| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / සුත්‌තනිපාත-අට්‌ඨකථා • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
3. සුභාසිතසුත්‌තවණ්‌ණනා
3. Subhāsitasuttavaṇṇanā
එවං මෙ සුතන්‌ති සුභාසිතසුත්‌තං. අත්‌තජ්‌ඣාසයතො චස්‌ස උප්‌පත්‌ති. භගවා හි සුභාසිතප්‌පියො, සො අත්‌තනො සුභාසිතසමුදාචාරප්‌පකාසනෙන සත්‌තානං දුබ්‌භාසිතසමුදාචාරං පටිසෙධෙන්‌තො ඉමං සුත්‌තමභාසි. තත්‌ථ එවං මෙ සුතන්‌තිආදි සඞ්‌ගීතිකාරවචනං. තත්‌ථ තත්‍ර ඛො භගවා…පෙ.… භදන්‌තෙති තෙ භික්‌ඛූති එතං අපුබ්‌බං, සෙසං වුත්‌තනයමෙව. තස්‌මා අපුබ්‌බපදවණ්‌ණනත්‌ථමිදං වුච්‌චති – තත්‍රාති දෙසකාලපරිදීපනං. තඤ්‌හි යං සමයං විහරති, තත්‍ර සමයෙ, යස්‌මිඤ්‌ච ආරාමෙ විහරති, තත්‍ර ආරාමෙති දීපෙති. භාසිතබ්‌බයුත්‌තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙති. න හි භගවා අයුත්‌තෙ දෙසෙ කාලෙ වා ධම්‌මං භාසති. ‘‘අකාලො ඛො, තාව, බාහියා’’තිආදි (උදා. 10) චෙත්‌ථ සාධකං. ඛොති පදපූරණමත්‌තෙ අවධාරණාදිකාලත්‌ථෙ වා නිපාතො. භගවාති ලොකගරුපරිදීපනං. භික්‌ඛූති කථාසවනයුත්‌තපුග්‌ගලපරිදීපනං. ආමන්‌තෙසීති ආලපි අභාසි සම්‌බොධෙසි.
Evaṃme sutanti subhāsitasuttaṃ. Attajjhāsayato cassa uppatti. Bhagavā hi subhāsitappiyo, so attano subhāsitasamudācārappakāsanena sattānaṃ dubbhāsitasamudācāraṃ paṭisedhento imaṃ suttamabhāsi. Tattha evaṃ me sutantiādi saṅgītikāravacanaṃ. Tattha tatra kho bhagavā…pe… bhadanteti te bhikkhūti etaṃ apubbaṃ, sesaṃ vuttanayameva. Tasmā apubbapadavaṇṇanatthamidaṃ vuccati – tatrāti desakālaparidīpanaṃ. Tañhi yaṃ samayaṃ viharati, tatra samaye, yasmiñca ārāme viharati, tatra ārāmeti dīpeti. Bhāsitabbayutte vā desakāle dīpeti. Na hi bhagavā ayutte dese kāle vā dhammaṃ bhāsati. ‘‘Akālo kho, tāva, bāhiyā’’tiādi (udā. 10) cettha sādhakaṃ. Khoti padapūraṇamatte avadhāraṇādikālatthe vā nipāto. Bhagavāti lokagaruparidīpanaṃ. Bhikkhūti kathāsavanayuttapuggalaparidīpanaṃ. Āmantesīti ālapi abhāsi sambodhesi.
