| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५३५] ३. सुधाभोजनजातकवण्णना
[535] 3. Sudhābhojanajātakavaṇṇanā
नेव किणामि नपि विक्किणामीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं दानज्झासयं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किर सावत्थियं एको कुलपुत्तो हुत्वा सत्थु धम्मकथं सुत्वा पसन्नचित्तो पब्बजित्वा सीलेसु परिपूरकारी धुतङ्गगुणसमन्नागतो सब्रह्मचारीसु पवत्तमेत्तचित्तो दिवसस्स तिक्खत्तुं बुद्धधम्मसङ्घुपट्ठाने अप्पमत्तो आचारसम्पन्नो दानज्झासयो अहोसि। सारणीयधम्मपूरको अत्तना लद्धं पटिग्गाहकेसु विज्जमानेसु छिन्नभत्तो हुत्वापि देतियेव, तस्मा तस्स दानज्झासयदानाभिरतभावो भिक्खुसङ्घे पाकटो अहोसि। अथेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, असुको नाम भिक्खु दानज्झासयो दानाभिरतो अत्तना लद्धं पसतमत्तपानीयम्पि लोभं छिन्दित्वा सब्रह्मचारीनं देति, बोधिसत्तस्सेवस्स अज्झासयो’’ति। सत्था तं कथं दिब्बाय सोतधातुया सुत्वा गन्धकुटितो निक्खमित्वा आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘अयं, भिक्खवे, भिक्खु पुब्बे अदानसीलो मच्छरी तिणग्गेन तेलबिन्दुम्पि अदाता अहोसि, अथ नं अहं दमेत्वा निब्बिसेवनं कत्वा दानफलं वण्णेत्वा दाने पतिट्ठापेसिं, सो ‘पसतमत्तं उदकम्पि लभित्वा अदत्वा न पिविस्सामी’ति मम सन्तिके वरं अग्गहेसि, तस्स फलेन दानज्झासयो दानाभिरतो जातो’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Neva kiṇāmi napi vikkiṇāmīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ dānajjhāsayaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kira sāvatthiyaṃ eko kulaputto hutvā satthu dhammakathaṃ sutvā pasannacitto pabbajitvā sīlesu paripūrakārī dhutaṅgaguṇasamannāgato sabrahmacārīsu pavattamettacitto divasassa tikkhattuṃ buddhadhammasaṅghupaṭṭhāne appamatto ācārasampanno dānajjhāsayo ahosi. Sāraṇīyadhammapūrako attanā laddhaṃ paṭiggāhakesu vijjamānesu chinnabhatto hutvāpi detiyeva, tasmā tassa dānajjhāsayadānābhiratabhāvo bhikkhusaṅghe pākaṭo ahosi. Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, asuko nāma bhikkhu dānajjhāsayo dānābhirato attanā laddhaṃ pasatamattapānīyampi lobhaṃ chinditvā sabrahmacārīnaṃ deti, bodhisattassevassa ajjhāsayo’’ti. Satthā taṃ kathaṃ dibbāya sotadhātuyā sutvā gandhakuṭito nikkhamitvā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘ayaṃ, bhikkhave, bhikkhu pubbe adānasīlo maccharī tiṇaggena telabindumpi adātā ahosi, atha naṃ ahaṃ dametvā nibbisevanaṃ katvā dānaphalaṃ vaṇṇetvā dāne patiṭṭhāpesiṃ, so ‘pasatamattaṃ udakampi labhitvā adatvā na pivissāmī’ti mama santike varaṃ aggahesi, tassa phalena dānajjhāsayo dānābhirato jāto’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते एको गहपति अड्ढो अहोसि असीतिकोटिविभवो। अथस्स राजा सेट्ठिट्ठानं अदासि । सो राजपूजितो नागरजानपदपूजितो हुत्वा एकदिवसं अत्तनो सम्पत्तिं ओलोकेत्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं यसो मया अतीतभवे नेव निद्दायन्तेन, न कायदुच्चरितादीनि करोन्तेन लद्धो, सुचरितानि पन पूरेत्वा लद्धो, अनागतेपि मया मम पतिट्ठं कातुं वट्टती’’ति। सो रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देव, मम घरे असीतिकोटिधनं अत्थि, तं गण्हाही’’ति वत्वा ‘‘न मय्हं तव धनेनत्थो, बहुं मे धनं, इतोपि यदिच्छसि, तं गण्हाही’’ति वुत्ते ‘‘किं नु, देव, मम धनं दातुं लभामी’’ति आह। अथ रञ्ञा ‘‘यथारुचि करोही’’ति वुत्ते चतूसु नगरद्वारेसु नगरमज्झे निवेसनद्वारे चाति छ दानसालायो कारेत्वा देवसिकं छसतसहस्सपरिच्चागं करोन्तो महादानं पवत्तेसि। सो यावजीवं दानं दत्वा ‘‘इमं मम दानवंसं मा उपच्छिन्दथा’’ति पुत्ते अनुसासित्वा जीवितपरियोसाने सक्को हुत्वा निब्बत्ति। पुत्तोपिस्स तथेव दानं दत्वा चन्दो हुत्वा निब्बत्ति, तस्स पुत्तो सूरियो हुत्वा निब्बत्ति, तस्स पुत्तो मातलि हुत्वा निब्बत्ति, तस्स पुत्तो पञ्चसिखो हुत्वा निब्बत्ति, तस्स पन पुत्तो छट्ठो सेट्ठिट्ठानं लद्धा मच्छरियकोसियो नाम अहोसि असीतिकोटिविभवोयेव। सो ‘‘मम पितुपितामहा बाला अहेसुं, दुक्खेन सम्भतं धनं छड्डेसुं, अहं पन धनं रक्खिस्सामि, कस्सचि किञ्चि न दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा दानसाला विद्धंसेत्वा अग्गिना झापेत्वा थद्धमच्छरी अहोसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente eko gahapati aḍḍho ahosi asītikoṭivibhavo. Athassa rājā seṭṭhiṭṭhānaṃ adāsi . So rājapūjito nāgarajānapadapūjito hutvā ekadivasaṃ attano sampattiṃ oloketvā cintesi – ‘‘ayaṃ yaso mayā atītabhave neva niddāyantena, na kāyaduccaritādīni karontena laddho, sucaritāni pana pūretvā laddho, anāgatepi mayā mama patiṭṭhaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. So rañño santikaṃ gantvā ‘‘deva, mama ghare asītikoṭidhanaṃ atthi, taṃ gaṇhāhī’’ti vatvā ‘‘na mayhaṃ tava dhanenattho, bahuṃ me dhanaṃ, itopi yadicchasi, taṃ gaṇhāhī’’ti vutte ‘‘kiṃ nu, deva, mama dhanaṃ dātuṃ labhāmī’’ti āha. Atha raññā ‘‘yathāruci karohī’’ti vutte catūsu nagaradvāresu nagaramajjhe nivesanadvāre cāti cha dānasālāyo kāretvā devasikaṃ chasatasahassapariccāgaṃ karonto mahādānaṃ pavattesi. So yāvajīvaṃ dānaṃ datvā ‘‘imaṃ mama dānavaṃsaṃ mā upacchindathā’’ti putte anusāsitvā jīvitapariyosāne sakko hutvā nibbatti. Puttopissa tatheva dānaṃ datvā cando hutvā nibbatti, tassa putto sūriyo hutvā nibbatti, tassa putto mātali hutvā nibbatti, tassa putto pañcasikho hutvā nibbatti, tassa pana putto chaṭṭho seṭṭhiṭṭhānaṃ laddhā macchariyakosiyo nāma ahosi asītikoṭivibhavoyeva. So ‘‘mama pitupitāmahā bālā ahesuṃ, dukkhena sambhataṃ dhanaṃ chaḍḍesuṃ, ahaṃ pana dhanaṃ rakkhissāmi, kassaci kiñci na dassāmī’’ti cintetvā dānasālā viddhaṃsetvā agginā jhāpetvā thaddhamaccharī ahosi.
अथस्स गेहद्वारे याचका सन्निपतित्वा बाहा पग्गय्ह, ‘‘महासेट्ठि, मा अत्तनो पितुपितामहानं दानवंसं नासयि, दानं देही’’ति महासद्देन परिदेविंसु। तं सुत्वा महाजनो ‘‘मच्छरियकोसियेन अत्तनो दानवंसो उपच्छिन्नो’’ति तं गरहि। सो लज्जितो निवेसनद्वारे याचकानं आगतागतट्ठानं निवारेतुं आरक्खं ठपेसि। ते निप्पच्चया हुत्वा पुन तस्स गेहद्वारं न ओलोकेसुं। सो ततो पट्ठाय धनमेव संहरति, नेव अत्तना परिभुञ्जति, न पुत्तदारादीनं देति, कञ्जिकबिलङ्गदुतियं सकुण्डकभत्तं भुञ्जति, मूलफलमत्ततन्तानि थूलवत्थानि निवासेति, पण्णछत्तं मत्थके धारेत्वा जरग्गोणयुत्तेन जज्जररथकेन याति। इति तस्स असप्पुरिसस्स तत्तकं धनं सुनखेन लद्धं नाळिकेरं विय अहोसि।
Athassa gehadvāre yācakā sannipatitvā bāhā paggayha, ‘‘mahāseṭṭhi, mā attano pitupitāmahānaṃ dānavaṃsaṃ nāsayi, dānaṃ dehī’’ti mahāsaddena parideviṃsu. Taṃ sutvā mahājano ‘‘macchariyakosiyena attano dānavaṃso upacchinno’’ti taṃ garahi. So lajjito nivesanadvāre yācakānaṃ āgatāgataṭṭhānaṃ nivāretuṃ ārakkhaṃ ṭhapesi. Te nippaccayā hutvā puna tassa gehadvāraṃ na olokesuṃ. So tato paṭṭhāya dhanameva saṃharati, neva attanā paribhuñjati, na puttadārādīnaṃ deti, kañjikabilaṅgadutiyaṃ sakuṇḍakabhattaṃ bhuñjati, mūlaphalamattatantāni thūlavatthāni nivāseti, paṇṇachattaṃ matthake dhāretvā jaraggoṇayuttena jajjararathakena yāti. Iti tassa asappurisassa tattakaṃ dhanaṃ sunakhena laddhaṃ nāḷikeraṃ viya ahosi.
