| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
३. सुभासितसुत्तवण्णना
3. Subhāsitasuttavaṇṇanā
एवं मे सुतन्ति सुभासितसुत्तं। अत्तज्झासयतो चस्स उप्पत्ति। भगवा हि सुभासितप्पियो, सो अत्तनो सुभासितसमुदाचारप्पकासनेन सत्तानं दुब्भासितसमुदाचारं पटिसेधेन्तो इमं सुत्तमभासि। तत्थ एवं मे सुतन्तिआदि सङ्गीतिकारवचनं। तत्थ तत्र खो भगवा…पे॰… भदन्तेति ते भिक्खूति एतं अपुब्बं, सेसं वुत्तनयमेव। तस्मा अपुब्बपदवण्णनत्थमिदं वुच्चति – तत्राति देसकालपरिदीपनं। तञ्हि यं समयं विहरति, तत्र समये, यस्मिञ्च आरामे विहरति, तत्र आरामेति दीपेति। भासितब्बयुत्ते वा देसकाले दीपेति। न हि भगवा अयुत्ते देसे काले वा धम्मं भासति। ‘‘अकालो खो, ताव, बाहिया’’तिआदि (उदा॰ १०) चेत्थ साधकं। खोति पदपूरणमत्ते अवधारणादिकालत्थे वा निपातो। भगवाति लोकगरुपरिदीपनं। भिक्खूति कथासवनयुत्तपुग्गलपरिदीपनं। आमन्तेसीति आलपि अभासि सम्बोधेसि।
Evaṃme sutanti subhāsitasuttaṃ. Attajjhāsayato cassa uppatti. Bhagavā hi subhāsitappiyo, so attano subhāsitasamudācārappakāsanena sattānaṃ dubbhāsitasamudācāraṃ paṭisedhento imaṃ suttamabhāsi. Tattha evaṃ me sutantiādi saṅgītikāravacanaṃ. Tattha tatra kho bhagavā…pe… bhadanteti te bhikkhūti etaṃ apubbaṃ, sesaṃ vuttanayameva. Tasmā apubbapadavaṇṇanatthamidaṃ vuccati – tatrāti desakālaparidīpanaṃ. Tañhi yaṃ samayaṃ viharati, tatra samaye, yasmiñca ārāme viharati, tatra ārāmeti dīpeti. Bhāsitabbayutte vā desakāle dīpeti. Na hi bhagavā ayutte dese kāle vā dhammaṃ bhāsati. ‘‘Akālo kho, tāva, bāhiyā’’tiādi (udā. 10) cettha sādhakaṃ. Khoti padapūraṇamatte avadhāraṇādikālatthe vā nipāto. Bhagavāti lokagaruparidīpanaṃ. Bhikkhūti kathāsavanayuttapuggalaparidīpanaṃ. Āmantesīti ālapi abhāsi sambodhesi.
भिक्खवोति आमन्तनाकारपरिदीपनं। तञ्च भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धत्ता वुत्तं। तेन नेसं हीनाधिकजनसेवितं वुत्तिं पकासेन्तो उद्धतदीनभावनिग्गहं करोति। ‘‘भिक्खवो’’ति इमिना च करुणाविप्फारसोम्महदयनयननिपातपुब्बङ्गमेन वचनेन ते अत्तनो मुखाभिमुखे करित्वा तेनेव कथेतुकम्यतादीपकेन वचनेन तेसं सोतुकम्यतं जनेति, तेनेव च सम्बोधनत्थेन वचनेन साधुकसवनमनसिकारेपि ते नियोजेति। साधुकसवनमनसिकारायत्ता हि सासनसम्पत्ति। अपरेसुपि देवमनुस्सेसु विज्जमानेसु कस्मा भिक्खू एव आमन्तेसीति चे? जेट्ठसेट्ठासन्नसदासन्निहितभावतो। सब्बपरिससाधारणा हि अयं धम्मदेसना, न पाटिपुग्गलिका। परिसाय च जेट्ठा भिक्खू पठमुप्पन्नत्ता, सेट्ठा अनगारियभावं आदिं कत्वा सत्थु चरियानुविधायकत्ता सकलसासनपटिग्गाहकत्ता च। आसन्ना तत्थ निसिन्नेसु सत्थु सन्तिकत्ता, सदा सन्निहिता सत्थु सन्तिकावचरत्ता। तेन भगवा सब्बपरिससाधारणं धम्मं देसेन्तो भिक्खू एव आमन्तेसि। अपिच भाजनं ते इमाय कथाय यथानुसिट्ठं पटिपत्तिसब्भावतोतिपि ते एव आमन्तेसि। भदन्तेति गारवाधिवचनमेतं। ते भिक्खूति ये भगवा आमन्तेसि, ते एवं भगवन्तं आलपन्ता भगवतो पच्चस्सोसुन्ति।