භික්‌ඛවොති ආමන්‌තනාකාරපරිදීපනං. තඤ්‌ච භික්‌ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්‌ධත්‌තා වුත්‌තං. තෙන නෙසං හීනාධිකජනසෙවිතං වුත්‌තිං පකාසෙන්‌තො උද්‌ධතදීනභාවනිග්‌ගහං කරොති. ‘‘භික්‌ඛවො’’ති ඉමිනා ච කරුණාවිප්‌ඵාරසොම්‌මහදයනයනනිපාතපුබ්‌බඞ්‌ගමෙන වචනෙන තෙ අත්‌තනො මුඛාභිමුඛෙ කරිත්‌වා තෙනෙව කථෙතුකම්‍යතාදීපකෙන වචනෙන තෙසං සොතුකම්‍යතං ජනෙති, තෙනෙව ච සම්‌බොධනත්‌ථෙන වචනෙන සාධුකසවනමනසිකාරෙපි තෙ නියොජෙති. සාධුකසවනමනසිකාරායත්‌තා හි සාසනසම්‌පත්‌ති. අපරෙසුපි දෙවමනුස්‌සෙසු විජ්‌ජමානෙසු කස්‌මා භික්‌ඛූ එව ආමන්‌තෙසීති චෙ? ජෙට්‌ඨසෙට්‌ඨාසන්‌නසදාසන්‌නිහිතභාවතො. සබ්‌බපරිසසාධාරණා හි අයං ධම්‌මදෙසනා, න පාටිපුග්‌ගලිකා. පරිසාය ච ජෙට්‌ඨා භික්‌ඛූ පඨමුප්‌පන්‌නත්‌තා, සෙට්‌ඨා අනගාරියභාවං ආදිං කත්‌වා සත්‌ථු චරියානුවිධායකත්‌තා සකලසාසනපටිග්‌ගාහකත්‌තා ච. ආසන්‌නා තත්‌ථ නිසින්‌නෙසු සත්‌ථු සන්‌තිකත්‌තා, සදා සන්‌නිහිතා සත්‌ථු සන්‌තිකාවචරත්‌තා. තෙන භගවා සබ්‌බපරිසසාධාරණං ධම්‌මං දෙසෙන්‌තො භික්‌ඛූ එව ආමන්‌තෙසි. අපිච භාජනං තෙ ඉමාය කථාය යථානුසිට්‌ඨං පටිපත්‌තිසබ්‌භාවතොතිපි තෙ එව ආමන්‌තෙසි. භදන්‌තෙති ගාරවාධිවචනමෙතං. තෙ භික්‌ඛූති යෙ භගවා ආමන්‌තෙසි, තෙ එවං භගවන්‌තං ආලපන්‌තා භගවතො පච්‌චස්‌සොසුන්‌ති.
Bhikkhavoti āmantanākāraparidīpanaṃ. Tañca bhikkhanasīlatādiguṇayogasiddhattā vuttaṃ. Tena nesaṃ hīnādhikajanasevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatadīnabhāvaniggahaṃ karoti. ‘‘Bhikkhavo’’ti iminā ca karuṇāvipphārasommahadayanayananipātapubbaṅgamena vacanena te attano mukhābhimukhe karitvā teneva kathetukamyatādīpakena vacanena tesaṃ sotukamyataṃ janeti, teneva ca sambodhanatthena vacanena sādhukasavanamanasikārepi te niyojeti. Sādhukasavanamanasikārāyattā hi sāsanasampatti. Aparesupi devamanussesu vijjamānesu kasmā bhikkhū eva āmantesīti ce? Jeṭṭhaseṭṭhāsannasadāsannihitabhāvato. Sabbaparisasādhāraṇā hi ayaṃ dhammadesanā, na pāṭipuggalikā. Parisāya ca jeṭṭhā bhikkhū paṭhamuppannattā, seṭṭhā anagāriyabhāvaṃ ādiṃ katvā satthu cariyānuvidhāyakattā sakalasāsanapaṭiggāhakattā ca. Āsannā tattha nisinnesu satthu santikattā, sadā sannihitā satthu santikāvacarattā. Tena bhagavā sabbaparisasādhāraṇaṃ dhammaṃ desento bhikkhū eva āmantesi. Apica bhājanaṃ te imāya kathāya yathānusiṭṭhaṃ paṭipattisabbhāvatotipi te eva āmantesi. Bhadanteti gāravādhivacanametaṃ. Te bhikkhūti ye bhagavā āmantesi, te evaṃ bhagavantaṃ ālapantā bhagavato paccassosunti.
