaṃ na hoti, na ariyabhāvāvahato. Tenāha ‘‘lobhana’’ntiādi.
तत्थ लोभनन्ति लोभुप्पादनं। मदनन्ति मदावहं। मोहनन्ति सम्मोहजननं। रजवड्ढनन्ति रागरजादिसंवड्ढनं। येन परिग्गहितं, तस्स आसङ्कावहत्ता सह आसङ्काय वत्ततीति सासङ्कं, येन परिग्गहितं, तस्स यतो कुतो आसङ्कावहन्ति अत्थो। बहुआयासन्ति सज्जनरक्खणादिवसेन बहुपरिस्समं। नत्थि चेत्थ धुवं ठितीति एतस्मिं धने धुवभावो च ठितिभावो च नत्थि, चञ्चलमनवट्ठितमेवाति अत्थो।
Tattha lobhananti lobhuppādanaṃ. Madananti madāvahaṃ. Mohananti sammohajananaṃ. Rajavaḍḍhananti rāgarajādisaṃvaḍḍhanaṃ. Yena pariggahitaṃ, tassa āsaṅkāvahattā saha āsaṅkāya vattatīti sāsaṅkaṃ, yena pariggahitaṃ, tassa yato kuto āsaṅkāvahanti attho. Bahuāyāsanti sajjanarakkhaṇādivasena bahuparissamaṃ. Natthi cettha dhuvaṃ ṭhitīti etasmiṃ dhane dhuvabhāvo ca ṭhitibhāvo ca natthi, cañcalamanavaṭṭhitamevāti attho.
एत्थ रत्ता पमत्ता चाति एतस्मिं धने रत्ता सञ्जातरागा दसकुसलधम्मेसु सतिया विप्पवासेन पमत्ता। संकिलिट्ठमना लोभादिसंकिलेसेन संकिलिट्ठचित्ताव नाम होन्ति। ततो च अञ्ञमञ्ञम्हि ब्यारुद्धा, पुथू कुब्बन्ति मेधगं अन्तमसो मातापि पुत्तेन, पुत्तोपि मातराति एवं अञ्ञमञ्ञं पटिरुद्धा हुत्वा पुथू सत्ता मेधगं कलहं करोन्ति। तेनाह भगवा – ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, कामहेतु कामनिदानं कामाधिकरणं…पे॰… मातापि पुत्तेन विवदति पुत्तोपि मातरा विवदती’’तिआदि (म॰ नि॰ १.१६८, १७८)।
Ettha rattā pamattā cāti etasmiṃ dhane rattā sañjātarāgā dasakusaladhammesu satiyā vippavāsena pamattā. Saṃkiliṭṭhamanā lobhādisaṃkilesena saṃkiliṭṭhacittāva nāma honti. Tato ca aññamaññamhi byāruddhā, puthū kubbanti medhagaṃ antamaso mātāpi puttena, puttopi mātarāti evaṃ aññamaññaṃ paṭiruddhā hutvā puthū sattā medhagaṃ kalahaṃ karonti. Tenāha bhagavā – ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, kāmahetu kāmanidānaṃ kāmādhikaraṇaṃ…pe… mātāpi puttena vivadati puttopi mātarā vivadatī’’tiādi (ma. ni. 1.168, 178).
वधोति मरणं। बन्धोति अद्दुबन्धनादिबन्धनं। परिक्लेसोति हत्थच्छेदादिपरिकिलेसापत्ति। जानीति धनजानि चेव परिवारजानि च। सोकपरिद्दवोति सोको च परिदेवो च। अधिपन्नानन्ति अज्झोसितानं। दिस्सते ब्यसनं बहुन्ति यथावुत्तवधबन्धनादिभेदं अवुत्तञ्च दोमनस्सुपायासादिं दिट्ठधम्मिकं सम्परायिकञ्च बहुं बहुविधं ब्यसनं अनत्थो कामेसु दिस्सतेव।
Vadhoti maraṇaṃ. Bandhoti addubandhanādibandhanaṃ. Pariklesoti hatthacchedādiparikilesāpatti. Jānīti dhanajāni ceva parivārajāni ca. Sokapariddavoti soko ca paridevo ca. Adhipannānanti ajjhositānaṃ. Dissate byasanaṃ bahunti yathāvuttavadhabandhanādibhedaṃ avuttañca domanassupāyāsādiṃ diṭṭhadhammikaṃ samparāyikañca bahuṃ bahuvidhaṃ byasanaṃ anattho kāmesu dissateva.