सो एकदिवसं राजूपट्ठानं गच्छन्तो ‘‘अनुसेट्ठिं आदाय गमिस्सामी’’ति तस्स गेहं अगमासि। तस्मिं खणे अनुसेट्ठि पुत्तधीतादीहि परिवुतो नवसप्पिपक्कमधुसक्खरचुण्णेहि सङ्खतं पायासं भुञ्जमानो निसिन्नो होति। सो मच्छरियकोसियं दिस्वा आसना वुट्ठाय ‘‘एहि, महासेट्ठि, इमस्मिं पल्लङ्के निसीद, पायासं भुञ्जिस्सामा’’ति आह। तस्स पायासं दिस्वाव मुखे खेळा उप्पज्जि, भुञ्जितुकामो अहोसि, एवं पन चिन्तेसि – ‘‘सचाहं भुञ्जिस्सामि, अनुसेट्ठिनो मम गेहं आगतकाले पटिसक्कारो कातब्बो भविस्सति, एवं मे धनं नस्सिस्सति, न भुञ्जिस्सामी’’ति। अथ पुनप्पुनं याचियमानोपि ‘‘इदानि मे भुत्तं, सुहितोस्मी’’ति न इच्छि। अनुसेट्ठिम्हि भुञ्जन्ते पन ओलोकेन्तो मुखे सञ्जायमानेन खेळेन निसीदित्वा तस्स भत्तकिच्चावसाने तेन सद्धिं राजनिवेसनं गन्त्वा राजानं पस्सित्वा राजनिवेसनतो ओतरित्वा अत्तनो गेहं अनुप्पत्तो पायासतण्हाय पीळियमानो चिन्तेसि – ‘‘सचाहं ‘पायासं भुञ्जितुकामोम्ही’ति वक्खामि, महाजनो भुञ्जितुकामो भविस्सति, बहू तण्डुलादयो नस्सिस्सन्ति, न कस्सचि कथेस्सामी’’ति। सो रत्तिन्दिवं पायासमेव चिन्तेन्तो वीतिनामेत्वापि धननासनभयेन कस्सचि अकथेत्वाव पिपासं अधिवासेसि, अनुक्कमेन अधिवासेतुं असक्कोन्तो उप्पण्डुप्पण्डुकजातो अहोसि। एवं सन्तेपि धननासनभयेन अकथेन्तो अपरभागे दुब्बलो हुत्वा सयनं उपगूहित्वा निपज्जि।
So ekadivasaṃ rājūpaṭṭhānaṃ gacchanto ‘‘anuseṭṭhiṃ ādāya gamissāmī’’ti tassa gehaṃ agamāsi. Tasmiṃ khaṇe anuseṭṭhi puttadhītādīhi parivuto navasappipakkamadhusakkharacuṇṇehi saṅkhataṃ pāyāsaṃ bhuñjamāno nisinno hoti. So macchariyakosiyaṃ disvā āsanā vuṭṭhāya ‘‘ehi, mahāseṭṭhi, imasmiṃ pallaṅke nisīda, pāyāsaṃ bhuñjissāmā’’ti āha. Tassa pāyāsaṃ disvāva mukhe kheḷā uppajji, bhuñjitukāmo ahosi, evaṃ pana cintesi – ‘‘sacāhaṃ bhuñjissāmi, anuseṭṭhino mama gehaṃ āgatakāle paṭisakkāro kātabbo bhavissati, evaṃ me dhanaṃ nassissati, na bhuñjissāmī’’ti. Atha punappunaṃ yāciyamānopi ‘‘idāni me bhuttaṃ, suhitosmī’’ti na icchi. Anuseṭṭhimhi bhuñjante pana olokento mukhe sañjāyamānena kheḷena nisīditvā tassa bhattakiccāvasāne tena saddhiṃ rājanivesanaṃ gantvā rājānaṃ passitvā rājanivesanato otaritvā attano gehaṃ anuppatto pāyāsataṇhāya pīḷiyamāno cintesi – ‘‘sacāhaṃ ‘pāyāsaṃ bhuñjitukāmomhī’ti vakkhāmi, mahājano bhuñjitukāmo bhavissati, bahū taṇḍulādayo nassissanti, na kassaci kathessāmī’’ti. So rattindivaṃ pāyāsameva cintento vītināmetvāpi dhananāsanabhayena kassaci akathetvāva pipāsaṃ adhivāsesi, anukkamena adhivāsetuṃ asakkonto uppaṇḍuppaṇḍukajāto ahosi. Evaṃ santepi dhananāsanabhayena akathento aparabhāge dubbalo hutvā sayanaṃ upagūhitvā nipajji.
अथ नं भरिया उपगन्त्वा हत्थेन पिट्ठिं परिमज्जमाना ‘‘किं ते, सामि, अफासुक’’न्ति पुच्छि। ‘‘तवेव सरीरे अफासुकं करोहि, मम अफासुकं नत्थी’’ति। ‘‘सामि, उप्पण्डुप्पण्डुकजातोसि, किं नु ते काचि चिन्ता अत्थि, उदाहु राजा ते कुपितो, अदु पुत्तेहि अवमानो कतो, अथ वा पन काचि तण्हा उप्पन्ना’’ति? ‘‘आम, तण्हा मे उप्पन्ना’’ति। ‘‘कथेहि, सामी’’ति? ‘‘कथेस्सामि, सक्खिस्ससि नं रक्खितु’’न्ति। ‘‘रक्खितब्बयुत्तका चे, रक्खिस्सामी’’ति। एवम्पि धननासनभयेन कथेतुं न उस्सहि। ताय पुनप्पुनं पीळियमानो कथेसि – ‘‘भद्दे, अहं एकदिवसं अनुसेट्ठिं नवसप्पिमधुसक्खरचुण्णेहि सङ्खतं पायासं भुञ्जन्तं दिस्वा ततो पट्ठाय तादिसं पायासं भुञ्जितुकामो जातो’’ति। ‘‘असप्पुरिस, किं त्वं दुग्गतो, सकलमाराणसिवासीनं पहोनकं पायासं पचिस्सामी’’ति। अथस्स सीसे दण्डेन पहरणकालो विय अहोसि। सो तस्सा कुज्झित्वा ‘‘जानामहं तव महद्धनभावं, सचे ते कुलघरा आभतं अत्थि, पायासं पचित्वा नागरानं देही’’ति आह। ‘‘तेन हि एकवीथिवासीनं पहोनकं कत्वा पचामी’’ति। ‘‘किं ते एतेहि, अत्तनो पन सन्तकं खादन्तू’’ति? ‘‘तेन हि इतो चितो च सत्तसत्तघरवासीनं पहोनकं कत्वा पचामी’’ति। ‘‘किं ते एतेही’’ति। ‘‘तेन हि इमस्मिं गेहे परिजनस्सा’’ति। ‘‘किं ते एतेना’’ति? ‘‘तेन हि बन्धुजनस्सेव पहोनकं कत्वा पचामी’’ति। ‘‘किं ते एतेना’’ति? ‘‘तेन हि तुय्हञ्च मय्हञ्च पचामि सामी’’ति। ‘‘कासि त्वं, न तुय्हं वट्टती’’ति? ‘‘तेन हि एकस्सेव ते पहोनकं कत्वा पचामी’’ति। ‘‘मय्हञ्च त्वं मा पचि, गेहे पन पचन्ते बहू पच्चासीसन्ति, मय्हं पन पत्थं तण्डुलानं चतुभागं खीरस्स अच्छरं सक्खराय करण्डकं सप्पिस्स करण्डकं मधुस्स एकञ्च पचनभाजनं देहि, अहं अरञ्ञं पविसित्वा तत्थ पचित्वा भुञ्जामी’’ति। सा तथा अकासि। सो तं सब्बं चेटकेन गाहापेत्वा ‘‘गच्छ असुकट्ठाने तिट्ठाही’’ति तं पुरतो पेसेत्वा एककोव ओगुण्ठिकं कत्वा अञ्ञातकवेसेन तत्थ गन्त्वा नदीतीरे एकस्मिं गच्छमूले उद्धनं कारेत्वा दारुदकं आहरापेत्वा ‘‘त्वं गन्त्वा एकस्मिं मग्गे ठत्वा कञ्चिदेव दिस्वा मम सञ्ञं ददेय्यासि, मया पक्कोसितकालेव आगच्छेय्यासी’’ति तं पेसेत्वा अग्गिं कत्वा पायासं पचि।
Atha naṃ bhariyā upagantvā hatthena piṭṭhiṃ parimajjamānā ‘‘kiṃ te, sāmi, aphāsuka’’nti pucchi. ‘‘Taveva sarīre aphāsukaṃ karohi, mama aphāsukaṃ natthī’’ti. ‘‘Sāmi, uppaṇḍuppaṇḍukajātosi, kiṃ nu te kāci cintā atthi, udāhu rājā te kupito, adu puttehi avamāno kato, atha vā pana kāci taṇhā uppannā’’ti? ‘‘Āma, taṇhā me uppannā’’ti. ‘‘Kathehi, sāmī’’ti? ‘‘Kathessāmi, sakkhissasi naṃ rakkhitu’’nti. ‘‘Rakkhitabbayuttakā ce, rakkhissāmī’’ti. Evampi dhananāsanabhayena kathetuṃ na ussahi. Tāya punappunaṃ pīḷiyamāno kathesi – ‘‘bhadde, ahaṃ ekadivasaṃ anuseṭṭhiṃ navasappimadhusakkharacuṇṇehi saṅkhataṃ pāyāsaṃ bhuñjantaṃ disvā tato paṭṭhāya tādisaṃ pāyāsaṃ bhuñjitukāmo jāto’’ti. ‘‘Asappurisa, kiṃ tvaṃ duggato, sakalamārāṇasivāsīnaṃ pahonakaṃ pāyāsaṃ pacissāmī’’ti. Athassa sīse daṇḍena paharaṇakālo viya ahosi. So tassā kujjhitvā ‘‘jānāmahaṃ tava mahaddhanabhāvaṃ, sace te kulagharā ābhataṃ atthi, pāyāsaṃ pacitvā nāgarānaṃ dehī’’ti āha. ‘‘Tena hi ekavīthivāsīnaṃ pahonakaṃ katvā pacāmī’’ti. ‘‘Kiṃ te etehi, attano pana santakaṃ khādantū’’ti? ‘‘Tena hi ito cito ca sattasattagharavāsīnaṃ pahonakaṃ katvā pacāmī’’ti. ‘‘Kiṃ te etehī’’ti. ‘‘Tena hi imasmiṃ gehe parijanassā’’ti. ‘‘Kiṃ te etenā’’ti? ‘‘Tena hi bandhujanasseva pahonakaṃ katvā pacāmī’’ti. ‘‘Kiṃ te etenā’’ti? ‘‘Tena hi tuyhañca mayhañca pacāmi sāmī’’ti. ‘‘Kāsi tvaṃ, na tuyhaṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Tena hi ekasseva te pahonakaṃ katvā pacāmī’’ti. ‘‘Mayhañca tvaṃ mā paci, gehe pana pacante bahū paccāsīsanti, mayhaṃ pana patthaṃ taṇḍulānaṃ catubhāgaṃ khīrassa accharaṃ sakkharāya karaṇḍakaṃ sappissa karaṇḍakaṃ madhussa ekañca pacanabhājanaṃ dehi, ahaṃ araññaṃ pavisitvā tattha pacitvā bhuñjāmī’’ti. Sā tathā akāsi. So taṃ sabbaṃ ceṭakena gāhāpetvā ‘‘gaccha asukaṭṭhāne tiṭṭhāhī’’ti taṃ purato pesetvā ekakova oguṇṭhikaṃ katvā aññātakavesena tattha gantvā nadītīre ekasmiṃ gacchamūle uddhanaṃ kāretvā dārudakaṃ āharāpetvā ‘‘tvaṃ gantvā ekasmiṃ magge ṭhatvā kañcideva disvā mama saññaṃ dadeyyāsi, mayā pakkositakāleva āgaccheyyāsī’’ti taṃ pesetvā aggiṃ katvā pāyāsaṃ paci.