චතූහි අඞ්‌ගෙහීති චතූහි කාරණෙහි අවයවෙහි වා. මුසාවාදාවෙරමණිආදීනි හි චත්‌තාරි සුභාසිතවාචාය කාරණානි. සච්‌චවචනාදයො චත්‌තාරො අවයවා, කාරණත්‌ථෙ ච අඞ්‌ගසද්‌දො. චතූහීති නිස්‌සක්‌කවචනං හොති, අවයවත්‌ථෙ කරණවචනං. සමන්‌නාගතාති සමනුආගතා පවත්‌තා යුත්‌තා ච. වාචාති සමුල්‌ලපනවාචා. යා සා ‘‘වාචා ගිරා බ්‍යප්‌පථො’’ති (ධ. ස. 636) ච, ‘‘නෙලා කණ්‌ණසුඛා’’ති (දී. නි. 1.9; ම. නි. 3.14) ච එවමාදීසු ආගච්‌ඡති. යා පන ‘‘වාචාය චෙ කතං කම්‌ම’’න්‌ති (ධ. ස. අට්‌ඨ. 1 කායකම්‌මද්‌වාර) එවං විඤ්‌ඤත්‌ති ච, ‘‘යා චතූහි වචීදුච්‌චරිතෙහි ආරති විරති…පෙ.… අයං වුච්‌චති සම්‌මාවාචා’’ති (ධ. ස. 299; විභ. 206) එවං විරති ච, ‘‘ඵරුසවාචා, භික්‌ඛවෙ, ආසෙවිතා භාවිතා බහුලීකතා නිරයසංවත්‌තනිකා හොතී’’ති (අ. නි. 8.40) එවං චෙතනා ච වාචාති ආගච්‌ඡති, සා ඉධ න අධිප්‌පෙතා. කස්‌මා? අභාසිතබ්‌බතො. සුභාසිතා හොතීති සුට්‌ඨු භාසිතා හොති. තෙනස්‌සා අත්‌ථාවහනතං දීපෙති. න දුබ්‌භාසිතාති න දුට්‌ඨු භාසිතා. තෙනස්‌සා අනත්‌ථානාවහනතං දීපෙති. අනවජ්‌ජාති වජ්‌ජසඞ්‌ඛාතරාගාදිදොසවිරහිතා. තෙනස්‌සා කාරණසුද්‌ධිං වුත්‌තදොසාභාවඤ්‌ච දීපෙති. අනනුවජ්‌ජා චාති අනුවාදවිමුත්‌තා. තෙනස්‌සා සබ්‌බාකාරසම්‌පත්‌තිං දීපෙති. විඤ්‌ඤූනන්‌ති පණ්‌ඩිතානං. තෙන නින්‌දාපසංසාසු බාලා අප්‌පමාණාති දීපෙති.
Catūhiaṅgehīti catūhi kāraṇehi avayavehi vā. Musāvādāveramaṇiādīni hi cattāri subhāsitavācāya kāraṇāni. Saccavacanādayo cattāro avayavā, kāraṇatthe ca aṅgasaddo. Catūhīti nissakkavacanaṃ hoti, avayavatthe karaṇavacanaṃ. Samannāgatāti samanuāgatā pavattā yuttā ca. Vācāti samullapanavācā. Yā sā ‘‘vācā girā byappatho’’ti (dha. sa. 636) ca, ‘‘nelā kaṇṇasukhā’’ti (dī. ni. 1.9; ma. ni. 3.14) ca evamādīsu āgacchati. Yā pana ‘‘vācāya ce kataṃ kamma’’nti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāyakammadvāra) evaṃ viññatti ca, ‘‘yā catūhi vacīduccaritehi ārati virati…pe… ayaṃ vuccati sammāvācā’’ti (dha. sa. 299; vibha. 206) evaṃ virati ca, ‘‘pharusavācā, bhikkhave, āsevitā bhāvitā bahulīkatā nirayasaṃvattanikā hotī’’ti (a. ni. 8.40) evaṃ cetanā ca vācāti āgacchati, sā idha na adhippetā. Kasmā? Abhāsitabbato. Subhāsitā hotīti suṭṭhu bhāsitā hoti. Tenassā atthāvahanataṃ dīpeti. Na dubbhāsitāti na duṭṭhu bhāsitā. Tenassā anatthānāvahanataṃ dīpeti. Anavajjāti vajjasaṅkhātarāgādidosavirahitā. Tenassā kāraṇasuddhiṃ vuttadosābhāvañca dīpeti. Ananuvajjā cāti anuvādavimuttā. Tenassā sabbākārasampattiṃ dīpeti. Viññūnanti paṇḍitānaṃ. Tena nindāpasaṃsāsu bālā appamāṇāti dīpeti.
කතමෙහි චතූහීති කථෙතුකම්‍යතාපුච්‌ඡා. ඉධාති ඉමස්‌මිං සාසනෙ. භික්‌ඛවෙති යෙසං කථෙතුකාමො, තදාලපනං. භික්‌ඛූති වුත්‌තප්‌පකාරවාචාභාසනකපුග්‌ගලනිදස්‌සනං. සුභාසිතංයෙව භාසතීති පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානාය දෙසනාය චතූසු වාචඞ්‌ගෙසු අඤ්‌ඤතරඞ්‌ගනිද්‌දෙසවචනං. නො දුබ්‌භාසිතන්‌ති තස්‌සෙව වාචඞ්‌ගස්‌ස පටිපක්‌ඛභාසනනිවාරණං. තෙන ‘‘මුසාවාදාදයොපි කදාචි වත්‌තබ්‌බා’’ති දිට්‌ඨිං නිසෙධෙති. ‘‘නො දුබ්‌භාසිත’’න්‌ති ඉමිනා වා මිච්‌ඡාවාචප්‌පහානං දීපෙති, ‘‘සුභාසිත’’න්‌ති ඉමිනා පහීනමිච්‌ඡාවාචෙන සතා භාසිතබ්‌බවචනලක්‌ඛණං. තථා පාපස්‌ස අකරණං, කුසලස්‌ස උපසම්‌පදං . අඞ්‌ගපරිදීපනත්‌ථං පන අභාසිතබ්‌බං පුබ්‌බෙ අවත්‌වා භාසිතබ්‌බමෙවාහ. එස නයො ධම්‌මංයෙවාතිආදීසුපි.
