| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / สํยุตฺตนิกาย (ฎีกา) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
๕. สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา
5. Subhāsitasuttavaṇṇanā
๒๑๓. องฺคียนฺติ เหตุภาเวน อาคมภาเวน อวยวภาเวน วา ญายนฺตีติ องฺคานิ, การณานิ, อวยวา วาติ อาห ‘‘อเงฺคหีติ การเณหิ, อวยเวหิ วา’’ติฯ วิรติโย สุภาสิตวาจาย ปุพฺพํ ปติฎฺฐิตา โหนฺตีติ มุสาวาทาเวรมณิอาทโย ตสฺสา วิเสสเหตูติ อาห ‘‘มุสาวาทา…เป.… การณานี’’ติฯ ยสฺมา อริยโวหารา วิเสสโต เจตนาสภาวา, ตสฺมา วจีสุจริตสมุทายสฺส สจฺจวาจาทโย องฺคภูตาติ อาห ‘‘สจฺจวจนาทโย จตฺตาโร อวยวา’’ติฯ นิสฺสกฺกวจนนฺติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ เตนาห ‘‘สมนุอาคตา ปวตฺตา’’ติฯ วาจา หิ ตาย วิรติยา สมฺมา อนุรูปโต อาคตา ปวตฺตาติ ‘‘สมนฺนาคตา’’ติ วุจฺจติฯ กรณวจนนฺติ สหโยเค กรณวจนํฯ เตนาห ‘‘ยุตฺตา’’ติฯ สหชาตาปิ หิ เจตนา ยถาสมาทินฺนาย วิรติยา สมฺมา อนุรูปโต ยุตฺตาติ วตฺตุํ อรหติฯ
213. Aṅgīyanti hetubhāvena āgamabhāvena avayavabhāvena vā ñāyantīti aṅgāni, kāraṇāni, avayavā vāti āha ‘‘aṅgehīti kāraṇehi, avayavehi vā’’ti. Viratiyo subhāsitavācāya pubbaṃ patiṭṭhitā hontīti musāvādāveramaṇiādayo tassā visesahetūti āha ‘‘musāvādā…pe… kāraṇānī’’ti. Yasmā ariyavohārā visesato cetanāsabhāvā, tasmā vacīsucaritasamudāyassa saccavācādayo aṅgabhūtāti āha ‘‘saccavacanādayo cattāro avayavā’’ti. Nissakkavacananti hetumhi nissakkavacanaṃ. Tenāha ‘‘samanuāgatā pavattā’’ti. Vācā hi tāya viratiyā sammā anurūpato āgatā pavattāti ‘‘samannāgatā’’ti vuccati. Karaṇavacananti sahayoge karaṇavacanaṃ. Tenāha ‘‘yuttā’’ti. Sahajātāpi hi cetanā yathāsamādinnāya viratiyā sammā anurūpato yuttāti vattuṃ arahati.
สมุลฺลปนวาจาติ สทฺทวาจา, สา วุจฺจตีติ วาจา นามฯ วิญฺญตฺติ ปน วุจฺจติ เอตายาติ วาจา นาม, ตถา วิรติ เจตนาวาจาฯ น สา อิธ อธิเปฺปตาติ สา เจตนาวาจา วิญฺญตฺติวาจา วิย อิธ อิมสฺมิํ สุเตฺต น อธิเปฺปตา ‘‘สุภาสิตา โหตี’’ติ วจนโตฯ เตนาห ‘‘อภาสิตพฺพโต’’ติฯ สุฎฺฐุ ภาสิตาติ สมฺมา ญาเยน ภาสิตา วจีสุจริตภาวโตฯ อตฺถาวหตนฺติ หิตาวหกาลํ ปติ อาหฯ การณสุทฺธินฺติ โยนิโสมนสิกาเรน การณวิสุทฺธิํฯ โทสาภาวนฺติ อคติคมนาทิโทสาภาวํฯ ราคโทสาทิวินิมุตฺตญฺหิ ตํ ภาสโต อนุโรธวิโรธวิวชฺชนโต อคติคมนํ ทูรสมุคฺฆาฎิตเมวาติฯ อนุวาทวิมุตฺตาติ อปวาทวิรหิตาฯ สพฺพาการสมฺปตฺติํ ทีเปติ, อสติ หิ สพฺพาการสมฺปติยํ อนุวชฺชตาปิฯ
Samullapanavācāti saddavācā, sā vuccatīti vācā nāma. Viññatti pana vuccati etāyāti vācā nāma, tathā virati cetanāvācā. Na sā idha adhippetāti sā cetanāvācā viññattivācā viya idha imasmiṃ sutte na adhippetā ‘‘subhāsitā hotī’’ti vacanato. Tenāha ‘‘abhāsitabbato’’ti. Suṭṭhu bhāsitāti sammā ñāyena bhāsitā vacīsucaritabhāvato. Atthāvahatanti hitāvahakālaṃ pati āha. Kāraṇasuddhinti yonisomanasikārena kāraṇavisuddhiṃ. Dosābhāvanti agatigamanādidosābhāvaṃ. Rāgadosādivinimuttañhi taṃ bhāsato anurodhavirodhavivajjanato agatigamanaṃ dūrasamugghāṭitamevāti. Anuvādavimuttāti apavādavirahitā. Sabbākārasampattiṃ dīpeti, asati hi sabbākārasampatiyaṃ anuvajjatāpi.