तस्मिं खणे सक्को देवराजा दससहस्सयोजनं अलङ्कतदेवनगरं, सट्ठियोजनं सुवण्णवीथिं, योजनसहस्सुब्बेधं वेजयन्तं, पञ्चयोजनसतिकं सुधम्मसभं, सट्ठियोजनं पण्डुकम्बलसिलासनं, पञ्चयोजनावट्टं कञ्चनमालसेतच्छत्तं, अड्ढतेय्यकोटिसङ्खा देवच्छरा, अलङ्कतपटियत्तं अत्तभावन्ति इमं अत्तनो सिरिं ओलोकेत्वा ‘‘किं नु खो कत्वा मया अयं यसो लद्धो’’ति चिन्तेत्वा बाराणसियं सेट्ठिभूतेन पवत्तितं दानं अद्दस। ततो ‘‘मम पुत्तादयो कुहिं निब्बत्ता’’ति ओलोकेन्तो ‘‘पुत्तो मे चन्दो देवपुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, तस्स पुत्तो सूरियो, तस्स पुत्तो, मातलि, तस्स पुत्तो, पञ्चसिखो’’ति सब्बेसं निब्बत्तिं दिस्वा ‘‘पञ्चसिखस्स पुत्तो कीदिसो’’ति ओलोकेन्तो अत्तनो वंसस्स उपच्छिन्नभावं पस्सि। अथस्स एतदहोसि – ‘‘अयं असप्पुरिसो मच्छरी हुत्वा नेव अत्तना परिभुञ्जति , न परेसं देति, मम वंसो तेन उपच्छिन्नो, कालं कत्वा निरये निब्बत्तिस्सति, ओवादमस्स दत्वा मम वंसं पतिट्ठापेत्वा एतस्स इमस्मिं देवनगरे निब्बत्तनाकारं करिस्सामी’’ति। सो चन्दादयो पक्कोसापेत्वा ‘‘एथ मनुस्सपथं गमिस्साम, मच्छरियकोसियेन अम्हाकं वंसो उपच्छिन्नो , दानसाला झापिता, नेव अत्तना परिभुञ्जति, न परेसं देति, इदानि पन पायासं भुञ्जितुकामो हुत्वा ‘घरे पच्चन्ते अञ्ञस्सपि पायासो दातब्बो भविस्सती’ति अरञ्ञं पविसित्वा एककोव पचति, एतं दमेत्वा दानफलं जानापेत्वा आगमिस्साम, अपिच खो पन अम्हेहि सब्बेहि एकतो याचियमानो तत्थेव मरेय्य। मम पठमं गन्त्वा पायासं याचित्वा निसिन्नकाले तुम्हे ब्राह्मणवण्णेन पटिपाटिया आगन्त्वा याचेय्याथा’’ति वत्वा सयं ताव ब्राह्मणवण्णेन तं उपसङ्कमित्वा ‘‘भो, कतरो बाराणसिगमनमग्गो’’ति पुच्छि। अथ नं मच्छरियकोसियो ‘‘किं उम्मत्तकोसि, बाराणसिमग्गम्पि न जानासि, किं इतो एसि, एत्तो याही’’ति आह।
Tasmiṃ khaṇe sakko devarājā dasasahassayojanaṃ alaṅkatadevanagaraṃ, saṭṭhiyojanaṃ suvaṇṇavīthiṃ, yojanasahassubbedhaṃ vejayantaṃ, pañcayojanasatikaṃ sudhammasabhaṃ, saṭṭhiyojanaṃ paṇḍukambalasilāsanaṃ, pañcayojanāvaṭṭaṃ kañcanamālasetacchattaṃ, aḍḍhateyyakoṭisaṅkhā devaccharā, alaṅkatapaṭiyattaṃ attabhāvanti imaṃ attano siriṃ oloketvā ‘‘kiṃ nu kho katvā mayā ayaṃ yaso laddho’’ti cintetvā bārāṇasiyaṃ seṭṭhibhūtena pavattitaṃ dānaṃ addasa. Tato ‘‘mama puttādayo kuhiṃ nibbattā’’ti olokento ‘‘putto me cando devaputto hutvā nibbatti, tassa putto sūriyo, tassa putto, mātali, tassa putto, pañcasikho’’ti sabbesaṃ nibbattiṃ disvā ‘‘pañcasikhassa putto kīdiso’’ti olokento attano vaṃsassa upacchinnabhāvaṃ passi. Athassa etadahosi – ‘‘ayaṃ asappuriso maccharī hutvā neva attanā paribhuñjati , na paresaṃ deti, mama vaṃso tena upacchinno, kālaṃ katvā niraye nibbattissati, ovādamassa datvā mama vaṃsaṃ patiṭṭhāpetvā etassa imasmiṃ devanagare nibbattanākāraṃ karissāmī’’ti. So candādayo pakkosāpetvā ‘‘etha manussapathaṃ gamissāma, macchariyakosiyena amhākaṃ vaṃso upacchinno , dānasālā jhāpitā, neva attanā paribhuñjati, na paresaṃ deti, idāni pana pāyāsaṃ bhuñjitukāmo hutvā ‘ghare paccante aññassapi pāyāso dātabbo bhavissatī’ti araññaṃ pavisitvā ekakova pacati, etaṃ dametvā dānaphalaṃ jānāpetvā āgamissāma, apica kho pana amhehi sabbehi ekato yāciyamāno tattheva mareyya. Mama paṭhamaṃ gantvā pāyāsaṃ yācitvā nisinnakāle tumhe brāhmaṇavaṇṇena paṭipāṭiyā āgantvā yāceyyāthā’’ti vatvā sayaṃ tāva brāhmaṇavaṇṇena taṃ upasaṅkamitvā ‘‘bho, kataro bārāṇasigamanamaggo’’ti pucchi. Atha naṃ macchariyakosiyo ‘‘kiṃ ummattakosi, bārāṇasimaggampi na jānāsi, kiṃ ito esi, etto yāhī’’ti āha.
सक्को तस्स वचनं सुत्वा असुणन्तो विय ‘‘किं कथेसी’’ति तं उपगच्छतेव। सोपि, ‘‘अरे , बधिर ब्राह्मण, किं इतो एसि, पुरतो याही’’ति विरवि। अथ नं सक्को, ‘‘भो, कस्मा विरवसि, धूमो पञ्ञायति, अग्गि पञ्ञायति, पायासो पच्चति, ब्राह्मणानं निमन्तनट्ठानेन भवितब्बं, अहम्पि ब्राह्मणानं भोजनकाले थोकं लभिस्सामि, किं मं निच्छुभसी’’ति वत्वा ‘‘नत्थेत्थ ब्राह्मणानं निमन्तनं, पुरतो याही’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि कस्मा कुज्झसि, तव भोजनकाले थोकं लभिस्सामी’’ति आह। अथ नं सो ‘‘अहं ते एकसित्थम्पि न दस्सामि, थोकं इदं मम यापनमत्तमेव, मयापि चेतं याचित्वाव लद्धं, त्वं अञ्ञतो आहारं परियेसाही’’ति वत्वा भरियं याचित्वा लद्धभावं सन्धायेव वत्वा गाथमाह –
Sakko tassa vacanaṃ sutvā asuṇanto viya ‘‘kiṃ kathesī’’ti taṃ upagacchateva. Sopi, ‘‘are , badhira brāhmaṇa, kiṃ ito esi, purato yāhī’’ti viravi. Atha naṃ sakko, ‘‘bho, kasmā viravasi, dhūmo paññāyati, aggi paññāyati, pāyāso paccati, brāhmaṇānaṃ nimantanaṭṭhānena bhavitabbaṃ, ahampi brāhmaṇānaṃ bhojanakāle thokaṃ labhissāmi, kiṃ maṃ nicchubhasī’’ti vatvā ‘‘natthettha brāhmaṇānaṃ nimantanaṃ, purato yāhī’’ti vutte ‘‘tena hi kasmā kujjhasi, tava bhojanakāle thokaṃ labhissāmī’’ti āha. Atha naṃ so ‘‘ahaṃ te ekasitthampi na dassāmi, thokaṃ idaṃ mama yāpanamattameva, mayāpi cetaṃ yācitvāva laddhaṃ, tvaṃ aññato āhāraṃ pariyesāhī’’ti vatvā bhariyaṃ yācitvā laddhabhāvaṃ sandhāyeva vatvā gāthamāha –
१९२.