तं मं ञाती अमित्ताव, किं वो कामेसु युञ्जथाति तादिसं मं यथा कामेसु विरत्तं तुम्हे ञाती ञातका समाना अनत्थकामा अमित्ता विय किं केन कारणेन कामेसु युञ्जथ नियोजेथ। जानाथ मं पब्बजितं, कामेसु भयदस्सिनिन्ति कामे भयतो पस्सन्तिं पब्बजितं मं आजानाथ, किं एत्तकं तुम्हेहि अनञ्ञातन्ति अधिप्पायो।
Taṃ maṃ ñātī amittāva, kiṃ vo kāmesu yuñjathāti tādisaṃ maṃ yathā kāmesu virattaṃ tumhe ñātī ñātakā samānā anatthakāmā amittā viya kiṃ kena kāraṇena kāmesu yuñjatha niyojetha. Jānātha maṃ pabbajitaṃ, kāmesu bhayadassininti kāme bhayato passantiṃ pabbajitaṃ maṃ ājānātha, kiṃ ettakaṃ tumhehi anaññātanti adhippāyo.
न हिरञ्ञसुवण्णेन, परिक्खीयन्ति आसवाति कामासवादयो हिरञ्ञसुवण्णेन न कदाचि परिक्खयं गच्छन्ति, अथ खो तेहि एव परिवड्ढन्तेव। तेनाह – ‘‘अमित्ता वधका कामा, सपत्ता सल्लबन्धना’’ति। कामा हि अहितावहत्ता मेत्तिया अभावेन अमित्ता, मरणहेतुताय उक्खित्तासिकवधकसदिसत्ता वधका, अनुबन्धित्वापि अनत्थावहनताय वेरानुबन्धसपत्तसदिसत्ता सपत्ता, रागादीनं सल्लानं बन्धनतो सल्लबन्धना।
Na hiraññasuvaṇṇena, parikkhīyanti āsavāti kāmāsavādayo hiraññasuvaṇṇena na kadāci parikkhayaṃ gacchanti, atha kho tehi eva parivaḍḍhanteva. Tenāha – ‘‘amittā vadhakā kāmā, sapattā sallabandhanā’’ti. Kāmā hi ahitāvahattā mettiyā abhāvena amittā, maraṇahetutāya ukkhittāsikavadhakasadisattā vadhakā, anubandhitvāpi anatthāvahanatāya verānubandhasapattasadisattā sapattā, rāgādīnaṃ sallānaṃ bandhanato sallabandhanā.
मुण्डन्ति मुण्डितकेसं। तत्थ तत्थ नन्तकानि गहेत्वा सङ्घाटिचीवरपारुपनेन सङ्घाटिपारुतं।
Muṇḍanti muṇḍitakesaṃ. Tattha tattha nantakāni gahetvā saṅghāṭicīvarapārupanena saṅghāṭipārutaṃ.
उत्तिट्ठपिण्डोति विवटद्वारे घरे घरे पतिट्ठित्वा लभनकपिण्डो। उञ्छोति तदत्थं उञ्छाचरिया। अनगारूपनिस्सयोति अनगारानं पब्बजितानं उपगन्त्वा निस्सितब्बतो उपनिस्सयभूतो जीवितपरिक्खारो। तञ्हि निस्साय पब्बजिता जीवन्ति।
Uttiṭṭhapiṇḍoti vivaṭadvāre ghare ghare patiṭṭhitvā labhanakapiṇḍo. Uñchoti tadatthaṃ uñchācariyā. Anagārūpanissayoti anagārānaṃ pabbajitānaṃ upagantvā nissitabbato upanissayabhūto jīvitaparikkhāro. Tañhi nissāya pabbajitā jīvanti.