Bhikkhavoti āmantanākāraparidīpanaṃ. Tañca bhikkhanasīlatādiguṇayogasiddhattā vuttaṃ. Tena nesaṃ hīnādhikajanasevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatadīnabhāvaniggahaṃ karoti. ‘‘Bhikkhavo’’ti iminā ca karuṇāvipphārasommahadayanayananipātapubbaṅgamena vacanena te attano mukhābhimukhe karitvā teneva kathetukamyatādīpakena vacanena tesaṃ sotukamyataṃ janeti, teneva ca sambodhanatthena vacanena sādhukasavanamanasikārepi te niyojeti. Sādhukasavanamanasikārāyattā hi sāsanasampatti. Aparesupi devamanussesu vijjamānesu kasmā bhikkhū eva āmantesīti ce? Jeṭṭhaseṭṭhāsannasadāsannihitabhāvato. Sabbaparisasādhāraṇā hi ayaṃ dhammadesanā, na pāṭipuggalikā. Parisāya ca jeṭṭhā bhikkhū paṭhamuppannattā, seṭṭhā anagāriyabhāvaṃ ādiṃ katvā satthu cariyānuvidhāyakattā sakalasāsanapaṭiggāhakattā ca. Āsannā tattha nisinnesu satthu santikattā, sadā sannihitā satthu santikāvacarattā. Tena bhagavā sabbaparisasādhāraṇaṃ dhammaṃ desento bhikkhū eva āmantesi. Apica bhājanaṃ te imāya kathāya yathānusiṭṭhaṃ paṭipattisabbhāvatotipi te eva āmantesi. Bhadanteti gāravādhivacanametaṃ. Te bhikkhūti ye bhagavā āmantesi, te evaṃ bhagavantaṃ ālapantā bhagavato paccassosunti.
चतूहि अङ्गेहीति चतूहि कारणेहि अवयवेहि वा। मुसावादावेरमणिआदीनि हि चत्तारि सुभासितवाचाय कारणानि। सच्चवचनादयो चत्तारो अवयवा, कारणत्थे च अङ्गसद्दो। चतूहीति निस्सक्कवचनं होति, अवयवत्थे करणवचनं। समन्नागताति समनुआगता पवत्ता युत्ता च। वाचाति समुल्लपनवाचा। या सा ‘‘वाचा गिरा ब्यप्पथो’’ति (ध॰ स॰ ६३६) च, ‘‘नेला कण्णसुखा’’ति (दी॰ नि॰ १.९; म॰ नि॰ ३.१४) च एवमादीसु आगच्छति। या पन ‘‘वाचाय चे कतं कम्म’’न्ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कायकम्मद्वार) एवं विञ्ञत्ति च, ‘‘या चतूहि वचीदुच्चरितेहि आरति विरति…पे॰… अयं वुच्चति सम्मावाचा’’ति (ध॰ स॰ २९९; विभ॰ २०६) एवं विरति च, ‘‘फरुसवाचा, भिक्खवे, आसेविता भाविता बहुलीकता निरयसंवत्तनिका होती’’ति (अ॰ नि॰ ८.४०) एवं चेतना च वाचाति आगच्छति, सा इध न अधिप्पेता। कस्मा? अभासितब्बतो। सुभासिता होतीति सुट्ठु भासिता होति। तेनस्सा अत्थावहनतं दीपेति। न दुब्भासिताति न दुट्ठु भासिता। तेनस्सा अनत्थानावहनतं दीपेति। अनवज्जाति वज्जसङ्खातरागादिदोसविरहिता। तेनस्सा कारणसुद्धिं वुत्तदोसाभावञ्च दीपेति। अननुवज्जा चाति अनुवादविमुत्ता। तेनस्सा सब्बाकारसम्पत्तिं दीपेति। विञ्ञूनन्ति पण्डितानं। तेन निन्दापसंसासु बाला अप्पमाणाति दीपेति।