192.
‘‘नेव किणामि नपि विक्किणामि, न चापि मे सन्निचयो च अत्थि।
‘‘Neva kiṇāmi napi vikkiṇāmi, na cāpi me sannicayo ca atthi;
सुकिच्छरूपं वतिदं परित्तं, पत्थोदनो नालमयं दुविन्न’’न्ति॥
Sukiccharūpaṃ vatidaṃ parittaṃ, patthodano nālamayaṃ duvinna’’nti.
तं सुत्वा सक्को ‘‘अहम्पि ते मधुरसद्देन एकं सिलोकं कथेस्सामि, तं सुणाही’’ति वत्वा ‘‘न मे तव सिलोकेन अत्थो’’ति तस्स वारेन्तस्सेव गाथाद्वयमाह –
Taṃ sutvā sakko ‘‘ahampi te madhurasaddena ekaṃ silokaṃ kathessāmi, taṃ suṇāhī’’ti vatvā ‘‘na me tava silokena attho’’ti tassa vārentasseva gāthādvayamāha –
१९३.
193.
‘‘अप्पम्हा अप्पकं दज्जा, अनुमज्झतो मज्झकं।
‘‘Appamhā appakaṃ dajjā, anumajjhato majjhakaṃ;
बहुम्हा बहुकं दज्जा, अदानं नूपपज्जति॥
Bahumhā bahukaṃ dajjā, adānaṃ nūpapajjati.
१९४.
194.
‘‘तं तं वदामि कोसिय, देहि दानानि भुञ्ज च।
‘‘Taṃ taṃ vadāmi kosiya, dehi dānāni bhuñja ca;
अरियमग्गं समारुह, नेकासी लभते सुख’’न्ति॥
Ariyamaggaṃ samāruha, nekāsī labhate sukha’’nti.
तत्थ अनुमज्झतो मज्झकन्ति अप्पमत्तकम्पि मज्झे छेत्वा द्वे कोट्ठासे करित्वा एकं कोट्ठासं दत्वा ततो अवसेसतो अनुमज्झतोपि पुन मज्झे छेत्वा एको कोट्ठासो दातब्बोयेव। अदानं नूपपज्जतीति अप्पं वा बहुं वा दिन्नं होतु, अदानं नाम न होति, तम्पि दानमेव महप्फलमेव।
Tattha anumajjhato majjhakanti appamattakampi majjhe chetvā dve koṭṭhāse karitvā ekaṃ koṭṭhāsaṃ datvā tato avasesato anumajjhatopi puna majjhe chetvā eko koṭṭhāso dātabboyeva. Adānaṃ nūpapajjatīti appaṃ vā bahuṃ vā dinnaṃ hotu, adānaṃ nāma na hoti, tampi dānameva mahapphalameva.
सो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘मनापं ते, ब्राह्मण, कथितं, पायासे पक्के थोकं लभिस्ससि, निसीदाही’’ति आह। सक्को एकमन्ते निसीदि। तस्मिं निसिन्ने चन्दो तेनेव नियामेन उपसङ्कमित्वा तथेव कथं पवत्तेत्वा तस्स वारेन्तस्सेव गाथाद्वयमाह –
So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘manāpaṃ te, brāhmaṇa, kathitaṃ, pāyāse pakke thokaṃ labhissasi, nisīdāhī’’ti āha. Sakko ekamante nisīdi. Tasmiṃ nisinne cando teneva niyāmena upasaṅkamitvā tatheva kathaṃ pavattetvā tassa vārentasseva gāthādvayamāha –
१९५.
195.
‘‘मोघञ्चस्स हुतं होति, मोघञ्चापि समीहितं।
‘‘Moghañcassa hutaṃ hoti, moghañcāpi samīhitaṃ;
अतिथिस्मिं यो निसिन्नस्मिं, एको भुञ्जति भोजनं॥
Atithismiṃ yo nisinnasmiṃ, eko bhuñjati bhojanaṃ.
१९६.
196.
तं तं वदामि कोसिय, देहि दानानि भुञ्ज च।
Taṃ taṃ vadāmi kosiya, dehi dānāni bhuñja ca;
अरियमग्गं समारुह, नेकासी लभते सुख’’न्ति॥
Ariyamaggaṃ samāruha, nekāsī labhate sukha’’nti.
तत्थ समीहितन्ति धनुप्पादनवीरियं।
Tattha samīhitanti dhanuppādanavīriyaṃ.
सो तस्स वचनं सुत्वा किच्छेन कसिरेन ‘‘तेन हि निसीद, थोकं लभिस्ससी’’ति आह। सो गन्त्वा सक्कस्स सन्तिके निसीदि। ततो सूरियो तेनेव नयेन उपसङ्कमित्वा तथेव कथं पवत्तेत्वा तस्स वारेन्तस्सेव गाथाद्वयमाह –
So tassa vacanaṃ sutvā kicchena kasirena ‘‘tena hi nisīda, thokaṃ labhissasī’’ti āha. So gantvā sakkassa santike nisīdi. Tato sūriyo teneva nayena upasaṅkamitvā tatheva kathaṃ pavattetvā tassa vārentasseva gāthādvayamāha –
१९७.
197.
‘‘सच्चञ्चस्स हुतं होति, सच्चञ्चापि समीहितं।
‘‘Saccañcassa hutaṃ hoti, saccañcāpi samīhitaṃ;
अतिथिस्मिं यो निसिन्नस्मिं, नेको भुञ्जति भोजनं॥
Atithismiṃ yo nisinnasmiṃ, neko bhuñjati bhojanaṃ.
१९८.
198.
‘‘तं तं वदामि कोसिय, देहि दानानि भुञ्ज च।
‘‘Taṃ taṃ vadāmi kosiya, dehi dānāni bhuñja ca;
अरियमग्गं समारुह, नेकासी लभते सुख’’न्ति॥
Ariyamaggaṃ samāruha, nekāsī labhate sukha’’nti.
तस्सपि वचनं सुत्वा किच्छेन कसिरेन ‘‘तेन हि निसीद, थोकं लभिस्ससी’’ति आह। सो गन्त्वा चन्दस्स सन्तिके निसीदि। अथ नं मातलि तेनेव नयेन उपसङ्कमित्वा तथेव कथं पवत्तेत्वा तस्स वारेन्तस्सेव इमा गाथा अभासि –
Tassapi vacanaṃ sutvā kicchena kasirena ‘‘tena hi nisīda, thokaṃ labhissasī’’ti āha. So gantvā candassa santike nisīdi. Atha naṃ mātali teneva nayena upasaṅkamitvā tatheva kathaṃ pavattetvā tassa vārentasseva imā gāthā abhāsi –
१९९.
199.
‘‘सरञ्च जुहति पोसो, बहुकाय गयाय च।
‘‘Sarañca juhati poso, bahukāya gayāya ca;
दोणे तिम्बरुतित्थस्मिं, सीघसोते महावहे॥
Doṇe timbarutitthasmiṃ, sīghasote mahāvahe.
२००.
200.
‘‘अत्र चस्स हुतं होति, अत्र चस्स समीहितं।
‘‘Atra cassa hutaṃ hoti, atra cassa samīhitaṃ;
अतिथिस्मिं यो निसिन्नस्मिं, नेको भुञ्जति भोजनं॥
Atithismiṃ yo nisinnasmiṃ, neko bhuñjati bhojanaṃ.
२०१.
201.
‘‘तं तं वदामि कोसिय, देहि दानानि भुञ्ज च।
‘‘Taṃ taṃ vadāmi kosiya, dehi dānāni bhuñja ca;
अरियमग्गं समारुह, नेकासी लभते सुख’’न्ति॥
Ariyamaggaṃ samāruha, nekāsī labhate sukha’’nti.
तासं अत्थो – यो पुरिसो ‘‘नागयक्खादीनं बलिकम्मं करोमी’’ति समुद्दसोण्डिपोक्खरणीआदीसु यं किञ्चि सरञ्च उपगन्त्वा जुहति, तत्थ बलिकम्मं करोति , तथा बहुकाय नदिया गयाय पोक्खरणिया दोणनामके च तिम्बरुनामके च तित्थे सीघसोते महन्ते वारिवहे। अत्र चस्साति यदि अत्रापि एतेसु सरादीसु अस्स पुरिसस्स हुतञ्चेव समीहितञ्च होति, सफलं सुखुद्रयं सम्पज्जति। अतिथिस्मिं यो निसिन्नस्मिं नेको भुञ्जति भोजनं, एत्थ वत्तब्बमेव नत्थि, तेन तं वदामि – कोसिय, दानानि च देहि, सयञ्च भुञ्ज, अरियानं दानाभिरतानं बुद्धादीनं मग्गं अभिरुह। न हि एकासी एकोव भुञ्जमानो सुखं नाम लभतीति।
Tāsaṃ attho – yo puriso ‘‘nāgayakkhādīnaṃ balikammaṃ karomī’’ti samuddasoṇḍipokkharaṇīādīsu yaṃ kiñci sarañca upagantvā juhati, tattha balikammaṃ karoti , tathā bahukāya nadiyā gayāya pokkharaṇiyā doṇanāmake ca timbarunāmake ca titthe sīghasote mahante vārivahe. Atra cassāti yadi atrāpi etesu sarādīsu assa purisassa hutañceva samīhitañca hoti, saphalaṃ sukhudrayaṃ sampajjati. Atithismiṃ yo nisinnasmiṃ neko bhuñjati bhojanaṃ, ettha vattabbameva natthi, tena taṃ vadāmi – kosiya, dānāni ca dehi, sayañca bhuñja, ariyānaṃ dānābhiratānaṃ buddhādīnaṃ maggaṃ abhiruha. Na hi ekāsī ekova bhuñjamāno sukhaṃ nāma labhatīti.