वन्ताति छड्डिता। महेसीहीति बुद्धादीहि महेसीहि। खेमट्ठानेति कामयोगादीहि अनुपद्दवट्ठानभूते निब्बाने। तेति महेसयो। अचलं सुखन्ति निब्बानसुखं पत्ता। तस्मा तं पत्थेन्तेन कामा परिच्चजितब्बाति अधिप्पायो।
Vantāti chaḍḍitā. Mahesīhīti buddhādīhi mahesīhi. Khemaṭṭhāneti kāmayogādīhi anupaddavaṭṭhānabhūte nibbāne. Teti mahesayo. Acalaṃ sukhanti nibbānasukhaṃ pattā. Tasmā taṃ patthentena kāmā pariccajitabbāti adhippāyo.
माहं कामेहि संगच्छिन्ति अहं कदाचिपि कामेहि न समागच्छेय्यं। कस्माति चे आह – ‘‘येसु ताणं न विज्जती’’तिआदि, येसु कामेसु उपपरिक्खियमानेसु एकस्मिम्पि अनत्थपरित्ताणं नाम नत्थि। अग्गिक्खन्धूपमा महाभितापट्ठेन। दुखा दुक्खमट्ठेन।
Māhaṃ kāmehi saṃgacchinti ahaṃ kadācipi kāmehi na samāgaccheyyaṃ. Kasmāti ce āha – ‘‘yesu tāṇaṃ na vijjatī’’tiādi, yesu kāmesu upaparikkhiyamānesu ekasmimpi anatthaparittāṇaṃ nāma natthi. Aggikkhandhūpamā mahābhitāpaṭṭhena. Dukhā dukkhamaṭṭhena.
परिपन्थो एस भयो यदिदं कामा नाम अविदितविपुलानत्थावहत्ता। सविघातो चित्तविघातकरत्ता। सकण्टको विनिविज्झनत्ता। गेधो सुविसमो चेसोति गिद्धिहेतुताय गेधो। सुट्ठु विसमो महापलिबोधो सो। दुरतिक्कमनट्ठेन महन्तो। मोहनामुखो मुच्छापत्तिहेतुतो।
Paripantho esa bhayo yadidaṃ kāmā nāma aviditavipulānatthāvahattā. Savighāto cittavighātakarattā. Sakaṇṭako vinivijjhanattā. Gedho suvisamo cesoti giddhihetutāya gedho. Suṭṭhu visamo mahāpalibodho so. Duratikkamanaṭṭhena mahanto. Mohanāmukho mucchāpattihetuto.
उपसग्गो भीमरूपोति अतिभिंसनकसभावो, महन्तो देवतूपसग्गो विय अनत्थकादिदुक्खावहनतो। सप्पसिरूपमा कामा सप्पटिभयट्ठेन।
Upasaggo bhīmarūpoti atibhiṃsanakasabhāvo, mahanto devatūpasaggo viya anatthakādidukkhāvahanato. Sappasirūpamā kāmā sappaṭibhayaṭṭhena.
कामपङ्केन सत्ताति कामसङ्खातेन पङ्केन सत्ता लग्गा।
Kāmapaṅkena sattāti kāmasaṅkhātena paṅkena sattā laggā.
दुग्गतिगमनं मग्गन्ति निरयादिअपायगामिनं मग्गं। कामहेतुकन्ति कामोपभोगहेतुकं। बहुन्ति पाणातिपातादिभेदेन बहुविधं। रोगमावहन्ति रुज्जनट्ठेन रोगसङ्खातस्स दिट्ठधम्मिकादिभेदस्स दुक्खस्स आवहनकं।
Duggatigamanaṃ magganti nirayādiapāyagāminaṃ maggaṃ. Kāmahetukanti kāmopabhogahetukaṃ. Bahunti pāṇātipātādibhedena bahuvidhaṃ. Rogamāvahanti rujjanaṭṭhena rogasaṅkhātassa diṭṭhadhammikādibhedassa dukkhassa āvahanakaṃ.