Catūhiaṅgehīti catūhi kāraṇehi avayavehi vā. Musāvādāveramaṇiādīni hi cattāri subhāsitavācāya kāraṇāni. Saccavacanādayo cattāro avayavā, kāraṇatthe ca aṅgasaddo. Catūhīti nissakkavacanaṃ hoti, avayavatthe karaṇavacanaṃ. Samannāgatāti samanuāgatā pavattā yuttā ca. Vācāti samullapanavācā. Yā sā ‘‘vācā girā byappatho’’ti (dha. sa. 636) ca, ‘‘nelā kaṇṇasukhā’’ti (dī. ni. 1.9; ma. ni. 3.14) ca evamādīsu āgacchati. Yā pana ‘‘vācāya ce kataṃ kamma’’nti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāyakammadvāra) evaṃ viññatti ca, ‘‘yā catūhi vacīduccaritehi ārati virati…pe… ayaṃ vuccati sammāvācā’’ti (dha. sa. 299; vibha. 206) evaṃ virati ca, ‘‘pharusavācā, bhikkhave, āsevitā bhāvitā bahulīkatā nirayasaṃvattanikā hotī’’ti (a. ni. 8.40) evaṃ cetanā ca vācāti āgacchati, sā idha na adhippetā. Kasmā? Abhāsitabbato. Subhāsitā hotīti suṭṭhu bhāsitā hoti. Tenassā atthāvahanataṃ dīpeti. Na dubbhāsitāti na duṭṭhu bhāsitā. Tenassā anatthānāvahanataṃ dīpeti. Anavajjāti vajjasaṅkhātarāgādidosavirahitā. Tenassā kāraṇasuddhiṃ vuttadosābhāvañca dīpeti. Ananuvajjā cāti anuvādavimuttā. Tenassā sabbākārasampattiṃ dīpeti. Viññūnanti paṇḍitānaṃ. Tena nindāpasaṃsāsu bālā appamāṇāti dīpeti.
कतमेहि चतूहीति कथेतुकम्यतापुच्छा। इधाति इमस्मिं सासने। भिक्खवेति येसं कथेतुकामो, तदालपनं। भिक्खूति वुत्तप्पकारवाचाभासनकपुग्गलनिदस्सनं। सुभासितंयेव भासतीति पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय चतूसु वाचङ्गेसु अञ्ञतरङ्गनिद्देसवचनं। नो दुब्भासितन्ति तस्सेव वाचङ्गस्स पटिपक्खभासननिवारणं। तेन ‘‘मुसावादादयोपि कदाचि वत्तब्बा’’ति दिट्ठिं निसेधेति। ‘‘नो दुब्भासित’’न्ति इमिना वा मिच्छावाचप्पहानं दीपेति, ‘‘सुभासित’’न्ति इमिना पहीनमिच्छावाचेन सता भासितब्बवचनलक्खणं। तथा पापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदं । अङ्गपरिदीपनत्थं पन अभासितब्बं पुब्बे अवत्वा भासितब्बमेवाह। एस नयो धम्मंयेवातिआदीसुपि।
Katamehi catūhīti kathetukamyatāpucchā. Idhāti imasmiṃ sāsane. Bhikkhaveti yesaṃ kathetukāmo, tadālapanaṃ. Bhikkhūti vuttappakāravācābhāsanakapuggalanidassanaṃ. Subhāsitaṃyeva bhāsatīti puggalādhiṭṭhānāya desanāya catūsu vācaṅgesu aññataraṅganiddesavacanaṃ. No dubbhāsitanti tasseva vācaṅgassa paṭipakkhabhāsananivāraṇaṃ. Tena ‘‘musāvādādayopi kadāci vattabbā’’ti diṭṭhiṃ nisedheti. ‘‘No dubbhāsita’’nti iminā vā micchāvācappahānaṃ dīpeti, ‘‘subhāsita’’nti iminā pahīnamicchāvācena satā bhāsitabbavacanalakkhaṇaṃ. Tathā pāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadaṃ . Aṅgaparidīpanatthaṃ pana abhāsitabbaṃ pubbe avatvā bhāsitabbamevāha. Esa nayo dhammaṃyevātiādīsupi.
