| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
८. सुदत्तसुत्तवण्णना
8. Sudattasuttavaṇṇanā
२४२. अट्ठमे केनचिदेव करणीयेनाति वाणिज्जकम्मं अधिप्पेतं। अनाथपिण्डिको च राजगहसेट्ठि च अञ्ञमञ्ञं भगिनिपतिका होन्ति। यदा राजगहे उट्ठानकभण्डकं महग्घं होति, तदा राजगहसेट्ठि तं गहेत्वा पञ्चसकटसतेहि सावत्थिं गन्त्वा योजनमत्ते ठितो अत्तनो आगतभावं जानापेति। अनाथपिण्डिको पच्चुग्गन्त्वा तस्स महासक्कारं कत्वा एकयानं आरोपेत्वा सावत्थिं पविसति। सो सचे भण्डं लहुकं विक्कीयति, विक्किणाति। नो चे, भगिनिघरे ठपेत्वा पक्कमति। अनाथपिण्डिकोपि तथेव करोति। स्वायं तदापि तेनेव करणीयेन अगमासि। तं सन्धायेतं वुत्तं।
242. Aṭṭhame kenacideva karaṇīyenāti vāṇijjakammaṃ adhippetaṃ. Anāthapiṇḍiko ca rājagahaseṭṭhi ca aññamaññaṃ bhaginipatikā honti. Yadā rājagahe uṭṭhānakabhaṇḍakaṃ mahagghaṃ hoti, tadā rājagahaseṭṭhi taṃ gahetvā pañcasakaṭasatehi sāvatthiṃ gantvā yojanamatte ṭhito attano āgatabhāvaṃ jānāpeti. Anāthapiṇḍiko paccuggantvā tassa mahāsakkāraṃ katvā ekayānaṃ āropetvā sāvatthiṃ pavisati. So sace bhaṇḍaṃ lahukaṃ vikkīyati, vikkiṇāti. No ce, bhaginighare ṭhapetvā pakkamati. Anāthapiṇḍikopi tatheva karoti. Svāyaṃ tadāpi teneva karaṇīyena agamāsi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
तं दिवसं पन राजगहसेट्ठि योजनमत्ते ठितेन अनाथपिण्डिकेन आगतभावजाननत्थं पेसितं पण्णं न सुणि, धम्मस्सवनत्थाय विहारं अगमासि। सो धम्मकथं सुत्वा स्वातनाय बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा अत्तनो घरे उद्धनखणापनदारुफालनादीनि कारेसि। अनाथपिण्डिकोपि ‘‘इदानि मय्हं पच्चुग्गमनं करिस्सति, इदानि करिस्सती’’ति घरद्वारेपि पच्चुग्गमनं अलभित्वा अन्तोघरं पविट्ठो पटिसन्थारम्पि न बहुं अलत्थ। ‘‘किं, महासेट्ठि, कुसलं दारकरूपानं? नसि मग्गे किलन्तो’’ति? एत्तकोव पटिसन्थारो अहोसि। सो तस्स महाब्यापारं दिस्वा, ‘‘किं नु ते, गहपति, आवाहो वा भविस्सती’’ति? खन्धके (चूळव॰ ३०४) आगतनयेनेव कथं पवत्तेत्वा तस्स मुखतो बुद्धसद्दं सुत्वा पञ्चवण्णं पीतिं पटिलभि। सा तस्स सीसेन उट्ठाय याव पादपिट्ठिया, पादपिट्ठिया उट्ठाय याव सीसा गच्छति, उभतो उट्ठाय मज्झे ओसरति, मज्झे उट्ठाय उभतो गच्छति। सो पीतिया निरन्तरं फुट्ठो, ‘‘बुद्धोति त्वं, गहपति, वदेसि? बुद्धो ताहं, गहपति, वदामी’’ति एवं तिक्खत्तुं पुच्छित्वा, ‘‘घोसोपि खो एसो दुल्लभो लोकस्मिं यदिदं बुद्धो’’ति आह। इदं सन्धाय वुत्तं ‘‘अस्सोसि खो अनाथपिण्डिको, गहपति, बुद्धो किर लोके उप्पन्नो’’ति।
Taṃ divasaṃ pana rājagahaseṭṭhi yojanamatte ṭhitena anāthapiṇḍikena āgatabhāvajānanatthaṃ pesitaṃ paṇṇaṃ na suṇi, dhammassavanatthāya vihāraṃ agamāsi. So dhammakathaṃ sutvā svātanāya buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā attano ghare uddhanakhaṇāpanadāruphālanādīni kāresi. Anāthapiṇḍikopi ‘‘idāni mayhaṃ paccuggamanaṃ karissati, idāni karissatī’’ti gharadvārepi paccuggamanaṃ alabhitvā antogharaṃ paviṭṭho paṭisanthārampi na bahuṃ alattha. ‘‘Kiṃ, mahāseṭṭhi, kusalaṃ dārakarūpānaṃ? Nasi magge kilanto’’ti? Ettakova paṭisanthāro ahosi. So tassa mahābyāpāraṃ disvā, ‘‘kiṃ nu te, gahapati, āvāho vā bhavissatī’’ti? Khandhake (cūḷava. 