एवन्ति ‘‘अमित्ता वधका’’तिआदिना वुत्तप्पकारेन। अमित्तजननाति अमित्तभावस्स निब्बत्तनका। तापनाति सन्तापनका, तपनीयाति अत्थो। संकिलेसिकाति संकिलेसावहा। लोकामिसाति लोके आमिसभूता। बन्धनियाति बन्धभूतेहि संयोजनेहि वड्ढितब्बा, संयोजनियाति अत्थो। मरणबन्धनाति भवादीसु निब्बत्तिनिमित्तताय पवत्तकारणतो च मरणविबन्धना।
Evanti ‘‘amittā vadhakā’’tiādinā vuttappakārena. Amittajananāti amittabhāvassa nibbattanakā. Tāpanāti santāpanakā, tapanīyāti attho. Saṃkilesikāti saṃkilesāvahā. Lokāmisāti loke āmisabhūtā. Bandhaniyāti bandhabhūtehi saṃyojanehi vaḍḍhitabbā, saṃyojaniyāti attho. Maraṇabandhanāti bhavādīsu nibbattinimittatāya pavattakāraṇato ca maraṇavibandhanā.
उम्मादनाति विपरिणामधम्मानं वियोगवसेन सोकुम्मादकरा, वड्ढिया वा उपरूपरिमदावहा। उल्लपनाति ‘‘अहो सुखं अहो सुख’’न्ति उद्धं उद्धं लपापनका। ‘‘उल्लोलना’’तिपि पाठो, भत्तपिण्डनिमित्तं नङ्गुट्ठं उल्लोलेन्तो सुनखो विय आमिसहेतु सत्ते उपरूपरिलालना, पराभवावञ्ञातपापनकाति अत्थो। चित्तप्पमाथिनोति परिळाहुप्पादनादिना सम्पति आयतिञ्च चित्तस्स पमथनसीला। ‘‘चित्तप्पमद्दिनो’’ति वा पाठो, सो एवत्थो। ये पन ‘‘चित्तप्पमादिनो’’ति वदन्ति, तेसं चित्तस्स पमादावहाति अत्थो। संकिलेसायाति विबाधनाय उपतापनाय वा। खिप्पं मारेन ओड्डितन्ति कामा नामेते मारेन ओड्डितं कुमिनन्ति दट्ठब्बा सत्तानं अनत्थावहनतो।
Ummādanāti vipariṇāmadhammānaṃ viyogavasena sokummādakarā, vaḍḍhiyā vā uparūparimadāvahā. Ullapanāti ‘‘aho sukhaṃ aho sukha’’nti uddhaṃ uddhaṃ lapāpanakā. ‘‘Ullolanā’’tipi pāṭho, bhattapiṇḍanimittaṃ naṅguṭṭhaṃ ullolento sunakho viya āmisahetu satte uparūparilālanā, parābhavāvaññātapāpanakāti attho. Cittappamāthinoti pariḷāhuppādanādinā sampati āyatiñca cittassa pamathanasīlā. ‘‘Cittappamaddino’’ti vā pāṭho, so evattho. Ye pana ‘‘cittappamādino’’ti vadanti, tesaṃ cittassa pamādāvahāti attho. Saṃkilesāyāti vibādhanāya upatāpanāya vā. Khippaṃ mārena oḍḍitanti kāmā nāmete mārena oḍḍitaṃ kuminanti daṭṭhabbā sattānaṃ anatthāvahanato.
