| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
५. सुभासितसुत्तवण्णना
5. Subhāsitasuttavaṇṇanā
२१३. अङ्गीयन्ति हेतुभावेन आगमभावेन अवयवभावेन वा ञायन्तीति अङ्गानि, कारणानि, अवयवा वाति आह ‘‘अङ्गेहीति कारणेहि, अवयवेहि वा’’ति। विरतियो सुभासितवाचाय पुब्बं पतिट्ठिता होन्तीति मुसावादावेरमणिआदयो तस्सा विसेसहेतूति आह ‘‘मुसावादा…पे॰… कारणानी’’ति। यस्मा अरियवोहारा विसेसतो चेतनासभावा, तस्मा वचीसुचरितसमुदायस्स सच्चवाचादयो अङ्गभूताति आह ‘‘सच्चवचनादयो चत्तारो अवयवा’’ति। निस्सक्कवचनन्ति हेतुम्हि निस्सक्कवचनं। तेनाह ‘‘समनुआगता पवत्ता’’ति। वाचा हि ताय विरतिया सम्मा अनुरूपतो आगता पवत्ताति ‘‘समन्नागता’’ति वुच्चति। करणवचनन्ति सहयोगे करणवचनं। तेनाह ‘‘युत्ता’’ति। सहजातापि हि चेतना यथासमादिन्नाय विरतिया सम्मा अनुरूपतो युत्ताति वत्तुं अरहति।
213. Aṅgīyanti hetubhāvena āgamabhāvena avayavabhāvena vā ñāyantīti aṅgāni, kāraṇāni, avayavā vāti āha ‘‘aṅgehīti kāraṇehi, avayavehi vā’’ti. Viratiyo subhāsitavācāya pubbaṃ patiṭṭhitā hontīti musāvādāveramaṇiādayo tassā visesahetūti āha ‘‘musāvādā…pe… kāraṇānī’’ti. Yasmā ariyavohārā visesato cetanāsabhāvā, tasmā vacīsucaritasamudāyassa saccavācādayo aṅgabhūtāti āha ‘‘saccavacanādayo cattāro avayavā’’ti. Nissakkavacananti hetumhi nissakkavacanaṃ. Tenāha ‘‘samanuāgatā pavattā’’ti. Vācā hi tāya viratiyā sammā anurūpato āgatā pavattāti ‘‘samannāgatā’’ti vuccati. Karaṇavacananti sahayoge karaṇavacanaṃ. Tenāha ‘‘yuttā’’ti. Sahajātāpi hi cetanā yathāsamādinnāya viratiyā sammā anurūpato yuttāti vattuṃ arahati.
समुल्लपनवाचाति सद्दवाचा, सा वुच्चतीति वाचा नाम। विञ्ञत्ति पन वुच्चति एतायाति वाचा नाम, तथा विरति चेतनावाचा। न सा इध अधिप्पेताति सा चेतनावाचा विञ्ञत्तिवाचा विय इध इमस्मिं सुत्ते न अधिप्पेता ‘‘सुभासिता होती’’ति वचनतो। तेनाह ‘‘अभासितब्बतो’’ति। सुट्ठु भासिताति सम्मा ञायेन भासिता वचीसुचरितभावतो। अत्थावहतन्ति हितावहकालं पति आह। कारणसुद्धिन्ति योनिसोमनसिकारेन कारणविसुद्धिं। दोसाभावन्ति अगतिगमनादिदोसाभावं। रागदोसादिविनिमुत्तञ्हि तं भासतो अनुरोधविरोधविवज्जनतो अगतिगमनं दूरसमुग्घाटितमेवाति। अनुवादविमुत्ताति अपवादविरहिता। सब्बाकारसम्पत्तिं दीपेति, असति हि सब्बाकारसम्पतियं अनुवज्जतापि।
Samullapanavācāti saddavācā, sā vuccatīti vācā nāma. Viññatti pana vuccati etāyāti vācā nāma, tathā virati cetanāvācā. Na sā idha adhippetāti sā cetanāvācā viññattivācā viya idha imasmiṃ sutte na adhippetā ‘‘subhāsitā hotī’’ti vacanato. Tenāha ‘‘abhāsitabbato’’ti. Suṭṭhu bhāsitāti sammā ñāyena bhāsitā vacīsucaritabhāvato. Atthāvahatanti hitāvahakālaṃ pati āha. Kāraṇasuddhinti yonisomanasikārena kāraṇavisuddhiṃ. Dosābhāvanti agatigamanādidosābhāvaṃ. Rāgadosādivinimuttañhi taṃ bhāsato anurodhavirodhavivajjanato agatigamanaṃ dūrasamugghāṭitamevāti. Anuvādavimuttāti apavādavirahitā. Sabbākārasampattiṃ dīpeti, asati hi sabbākārasampatiyaṃ anuvajjatāpi.