กิญฺจาปิ ปุเพฺพ ธมฺมาธิฎฺฐานา เทสนา อารทฺธา, ปุคฺคลชฺฌาสยโต ปน ปุคฺคลาธิฎฺฐานาย…เป.… วจนเมตํฯ กามเญฺจตฺถ ‘‘อญฺญตรนิโทฺทสวจน’’นฺติ อวิเสสโต วุตฺตํ, ‘‘ธมฺมํเยว ภาสตี’’ติอาทินา ปน อธมฺมโทสาทิรหิตาย วาจาย วุจฺจมานตฺตา อิธาปิ สุภาสิตา วาจา อธิเปฺปตาติฯ ‘‘สุภาสิตํเยวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตํ สรูปโต ทเสฺสติ ‘‘โน ทุพฺภาสิต’’นฺติ อิมินาฯ เตนาห ‘‘ตเสฺสว วาจงฺคสฺส ปฎิปกฺขภาสนนิวารณ’’นฺติฯ ปฎิโยคีนิวตฺตนโตฺถ หิ เอว-สโทฺท, เตน ปิสุณวาจาปฎิเกฺขโป ทสฺสิโตฯ ‘‘สุภาสิต’’นฺติ วา อิมินา จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ คหิตนฺติ ‘‘โน ทุพฺภาสิตนฺติ อิมินา มิจฺฉาวาจปฺปหานํ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพวจีสุจริตสาธารณวจนญฺหิ สุภาสิตนฺติฯ เตน ปรเภทนาทิกํ อสพฺภาทิกญฺจ โพธิสตฺตานํ วจนํ อปิสุณาทิวิสยนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ ภาสิตพฺพวจนลกฺขณนฺติ ภาสิตพฺพสฺส วจนสฺส สภาวลกฺขณํ ทีเปตีติ อาเนตฺวา สมฺพโนฺธฯ ยทิ เอวํ นนุ อภาสิตพฺพํ ปฐมํ วตฺวา ภาสิตพฺพํ ปจฺฉา วตฺตพฺพํ ยถา ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ อาห ‘‘องฺคปริทีปนตฺถํ ปนา’’ติอาทิฯ
Kiñcāpi pubbe dhammādhiṭṭhānā desanā āraddhā, puggalajjhāsayato pana puggalādhiṭṭhānāya…pe… vacanametaṃ. Kāmañcettha ‘‘aññataraniddosavacana’’nti avisesato vuttaṃ, ‘‘dhammaṃyeva bhāsatī’’tiādinā pana adhammadosādirahitāya vācāya vuccamānattā idhāpi subhāsitā vācā adhippetāti. ‘‘Subhāsitaṃyevā’’ti avadhāraṇena nivattitaṃ sarūpato dasseti ‘‘no dubbhāsita’’nti iminā. Tenāha ‘‘tasseva vācaṅgassa paṭipakkhabhāsananivāraṇa’’nti. Paṭiyogīnivattanattho hi eva-saddo, tena pisuṇavācāpaṭikkhepo dassito. ‘‘Subhāsita’’nti vā iminā catubbidhaṃ vacīsucaritaṃ gahitanti ‘‘no dubbhāsitanti iminā micchāvācappahānaṃ dīpetī’’ti vuttaṃ. Sabbavacīsucaritasādhāraṇavacanañhi subhāsitanti. Tena parabhedanādikaṃ asabbhādikañca bodhisattānaṃ vacanaṃ apisuṇādivisayanti daṭṭhabbaṃ. Bhāsitabbavacanalakkhaṇanti bhāsitabbassa vacanassa sabhāvalakkhaṇaṃ dīpetīti ānetvā sambandho. Yadi evaṃ nanu abhāsitabbaṃ paṭhamaṃ vatvā bhāsitabbaṃ pacchā vattabbaṃ yathā ‘‘vāmaṃ muñca, dakkhiṇaṃ gaṇhā’’ti āha ‘‘aṅgaparidīpanatthaṃ panā’’tiādi.