सो तस्सपि वचनं सुत्वा पब्बतकूटेन ओत्थटो विय किच्छेन कसिरेन ‘‘तेन हि निसीद, थोकं लभिस्ससी’’ति आह। मातलि गन्त्वा सूरियस्स सन्तिके निसीदि। ततो पञ्चसिखो तेनेव नयेन उपसङ्कमित्वा तथेव कथं पवत्तेत्वा तस्स वारेन्तस्सेव गाथाद्वयमाह –
So tassapi vacanaṃ sutvā pabbatakūṭena otthaṭo viya kicchena kasirena ‘‘tena hi nisīda, thokaṃ labhissasī’’ti āha. Mātali gantvā sūriyassa santike nisīdi. Tato pañcasikho teneva nayena upasaṅkamitvā tatheva kathaṃ pavattetvā tassa vārentasseva gāthādvayamāha –
२०२.
202.
‘‘बळिसञ्हि सो निगिलति, दीघसुत्तं सबन्धनं।
‘‘Baḷisañhi so nigilati, dīghasuttaṃ sabandhanaṃ;
अतिथिस्मिं यो निसिन्नस्मिं, एको भुञ्जति भोजनं॥
Atithismiṃ yo nisinnasmiṃ, eko bhuñjati bhojanaṃ.
२०३.
203.
‘‘तं तं वदामि कोसिय, देहि दानानि भुञ्ज च।
‘‘Taṃ taṃ vadāmi kosiya, dehi dānāni bhuñja ca;
अरियमग्गं समारुह, नेकासी लभते सुख’’न्ति॥
Ariyamaggaṃ samāruha, nekāsī labhate sukha’’nti.
मच्छरियकोसियो तं सुत्वा दुक्खवेदनो नित्थुनन्तो ‘‘तेन हि निसीद, थोकं लभिस्ससी’’ति आह। पञ्चसिखो गन्त्वा मातलिस्स सन्तिके निसीदि। इति तेसु पञ्चसु ब्राह्मणेसु निसिन्नमत्तेस्वेव पायासो पच्चि। अथ नं कोसियो उद्धना ओतारेत्वा ‘‘तुम्हाकं पत्तानि आहरथा’’ति आह। ते अनुट्ठाय यथानिसिन्नाव हत्थे पसारेत्वा हिमवन्ततो मालुवपत्तानि आहरिंसु। कोसियो तानि दिस्वा ‘‘तुम्हाकं एतेसु पत्तेसु दातब्बपायासो नत्थि, खदिरादीनं पत्तानि आहरथा’’ति आह। ते तानिपि आहरिंसु। एकेकं पत्तं योधफलकप्पमाणं अहोसि। सो सब्बेसं दब्बिया पायासं अदासि, सब्बन्तिमस्स दानकालेपि उक्खलिया ऊनं न पञ्ञायि, पञ्चन्नम्पि दत्वा सयं उक्खलिं गहेत्वा निसीदि। तस्मिं खणे पञ्चसिखो उट्ठाय अत्तभावं विजहित्वा सुनखो हुत्वा तेसं पुरतो पस्सावं करोन्तो अगमासि। ब्राह्मणा अत्तनो पायासं पत्तेन पिदहिंसु। कोसियस्स हत्थपिट्ठे पस्सावबिन्दु पति। ब्राह्मणा कुण्डिकाहि उदकं गहेत्वा पायासं अब्भुकिरित्वा भुञ्जमाना विय अहेसुं। कोसियो ‘‘मय्हम्पि उदकं देथ, हत्थं धोवित्वा भुञ्जिस्सामी’’ति आह। ‘‘तव उदकं आहरित्वा हत्थं धोवा’’ति। ‘‘मया तुम्हाकं पायासो दिन्नो, मय्हं थोकं उदकं देथा’’ति। ‘‘मयं पिण्डपटिपिण्डकम्मं नाम न करोमा’’ति। ‘‘तेन हि इमं उक्खलिं ओलोकेथ, हत्थं धोवित्वा आगमिस्सामी’’ति नदिं ओतरि। तस्मिं खणे सुनखो उक्खलिं पस्सावस्स पूरेसि। सो तं पस्सावं करोन्तं दिस्वा महन्तं दण्डमादाय तं तज्जेन्तो आगच्छि। सो अस्साजानीयमत्तो हुत्वा तं अनुबन्धन्तो नानावण्णो अहोसि, काळोपि होति सेतोपि सुवण्णवण्णोपि कबरोपि उच्चोपि नीचोपि, एवं नानावण्णो हुत्वा मच्छरियकोसियं अनुबन्धि। सो मरणभयभीतो ब्राह्मणे उपसङ्कमि। तेपि उप्पतित्वा आकासे ठिता। सो तेसं तं इद्धिं दिस्वा गाथमाह –
Macchariyakosiyo taṃ sutvā dukkhavedano nitthunanto ‘‘tena hi nisīda, thokaṃ labhissasī’’ti āha. Pañcasikho gantvā mātalissa santike nisīdi. Iti tesu pañcasu brāhmaṇesu nisinnamattesveva pāyāso pacci. Atha naṃ kosiyo uddhanā otāretvā ‘‘tumhākaṃ pattāni āharathā’’ti āha. Te anuṭṭhāya yathānisinnāva hatthe pasāretvā himavantato māluvapattāni āhariṃsu. Kosiyo tāni disvā ‘‘tumhākaṃ etesu pattesu dātabbapāyāso natthi, khadirādīnaṃ pattāni āharathā’’ti āha. Te tānipi āhariṃsu. Ekekaṃ pattaṃ yodhaphalakappamāṇaṃ ahosi. So sabbesaṃ dabbiyā pāyāsaṃ adāsi, sabbantimassa dānakālepi ukkhaliyā ūnaṃ na paññāyi, pañcannampi datvā sayaṃ ukkhaliṃ gahetvā nisīdi. Tasmiṃ khaṇe pañcasikho uṭṭhāya attabhāvaṃ vijahitvā sunakho hutvā tesaṃ purato passāvaṃ karonto agamāsi. Brāhmaṇā attano pāyāsaṃ pattena pidahiṃsu. Kosiyassa hatthapiṭṭhe passāvabindu pati. Brāhmaṇā kuṇḍikāhi udakaṃ gahetvā pāyāsaṃ abbhukiritvā bhuñjamānā viya ahesuṃ. Kosiyo ‘‘mayhampi udakaṃ detha, hatthaṃ dhovitvā bhuñjissāmī’’ti āha. ‘‘Tava udakaṃ āharitvā hatthaṃ dhovā’’ti. ‘‘Mayā tumhākaṃ pāyāso dinno, mayhaṃ thokaṃ udakaṃ dethā’’ti. ‘‘Mayaṃ piṇḍapaṭipiṇḍakammaṃ nāma na karomā’’ti. ‘‘Tena hi imaṃ ukkhaliṃ oloketha, hatthaṃ dhovitvā āgamissāmī’’ti nadiṃ otari. Tasmiṃ khaṇe sunakho ukkhaliṃ passāvassa pūresi. So taṃ passāvaṃ karontaṃ disvā mahantaṃ daṇḍamādāya taṃ tajjento āgacchi. So assājānīyamatto hutvā taṃ anubandhanto nānāvaṇṇo ahosi, kāḷopi hoti setopi suvaṇṇavaṇṇopi kabaropi uccopi nīcopi, evaṃ nānāvaṇṇo hutvā macchariyakosiyaṃ anubandhi. So maraṇabhayabhīto brāhmaṇe upasaṅkami. Tepi uppatitvā ākāse ṭhitā. So tesaṃ taṃ iddhiṃ disvā gāthamāha –
२०४.
204.
‘‘उळारवण्णा वत ब्राह्मणा इमे, अयञ्च वो सुनखो किस्स हेतु।
‘‘Uḷāravaṇṇā vata brāhmaṇā ime, ayañca vo sunakho kissa hetu;
उच्चावचं वण्णनिभं विकुब्बति, अक्खाथ नो ब्राह्मणा के नु तुम्हे’’ति॥
Uccāvacaṃ vaṇṇanibhaṃ vikubbati, akkhātha no brāhmaṇā ke nu tumhe’’ti.
तं सुत्वा सक्को देवराजा –
Taṃ sutvā sakko devarājā –
२०५.
205.
‘‘चन्दो च सूरियो च उभो इधागता, अयं पन मातलि देवसारथि।
‘‘Cando ca sūriyo ca ubho idhāgatā, ayaṃ pana mātali devasārathi;
सक्कोहमस्मि तिदसानमिन्दो। एसो च खो पञ्चसिखोति वुच्चती’’ति॥
Sakkohamasmi tidasānamindo; Eso ca kho pañcasikhoti vuccatī’’ti.
गाथं वत्वा तस्स यसं वण्णेन्तो गाथमाह –
Gāthaṃ vatvā tassa yasaṃ vaṇṇento gāthamāha –
२०६.
206.
‘‘पाणिस्सरा मुदिङ्गा च, मुरजालम्बरानि च।
‘‘Pāṇissarā mudiṅgā ca, murajālambarāni ca;
सुत्तमेनं पबोधेन्ति, पटिबुद्धो च नन्दती’’ति॥
Suttamenaṃ pabodhenti, paṭibuddho ca nandatī’’ti.
सो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘सक्क, एवरूपं दिब्बसम्पत्तिं किन्ति कत्वा लभसी’’ति पुच्छि। सक्को ‘‘अदानसीला ताव पापधम्मा मच्छरिनो देवलोकं न गच्छन्ति, निरये निब्बत्तन्ती’’ति दस्सेन्तो –
So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sakka, evarūpaṃ dibbasampattiṃ kinti katvā labhasī’’ti pucchi. Sakko ‘‘adānasīlā tāva pāpadhammā maccharino devalokaṃ na gacchanti, niraye nibbattantī’’ti dassento –
२०७.
207.