Katamehi catūhīti kathetukamyatāpucchā. Idhāti imasmiṃ sāsane. Bhikkhaveti yesaṃ kathetukāmo, tadālapanaṃ. Bhikkhūti vuttappakāravācābhāsanakapuggalanidassanaṃ. Subhāsitaṃyeva bhāsatīti puggalādhiṭṭhānāya desanāya catūsu vācaṅgesu aññataraṅganiddesavacanaṃ. No dubbhāsitanti tasseva vācaṅgassa paṭipakkhabhāsananivāraṇaṃ. Tena ‘‘musāvādādayopi kadāci vattabbā’’ti diṭṭhiṃ nisedheti. ‘‘No dubbhāsita’’nti iminā vā micchāvācappahānaṃ dīpeti, ‘‘subhāsita’’nti iminā pahīnamicchāvācena satā bhāsitabbavacanalakkhaṇaṃ. Tathā pāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadaṃ . Aṅgaparidīpanatthaṃ pana abhāsitabbaṃ pubbe avatvā bhāsitabbamevāha. Esa nayo dhammaṃyevātiādīsupi.
එත්‌ථ ච ‘‘සුභාසිතංයෙව භාසති නො දුබ්‌භාසිත’’න්‌ති ඉමිනා පිසුණදොසරහිතං සමග්‌ගකරණවචනං වුත්‌තං, ‘‘ධම්‌මංයෙව භාසති නො අධම්‌ම’’න්‌ති ඉමිනා සම්‌ඵදොසරහිතං ධම්‌මතො අනපෙතං මන්‌තාවචනං වුත්‌තං, ඉතරෙහි ද්‌වීහි ඵරුසාලිකරහිතානි පියසච්‌චවචනානි වුත්‌තානි. ඉමෙහි ඛොතිආදිනා පන තානි අඞ්‌ගානි පච්‌චක්‌ඛතො දස්‌සෙන්‌තො තං වාචං නිගමෙති. විසෙසතො චෙත්‌ථ ‘‘ඉමෙහි ඛො, භික්‌ඛවෙ , චතූහි අඞ්‌ගෙහි සමන්‌නාගතා වාචා සුභාසිතා හොතී’’ති භණන්‌තො යදඤ්‌ඤෙ පටිඤ්‌ඤාදීහි අවයවෙහි නාමාදීහි පදෙහි ලිඞ්‌ගවචනවිභත්‌තිකාලකාරකාදීහි සම්‌පත්‌තීහි ච සමන්‌නාගතං වාචං ‘‘සුභාසිත’’න්‌ති මඤ්‌ඤන්‌ති, තං ධම්‌මතො පටිසෙධෙති. අවයවාදිසම්‌පන්‌නාපි හි පෙසුඤ්‌ඤාදිසමන්‌නාගතා වාචා දුබ්‌භාසිතාව හොති අත්‌තනො පරෙසඤ්‌ච අනත්‌ථාවහත්‌තා. ඉමෙහි පන චතූහි අඞ්‌ගෙහි සමන්‌නාගතා සචෙපි මිලක්‌ඛුභාසාපරියාපන්‌නා ඝටචෙටිකාගීතිකපරියාපන්‌නා වා හොති, තථාපි සුභාසිතා එව ලොකියලොකුත්‌තරහිතසුඛාවහත්‌තා. සීහළදීපෙ මග්‌ගපස්‌සෙ සස්‌සං රක්‌ඛන්‌තියා සීහළචෙටිකාය සීහළකෙනෙව ජාතිජරාමරණපටිසංයුත්‌තං ගීතං ගායන්‌තියා සුත්‌වා මග්‌ගං ගච්‌ඡන්‌තා සට්‌ඨිමත්‌තා විපස්‌සකභික්‌ඛූ චෙත්‌ථ අරහත්‌තං පත්‌තා නිදස්‌සනං. තථා තිස්‌සො නාම ආරද්‌ධවිපස්‌සකො භික්‌ඛු පදුමසරසමීපෙන ගච්‌ඡන්‌තො පදුමසරෙ පදුමානි භඤ්‌ජිත්‌වා භඤ්‌ජිත්‌වා –
Ettha ca ‘‘subhāsitaṃyeva bhāsati no dubbhāsita’’nti iminā pisuṇadosarahitaṃ samaggakaraṇavacanaṃ vuttaṃ, ‘‘dhammaṃyeva bhāsati no adhamma’’nti iminā samphadosarahitaṃ dhammato anapetaṃ mantāvacanaṃ vuttaṃ, itarehi dvīhi pharusālikarahitāni piyasaccavacanāni vuttāni. Imehi khotiādinā pana tāni aṅgāni paccakkhato dassento taṃ vācaṃ nigameti. Visesato cettha ‘‘imehi kho, bhikkhave , catūhi aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hotī’’ti bhaṇanto