304) āgatanayeneva kathaṃ pavattetvā tassa mukhato buddhasaddaṃ sutvā pañcavaṇṇaṃ pītiṃ paṭilabhi. Sā tassa sīsena uṭṭhāya yāva pādapiṭṭhiyā, pādapiṭṭhiyā uṭṭhāya yāva sīsā gacchati, ubhato uṭṭhāya majjhe osarati, majjhe uṭṭhāya ubhato gacchati. So pītiyā nirantaraṃ phuṭṭho, ‘‘buddhoti tvaṃ, gahapati, vadesi? Buddho tāhaṃ, gahapati, vadāmī’’ti evaṃ tikkhattuṃ pucchitvā, ‘‘ghosopi kho eso dullabho lokasmiṃ yadidaṃ buddho’’ti āha. Idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘assosi kho anāthapiṇḍiko, gahapati, buddho kira loke uppanno’’ti.
एतदहोसि अकालो खो अज्जाति सो किर तं सेट्ठिं पुच्छि, ‘‘कुहिं गहपति सत्था विहरती’’ति? अथस्स सो – ‘‘बुद्धा नाम दुरासदा आसीविससदिसा होन्ति, सत्था सिवथिकाय वसति, न सक्का तत्थ तुम्हादिसेहि इमाय वेलाय गन्तु’’न्ति आचिक्खि। अथस्स एतदहोसि। बुद्धगताय सतिया निपज्जीति तंदिवसं किरस्स भण्डसकटेसु वा उपट्ठाकेसु वा चित्तम्पि न उप्पज्जि, सायमासम्पि न अकासि, सत्तभूमिकं पन पासादं आरुय्ह सुपञ्ञत्तालङ्कतवरसयने ‘‘बुद्धो बुद्धो’’ति सज्झायं करोन्तोव निपज्जित्वा निद्दं ओक्कमि। तेन वुत्तं ‘‘बुद्धगताय सतिया निपज्जी’’ति।
Etadahosi akālo kho ajjāti so kira taṃ seṭṭhiṃ pucchi, ‘‘kuhiṃ gahapati satthā viharatī’’ti? Athassa so – ‘‘buddhā nāma durāsadā āsīvisasadisā honti, satthā sivathikāya vasati, na sakkā tattha tumhādisehi imāya velāya gantu’’nti ācikkhi. Athassa etadahosi. Buddhagatāya satiyā nipajjīti taṃdivasaṃ kirassa bhaṇḍasakaṭesu vā upaṭṭhākesu vā cittampi na uppajji, sāyamāsampi na akāsi, sattabhūmikaṃ pana pāsādaṃ āruyha supaññattālaṅkatavarasayane ‘‘buddho buddho’’ti sajjhāyaṃ karontova nipajjitvā niddaṃ okkami. Tena vuttaṃ ‘‘buddhagatāya satiyā nipajjī’’ti.
रत्तिया सुदं तिक्खत्तुं उट्ठासि पभातन्ति मञ्ञमानोति पठमयामे ताव वीतिवत्ते उट्ठाय बुद्धं अनुस्सरि, अथस्स बलवप्पसादो उदपादि, पीतिआलोको अहोसि, सब्बतमं विगच्छि, दीपसहस्सुज्जलं विय चन्दुट्ठानं सूरियुट्ठानं विय च जातं। सो ‘‘पपादं आपन्नो वतम्हि, सूरियो उग्गतो’’ति उट्ठाय आकासतले ठितं चन्दं उल्लोकेत्वा ‘‘एकोव यामो गतो, अञ्ञे द्वे अत्थी’’ति पुन पविसित्वा निपज्जि। एतेनुपायेन मज्झिमयामावसानेपि पच्छिमयामावसानेपीति तिक्खत्तुं उट्ठासि। पच्छिमयामावसाने पन बलवपच्चूसेयेव उट्ठाय आकासतलं आगन्त्वा महाद्वाराभिमुखोव अहोसि, सत्तभूमिकद्वारं सयमेव विवटं अहोसि। सो पासादा ओरुय्ह अन्तरवीथिं पटिपज्जि।
Rattiyā sudaṃ tikkhattuṃ uṭṭhāsi pabhātanti maññamānoti paṭhamayāme tāva vītivatte uṭṭhāya buddhaṃ anussari, athassa balavappasādo udapādi, pītiāloko ahosi, sabbatamaṃ vigacchi, dīpasahassujjalaṃ viya canduṭṭhānaṃ sūriyuṭṭhānaṃ viya ca jātaṃ. So ‘‘papādaṃ āpanno vatamhi, sūriyo uggato’’ti uṭṭhāya ākāsatale ṭhitaṃ candaṃ ulloketvā ‘‘ekova yāmo gato, aññe dve atthī’’ti puna pavisitvā nipajji. Etenupāyena majjhimayāmāvasānepi pacchimayāmāvasānepīti tikkhattuṃ uṭṭhāsi. Pacchimayāmāvasāne pana balavapaccūseyeva uṭṭhāya ākāsatalaṃ āgantvā mahādvārābhimukhova ahosi, sattabhūmikadvāraṃ sayameva vivaṭaṃ ahosi. So pāsādā oruyha antaravīthiṃ paṭipajji.