अनन्तादीनवाति ‘‘लोभनं मदनञ्चेत’’न्तिआदिना, ‘‘इध सीतस्स पुरक्खतो उण्हस्स पुरक्खतो’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.१६७) च दुक्खक्खन्धसुत्तादीसु वुत्तनयेन अपरियन्तादीनवा बहुदोसा। बहुदुक्खाति आपायिकादिबहुविधदुक्खानुबन्धा। महाविसाति कटुकासय्हफलताय हलाहलादिमहाविससदिसा । अप्पस्सादाति सत्थधारागतमधुबिन्दु विय परित्तस्सादा। रणकराति सारागादिसंवड्ढका। सुक्कपक्खविसोसनाति सत्तानं अनवज्जकोट्ठासस्स विनासका।
Anantādīnavāti ‘‘lobhanaṃ madanañceta’’ntiādinā, ‘‘idha sītassa purakkhato uṇhassa purakkhato’’tiādinā (ma. ni. 1.167) ca dukkhakkhandhasuttādīsu vuttanayena apariyantādīnavā bahudosā. Bahudukkhāti āpāyikādibahuvidhadukkhānubandhā. Mahāvisāti kaṭukāsayhaphalatāya halāhalādimahāvisasadisā . Appassādāti satthadhārāgatamadhubindu viya parittassādā. Raṇakarāti sārāgādisaṃvaḍḍhakā. Sukkapakkhavisosanāti sattānaṃ anavajjakoṭṭhāsassa vināsakā.
साहन्ति सा अहं, हेट्ठा वुत्तनयेनेव सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धा कामे पहाय पब्बजित्वा ठिताति अत्थो। एतादिसन्ति एवरूपं वुत्तप्पकारं। कत्वाति इति कत्वा, यथावुत्तकारणेनाति अत्थो। न तं पच्चागमिस्सामीति तं मया पुब्बे वन्तकामे पुन न परिभुञ्जिस्सामि। निब्बानाभिरता सदाति यस्मा पब्बजितकालतो पट्ठाय सब्बकालं निब्बानाभिरता, तस्मा न तं पच्चागमिस्सामीति योजना।
Sāhanti sā ahaṃ, heṭṭhā vuttanayeneva satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddhā kāme pahāya pabbajitvā ṭhitāti attho. Etādisanti evarūpaṃ vuttappakāraṃ. Katvāti iti katvā, yathāvuttakāraṇenāti attho. Na taṃ paccāgamissāmīti taṃ mayā pubbe vantakāme puna na paribhuñjissāmi. Nibbānābhiratā sadāti yasmā pabbajitakālato paṭṭhāya sabbakālaṃ nibbānābhiratā, tasmā na taṃ paccāgamissāmīti yojanā.
रणं तरित्वा कामानन्ति कामानं रणं तरित्वा, तञ्च मया कातब्बं अरियमग्गसंपहारं कत्वा। सीतिभावाभिकङ्खिनीति सब्बकिलेसदरथपरिळाहवूपसमेन सीतिभावसङ्खातं अरहत्तं अभिकङ्खन्ती। सब्बसंयोजनक्खयेति सब्बेसं संयोजनानं खयभूते निब्बाने अभिरता।
Raṇaṃ taritvā kāmānanti kāmānaṃ raṇaṃ taritvā, tañca mayā kātabbaṃ ariyamaggasaṃpahāraṃ katvā. Sītibhāvābhikaṅkhinīti sabbakilesadarathapariḷāhavūpasamena sītibhāvasaṅkhātaṃ arahattaṃ abhikaṅkhantī. Sabbasaṃyojanakkhayeti sabbesaṃ saṃyojanānaṃ khayabhūte nibbāne abhiratā.
येन तिण्णा महेसिनोति येन अरियमग्गेन बुद्धादयो महेसिनो संसारमहोघं तिण्णा, अहम्पि तेहि गतमग्गं अनुगच्छामि, सीलादिपटिपत्तिया अनुपापुणामीति अत्थो।
Yenatiṇṇā mahesinoti yena ariyamaggena buddhādayo mahesino saṃsāramahoghaṃ tiṇṇā, ahampi tehi gatamaggaṃ anugacchāmi, sīlādipaṭipattiyā anupāpuṇāmīti attho.
धम्मट्ठन्ति अरियफलधम्मे ठितं। अनेजन्ति पटिप्पस्सद्ध एजताय अनेजन्ति लद्धनामं अग्गफलं। उपसम्पज्जाति सम्पादेत्वा अग्गमग्गाधिगमेन अधिगन्त्वा। झायतीति तमेव फलज्झानं उपनिज्झायति।
Dhammaṭṭhanti ariyaphaladhamme ṭhitaṃ. Anejanti paṭippassaddha ejatāya anejanti laddhanāmaṃ aggaphalaṃ. Upasampajjāti sampādetvā aggamaggādhigamena adhigantvā. Jhāyatīti tameva phalajjhānaṃ upanijjhāyati.