yadaññe paṭiññādīhi avayavehi nāmādīhi padehi liṅgavacanavibhattikālakārakādīhi sampattīhi ca samannāgataṃ vācaṃ ‘‘subhāsita’’nti maññanti, taṃ dhammato paṭisedheti. Avayavādisampannāpi hi pesuññādisamannāgatā vācā dubbhāsitāva hoti attano paresañca anatthāvahattā. Imehi pana catūhi aṅgehi samannāgatā sacepi milakkhubhāsāpariyāpannā ghaṭaceṭikāgītikapariyāpannā vā hoti, tathāpi subhāsitā eva lokiyalokuttarahitasukhāvahattā. Sīhaḷadīpe maggapasse sassaṃ rakkhantiyā sīhaḷaceṭikāya sīhaḷakeneva jātijarāmaraṇapaṭisaṃyuttaṃ gītaṃ gāyantiyā sutvā maggaṃ gacchantā saṭṭhimattā vipassakabhikkhū cettha arahattaṃ pattā nidassanaṃ. Tathā tisso nāma āraddhavipassako bhikkhu padumasarasamīpena gacchanto padumasare padumāni bhañjitvā bhañjitvā –
‘‘පාතො ඵුල්‌ලං කොකනදං, සූරියාලොකෙන භජ්‌ජියතෙ;
‘‘Pāto phullaṃ kokanadaṃ, sūriyālokena bhajjiyate;
එවං මනුස්‌සත්‌තගතා සත්‌තා, ජරාභිවෙගෙන මද්‌දීයන්‌තී’’ති. –
Evaṃ manussattagatā sattā, jarābhivegena maddīyantī’’ti. –
ඉමං ගීතං ගායන්‌තියා චෙටිකාය සුත්‌වා අරහත්‌තං පත්‌තො, බුද්‌ධන්‌තරෙ ච අඤ්‌ඤතරො පුරිසො සත්‌තහි පුත්‌තෙහි සද්‌ධිං වනා ආගම්‌ම අඤ්‌ඤතරාය ඉත්‌ථියා මුසලෙන තණ්‌ඩුලෙ කොට්‌ටෙන්‌තියා –
Imaṃ gītaṃ gāyantiyā ceṭikāya sutvā arahattaṃ patto, buddhantare ca aññataro puriso sattahi puttehi saddhiṃ vanā āgamma aññatarāya itthiyā musalena taṇḍule koṭṭentiyā –
‘‘ජරාය පරිමද්‌දිතං එතං, මිලාතඡවිචම්‌මනිස්‌සිතං;
‘‘Jarāya parimadditaṃ etaṃ, milātachavicammanissitaṃ;
මරණෙන භිජ්‌ජති එතං, මච්‌චුස්‌ස ඝසමාමිසං.
Maraṇena bhijjati etaṃ, maccussa ghasamāmisaṃ.
‘‘කිමීනං ආලයං එතං, නානාකුණපෙන පූරිතං;
‘‘Kimīnaṃ ālayaṃ etaṃ, nānākuṇapena pūritaṃ;
අසුචිස්‌ස භාජනං එතං, කදලික්‌ඛන්‌ධසමං ඉද’’න්‌ති. –
Asucissa bhājanaṃ etaṃ, kadalikkhandhasamaṃ ida’’nti. –
ඉමං ගීතිකං සුත්‌වා සහ පුත්‌තෙහි පච්‌චෙකබොධිං පත්‌තො, අඤ්‌ඤෙ ච ඊදිසෙහි උපායෙහි අරියභූමිං පත්‌තා නිදස්‌සනං. අනච්‌ඡරියං පනෙතං, යං භගවතා ආසයානුසයකුසලෙන ‘‘සබ්‌බෙ සඞ්‌ඛාරා අනිච්‌චා’’තිආදිනා නයෙන වුත්‌තා ගාථායො සුත්‌වා පඤ්‌චසතා භික්‌ඛූ අරහත්‌තං පාපුණිංසු, අඤ්‌ඤෙ ච ඛන්‌ධායතනාදිපටිසංයුත්‌තා කථා සුත්‌වා අනෙකෙ දෙවමනුස්‌සාති. එවං ඉමෙහි චතූහි අඞ්‌ගෙහි සමන්‌නාගතා වාචා සචෙපි මිලක්‌ඛුභාසාපරියාපන්‌නා, ඝටචෙටිකාගීතිකපරියාපන්‌නා වා හොති, තථාපි ‘‘සුභාසිතා’’ති වෙදිතබ්‌බා. සුභාසිතත්‌තා එව ච අනවජ්‌ජා ච අනනුවජ්‌ජා ච විඤ්‌ඤූනං අත්‌ථත්‌ථිකානං කුලපුත්‌තානං අත්‌ථපටිසරණානං, නො බ්‍යඤ්‌ජනපටිසරණානන්‌ති.