विवरिंसूति ‘‘अयं महासेट्ठि ‘बुद्धुपट्ठानं गमिस्सामी’ति निक्खन्तो, पठमदस्सनेनेव सोतापत्तिफले पतिट्ठाय तिण्णं रतनानं अग्गुपट्ठाको हुत्वा असदिसं सङ्घारामं कत्वा चातुद्दिसस्स अरियगणस्स अनावटद्वारो भविस्सति, न युत्तमस्स द्वारं पिदहितु’’न्ति चिन्तेत्वा विवरिंसु। अन्तरधायीति राजगहं किर आकिण्णमनुस्सं अन्तोनगरे नव कोटियो, बहिनगरे नवाति तं उपनिस्साय अट्ठारस मनुस्सकोटियो वसन्ति। अवेलाय मतमनुस्से बहि नीहरितुं असक्कोन्ता अट्टालके ठत्वा बहिद्वारे खिपन्ति। महासेट्ठि नगरतो बहिनिक्खन्तमत्तोव अल्लसरीरं पादेन अक्कमि, अपरम्पि पिट्ठिपादेन पहरि। मक्खिका उप्पतित्वा परिकिरिंसु। दुग्गन्धो नासपुटं अभिहनि। बुद्धप्पसादो तनुत्तं गतो। तेनस्स आलोको अन्तरधायि, अन्धकारो पातुरहोसि। सद्दमनुस्सावेसीति ‘‘सेट्ठिस्स उस्साहं जनेस्सामी’’ति सुवण्णकिङ्किणिकं घट्टेन्तो विय मधुरस्सरेन सद्दं अनुस्सावेसि।
Vivariṃsūti ‘‘ayaṃ mahāseṭṭhi ‘buddhupaṭṭhānaṃ gamissāmī’ti nikkhanto, paṭhamadassaneneva sotāpattiphale patiṭṭhāya tiṇṇaṃ ratanānaṃ aggupaṭṭhāko hutvā asadisaṃ saṅghārāmaṃ katvā cātuddisassa ariyagaṇassa anāvaṭadvāro bhavissati, na yuttamassa dvāraṃ pidahitu’’nti cintetvā vivariṃsu. Antaradhāyīti rājagahaṃ kira ākiṇṇamanussaṃ antonagare nava koṭiyo, bahinagare navāti taṃ upanissāya aṭṭhārasa manussakoṭiyo vasanti. Avelāya matamanusse bahi nīharituṃ asakkontā aṭṭālake ṭhatvā bahidvāre khipanti. Mahāseṭṭhi nagarato bahinikkhantamattova allasarīraṃ pādena akkami, aparampi piṭṭhipādena pahari. Makkhikā uppatitvā parikiriṃsu. Duggandho nāsapuṭaṃ abhihani. Buddhappasādo tanuttaṃ gato. Tenassa āloko antaradhāyi, andhakāro pāturahosi. Saddamanussāvesīti ‘‘seṭṭhissa ussāhaṃ janessāmī’’ti suvaṇṇakiṅkiṇikaṃ ghaṭṭento viya madhurassarena saddaṃ anussāvesi.