‘‘ये केचिमे मच्छरिनो कदरिया, परिभासका समणब्राह्मणानं।
‘‘Ye kecime maccharino kadariyā, paribhāsakā samaṇabrāhmaṇānaṃ;
इधेव निक्खिप्प सरीरदेहं, कायस्स भेदा निरयं वजन्ती’’ति॥ –
Idheva nikkhippa sarīradehaṃ, kāyassa bhedā nirayaṃ vajantī’’ti. –
इमं गाथं वत्वा धम्मे ठितानं देवलोकपटिलाभं दस्सेतुं गाथमाह –
Imaṃ gāthaṃ vatvā dhamme ṭhitānaṃ devalokapaṭilābhaṃ dassetuṃ gāthamāha –
२०८.
208.
‘‘ये केचिमे सुग्गतिमासमाना, धम्मे ठिता संयमे संविभागे।
‘‘Ye kecime suggatimāsamānā, dhamme ṭhitā saṃyame saṃvibhāge;
इधेव निक्खिप्प सरीरदेहं, कायस्स भेदा सुगतिं वजन्ती’’ति॥
Idheva nikkhippa sarīradehaṃ, kāyassa bhedā sugatiṃ vajantī’’ti.
तत्थ आसमानाति आसीसन्ता। ये केचि सुगतिं आसीसन्ति, सब्बे ते संयमसङ्खाते दससीलधम्मे संविभागसङ्खाते दानधम्मे च ठिता हुत्वा इध सरीरसङ्खातं देहं निक्खिपित्वा तस्स कायस्स भेदा सुगतिं वजन्तीति अत्थो।
Tattha āsamānāti āsīsantā. Ye keci sugatiṃ āsīsanti, sabbe te saṃyamasaṅkhāte dasasīladhamme saṃvibhāgasaṅkhāte dānadhamme ca ṭhitā hutvā idha sarīrasaṅkhātaṃ dehaṃ nikkhipitvā tassa kāyassa bhedā sugatiṃ vajantīti attho.
एवं वत्वा च पन, ‘‘कोसिय, न मयं तव सन्तिके पायासत्थाय आगता, कारुञ्ञेन पन तं अनुकम्पमाना आगताम्हा’’ति तस्स पकासेतुं आह –
Evaṃ vatvā ca pana, ‘‘kosiya, na mayaṃ tava santike pāyāsatthāya āgatā, kāruññena pana taṃ anukampamānā āgatāmhā’’ti tassa pakāsetuṃ āha –
२०९.
209.
‘‘त्वं नोसि ञाति पुरिमासु जातिसु, सो मच्छरी रोसको पापधम्मो।
‘‘Tvaṃ nosi ñāti purimāsu jātisu, so maccharī rosako pāpadhammo;
तवेव अत्थाय इधागतम्हा, मा पापधम्मो निरयं गमित्था’’ति॥
Taveva atthāya idhāgatamhā, mā pāpadhammo nirayaṃ gamitthā’’ti.
तत्थ सोति सो त्वं। मा पापधम्मोति अयं अम्हाकं ञाति पापधम्मो मा निरयं अगमाति एतदत्थं आगतम्हाति अत्थो।
Tattha soti so tvaṃ. Mā pāpadhammoti ayaṃ amhākaṃ ñāti pāpadhammo mā nirayaṃ agamāti etadatthaṃ āgatamhāti attho.
तं सुत्वा कोसियो ‘‘अत्थकामा किर मे, एते मं निरया उद्धरित्वा सग्गे पतिट्ठापेतुकामा’’ति तुट्ठचित्तो आह –
Taṃ sutvā kosiyo ‘‘atthakāmā kira me, ete maṃ nirayā uddharitvā sagge patiṭṭhāpetukāmā’’ti tuṭṭhacitto āha –
२१०.
210.
‘‘अद्धा मं वो हितकामा, यं मं समनुसासथ।
‘‘Addhā maṃ vo hitakāmā, yaṃ maṃ samanusāsatha;
सोहं तथा करिस्सामि, सब्बं वुत्तं हितेसिभि॥
Sohaṃ tathā karissāmi, sabbaṃ vuttaṃ hitesibhi.
२११.
211.
‘‘एसाहमज्जेव उपरमामि, न चाहं किञ्चि करेय्य पापं।
‘‘Esāhamajjeva uparamāmi, na cāhaṃ kiñci kareyya pāpaṃ;
न चापि मे किञ्चि अदेय्यमत्थि, न चापिदत्वा उदकं पिवामि॥
Na cāpi me kiñci adeyyamatthi, na cāpidatvā udakaṃ pivāmi.
२१२.
212.
‘‘एवञ्च मे ददतो सब्बकालं, भोगा इमे वासव खीयिस्सन्ति।
‘‘Evañca me dadato sabbakālaṃ, bhogā ime vāsava khīyissanti;
ततो अहं पब्बजिस्सामि सक्क, हित्वान कामानि यथोधिकानी’’ति॥
Tato ahaṃ pabbajissāmi sakka, hitvāna kāmāni yathodhikānī’’ti.
तत्थ मन्ति मम। वोति तुम्हे। यं मन्ति येन मं समनुसासथ, तेन मे तुम्हे हितकामा। तथाति यथा वदथ, तथेव करिस्सामि। उपरमामीति मच्छरिभावतो उपरमामि। अदेय्यमत्थीति इतो पट्ठाय च मम आलोपतो उपड्ढम्पि अदेय्यं नाम नत्थि, न चापिदत्वाति उदकपसतम्पि चाहं लभित्वा अदत्वा न पिविस्सामि। खीयिस्सन्तीति विक्खीयिस्सन्ति। यथोधिकानीति वत्थुकामकिलेसकामवसेन यथाठितकोट्ठासानियेव।
Tattha manti mama. Voti tumhe. Yaṃ manti yena maṃ samanusāsatha, tena me tumhe hitakāmā. Tathāti yathā vadatha, tatheva karissāmi. Uparamāmīti maccharibhāvato uparamāmi. Adeyyamatthīti ito paṭṭhāya ca mama ālopato upaḍḍhampi adeyyaṃ nāma natthi, na cāpidatvāti udakapasatampi cāhaṃ labhitvā adatvā na pivissāmi. Khīyissantīti vikkhīyissanti. Yathodhikānīti vatthukāmakilesakāmavasena yathāṭhitakoṭṭhāsāniyeva.
सक्को मच्छरियकोसियं दमेत्वा निब्बिसेवनं कत्वा दानफलं जानापेत्वा धम्मदेसनाय पञ्चसु सीलेसु पतिट्ठापेत्वा सद्धिं तेहि देवनगरमेव गतो। मच्छरियकोसियोपि नगरं पविसित्वा राजानं अनुजानापेत्वा ‘‘गहितगहितभाजनानि पूरेत्वा गण्हन्तू’’ति याचकानं धनं दत्वा तस्मिं खीणे निक्खम्म हिमवन्ततो दक्खिणपस्से गङ्गाय चेव एकस्स च जातस्सरस्स अन्तरे पण्णसालं कत्वा पब्बजित्वा वनमूलफलाहारो तत्थ चिरं विहासि, जरं पापुणि। तदा सक्कस्स आसा सद्धा सिरी हिरीति चतस्सो धीतरो होन्ति। ता बहुं दिब्बगन्धमालं आदाय उदककीळनत्थाय अनोतत्तदहं गन्त्वा तत्थ कीळित्वा मनोसिलातले निसीदिंसु। तस्मिं खणे नारदो नाम ब्राह्मणतापसो तावतिंसभवनं दिवाविहारत्थाय गन्त्वा नन्दनवनचित्तलतावनेसु दिवाविहारं कत्वा पारिच्छत्तकपुप्फं छत्तं विय छायत्थाय धारयमानो मनोसिलातलमत्थकेन अत्तनो वसनट्ठानं कञ्चनगुहं गच्छति। अथ ता तस्स हत्थे तं पुप्फं दिस्वा याचिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sakko macchariyakosiyaṃ dametvā nibbisevanaṃ katvā dānaphalaṃ jānāpetvā dhammadesanāya pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā saddhiṃ tehi devanagarameva gato. Macchariyakosiyopi nagaraṃ pavisitvā rājānaṃ anujānāpetvā ‘‘gahitagahitabhājanāni pūretvā gaṇhantū’’ti yācakānaṃ dhanaṃ datvā tasmiṃ khīṇe nikkhamma himavantato dakkhiṇapasse gaṅgāya ceva ekassa ca jātassarassa antare paṇṇasālaṃ katvā pabbajitvā vanamūlaphalāhāro tattha ciraṃ vihāsi, jaraṃ pāpuṇi. Tadā sakkassa āsā saddhā sirī hirīti catasso dhītaro honti. Tā bahuṃ dibbagandhamālaṃ ādāya udakakīḷanatthāya anotattadahaṃ gantvā tattha kīḷitvā manosilātale nisīdiṃsu. Tasmiṃ khaṇe nārado nāma brāhmaṇatāpaso tāvatiṃsabhavanaṃ divāvihāratthāya gantvā nandanavanacittalatāvanesu divāvihāraṃ katvā pāricchattakapupphaṃ chattaṃ viya chāyatthāya dhārayamāno manosilātalamatthakena attano vasanaṭṭhānaṃ kañcanaguhaṃ gacchati. Atha tā tassa hatthe taṃ pupphaṃ disvā yāciṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१३.
213.
‘‘नगुत्तमे गिरिवरे गन्धमादने, मोदन्ति ता देववराभिपालिता।
‘‘Naguttame girivare gandhamādane, modanti tā devavarābhipālitā;
अथागमा इसिवरो सब्बलोकगू, सुपुप्फितं दुमवरसाखमादिय॥
Athāgamā isivaro sabbalokagū, supupphitaṃ dumavarasākhamādiya.
२१४.
214.
‘‘सुचिं सुगन्धं तिदसेहि सक्कतं, पुप्फुत्तमं अमरवरेहि सेवितं।
‘‘Suciṃ sugandhaṃ tidasehi sakkataṃ, pupphuttamaṃ amaravarehi sevitaṃ;
अलद्ध मच्चेहिव दानवेहि वा, अञ्ञत्र देवेहि तदारहं हिदं॥
Aladdha maccehiva dānavehi vā, aññatra devehi tadārahaṃ hidaṃ.