Imaṃ gītikaṃ sutvā saha puttehi paccekabodhiṃ patto, aññe ca īdisehi upāyehi ariyabhūmiṃ pattā nidassanaṃ. Anacchariyaṃ panetaṃ, yaṃ bhagavatā āsayānusayakusalena ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādinā nayena vuttā gāthāyo sutvā pañcasatā bhikkhū arahattaṃ pāpuṇiṃsu, aññe ca khandhāyatanādipaṭisaṃyuttā kathā sutvā aneke devamanussāti. Evaṃ imehi catūhi aṅgehi samannāgatā vācā sacepi milakkhubhāsāpariyāpannā, ghaṭaceṭikāgītikapariyāpannā vā hoti, tathāpi ‘‘subhāsitā’’ti veditabbā. Subhāsitattā eva ca anavajjā ca ananuvajjā ca viññūnaṃ atthatthikānaṃ kulaputtānaṃ atthapaṭisaraṇānaṃ, no byañjanapaṭisaraṇānanti.
ඉදමවොච භගවාති ඉදං සුභාසිතලක්‌ඛණං භගවා අවොච. ඉදං වත්‌වාන සුගතො, අථාපරං එතදවොච සත්‌ථාති ඉදඤ්‌ච ලක්‌ඛණං වත්‌වා අථ අඤ්‌ඤම්‌පි එතං අවොච සත්‌ථා. ඉදානි වත්‌තබ්‌බගාථං දස්‌සෙත්‌වා සබ්‌බමෙතං සඞ්‌ගීතිකාරකා ආහංසු. තත්‌ථ අපරන්‌ති ගාථාබන්‌ධවචනං සන්‌ධාය වුච්‌චති. තං දුවිධං හොති – පච්‌ඡා ආගතපරිසං අස්‌සවනසුස්‌සවනආධාරණදළ්‌හීකරණාදීනි වා සන්‌ධාය තදත්‌ථදීපකමෙව ච. පුබ්‌බෙ කෙනචි කාරණෙන පරිහාපිතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස දීපනෙන අත්‌ථවිසෙසදීපකඤ්‌ච ‘‘පුරිසස්‌ස හි ජාතස්‌ස, කුඨාරී ජායතෙ මුඛෙ’’තිආදීසු (සු. නි. 662) විය. ඉධ පන තදත්‌ථදීපකමෙව.
Idamavocabhagavāti idaṃ subhāsitalakkhaṇaṃ bhagavā avoca. Idaṃ vatvāna sugato, athāparaṃ etadavoca satthāti idañca lakkhaṇaṃ vatvā atha aññampi etaṃ avoca satthā. Idāni vattabbagāthaṃ dassetvā sabbametaṃ saṅgītikārakā āhaṃsu. Tattha aparanti gāthābandhavacanaṃ sandhāya vuccati. Taṃ duvidhaṃ hoti – pacchā āgataparisaṃ assavanasussavanaādhāraṇadaḷhīkaraṇādīni vā sandhāya tadatthadīpakameva ca. Pubbe kenaci kāraṇena parihāpitassa atthassa dīpanena atthavisesadīpakañca ‘‘purisassa hi jātassa, kuṭhārī jāyate mukhe’’tiādīsu (su. ni. 662) viya. Idha pana tadatthadīpakameva.
453. තත්‌ථ සන්‌තොති බුද්‌ධාදයො. තෙ හි සුභාසිතං ‘‘උත්‌තමං සෙට්‌ඨ’’න්‌ති වණ්‌ණයන්‌ති. දුතියං තතියං චතුත්‌ථන්‌ති ඉදං පන පුබ්‌බෙ නිද්‌දිට්‌ඨක්‌කමං උපාදාය වුත්‌තං. ගාථාපරියොසානෙ පන වඞ්‌ගීසත්‌ථෙරො භගවතො සුභාසිතෙ පසීදි.