सतं कञ्ञासहस्सानीति पुरिमपदानिपि इमिनाव सहस्सपदेन सद्धिं सम्बन्धनीयानि। यथेव हि सतं कञ्ञासहस्सानि, सतं सहस्सानि हत्थी, सतं सहस्सानि अस्सा, सतं सहस्सानि रथाति अयमेत्थ अत्थो। इति एकेकसतसहस्समेव दीपितं। पदवीतिहारस्साति पदवीतिहारो नाम समगमने द्विन्नं पदानं अन्तरे मुट्ठिरतनमत्तं। कलं नाग्घन्ति सोळसिन्ति तं एकं पदवीतिहारं सोळसभागे कत्वा ततो एको कोट्ठासो पुन सोळसधा, ततो एको सोळसधाति एवं सोळस वारे सोळसधा भिन्नस्स एको कोट्ठासो सोळसिकला नाम, तं सोळसिकलं एतानि चत्तारि सतसहस्सानि न अग्घन्ति। इदं वुत्तं होति – सतं हत्थिसहस्सानि सतं अस्ससहस्सानि सतं रथसहस्सानि सतं कञ्ञासहस्सानि, ता च खो आमुक्कमणिकुण्डला सकलजम्बुदीपराजधीतरो वाति इमस्मा एत्तका लाभा विहारं गच्छन्तस्स तस्मिं सोळसिकलसङ्खाते पदेसे पवत्तचेतनाव उत्तरितराति। इदं पन विहारगमनं कस्स वसेन गहितन्ति? विहारं गन्त्वा अनन्तरायेन सोतापत्तिफले पतिट्ठहन्तस्स। ‘‘गन्धमालादीहि पूजं करिस्सामि , चेतियं वन्दिस्सामि, धम्मं सोस्सामि, दीपपूजं करिस्सामि, सङ्घं निमन्तेत्वा दानं दस्सामि, सिक्खापदेसु वा सरणेसु वा पतिट्ठहिस्सामी’’ति गच्छतोपि वसेन वट्टतियेव।
Sataṃ kaññāsahassānīti purimapadānipi imināva sahassapadena saddhiṃ sambandhanīyāni. Yatheva hi sataṃ kaññāsahassāni, sataṃ sahassāni hatthī, sataṃ sahassāni assā, sataṃ sahassāni rathāti ayamettha attho. Iti ekekasatasahassameva dīpitaṃ. Padavītihārassāti padavītihāro nāma samagamane dvinnaṃ padānaṃ antare muṭṭhiratanamattaṃ. Kalaṃ nāgghanti soḷasinti taṃ ekaṃ padavītihāraṃ soḷasabhāge katvā tato eko koṭṭhāso puna soḷasadhā, tato eko soḷasadhāti evaṃ soḷasa vāre soḷasadhā bhinnassa eko koṭṭhāso soḷasikalā nāma, taṃ soḷasikalaṃ etāni cattāri satasahassāni na agghanti. Idaṃ vuttaṃ hoti – sataṃ hatthisahassāni sataṃ assasahassāni sataṃ rathasahassāni sataṃ kaññāsahassāni, tā ca kho āmukkamaṇikuṇḍalā sakalajambudīparājadhītaro vāti imasmā ettakā lābhā vihāraṃ gacchantassa tasmiṃ soḷasikalasaṅkhāte padese pavattacetanāva uttaritarāti. Idaṃ pana vihāragamanaṃ kassa vasena gahitanti? Vihāraṃ gantvā anantarāyena sotāpattiphale patiṭṭhahantassa. ‘‘Gandhamālādīhi pūjaṃ karissāmi , cetiyaṃ vandissāmi, dhammaṃ sossāmi, dīpapūjaṃ karissāmi, saṅghaṃ nimantetvā dānaṃ dassāmi, sikkhāpadesu vā saraṇesu vā patiṭṭhahissāmī’’ti gacchatopi vasena vaṭṭatiyeva.
अन्धकारो अन्तरधायीति सो किर चिन्तेसि – ‘‘अहं एककोति सञ्ञं करोमि, अनुयुत्तापि मे अत्थि, कस्मा भायामी’’ति सूरो अहोसि। अथस्स बलवा बुद्धप्पसादो उदपादि। तस्मा अन्धकारो अन्तरधायीति। सेसवारेसुपि एसेव नयो। अपिच पुरतो पुरतो गच्छन्तो भिंसनके सुसानमग्गे अट्ठिकसङ्खलिकसमंसलोहितन्तिआदीनि अनेकविधानि कुणपानि अद्दस । सोणसिङ्गालादीनं सद्दं अस्सोसि। तं सब्बं परिस्सयं पुनप्पुनं बुद्धगतं पसादं वड्ढेत्वा मद्दन्तो अगमासियेव।
Andhakāro antaradhāyīti so kira cintesi – ‘‘ahaṃ ekakoti saññaṃ karomi, anuyuttāpi me atthi, kasmā bhāyāmī’’ti sūro ahosi. Athassa balavā buddhappasādo udapādi. Tasmā andhakāro antaradhāyīti. Sesavāresupi eseva nayo. Apica purato purato gacchanto bhiṃsanake susānamagge aṭṭhikasaṅkhalikasamaṃsalohitantiādīni anekavidhāni kuṇapāni addasa . Soṇasiṅgālādīnaṃ saddaṃ assosi. Taṃ sabbaṃ parissayaṃ punappunaṃ buddhagataṃ pasādaṃ vaḍḍhetvā maddanto agamāsiyeva.