२१५.
215.
‘‘ततो चतस्सो कनकत्तचूपमा, उट्ठाय नारियो पमदाधिपा मुनिं।
‘‘Tato catasso kanakattacūpamā, uṭṭhāya nāriyo pamadādhipā muniṃ;
आसा च सद्धा च सिरी ततो हिरी, इच्चब्रवुं नारददेव ब्राह्मणं॥
Āsā ca saddhā ca sirī tato hirī, iccabravuṃ nāradadeva brāhmaṇaṃ.
२१६.
216.
‘‘सचे अनुद्दिट्ठं तया महामुनि, पुप्फं इमं पारिछत्तस्स ब्रम्हे।
‘‘Sace anuddiṭṭhaṃ tayā mahāmuni, pupphaṃ imaṃ pārichattassa bramhe;
ददाहि नो सब्बा गति ते इज्झतु, तुवम्पि नो होहि यथेव वासवो॥
Dadāhi no sabbā gati te ijjhatu, tuvampi no hohi yatheva vāsavo.
२१७.
217.
‘‘तं याचमानाभिसमेक्ख नारदो, इच्चब्रवी संकलहं उदीरयि।
‘‘Taṃ yācamānābhisamekkha nārado, iccabravī saṃkalahaṃ udīrayi;
न मय्हमत्थत्थि इमेहि कोचि नं, यायेव वो सेय्यसि सा पिळन्धथा’’ति॥
Na mayhamatthatthi imehi koci naṃ, yāyeva vo seyyasi sā piḷandhathā’’ti.
तत्थ गिरिवरेति पुरिमस्स वेवचनं। देववराभिपालिताति सक्केन रक्खिता। सब्बलोकगूति देवलोके च मनुस्सलोके च सब्बत्थ गमनसमत्थो। दुमवरसाखमादियाति साखाय जातत्ता दुमवरसाखन्ति लद्धनामं पुप्फं गहेत्वा। सक्कतन्ति कतसक्कारं। अमरवरेहीति सक्कं सन्धाय वुत्तं। अञ्ञत्र देवेहीति ठपेत्वा देवे च इद्धिमन्ते च अञ्ञेहि मनुस्सेहि वा यक्खादीहि वा अलद्धं। तदारहं हिदन्ति तेसंयेव हि तं अरहं अनुच्छविकं। कनकत्तचूपमाति कनकूपमा तचा। उट्ठायाति अय्यो मालागन्धविलेपनादिपटिविरतो पुप्फं न पिळन्धिस्सति, एकस्मिं पदेसे छड्डेस्सति, एथ तं याचित्वा पुप्फं पिळन्धिस्सामाति हत्थे पसारेत्वा याचमाना एकप्पहारेनेव उट्ठहित्वा। पमदाधिपाति पमदानं उत्तमा। मुनिन्ति इसिं।
Tattha girivareti purimassa vevacanaṃ. Devavarābhipālitāti sakkena rakkhitā. Sabbalokagūti devaloke ca manussaloke ca sabbattha gamanasamattho. Dumavarasākhamādiyāti sākhāya jātattā dumavarasākhanti laddhanāmaṃ pupphaṃ gahetvā. Sakkatanti katasakkāraṃ. Amaravarehīti sakkaṃ sandhāya vuttaṃ. Aññatra devehīti ṭhapetvā deve ca iddhimante ca aññehi manussehi vā yakkhādīhi vā aladdhaṃ. Tadārahaṃ hidanti tesaṃyeva hi taṃ arahaṃ anucchavikaṃ. Kanakattacūpamāti kanakūpamā tacā. Uṭṭhāyāti ayyo mālāgandhavilepanādipaṭivirato pupphaṃ na piḷandhissati, ekasmiṃ padese chaḍḍessati, etha taṃ yācitvā pupphaṃ piḷandhissāmāti hatthe pasāretvā yācamānā ekappahāreneva uṭṭhahitvā. Pamadādhipāti pamadānaṃ uttamā. Muninti isiṃ.
अनुद्दिट्ठन्ति ‘‘असुकस्स नाम दस्सामी’’ति न उद्दिट्ठं। सब्बा गति ते इज्झतूति सब्बा ते चित्तगति इज्झतु, पत्थितपत्थितस्स लाभी होहीति तस्स थुलिमङ्गलं वदन्ति। यथेव वासवोति यथा अम्हाकं पिता वासवो इच्छितिच्छितं देति, तथेव नो त्वम्पि होहीति। तन्ति तं पुप्फं। अभिसमेक्खाति दिस्वा। संकलहन्ति नानागाहं कलहवड्ढनं कथं उदीरयि। इमेहीति इमेहि पुप्फेहि नाम मय्हं अत्थो नत्थि, पटिविरतो अहं मालाधारणतोति दीपेति। यायेव वो सेय्यसीति या तुम्हाकं अन्तरे जेट्ठिका। सा पिळन्धथाति सा एतं पिळन्धतूति अत्थो।
Anuddiṭṭhanti ‘‘asukassa nāma dassāmī’’ti na uddiṭṭhaṃ. Sabbā gati te ijjhatūti sabbā te cittagati ijjhatu, patthitapatthitassa lābhī hohīti tassa thulimaṅgalaṃ vadanti. Yatheva vāsavoti yathā amhākaṃ pitā vāsavo icchiticchitaṃ deti, tatheva no tvampi hohīti. Tanti taṃ pupphaṃ. Abhisamekkhāti disvā. Saṃkalahanti nānāgāhaṃ kalahavaḍḍhanaṃ kathaṃ udīrayi. Imehīti imehi pupphehi nāma mayhaṃ attho natthi, paṭivirato ahaṃ mālādhāraṇatoti dīpeti. Yāyeva vo seyyasīti yā tumhākaṃ antare jeṭṭhikā. Sā piḷandhathāti sā etaṃ piḷandhatūti attho.
ता चतस्सोपि तस्स वचनं सुत्वा गाथमाहंसु –
Tā catassopi tassa vacanaṃ sutvā gāthamāhaṃsu –
२१८.
218.
‘‘त्वं नोत्तमेवाभिसमेक्ख नारद, यस्सिच्छसि तस्सा अनुप्पवेच्छसु।
‘‘Tvaṃ nottamevābhisamekkha nārada, yassicchasi tassā anuppavecchasu;
यस्सा हि नो नारद त्वं पदस्ससि, सायेव नो हेहिति सेट्ठसम्मता’’ति॥
Yassā hi no nārada tvaṃ padassasi, sāyeva no hehiti seṭṭhasammatā’’ti.
तत्थ त्वं नोत्तमेवाति उत्तममहामुनि त्वमेव नो उपधारेहि। तासं वचनं सुत्वा नारदो ता आलपन्तो गाथमाह –
Tattha tvaṃ nottamevāti uttamamahāmuni tvameva no upadhārehi. Tāsaṃ vacanaṃ sutvā nārado tā ālapanto gāthamāha –
२१९.
219.
‘‘अकल्लमेतं वचनं सुगत्ते, को ब्राह्मणो संकलहं उदीरये।
‘‘Akallametaṃ vacanaṃ sugatte, ko brāhmaṇo saṃkalahaṃ udīraye;
गन्त्वान भूताधिपमेव पुच्छथ, सचे न जानाथ इधुत्तमाधमे’’न्ति॥
Gantvāna bhūtādhipameva pucchatha, sace na jānātha idhuttamādhame’’nti.
तस्सत्थो – भद्दे सुगत्ते, इदं तुम्हेहि वुत्तं वचनं मम अयुत्तं, एवञ्हि सति मया तुम्हेसु एकं सेट्ठं, सेसा हीना करोन्तेन कलहो वड्ढितो भविस्सति, को बाहितपापो ब्राह्मणो कलहं उदीरये वड्ढेय्य। एवरूपस्स हि कलहवड्ढनं नाम अयुत्तं, तस्मा इतो गत्वा अत्तनो पितरं भूताधिपं सक्कमेव पुच्छथ, सचे अत्तनो उत्तमं अधमञ्च न जानाथाति।
Tassattho – bhadde sugatte, idaṃ tumhehi vuttaṃ vacanaṃ mama ayuttaṃ, evañhi sati mayā tumhesu ekaṃ seṭṭhaṃ, sesā hīnā karontena kalaho vaḍḍhito bhavissati, ko bāhitapāpo brāhmaṇo kalahaṃ udīraye vaḍḍheyya. Evarūpassa hi kalahavaḍḍhanaṃ nāma ayuttaṃ, tasmā ito gatvā attano pitaraṃ bhūtādhipaṃ sakkameva pucchatha, sace attano uttamaṃ adhamañca na jānāthāti.
ततो सत्था गाथमाह –
Tato satthā gāthamāha –
२२०.
220.
‘‘ता नारदेन परमप्पकोपिता, उदीरिता वण्णमदेन मत्ता।
‘‘Tā nāradena paramappakopitā, udīritā vaṇṇamadena mattā;
सकासे गन्त्वान सहस्सचक्खुनो, पुच्छिंसु भूताधिपं का नु सेय्यसी’’ति॥
Sakāse gantvāna sahassacakkhuno, pucchiṃsu bhūtādhipaṃ kā nu seyyasī’’ti.
तत्थ परमप्पकोपिताति पुप्फं अददन्तेन अतिविय कोपिता तस्स कुपिता हुत्वा। उदीरिताति ‘‘भूताधिपमेव पुच्छथा’’ति वुत्ता। सहस्सचक्खुनोति सक्कस्स सन्तिकं गन्त्वा। का नूति अम्हाकं अन्तरे कतमा उत्तमाति पुच्छिंसु।
Tattha paramappakopitāti pupphaṃ adadantena ativiya kopitā tassa kupitā hutvā. Udīritāti ‘‘bhūtādhipameva pucchathā’’ti vuttā. Sahassacakkhunoti sakkassa santikaṃ gantvā. Kā nūti amhākaṃ antare katamā uttamāti pucchiṃsu.
एवं पुच्छित्वा ठिता –
Evaṃ pucchitvā ṭhitā –
२२१.
221.