किञ्चापि पुब्बे धम्माधिट्ठाना देसना आरद्धा, पुग्गलज्झासयतो पन पुग्गलाधिट्ठानाय…पे॰… वचनमेतं। कामञ्चेत्थ ‘‘अञ्ञतरनिद्दोसवचन’’न्ति अविसेसतो वुत्तं, ‘‘धम्मंयेव भासती’’तिआदिना पन अधम्मदोसादिरहिताय वाचाय वुच्चमानत्ता इधापि सुभासिता वाचा अधिप्पेताति। ‘‘सुभासितंयेवा’’ति अवधारणेन निवत्तितं सरूपतो दस्सेति ‘‘नो दुब्भासित’’न्ति इमिना। तेनाह ‘‘तस्सेव वाचङ्गस्स पटिपक्खभासननिवारण’’न्ति। पटियोगीनिवत्तनत्थो हि एव-सद्दो, तेन पिसुणवाचापटिक्खेपो दस्सितो। ‘‘सुभासित’’न्ति वा इमिना चतुब्बिधं वचीसुचरितं गहितन्ति ‘‘नो दुब्भासितन्ति इमिना मिच्छावाचप्पहानं दीपेती’’ति वुत्तं। सब्बवचीसुचरितसाधारणवचनञ्हि सुभासितन्ति। तेन परभेदनादिकं असब्भादिकञ्च बोधिसत्तानं वचनं अपिसुणादिविसयन्ति दट्ठब्बं। भासितब्बवचनलक्खणन्ति भासितब्बस्स वचनस्स सभावलक्खणं दीपेतीति आनेत्वा सम्बन्धो। यदि एवं ननु अभासितब्बं पठमं वत्वा भासितब्बं पच्छा वत्तब्बं यथा ‘‘वामं मुञ्च, दक्खिणं गण्हा’’ति आह ‘‘अङ्गपरिदीपनत्थं पना’’तिआदि।
Kiñcāpi pubbe dhammādhiṭṭhānā desanā āraddhā, puggalajjhāsayato pana puggalādhiṭṭhānāya…pe… vacanametaṃ. Kāmañcettha ‘‘aññataraniddosavacana’’nti avisesato vuttaṃ, ‘‘dhammaṃyeva bhāsatī’’tiādinā pana adhammadosādirahitāya vācāya vuccamānattā idhāpi subhāsitā vācā adhippetāti. ‘‘Subhāsitaṃyevā’’ti avadhāraṇena nivattitaṃ sarūpato dasseti ‘‘no dubbhāsita’’nti iminā. Tenāha ‘‘tasseva vācaṅgassa paṭipakkhabhāsananivāraṇa’’nti. Paṭiyogīnivattanattho hi eva-saddo, tena pisuṇavācāpaṭikkhepo dassito. ‘‘Subhāsita’’nti vā iminā catubbidhaṃ vacīsucaritaṃ gahitanti ‘‘no dubbhāsitanti iminā micchāvācappahānaṃ dīpetī’’ti vuttaṃ. Sabbavacīsucaritasādhāraṇavacanañhi subhāsitanti. Tena parabhedanādikaṃ asabbhādikañca bodhisattānaṃ vacanaṃ apisuṇādivisayanti daṭṭhabbaṃ. Bhāsitabbavacanalakkhaṇanti bhāsitabbassa vacanassa sabhāvalakkhaṇaṃ dīpetīti ānetvā sambandho. Yadi evaṃ nanu abhāsitabbaṃ paṭhamaṃ vatvā bhāsitabbaṃ pacchā vattabbaṃ yathā ‘‘vāmaṃ muñca, dakkhiṇaṃ gaṇhā’’ti āha ‘‘aṅgaparidīpanatthaṃ panā’’tiādi.