ปฐเมนาติ ‘‘สุภาสิต’’นฺติ ปเทนฯ ธมฺมโต อนเปตนฺติ อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตสุขาวหธมฺมโต อนเปตํฯ มนฺตาวจนนฺติ มนฺตาย ปวเตฺตตพฺพวจนํฯ ปญฺญวา อวิกิณฺณวาโจ หิ น จ อนตฺถาวหํ วาจํ ภาสติฯ อิตเรหิ ทฺวีหีติ ตติยจตุตฺถปเทหิฯ ‘‘อิเมหิ โขติอาทีนีติ กรเณ เอตํ อุปโยควจน’’นฺติ เกจิฯ ตํ วาจนฺติ ยถาวุตฺตํ จตุรงฺคิกํฯ ยญฺจ วาจํ มญฺญนฺตีติ สมฺพโนฺธฯ อเญฺญติ อิโต พาหิรกา ญายวาทิโน อกฺขรจินฺตกา จฯ ‘‘ปฎิญฺญาเหตุอุทาหรณูปนยนิคมนานิ อวยวา วากฺยสฺสา’’ติ วทนฺติฯ นามาทีหีติ นามาขฺยาตปเทหิฯ ลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคาทิ วจนํ เอกวจนาทิฯ ปฐมาทิ วิภตฺติ อตีตาทิ กาลํฯ กตฺตา สมฺปทานํ อปาทานํ กรณํ อธิกรณํ กมฺมญฺจ การกํฯ สมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตนฺติ เอเต อวยวาทิเก สมฺปาเทตฺวา วุตฺตํฯ ตํ ปฎิเสเธตีติ ตํ ยถาวุตฺตวิเสสมฺปิ วาจํ ‘‘อิเมหิ โข’’ติ วทโนฺต ภควา ปฎิเสเธติฯ โข-สโทฺท เหตฺถ อวธารณโตฺถฯ เตนาห ‘‘อวยวาที’’ติอาทิฯ ยา กาจิ อสภาวนิรุตฺติลกฺขณาฯ สา มิลกฺขุภาสาฯ สีหฬเกเนวาติ สีหฬภาสาย ปริยาปเนฺนน วจเนนฯ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติ สํสาเร อติวิย สญฺชาตสํเวคา ตนฺนิสฺสรเณ นินฺนโปณมานสา หุตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฎิปาฎิยา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ
Paṭhamenāti ‘‘subhāsita’’nti padena. Dhammato anapetanti attano paresañca hitasukhāvahadhammato anapetaṃ. Mantāvacananti mantāya pavattetabbavacanaṃ. Paññavā avikiṇṇavāco hi na ca anatthāvahaṃ vācaṃ bhāsati. Itarehi dvīhīti tatiyacatutthapadehi. ‘‘Imehi khotiādīnīti karaṇe etaṃ upayogavacana’’nti keci. Taṃ vācanti yathāvuttaṃ caturaṅgikaṃ. Yañca vācaṃ maññantīti sambandho. Aññeti ito bāhirakā ñāyavādino akkharacintakā ca. ‘‘Paṭiññāhetuudāharaṇūpanayanigamanāni avayavā vākyassā’’ti vadanti. Nāmādīhīti nāmākhyātapadehi. Liṅgaṃ itthiliṅgādi vacanaṃ ekavacanādi. Paṭhamādi vibhatti atītādi kālaṃ. Kattā sampadānaṃ apādānaṃ karaṇaṃ adhikaraṇaṃ kammañca kārakaṃ. Sampattīhi samannāgatanti ete avayavādike sampādetvā vuttaṃ. Taṃ paṭisedhetīti taṃ yathāvuttavisesampi vācaṃ ‘‘imehi kho’’ti vadanto bhagavā paṭisedheti. Kho-saddo hettha avadhāraṇattho. Tenāha ‘‘avayavādī’’tiādi. Yā kāci asabhāvaniruttilakkhaṇā. Sā milakkhubhāsā. Sīhaḷakenevāti sīhaḷabhāsāya pariyāpannena vacanena. Arahattaṃ pāpuṇiṃsūti saṃsāre ativiya sañjātasaṃvegā tannissaraṇe ninnapoṇamānasā hutvā vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
ปาโตว ผุลฺลิตโกกนทนฺติ ปาโตว สํผุลฺลปทุมํฯ ภิชฺชิยเตติ นิพฺภิชฺชิยติ นิพฺภิโคฺค ชายติฯ มนุสฺสตฺตํ คตาติ มนุสฺสตฺตภาวํ อุปคตาฯ
Pātova phullitakokanadanti pātova saṃphullapadumaṃ. Bhijjiyateti nibbhijjiyati nibbhiggo jāyati. Manussattaṃ gatāti manussattabhāvaṃ upagatā.