453. Tattha santoti buddhādayo. Te hi subhāsitaṃ ‘‘uttamaṃ seṭṭha’’nti vaṇṇayanti. Dutiyaṃ tatiyaṃ catutthanti idaṃ pana pubbe niddiṭṭhakkamaṃ upādāya vuttaṃ. Gāthāpariyosāne pana vaṅgīsatthero bhagavato subhāsite pasīdi.
සො යං පසන්‌නාකාරං අකාසි, යඤ්‌ච වචනං භගවා අභාසි, තං දස්‌සෙන්‌තා සඞ්‌ගීතිකාරකා ‘‘අථ ඛො ආයස්‌මා’’තිආදිමාහංසු. තත්‌ථ පටිභාති මන්‌ති මම භාගො පකාසති . පටිභාතු තන්‌ති තව භාගො පකාසතු. සාරුප්‌පාහීති අනුච්‌ඡවිකාහි. අභිත්‌ථවීති පසංසි.
So yaṃ pasannākāraṃ akāsi, yañca vacanaṃ bhagavā abhāsi, taṃ dassentā saṅgītikārakā ‘‘atha kho āyasmā’’tiādimāhaṃsu. Tattha paṭibhāti manti mama bhāgo pakāsati . Paṭibhātu tanti tava bhāgo pakāsatu. Sāruppāhīti anucchavikāhi. Abhitthavīti pasaṃsi.
454. න තාපයෙති විප්‌පටිසාරෙන න තාපෙය්‍ය. න විහිංසෙය්‍යාති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං භින්‌දන්‌තො න බාධෙය්‍ය. සා වෙ වාචාති සා වාචා එකංසෙනෙව සුභාසිතා. එත්‌තාවතා අපිසුණවාචාය භගවන්‌තං ථොමෙති.
454.Na tāpayeti vippaṭisārena na tāpeyya. Na vihiṃseyyāti aññamaññaṃ bhindanto na bādheyya. Sā ve vācāti sā vācā ekaṃseneva subhāsitā. Ettāvatā apisuṇavācāya bhagavantaṃ thometi.
455. පටිනන්‌දිතාති හට්‌ඨෙන හදයෙන පටිමුඛං ගන්‌ත්‌වා නන්‌දිතා සම්‌පියායිතා. යං අනාදාය පාපානි, පරෙසං භාසතෙ පියන්‌ති යං වාචං භාසන්‌තො පරෙසං පාපානි අප්‌පියානි පටික්‌කූලානි ඵරුසවචනානි අනාදාය අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනමධුරං පියමෙව වචනං භාසති, තං පියවාචමෙව භාසෙය්‍යාති වුත්‌තං හොති. ඉමාය ගාථාය පියවචනෙන භගවන්‌තං අභිත්‌ථවි.
455.Paṭinanditāti haṭṭhena hadayena paṭimukhaṃ gantvā nanditā sampiyāyitā. Yaṃ anādāya pāpāni, paresaṃ bhāsate piyanti yaṃ vācaṃ bhāsanto paresaṃ pāpāni appiyāni paṭikkūlāni pharusavacanāni anādāya atthabyañjanamadhuraṃ piyameva vacanaṃ bhāsati, taṃ piyavācameva bhāseyyāti vuttaṃ hoti. Imāya gāthāya piyavacanena bhagavantaṃ abhitthavi.
456. අමතාති අමතසදිසා සාදුභාවෙන. වුත්‌තම්‌පි චෙතං ‘‘සච්‌චං හවෙ සාදුතරං රසාන’’න්‌ති (සං. නි. 1.73; සු. නි. 184). නිබ්‌බානාමතපච්‌චයත්‌තා වා අමතා. එස ධම්‌මො සනන්‌තනොති යායං සච්‌චවාචා නාම, එස පොරාණො ධම්‌මො චරියා පවෙණී, ඉදමෙව හි පොරාණානං ආචිණ්‌ණං, න තෙ අලිකං භාසිංසු. තෙනෙවාහ – ‘‘සච්‌චෙ අත්‌ථෙ ච ධම්‌මෙ ච, අහු සන්‌තො පතිට්‌ඨිතා’’ති. තත්‌ථ සච්‌චෙ පතිට්‌ඨිතත්‌තා එව අත්‌තනො ච පරෙසඤ්‌ච අත්‌ථෙ පතිට්‌ඨිතා. අත්‌ථෙ පතිට්‌ඨිතත්‌තා එව ච ධම්‌මෙ පතිට්‌ඨිතා හොන්‌තීති වෙදිතබ්‌බා. පරං වා ද්‌වයං සච්‌චවිසෙසනමිච්‌චෙව වෙදිතබ්‌බං. සච්‌චෙ පතිට්‌ඨිතා. කීදිසෙ? අත්‌ථෙ ච ධම්‌මෙ ච, යං පරෙසං අත්‌ථතො අනපෙතත්‌තා අත්‌ථං අනුපරොධං කරොතීති වුත්‌තං හොති. සතිපි ච අනුපරොධකරත්‌තෙ ධම්‌මතො අනපෙතත්‌තා ධම්‌මං, යං ධම්‌මිකමෙව අත්‌ථං සාධෙතීති වුත්‌තං හොති. ඉමාය ගාථාය සච්‌චවචනෙන භගවන්‌තං අභිත්‌ථවි.