पठमेनाति ‘‘सुभासित’’न्ति पदेन। धम्मतो अनपेतन्ति अत्तनो परेसञ्च हितसुखावहधम्मतो अनपेतं। मन्तावचनन्ति मन्ताय पवत्तेतब्बवचनं। पञ्ञवा अविकिण्णवाचो हि न च अनत्थावहं वाचं भासति। इतरेहि द्वीहीति ततियचतुत्थपदेहि। ‘‘इमेहि खोतिआदीनीति करणे एतं उपयोगवचन’’न्ति केचि। तं वाचन्ति यथावुत्तं चतुरङ्गिकं। यञ्च वाचं मञ्ञन्तीति सम्बन्धो। अञ्ञेति इतो बाहिरका ञायवादिनो अक्खरचिन्तका च। ‘‘पटिञ्ञाहेतुउदाहरणूपनयनिगमनानि अवयवा वाक्यस्सा’’ति वदन्ति। नामादीहीति नामाख्यातपदेहि। लिङ्गं इत्थिलिङ्गादि वचनं एकवचनादि। पठमादि विभत्ति अतीतादि कालं। कत्ता सम्पदानं अपादानं करणं अधिकरणं कम्मञ्च कारकं। सम्पत्तीहि समन्नागतन्ति एते अवयवादिके सम्पादेत्वा वुत्तं। तं पटिसेधेतीति तं यथावुत्तविसेसम्पि वाचं ‘‘इमेहि खो’’ति वदन्तो भगवा पटिसेधेति। खो-सद्दो हेत्थ अवधारणत्थो। तेनाह ‘‘अवयवादी’’तिआदि। या काचि असभावनिरुत्तिलक्खणा। सा मिलक्खुभासा। सीहळकेनेवाति सीहळभासाय परियापन्नेन वचनेन। अरहत्तं पापुणिंसूति संसारे अतिविय सञ्जातसंवेगा तन्निस्सरणे निन्नपोणमानसा हुत्वा विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गपटिपाटिया अरहत्तं पापुणिंसु।
Paṭhamenāti ‘‘subhāsita’’nti padena. Dhammato anapetanti attano paresañca hitasukhāvahadhammato anapetaṃ. Mantāvacananti mantāya pavattetabbavacanaṃ. Paññavā avikiṇṇavāco hi na ca anatthāvahaṃ vācaṃ bhāsati. Itarehi dvīhīti tatiyacatutthapadehi. ‘‘Imehi khotiādīnīti karaṇe etaṃ upayogavacana’’nti keci. Taṃ vācanti yathāvuttaṃ caturaṅgikaṃ. Yañca vācaṃ maññantīti sambandho. Aññeti ito bāhirakā ñāyavādino akkharacintakā ca. ‘‘Paṭiññāhetuudāharaṇūpanayanigamanāni avayavā vākyassā’’ti vadanti. Nāmādīhīti nāmākhyātapadehi. Liṅgaṃ itthiliṅgādi vacanaṃ ekavacanādi. Paṭhamādi vibhatti atītādi kālaṃ. Kattā sampadānaṃ apādānaṃ karaṇaṃ adhikaraṇaṃ kammañca kārakaṃ. Sampattīhi samannāgatanti ete avayavādike sampādetvā vuttaṃ. Taṃ paṭisedhetīti taṃ yathāvuttavisesampi vācaṃ ‘‘imehi kho’’ti vadanto bhagavā paṭisedheti. Kho-saddo hettha avadhāraṇattho. Tenāha ‘‘avayavādī’’tiādi. Yā kāci asabhāvaniruttilakkhaṇā. Sā milakkhubhāsā. Sīhaḷakenevāti sīhaḷabhāsāya pariyāpannena vacanena. Arahattaṃ pāpuṇiṃsūti saṃsāre ativiya sañjātasaṃvegā tannissaraṇe ninnapoṇamānasā hutvā vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
पातोव फुल्लितकोकनदन्ति पातोव संफुल्लपदुमं। भिज्जियतेति निब्भिज्जियति निब्भिग्गो जायति। मनुस्सत्तं गताति मनुस्सत्तभावं उपगता।
Pātova phullitakokanadanti pātova saṃphullapadumaṃ. Bhijjiyateti nibbhijjiyati nibbhiggo jāyati. Manussattaṃ gatāti manussattabhāvaṃ upagatā.