พุทฺธนฺตเรติ พุทฺธุปฺปาทนฺตเร ทฺวินฺนํ พุทฺธุปฺปาทานํ อนฺตราฯ ตทา หิ ปเจฺจกพุทฺธานํ สาสเน, น พุทฺธสาสเน ทิปฺปมาเนฯ
Buddhantareti buddhuppādantare dvinnaṃ buddhuppādānaṃ antarā. Tadā hi paccekabuddhānaṃ sāsane, na buddhasāsane dippamāne.
ชราย ปริมทฺทิตนฺติ ยถา หตฺถจรณาทิองฺคานิ สิถิลานิ โหนฺติ, จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ สวิสยคฺคหเณ อสมตฺถานิ โหนฺติ, โยพฺพนํ สพฺพโส วิคตํ, กายพลํ อปคตํ, สติมติธิติอาทโย วิปฺปยุตฺตา, ปุเพฺพ อตฺตโน โอวาทปฎิกรา ปุตฺตทาราทโยปิ อปสาทกา, ปเรหิ วุฎฺฐาปนียสํเวสนียตา ปุนเทว พาลภาวปฺปตฺติ จ โหนฺติ, เอวํ ชราย สพฺพโส วิมทฺทิตํฯ เอตนฺติ สรีรํ วทติฯ มิลาตฉวิจมฺมนิสฺสิตนฺติ ชิณฺณภาเวน อปฺปมํสโลหิตตฺตา มิลาเตหิ คตโยพฺพเนหิ ธเมฺมหิ สนฺนิสฺสิตํฯ ฆาสมามิสนฺติ ฆาสภูตํ อามิสํ มจฺจุนา คิลิตฺวา วิย ปติฎฺฐเปตพฺพโตฯ เกสโลมาทินานากุณปปูริตํฯ ตโต เอว อสุจิภาชนํ เอตํฯ สพฺพถาปิ นิสฺสารตาย กทลิกฺขนฺธสมํฯ
Jarāya parimadditanti yathā hatthacaraṇādiaṅgāni sithilāni honti, cakkhādīni indriyāni savisayaggahaṇe asamatthāni honti, yobbanaṃ sabbaso vigataṃ, kāyabalaṃ apagataṃ, satimatidhitiādayo vippayuttā, pubbe attano ovādapaṭikarā puttadārādayopi apasādakā, parehi vuṭṭhāpanīyasaṃvesanīyatā punadeva bālabhāvappatti ca honti, evaṃ jarāya sabbaso vimadditaṃ. Etanti sarīraṃ vadati. Milātachavicammanissitanti jiṇṇabhāvena appamaṃsalohitattā milātehi gatayobbanehi dhammehi sannissitaṃ. Ghāsamāmisanti ghāsabhūtaṃ āmisaṃ maccunā gilitvā viya patiṭṭhapetabbato. Kesalomādinānākuṇapapūritaṃ. Tato eva asucibhājanaṃ etaṃ. Sabbathāpi nissāratāya kadalikkhandhasamaṃ.
อนุจฺฉวิกาหีติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อนุรูปาหิฯ น ตาเปยฺยาติ จิตฺตญฺจ กายญฺจ น ตาเปยฺยฯ ตาปนา เจตฺถ สมฺปติ อายติ จ วิสาทนาฯ น พาเธยฺยาติ ‘‘นาภิภเวยฺยา’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํฯ อปิสุณวาจาวเสนาติ สพฺพโส ปหีนปิสุณวาจตาวเสนฯ ปาปานีติ ลามกานิ นิกิฎฺฐกานิฯ เตนาห ‘‘อปฺปิยานี’’ติอาทิฯ อนาทายาติ อคฺคเหตฺวาฯ
Anucchavikāhīti sammāsambuddhassa anurūpāhi. Na tāpeyyāti cittañca kāyañca na tāpeyya. Tāpanā cettha sampati āyati ca visādanā. Na bādheyyāti ‘‘nābhibhaveyyā’’ti padassa atthadassanaṃ. Apisuṇavācāvasenāti sabbaso pahīnapisuṇavācatāvasena. Pāpānīti lāmakāni nikiṭṭhakāni. Tenāha ‘‘appiyānī’’tiādi. Anādāyāti aggahetvā.
สาธุภาเวนาติ นิโทฺทสมธุรภาเวนฯ อมตสทิสาติ สทิเส ตโพฺพหาโรติ, การเณ วายํ การิยโวหาโรติ อาห ‘‘นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา’’ติฯ ปจฺจยวเสน หิ สา ตทา ทสฺสนปฺปวตฺติฯ จริยาติ จาริตฺตํฯ โปราณา นาม ปฐมกปฺปิกา, พุทฺธาทโย วา อริยาฯ
Sādhubhāvenāti niddosamadhurabhāvena. Amatasadisāti sadise tabbohāroti, kāraṇe vāyaṃ kāriyavohāroti āha ‘‘nibbānāmatapaccayattā vā’’ti. Paccayavasena hi sā tadā dassanappavatti. Cariyāti cārittaṃ. Porāṇā nāma paṭhamakappikā, buddhādayo vā ariyā.
ปติฎฺฐิตาติ นิจฺจลภาเวน อฎฺฐิํ กตฺวา ปจฺจยายตฺตภาวโต อวิสํวาทนกาฯ อุภยถา ปฎิปตฺติํ อาห ‘‘อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อเตฺถ ปติฎฺฐิตา’’ติฯ อเตฺถ ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิหิเต ปติฎฺฐิตตฺตา เอว ธเมฺม อวิหิํสาทิธเมฺม ปติฎฺฐิตาฯ อนุปโรธกรนฺติ เอเตน หิตปริยาโยยํ อตฺถ-สโทฺทติ ทเสฺสติฯ ธมฺมิกนฺติ ธมฺมโต อนเปตํ, อตฺถธมฺมูปสํหิตํ วาฯ
Patiṭṭhitāti niccalabhāvena aṭṭhiṃ katvā paccayāyattabhāvato avisaṃvādanakā. Ubhayathā paṭipattiṃ āha ‘‘attano ca paresañca atthe patiṭṭhitā’’ti. Atthe diṭṭhadhammikasamparāyikādihite patiṭṭhitattā eva dhamme avihiṃsādidhamme patiṭṭhitā. Anuparodhakaranti etena hitapariyāyoyaṃ attha-saddoti dasseti. Dhammikanti dhammato anapetaṃ, atthadhammūpasaṃhitaṃ vā.
นิพฺพานปฺปตฺติยาติ นิพฺพานปฺปตฺติยตฺถํฯ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย อนฺตกรณตฺถํฯ ยสฺมา พุโทฺธ เขมาย ภาสติ, ตสฺมา เขมุปฺปตฺติเหตุยา เขมา, ตสฺมา สา สพฺพวาจานํ อุตฺตมาติ เอวเมฺปตฺถ อโตฺถ ทฎฺฐโพฺพฯ มนฺตาวจนวเสนาติ สพฺพโทสรหิตวเสนฯ
Nibbānappattiyāti nibbānappattiyatthaṃ. Dukkhassa antakiriyāya antakaraṇatthaṃ. Yasmā buddho khemāya bhāsati, tasmā khemuppattihetuyā khemā, tasmā sā sabbavācānaṃ uttamāti evampettha attho daṭṭhabbo. Mantāvacanavasenāti sabbadosarahitavasena.
สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Subhāsitasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / สํยุตฺตนิกาย • Saṃyuttanikāya / ๕. สุภาสิตสุตฺตํ • 5. Subhāsitasuttaṃ
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / สุตฺตปิฎก (อฎฺฐกถา) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / สํยุตฺตนิกาย (อฎฺฐกถา) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ๕. สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา • 5. Subhāsitasuttavaṇṇanā