एत्थ च ‘‘सुभासितंयेव भासति नो दुब्भासित’’न्ति इमिना पिसुणदोसरहितं समग्गकरणवचनं वुत्तं, ‘‘धम्मंयेव भासति नो अधम्म’’न्ति इमिना सम्फदोसरहितं धम्मतो अनपेतं मन्तावचनं वुत्तं, इतरेहि द्वीहि फरुसालिकरहितानि पियसच्चवचनानि वुत्तानि। इमेहि खोतिआदिना पन तानि अङ्गानि पच्चक्खतो दस्सेन्तो तं वाचं निगमेति। विसेसतो चेत्थ ‘‘इमेहि खो, भिक्खवे , चतूहि अङ्गेहि समन्नागता वाचा सुभासिता होती’’ति भणन्तो यदञ्ञे पटिञ्ञादीहि अवयवेहि नामादीहि पदेहि लिङ्गवचनविभत्तिकालकारकादीहि सम्पत्तीहि च समन्नागतं वाचं ‘‘सुभासित’’न्ति मञ्ञन्ति, तं धम्मतो पटिसेधेति। अवयवादिसम्पन्नापि हि पेसुञ्ञादिसमन्नागता वाचा दुब्भासिताव होति अत्तनो परेसञ्च अनत्थावहत्ता। इमेहि पन चतूहि अङ्गेहि समन्नागता सचेपि मिलक्खुभासापरियापन्ना घटचेटिकागीतिकपरियापन्ना वा होति, तथापि सुभासिता एव लोकियलोकुत्तरहितसुखावहत्ता। सीहळदीपे मग्गपस्से सस्सं रक्खन्तिया सीहळचेटिकाय सीहळकेनेव जातिजरामरणपटिसंयुत्तं गीतं गायन्तिया सुत्वा मग्गं गच्छन्ता सट्ठिमत्ता विपस्सकभिक्खू चेत्थ अरहत्तं पत्ता निदस्सनं। तथा तिस्सो नाम आरद्धविपस्सको भिक्खु पदुमसरसमीपेन गच्छन्तो पदुमसरे पदुमानि भञ्जित्वा भञ्जित्वा –
Ettha ca ‘‘subhāsitaṃyeva bhāsati no dubbhāsita’’nti iminā pisuṇadosarahitaṃ samaggakaraṇavacanaṃ vuttaṃ, ‘‘dhammaṃyeva bhāsati no adhamma’’nti iminā samphadosarahitaṃ dhammato anapetaṃ mantāvacanaṃ vuttaṃ, itarehi dvīhi pharusālikarahitāni piyasaccavacanāni vuttāni. Imehi khotiādinā pana tāni aṅgāni paccakkhato dassento taṃ vācaṃ nigameti. Visesato cettha ‘‘imehi kho, bhikkhave , catūhi aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hotī’’ti bhaṇanto yadaññe paṭiññādīhi avayavehi nāmādīhi padehi liṅgavacanavibhattikālakārakādīhi sampattīhi ca samannāgataṃ vācaṃ ‘‘subhāsita’’nti maññanti, taṃ dhammato paṭisedheti. Avayavādisampannāpi hi pesuññādisamannāgatā vācā dubbhāsitāva hoti attano paresañca anatthāvahattā. Imehi pana catūhi aṅgehi samannāgatā sacepi milakkhubhāsāpariyāpannā ghaṭaceṭikāgītikapariyāpannā vā hoti, tathāpi subhāsitā eva lokiyalokuttarahitasukhāvahattā. Sīhaḷadīpe maggapasse sassaṃ rakkhantiyā sīhaḷaceṭikāya sīhaḷakeneva jātijarāmaraṇapaṭisaṃyuttaṃ gītaṃ gāyantiyā sutvā maggaṃ gacchantā saṭṭhimattā vipassakabhikkhū cettha arahattaṃ pattā nidassanaṃ. Tathā tisso nāma āraddhavipassako bhikkhu padumasarasamīpena gacchanto padumasare padumāni bhañjitvā bhañjitvā –
‘‘पातो फुल्लं कोकनदं, सूरियालोकेन भज्जियते।
‘‘Pāto phullaṃ kokanadaṃ, sūriyālokena bhajjiyate;
एवं मनुस्सत्तगता सत्ता, जराभिवेगेन मद्दीयन्ती’’ति॥ –
Evaṃ manussattagatā sattā, jarābhivegena maddīyantī’’ti. –
इमं गीतं गायन्तिया चेटिकाय सुत्वा अरहत्तं पत्तो, बुद्धन्तरे च अञ्ञतरो पुरिसो सत्तहि पुत्तेहि सद्धिं वना आगम्म अञ्ञतराय इत्थिया मुसलेन तण्डुले कोट्टेन्तिया –
Imaṃ gītaṃ gāyantiyā ceṭikāya sutvā arahattaṃ patto, buddhantare ca aññataro puriso sattahi puttehi saddhiṃ vanā āgamma aññatarāya itthiyā musalena taṇḍule koṭṭentiyā –
‘‘जराय परिमद्दितं एतं, मिलातछविचम्मनिस्सितं।
‘‘Jarāya parimadditaṃ etaṃ, milātachavicammanissitaṃ;
मरणेन भिज्जति एतं, मच्चुस्स घसमामिसं॥
Maraṇena bhijjati etaṃ, maccussa ghasamāmisaṃ.