बुद्धन्तरेति बुद्धुप्पादन्तरे द्विन्नं बुद्धुप्पादानं अन्तरा। तदा हि पच्चेकबुद्धानं सासने, न बुद्धसासने दिप्पमाने।
Buddhantareti buddhuppādantare dvinnaṃ buddhuppādānaṃ antarā. Tadā hi paccekabuddhānaṃ sāsane, na buddhasāsane dippamāne.
जराय परिमद्दितन्ति यथा हत्थचरणादिअङ्गानि सिथिलानि होन्ति, चक्खादीनि इन्द्रियानि सविसयग्गहणे असमत्थानि होन्ति, योब्बनं सब्बसो विगतं, कायबलं अपगतं, सतिमतिधितिआदयो विप्पयुत्ता, पुब्बे अत्तनो ओवादपटिकरा पुत्तदारादयोपि अपसादका, परेहि वुट्ठापनीयसंवेसनीयता पुनदेव बालभावप्पत्ति च होन्ति, एवं जराय सब्बसो विमद्दितं। एतन्ति सरीरं वदति। मिलातछविचम्मनिस्सितन्ति जिण्णभावेन अप्पमंसलोहितत्ता मिलातेहि गतयोब्बनेहि धम्मेहि सन्निस्सितं। घासमामिसन्ति घासभूतं आमिसं मच्चुना गिलित्वा विय पतिट्ठपेतब्बतो। केसलोमादिनानाकुणपपूरितं। ततो एव असुचिभाजनं एतं। सब्बथापि निस्सारताय कदलिक्खन्धसमं।
Jarāya parimadditanti yathā hatthacaraṇādiaṅgāni sithilāni honti, cakkhādīni indriyāni savisayaggahaṇe asamatthāni honti, yobbanaṃ sabbaso vigataṃ, kāyabalaṃ apagataṃ, satimatidhitiādayo vippayuttā, pubbe attano ovādapaṭikarā puttadārādayopi apasādakā, parehi vuṭṭhāpanīyasaṃvesanīyatā punadeva bālabhāvappatti ca honti, evaṃ jarāya sabbaso vimadditaṃ. Etanti sarīraṃ vadati. Milātachavicammanissitanti jiṇṇabhāvena appamaṃsalohitattā milātehi gatayobbanehi dhammehi sannissitaṃ. Ghāsamāmisanti ghāsabhūtaṃ āmisaṃ maccunā gilitvā viya patiṭṭhapetabbato. Kesalomādinānākuṇapapūritaṃ. Tato eva asucibhājanaṃ etaṃ. Sabbathāpi nissāratāya kadalikkhandhasamaṃ.