456.Amatāti amatasadisā sādubhāvena. Vuttampi cetaṃ ‘‘saccaṃ have sādutaraṃ rasāna’’nti (saṃ. ni. 1.73; su. ni. 184). Nibbānāmatapaccayattā vā amatā. Esa dhammo sanantanoti yāyaṃ saccavācā nāma, esa porāṇo dhammo cariyā paveṇī, idameva hi porāṇānaṃ āciṇṇaṃ, na te alikaṃ bhāsiṃsu. Tenevāha – ‘‘sacce atthe ca dhamme ca, ahu santo patiṭṭhitā’’ti. Tattha sacce patiṭṭhitattā eva attano ca paresañca atthe patiṭṭhitā. Atthe patiṭṭhitattā eva ca dhamme patiṭṭhitā hontīti veditabbā. Paraṃ vā dvayaṃ saccavisesanamicceva veditabbaṃ. Sacce patiṭṭhitā. Kīdise? Atthe ca dhamme ca, yaṃ paresaṃ atthato anapetattā atthaṃ anuparodhaṃ karotīti vuttaṃ hoti. Satipi ca anuparodhakaratte dhammato anapetattā dhammaṃ, yaṃ dhammikameva atthaṃ sādhetīti vuttaṃ hoti. Imāya gāthāya saccavacanena bhagavantaṃ abhitthavi.
457. ඛෙමන්‌ති අභයං නිරුපද්‌දවං. කෙන කාරණෙනාති චෙ? නිබ්‌බානප්‌පත්‌තියා දුක්‌ඛස්‌සන්‌තකිරියාය, යස්‌මා කිලෙසනිබ්‌බානං පාපෙති, වට්‌ටදුක්‌ඛස්‌ස ච අන්‌තකිරියාය සංවත්‌තතීති අත්‌ථො. අථ වා යං බුද්‌ධො නිබ්‌බානප්‌පත්‌තියා දුක්‌ඛස්‌සන්‌තකිරියායාති ද්‌වින්‌නං නිබ්‌බානධාතූනමත්‌ථාය ඛෙමමග්‌ගප්‌පකාසනතො ඛෙමං වාචං භාසති, සා වෙ වාචානමුත්‌තමාති සා වාචා සබ්‌බවාචානං සෙට්‌ඨාති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. ඉමාය ගාථාය මන්‌තාවචනෙන භගවන්‌තං අභිත්‌ථවන්‌තො අරහත්‌තනිකූටෙන දෙසනං නිට්‌ඨාපෙසීති අයමෙත්‌ථ අපුබ්‌බපදවණ්‌ණනා. සෙසං වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බන්‌ති.
457.Khemanti abhayaṃ nirupaddavaṃ. Kena kāraṇenāti ce? Nibbānappattiyā dukkhassantakiriyāya, yasmā kilesanibbānaṃ pāpeti, vaṭṭadukkhassa ca antakiriyāya saṃvattatīti attho. Atha vā yaṃ buddho nibbānappattiyā dukkhassantakiriyāyāti dvinnaṃ nibbānadhātūnamatthāya khemamaggappakāsanato khemaṃ vācaṃ bhāsati, sā ve vācānamuttamāti sā vācā sabbavācānaṃ seṭṭhāti evamettha attho veditabbo. Imāya gāthāya mantāvacanena bhagavantaṃ abhitthavanto arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesīti ayamettha apubbapadavaṇṇanā. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbanti.
පරමත්‌ථජොතිකාය ඛුද්‌දක-අට්‌ඨකථාය
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
සුත්‌තනිපාත-අට්‌ඨකථාය සුභාසිතසුත්‌තවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Suttanipāta-aṭṭhakathāya subhāsitasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / සුත්‌තනිපාතපාළි • Suttanipātapāḷi / 3. සුභාසිතසුත්‌තං • 3. Subhāsitasuttaṃ