‘‘किमीनं आलयं एतं, नानाकुणपेन पूरितं।
‘‘Kimīnaṃ ālayaṃ etaṃ, nānākuṇapena pūritaṃ;
असुचिस्स भाजनं एतं, कदलिक्खन्धसमं इद’’न्ति॥ –
Asucissa bhājanaṃ etaṃ, kadalikkhandhasamaṃ ida’’nti. –
इमं गीतिकं सुत्वा सह पुत्तेहि पच्चेकबोधिं पत्तो, अञ्ञे च ईदिसेहि उपायेहि अरियभूमिं पत्ता निदस्सनं। अनच्छरियं पनेतं, यं भगवता आसयानुसयकुसलेन ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’तिआदिना नयेन वुत्ता गाथायो सुत्वा पञ्चसता भिक्खू अरहत्तं पापुणिंसु, अञ्ञे च खन्धायतनादिपटिसंयुत्ता कथा सुत्वा अनेके देवमनुस्साति। एवं इमेहि चतूहि अङ्गेहि समन्नागता वाचा सचेपि मिलक्खुभासापरियापन्ना, घटचेटिकागीतिकपरियापन्ना वा होति, तथापि ‘‘सुभासिता’’ति वेदितब्बा। सुभासितत्ता एव च अनवज्जा च अननुवज्जा च विञ्ञूनं अत्थत्थिकानं कुलपुत्तानं अत्थपटिसरणानं, नो ब्यञ्जनपटिसरणानन्ति।
Imaṃ gītikaṃ sutvā saha puttehi paccekabodhiṃ patto, aññe ca īdisehi upāyehi ariyabhūmiṃ pattā nidassanaṃ. Anacchariyaṃ panetaṃ, yaṃ bhagavatā āsayānusayakusalena ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādinā nayena vuttā gāthāyo sutvā pañcasatā bhikkhū arahattaṃ pāpuṇiṃsu, aññe ca khandhāyatanādipaṭisaṃyuttā kathā sutvā aneke devamanussāti. Evaṃ imehi catūhi aṅgehi samannāgatā vācā sacepi milakkhubhāsāpariyāpannā, ghaṭaceṭikāgītikapariyāpannā vā hoti, tathāpi ‘‘subhāsitā’’ti veditabbā. Subhāsitattā eva ca anavajjā ca ananuvajjā ca viññūnaṃ atthatthikānaṃ kulaputtānaṃ atthapaṭisaraṇānaṃ, no byañjanapaṭisaraṇānanti.
इदमवोच भगवाति इदं सुभासितलक्खणं भगवा अवोच। इदं वत्वान सुगतो, अथापरं एतदवोच सत्थाति इदञ्च लक्खणं वत्वा अथ अञ्ञम्पि एतं अवोच सत्था। इदानि वत्तब्बगाथं दस्सेत्वा सब्बमेतं सङ्गीतिकारका आहंसु। तत्थ अपरन्ति गाथाबन्धवचनं सन्धाय वुच्चति। तं दुविधं होति – पच्छा आगतपरिसं अस्सवनसुस्सवनआधारणदळ्हीकरणादीनि वा सन्धाय तदत्थदीपकमेव च। पुब्बे केनचि कारणेन परिहापितस्स अत्थस्स दीपनेन अत्थविसेसदीपकञ्च ‘‘पुरिसस्स हि जातस्स, कुठारी जायते मुखे’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ६६२) विय। इध पन तदत्थदीपकमेव।
Idamavocabhagavāti idaṃ subhāsitalakkhaṇaṃ bhagavā avoca. Idaṃ vatvāna sugato, athāparaṃ etadavoca satthāti idañca lakkhaṇaṃ vatvā atha aññampi etaṃ avoca satthā. Idāni vattabbagāthaṃ dassetvā sabbametaṃ saṅgītikārakā āhaṃsu. Tattha aparanti gāthābandhavacanaṃ sandhāya vuccati. Taṃ duvidhaṃ hoti – pacchā āgataparisaṃ assavanasussavanaādhāraṇadaḷhīkaraṇādīni vā sandhāya tadatthadīpakameva ca. Pubbe kenaci kāraṇena parihāpitassa atthassa dīpanena atthavisesadīpakañca ‘‘purisassa hi jātassa, kuṭhārī jāyate mukhe’’tiādīsu (su. ni. 662) viya. Idha pana tadatthadīpakameva.