अनुच्छविकाहीति सम्मासम्बुद्धस्स अनुरूपाहि। न तापेय्याति चित्तञ्च कायञ्च न तापेय्य। तापना चेत्थ सम्पति आयति च विसादना। न बाधेय्याति ‘‘नाभिभवेय्या’’ति पदस्स अत्थदस्सनं। अपिसुणवाचावसेनाति सब्बसो पहीनपिसुणवाचतावसेन। पापानीति लामकानि निकिट्ठकानि। तेनाह ‘‘अप्पियानी’’तिआदि। अनादायाति अग्गहेत्वा।
Anucchavikāhīti sammāsambuddhassa anurūpāhi. Na tāpeyyāti cittañca kāyañca na tāpeyya. Tāpanā cettha sampati āyati ca visādanā. Na bādheyyāti ‘‘nābhibhaveyyā’’ti padassa atthadassanaṃ. Apisuṇavācāvasenāti sabbaso pahīnapisuṇavācatāvasena. Pāpānīti lāmakāni nikiṭṭhakāni. Tenāha ‘‘appiyānī’’tiādi. Anādāyāti aggahetvā.
साधुभावेनाति निद्दोसमधुरभावेन। अमतसदिसाति सदिसे तब्बोहारोति, कारणे वायं कारियवोहारोति आह ‘‘निब्बानामतपच्चयत्ता वा’’ति। पच्चयवसेन हि सा तदा दस्सनप्पवत्ति। चरियाति चारित्तं। पोराणा नाम पठमकप्पिका, बुद्धादयो वा अरिया।
Sādhubhāvenāti niddosamadhurabhāvena. Amatasadisāti sadise tabbohāroti, kāraṇe vāyaṃ kāriyavohāroti āha ‘‘nibbānāmatapaccayattā vā’’ti. Paccayavasena hi sā tadā dassanappavatti. Cariyāti cārittaṃ. Porāṇā nāma paṭhamakappikā, buddhādayo vā ariyā.
पतिट्ठिताति निच्चलभावेन अट्ठिं कत्वा पच्चयायत्तभावतो अविसंवादनका। उभयथा पटिपत्तिं आह ‘‘अत्तनो च परेसञ्च अत्थे पतिट्ठिता’’ति। अत्थे दिट्ठधम्मिकसम्परायिकादिहिते पतिट्ठितत्ता एव धम्मे अविहिंसादिधम्मे पतिट्ठिता। अनुपरोधकरन्ति एतेन हितपरियायोयं अत्थ-सद्दोति दस्सेति। धम्मिकन्ति धम्मतो अनपेतं, अत्थधम्मूपसंहितं वा।
Patiṭṭhitāti niccalabhāvena aṭṭhiṃ katvā paccayāyattabhāvato avisaṃvādanakā. Ubhayathā paṭipattiṃ āha ‘‘attano ca paresañca atthe patiṭṭhitā’’ti. Atthe diṭṭhadhammikasamparāyikādihite patiṭṭhitattā eva dhamme avihiṃsādidhamme patiṭṭhitā. Anuparodhakaranti etena hitapariyāyoyaṃ attha-saddoti dasseti. Dhammikanti dhammato anapetaṃ, atthadhammūpasaṃhitaṃ vā.
निब्बानप्पत्तियाति निब्बानप्पत्तियत्थं। दुक्खस्स अन्तकिरियाय अन्तकरणत्थं। यस्मा बुद्धो खेमाय भासति, तस्मा खेमुप्पत्तिहेतुया खेमा, तस्मा सा सब्बवाचानं उत्तमाति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। मन्तावचनवसेनाति सब्बदोसरहितवसेन।
Nibbānappattiyāti nibbānappattiyatthaṃ. Dukkhassa antakiriyāya antakaraṇatthaṃ. Yasmā buddho khemāya bhāsati, tasmā khemuppattihetuyā khemā, tasmā sā sabbavācānaṃ uttamāti evampettha attho daṭṭhabbo. Mantāvacanavasenāti sabbadosarahitavasena.
सुभासितसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Subhāsitasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ५. सुभासितसुत्तं • 5. Subhāsitasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ५. सुभासितसुत्तवण्णना • 5. Subhāsitasuttavaṇṇanā