एहि सुदत्ताति सो किर सेट्ठि गच्छमानोव चिन्तेसि – ‘‘इमस्मिं लोके बहू पूरणकस्सपादयो तित्थिया ‘मयं बुद्धा मयं बुद्धा’ति वदन्ति, कथं नु खो अहं सत्थु बुद्धभावं जानेय्य’’न्ति? अथस्स एतदहोसि – ‘‘मय्हं गुणवसेन उप्पन्नं नामं महाजनो जानाति, कुलदत्तियं पन मे नामं अञ्ञत्र मया न कोचि जानाति। सचे बुद्धो भविस्सति, कुलदत्तिकनामेन मं आलपिस्सती’’ति। सत्था तस्स चित्तं ञत्वा एवमाह।
Ehi sudattāti so kira seṭṭhi gacchamānova cintesi – ‘‘imasmiṃ loke bahū pūraṇakassapādayo titthiyā ‘mayaṃ buddhā mayaṃ buddhā’ti vadanti, kathaṃ nu kho ahaṃ satthu buddhabhāvaṃ jāneyya’’nti? Athassa etadahosi – ‘‘mayhaṃ guṇavasena uppannaṃ nāmaṃ mahājano jānāti, kuladattiyaṃ pana me nāmaṃ aññatra mayā na koci jānāti. Sace buddho bhavissati, kuladattikanāmena maṃ ālapissatī’’ti. Satthā tassa cittaṃ ñatvā evamāha.
परिनिब्बुतोति किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बुतो। आसत्तियोति तण्हायो। सन्तिन्ति किलेसवूपसमं। पप्पुय्याति पत्वा। इदञ्च पन वत्वा सत्था तस्स अनुपुब्बिकथं कथेत्वा मत्थके चत्तारि सच्चानि पकासेसि। सेट्ठि धम्मदेसनं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा पुनदिवसतो पट्ठाय महादानं दातुं आरभि। बिम्बिसारादयो सेट्ठिस्स सासनं पेसेन्ति – ‘‘त्वं आगन्तुको, यं नप्पहोति, तं इतो आहरापेही’’ति। सो ‘‘अलं तुम्हे बहुकिच्चा’’ति सब्बे पटिक्खिपित्वा पञ्चहि सकटसतेहि आनीतविभवेन सत्ताहं महादानं अदासि। दानपरियोसाने च भगवन्तं सावत्थियं वस्सावासं पटिजानापेत्वा राजगहस्स च सावत्थिया च अन्तरे योजने योजने सतसहस्सं दत्वा पञ्चचत्तालीस विहारे कारेन्तो सावत्थिं गन्त्वा जेतवनमहाविहारं कारेत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स निय्यादेसीति। अट्ठमं।
Parinibbutoti kilesaparinibbānena parinibbuto. Āsattiyoti taṇhāyo. Santinti kilesavūpasamaṃ. Pappuyyāti patvā. Idañca pana vatvā satthā tassa anupubbikathaṃ kathetvā matthake cattāri saccāni pakāsesi. Seṭṭhi dhammadesanaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā punadivasato paṭṭhāya mahādānaṃ dātuṃ ārabhi. Bimbisārādayo seṭṭhissa sāsanaṃ pesenti – ‘‘tvaṃ āgantuko, yaṃ nappahoti, taṃ ito āharāpehī’’ti. So ‘‘alaṃ tumhe bahukiccā’’ti sabbe paṭikkhipitvā pañcahi sakaṭasatehi ānītavibhavena sattāhaṃ mahādānaṃ adāsi. Dānapariyosāne ca bhagavantaṃ sāvatthiyaṃ vassāvāsaṃ paṭijānāpetvā rājagahassa ca sāvatthiyā ca antare yojane yojane satasahassaṃ datvā pañcacattālīsa vihāre kārento sāvatthiṃ gantvā jetavanamahāvihāraṃ kāretvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyādesīti. Aṭṭhamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ८. सुदत्तसुत्तं • 8. Sudattasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ८. सुदत्तसुत्तवण्णना • 8. Sudattasuttavaṇṇanā