४५३. तत्थ सन्तोति बुद्धादयो। ते हि सुभासितं ‘‘उत्तमं सेट्ठ’’न्ति वण्णयन्ति। दुतियं ततियं चतुत्थन्ति इदं पन पुब्बे निद्दिट्ठक्कमं उपादाय वुत्तं। गाथापरियोसाने पन वङ्गीसत्थेरो भगवतो सुभासिते पसीदि।
453. Tattha santoti buddhādayo. Te hi subhāsitaṃ ‘‘uttamaṃ seṭṭha’’nti vaṇṇayanti. Dutiyaṃ tatiyaṃ catutthanti idaṃ pana pubbe niddiṭṭhakkamaṃ upādāya vuttaṃ. Gāthāpariyosāne pana vaṅgīsatthero bhagavato subhāsite pasīdi.
सो यं पसन्नाकारं अकासि, यञ्च वचनं भगवा अभासि, तं दस्सेन्ता सङ्गीतिकारका ‘‘अथ खो आयस्मा’’तिआदिमाहंसु। तत्थ पटिभाति मन्ति मम भागो पकासति । पटिभातु तन्ति तव भागो पकासतु। सारुप्पाहीति अनुच्छविकाहि। अभित्थवीति पसंसि।
So yaṃ pasannākāraṃ akāsi, yañca vacanaṃ bhagavā abhāsi, taṃ dassentā saṅgītikārakā ‘‘atha kho āyasmā’’tiādimāhaṃsu. Tattha paṭibhāti manti mama bhāgo pakāsati . Paṭibhātu tanti tava bhāgo pakāsatu. Sāruppāhīti anucchavikāhi. Abhitthavīti pasaṃsi.
४५४. न तापयेति विप्पटिसारेन न तापेय्य। न विहिंसेय्याति अञ्ञमञ्ञं भिन्दन्तो न बाधेय्य। सा वे वाचाति सा वाचा एकंसेनेव सुभासिता। एत्तावता अपिसुणवाचाय भगवन्तं थोमेति।
454.Na tāpayeti vippaṭisārena na tāpeyya. Na vihiṃseyyāti aññamaññaṃ bhindanto na bādheyya. Sā ve vācāti sā vācā ekaṃseneva subhāsitā. Ettāvatā apisuṇavācāya bhagavantaṃ thometi.
४५५. पटिनन्दिताति हट्ठेन हदयेन पटिमुखं गन्त्वा नन्दिता सम्पियायिता। यं अनादाय पापानि, परेसं भासते पियन्ति यं वाचं भासन्तो परेसं पापानि अप्पियानि पटिक्कूलानि फरुसवचनानि अनादाय अत्थब्यञ्जनमधुरं पियमेव वचनं भासति, तं पियवाचमेव भासेय्याति वुत्तं होति। इमाय गाथाय पियवचनेन भगवन्तं अभित्थवि।
455.Paṭinanditāti haṭṭhena hadayena paṭimukhaṃ gantvā nanditā sampiyāyitā. Yaṃ anādāya pāpāni, paresaṃ bhāsate piyanti yaṃ vācaṃ bhāsanto paresaṃ pāpāni appiyāni paṭikkūlāni pharusavacanāni anādāya atthabyañjanamadhuraṃ piyameva vacanaṃ bhāsati, taṃ piyavācameva bhāseyyāti vuttaṃ hoti. Imāya gāthāya piyavacanena bhagavantaṃ abhitthavi.