अज्जट्ठमी पब्बजिताति पब्बजिता हुत्वा पब्बजिततो पट्ठाय अज्ज अट्ठमदिवसो, इतो अतीते अट्ठमियं पब्बजिताति अत्थो। सद्धाति सद्धासम्पन्ना। सद्धम्मसोभनाति सद्धम्माधिगमेन सोभना।
Ajjaṭṭhamī pabbajitāti pabbajitā hutvā pabbajitato paṭṭhāya ajja aṭṭhamadivaso, ito atīte aṭṭhamiyaṃ pabbajitāti attho. Saddhāti saddhāsampannā. Saddhammasobhanāti saddhammādhigamena sobhanā.
भुजिस्साति दासभावसदिसानं किलेसानं पहानेन भुजिस्सा। कामच्छन्दादिइणापगमेन अणणा।
Bhujissāti dāsabhāvasadisānaṃ kilesānaṃ pahānena bhujissā. Kāmacchandādiiṇāpagamena aṇaṇā.
इमा किर तिस्सो गाथा पब्बजित्वा अट्ठमे दिवसे अरहत्तं पत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले फलसमापत्तिं समापज्जित्वा निसिन्नं थेरिं भिक्खूनं दस्सेत्वा पसंसन्तेन भगवता वुत्ता।
Imā kira tisso gāthā pabbajitvā aṭṭhame divase arahattaṃ patvā aññatarasmiṃ rukkhamūle phalasamāpattiṃ samāpajjitvā nisinnaṃ theriṃ bhikkhūnaṃ dassetvā pasaṃsantena bhagavatā vuttā.
अथ सक्को देवानमिन्दो तं पवत्तिं दिब्बेन चक्खुना दिस्वा ‘‘एवं सत्थारा पसंसीयमाना अयं थेरी यस्मा देवेहि च पयिरुपासितब्बा’’ति तावदेव तावतिंसेहि देवेहि सद्धिं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह अट्ठासि। तं सन्धाय सङ्गीतिकारेहि वुत्तं –
Atha sakko devānamindo taṃ pavattiṃ dibbena cakkhunā disvā ‘‘evaṃ satthārā pasaṃsīyamānā ayaṃ therī yasmā devehi ca payirupāsitabbā’’ti tāvadeva tāvatiṃsehi devehi saddhiṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi. Taṃ sandhāya saṅgītikārehi vuttaṃ –
‘‘तं सक्को देवसङ्घेन, उपसङ्कम्म इद्धिया।
‘‘Taṃ sakko devasaṅghena, upasaṅkamma iddhiyā;
नमस्सति भूतपति, सुभं कम्मारधीतर’’न्ति॥
Namassati bhūtapati, subhaṃ kammāradhītara’’nti.
तत्थ तीसु कामभवेसु भूतानं सत्तानं पति इस्सरोति कत्वा भूतपतीति लद्धनामो सक्को देवराजा देवसङ्घेन सद्धिं तं सुभं कम्मारधीतरं अत्तनो देविद्धिया उपसङ्कम्म नमस्सति, पञ्चपतिट्ठितेन वन्दतीति अत्थो।
Tattha tīsu kāmabhavesu bhūtānaṃ sattānaṃ pati issaroti katvā bhūtapatīti laddhanāmo sakko devarājā devasaṅghena saddhiṃ taṃ subhaṃ kammāradhītaraṃ attano deviddhiyā upasaṅkamma namassati, pañcapatiṭṭhitena vandatīti attho.
सुभाकम्मारधीतुथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Subhākammāradhītutherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
वीसतिनिपातवण्णना निट्ठिता।
Vīsatinipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / ५. सुभाकम्मारधीतुथेरीगाथा • 5. Subhākammāradhītutherīgāthā