४५६. अमताति अमतसदिसा सादुभावेन। वुत्तम्पि चेतं ‘‘सच्चं हवे सादुतरं रसान’’न्ति (सं॰ नि॰ १.७३; सु॰ नि॰ १८४)। निब्बानामतपच्चयत्ता वा अमता। एस धम्मो सनन्तनोति यायं सच्चवाचा नाम, एस पोराणो धम्मो चरिया पवेणी, इदमेव हि पोराणानं आचिण्णं, न ते अलिकं भासिंसु। तेनेवाह – ‘‘सच्चे अत्थे च धम्मे च, अहु सन्तो पतिट्ठिता’’ति। तत्थ सच्चे पतिट्ठितत्ता एव अत्तनो च परेसञ्च अत्थे पतिट्ठिता। अत्थे पतिट्ठितत्ता एव च धम्मे पतिट्ठिता होन्तीति वेदितब्बा। परं वा द्वयं सच्चविसेसनमिच्चेव वेदितब्बं। सच्चे पतिट्ठिता। कीदिसे? अत्थे च धम्मे च, यं परेसं अत्थतो अनपेतत्ता अत्थं अनुपरोधं करोतीति वुत्तं होति। सतिपि च अनुपरोधकरत्ते धम्मतो अनपेतत्ता धम्मं, यं धम्मिकमेव अत्थं साधेतीति वुत्तं होति। इमाय गाथाय सच्चवचनेन भगवन्तं अभित्थवि।
456.Amatāti amatasadisā sādubhāvena. Vuttampi cetaṃ ‘‘saccaṃ have sādutaraṃ rasāna’’nti (saṃ. ni. 1.73; su. ni. 184). Nibbānāmatapaccayattā vā amatā. Esa dhammo sanantanoti yāyaṃ saccavācā nāma, esa porāṇo dhammo cariyā paveṇī, idameva hi porāṇānaṃ āciṇṇaṃ, na te alikaṃ bhāsiṃsu. Tenevāha – ‘‘sacce atthe ca dhamme ca, ahu santo patiṭṭhitā’’ti. Tattha sacce patiṭṭhitattā eva attano ca paresañca atthe patiṭṭhitā. Atthe patiṭṭhitattā eva ca dhamme patiṭṭhitā hontīti veditabbā. Paraṃ vā dvayaṃ saccavisesanamicceva veditabbaṃ. Sacce patiṭṭhitā. Kīdise? Atthe ca dhamme ca, yaṃ paresaṃ atthato anapetattā atthaṃ anuparodhaṃ karotīti vuttaṃ hoti. Satipi ca anuparodhakaratte dhammato anapetattā dhammaṃ, yaṃ dhammikameva atthaṃ sādhetīti vuttaṃ hoti. Imāya gāthāya saccavacanena bhagavantaṃ abhitthavi.
४५७. खेमन्ति अभयं निरुपद्दवं। केन कारणेनाति चे? निब्बानप्पत्तिया दुक्खस्सन्तकिरियाय, यस्मा किलेसनिब्बानं पापेति, वट्टदुक्खस्स च अन्तकिरियाय संवत्ततीति अत्थो। अथ वा यं बुद्धो निब्बानप्पत्तिया दुक्खस्सन्तकिरियायाति द्विन्नं निब्बानधातूनमत्थाय खेममग्गप्पकासनतो खेमं वाचं भासति, सा वे वाचानमुत्तमाति सा वाचा सब्बवाचानं सेट्ठाति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। इमाय गाथाय मन्तावचनेन भगवन्तं अभित्थवन्तो अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठापेसीति अयमेत्थ अपुब्बपदवण्णना। सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति।
457.Khemanti abhayaṃ nirupaddavaṃ. Kena kāraṇenāti ce? Nibbānappattiyā dukkhassantakiriyāya, yasmā kilesanibbānaṃ pāpeti, vaṭṭadukkhassa ca antakiriyāya saṃvattatīti attho. Atha vā yaṃ buddho nibbānappattiyā dukkhassantakiriyāyāti dvinnaṃ nibbānadhātūnamatthāya khemamaggappakāsanato khemaṃ vācaṃ bhāsati, sā ve vācānamuttamāti sā vācā sabbavācānaṃ seṭṭhāti evamettha attho veditabbo. Imāya gāthāya mantāvacanena bhagavantaṃ abhitthavanto arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesīti ayamettha apubbapadavaṇṇanā. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbanti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय सुभासितसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya subhāsitasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ३. सुभासितसुत्तं • 3. Subhāsitasuttaṃ