‘‘ता दिस्वा आयत्तमना पुरिन्ददो, इच्चब्रवी देववरो कतञ्जली।
‘‘Tā disvā āyattamanā purindado, iccabravī devavaro katañjalī;
सब्बाव वो होथ सुगत्ते सादिसी, कोनेव भद्दे कलहं उदीरयी’’ति॥
Sabbāva vo hotha sugatte sādisī, koneva bhadde kalahaṃ udīrayī’’ti.
तत्थ ता दिस्वाति, भिक्खवे, चतस्सोपि अत्तनो सन्तिकं आगता दिस्वा। आयत्तमनाति उस्सुक्कमना ब्यावटचित्ता। कतञ्जलीति नमस्समानाहि देवताहि पग्गहितञ्जली। सादिसीति सब्बाव तुम्हे सादिसियो। को नेवाति को नु एवं। कलहं उदीरयीति इदं नानागाहं विग्गहं कथेसि वड्ढेसि।
Tattha tā disvāti, bhikkhave, catassopi attano santikaṃ āgatā disvā. Āyattamanāti ussukkamanā byāvaṭacittā. Katañjalīti namassamānāhi devatāhi paggahitañjalī. Sādisīti sabbāva tumhe sādisiyo. Ko nevāti ko nu evaṃ. Kalahaṃ udīrayīti idaṃ nānāgāhaṃ viggahaṃ kathesi vaḍḍhesi.
अथस्स ता कथयमाना गाथमाहंसु –
Athassa tā kathayamānā gāthamāhaṃsu –
२२२.
222.
‘‘यो सब्बलोकच्चरितो महामुनि, धम्मे ठितो नारदो सच्चनिक्कमो।
‘‘Yo sabbalokaccarito mahāmuni, dhamme ṭhito nārado saccanikkamo;
सो नोब्रवि गिरिवरे गन्धमादने, गन्त्वान भूताधिपमेव पुच्छथ।
So nobravi girivare gandhamādane, gantvāna bhūtādhipameva pucchatha;
सचे न जानाथ इधुत्तमाधम’’न्ति॥
Sace na jānātha idhuttamādhama’’nti.
तत्थ सच्चनिक्कमोति तथपरक्कमो।
Tattha saccanikkamoti tathaparakkamo.
तं सुत्वा सक्को ‘‘इमा चतस्सोपि मय्हं धीतरोव, सचाहं ‘एतासु एका गुणसम्पन्ना उत्तमा’ति वक्खामि, सेसा कुज्झिस्सन्ति, न सक्का अयं अड्डो विनिच्छिनितुं, इमा हिमवन्ते कोसियतापसस्स सन्तिकं पेसेसामि, सो एतासं अड्डं विनिच्छिनिस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अहं तुम्हाकं अड्डं न विनिच्छिनिस्सामि, हिमवन्ते कोसियो नाम तापसो अत्थि, तस्साहं अत्तनो सुधाभोजनं पेसेस्सामि, सो परस्स अदत्वा न भुञ्जति, ददन्तो च विचिनित्वा गुणवन्तानं देति, या तुम्हेसु तस्स हत्थतो भत्तं लभिस्सति, सा उत्तमा भविस्सती’’ति आचिक्खन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā sakko ‘‘imā catassopi mayhaṃ dhītarova, sacāhaṃ ‘etāsu ekā guṇasampannā uttamā’ti vakkhāmi, sesā kujjhissanti, na sakkā ayaṃ aḍḍo vinicchinituṃ, imā himavante kosiyatāpasassa santikaṃ pesesāmi, so etāsaṃ aḍḍaṃ vinicchinissatī’’ti cintetvā ‘‘ahaṃ tumhākaṃ aḍḍaṃ na vinicchinissāmi, himavante kosiyo nāma tāpaso atthi, tassāhaṃ attano sudhābhojanaṃ pesessāmi, so parassa adatvā na bhuñjati, dadanto ca vicinitvā guṇavantānaṃ deti, yā tumhesu tassa hatthato bhattaṃ labhissati, sā uttamā bhavissatī’’ti ācikkhanto gāthamāha –
२२३.
223.
‘‘असु ब्रहारञ्ञचरो महामुनि, नादत्वा भत्तं वरगत्ते भुञ्जति।
‘‘Asu brahāraññacaro mahāmuni, nādatvā bhattaṃ varagatte bhuñjati;
विचेय्य दानानि ददाति कोसियो,
Viceyya dānāni dadāti kosiyo,
यस्सा हि सो दस्सति साव सेय्यसी’’ति॥
Yassā hi so dassati sāva seyyasī’’ti.
तत्थ ब्रहारञ्ञधरोति महाअरञ्ञवासी।
Tattha brahāraññadharoti mahāaraññavāsī.
इति सो तापसस्स सन्तिकं पेसेत्वा मातलिं पक्कोसापेत्वा तस्स सन्तिकं पेसेन्तो अनन्तरं गाथमाह –
Iti so tāpasassa santikaṃ pesetvā mātaliṃ pakkosāpetvā tassa santikaṃ pesento anantaraṃ gāthamāha –
२२४.
224.
‘‘असू हि यो सम्मति दक्खिणं दिसं, गङ्गाय तीरे हिमवन्तपस्सनि।
‘‘Asū hi yo sammati dakkhiṇaṃ disaṃ, gaṅgāya tīre himavantapassani;
स कोसियो दुल्लभपानभोजनो, तस्स सुधं पापय देवसारथी’’ति॥
Sa kosiyo dullabhapānabhojano, tassa sudhaṃ pāpaya devasārathī’’ti.
तत्थ सम्मतीति वसति। दक्खिणन्ति हिमवन्तस्स दक्खिणाय दिसाय। पस्सनीति पस्से।
Tattha sammatīti vasati. Dakkhiṇanti himavantassa dakkhiṇāya disāya. Passanīti passe.
ततो सत्था आह –
Tato satthā āha –
२२५.
225.
‘‘स मातली देववरेन पेसितो, सहस्सयुत्तं अभिरुय्ह सन्दनं।
‘‘Sa mātalī devavarena pesito, sahassayuttaṃ abhiruyha sandanaṃ;
सुखिप्पमेव उपगम्म अस्समं, अदिस्समानो मुनिनो सुधं अदा’’ति॥
Sukhippameva upagamma assamaṃ, adissamāno munino sudhaṃ adā’’ti.
तत्थ अदिस्समानोति, भिक्खवे, सो मातलि देवराजस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा तं अस्समं गन्त्वा अदिस्समानकायो हुत्वा तस्स सुधं अदासि, ददमानो च रत्तिं पधानमनुयुञ्जित्वा पच्चूससमये अग्गिं परिचरित्वा विभाताय रत्तिया उदेन्तं सूरियं नमस्समानस्स ठितस्स तस्स हत्थे सुधाभोजनपातिं ठपेसि।
Tattha adissamānoti, bhikkhave, so mātali devarājassa vacanaṃ sampaṭicchitvā taṃ assamaṃ gantvā adissamānakāyo hutvā tassa sudhaṃ adāsi, dadamāno ca rattiṃ padhānamanuyuñjitvā paccūsasamaye aggiṃ paricaritvā vibhātāya rattiyā udentaṃ sūriyaṃ namassamānassa ṭhitassa tassa hatthe sudhābhojanapātiṃ ṭhapesi.
कोसियो तं गहेत्वा ठितकोव गाथाद्वयमाह –
Kosiyo taṃ gahetvā ṭhitakova gāthādvayamāha –
२२६.
226.
‘‘उदग्गिहुत्तं उपतिट्ठतो हि मे, पभङ्करं लोकतमोनुदुत्तमं।
‘‘Udaggihuttaṃ upatiṭṭhato hi me, pabhaṅkaraṃ lokatamonuduttamaṃ;
सब्बानि भूतानि अधिच्च वासवो।
Sabbāni bhūtāni adhicca vāsavo;
को नेव मे पाणिसु किं सुधोदहि॥
Ko neva me pāṇisu kiṃ sudhodahi.
२२७.
227.
‘‘सङ्खूपमं सेतमतुल्यदस्सनं, सुचिं सुगन्धं पियरूपमब्भुतं।
‘‘Saṅkhūpamaṃ setamatulyadassanaṃ, suciṃ sugandhaṃ piyarūpamabbhutaṃ;
अदिट्ठपुब्बं मम जातु चक्खुभि, का देवता पाणिसु किं सुधोदही’’ति॥
Adiṭṭhapubbaṃ mama jātu cakkhubhi, kā devatā pāṇisu kiṃ sudhodahī’’ti.
तत्थ उदग्गिहुत्तन्ति उदकअग्गिहुत्तं परिचरित्वा अग्गिसालतो निक्खम्म पण्णसालद्वारे ठत्वा पभङ्करं लोकतमोनुदं उत्तमं आदिच्चं उपतिट्ठतो मम सब्बानि भूतानि अधिच्च अतिक्कमित्वा वत्तमानो वासवो नु खो एवं मम पाणीसु किं सुधं किं नामेतं ओदहि। ‘‘सङ्खूपम’’न्तिआदीहि ठितकोव सुधं वण्णेति।
Tattha udaggihuttanti udakaaggihuttaṃ paricaritvā aggisālato nikkhamma paṇṇasāladvāre ṭhatvā pabhaṅkaraṃ lokatamonudaṃ uttamaṃ ādiccaṃ upatiṭṭhato mama sabbāni bhūtāni adhicca atikkamitvā vattamāno vāsavo nu kho evaṃ mama pāṇīsu kiṃ sudhaṃ kiṃ nāmetaṃ odahi. ‘‘Saṅkhūpama’’ntiādīhi ṭhitakova sudhaṃ vaṇṇeti.
ततो मातलि आह –
Tato mātali āha –
२२८.
228.
‘‘अहं महिन्देन महेसि पेसितो, सुधाभिहासिं तुरितो महामुनि।
‘‘Ahaṃ mahindena mahesi pesito, sudhābhihāsiṃ turito mahāmuni;
जानासि मं मातलि देवसारथि, भुञ्जस्सु भत्तुत्तम माभिवारयि॥
Jānāsi maṃ mātali devasārathi, bhuñjassu bhattuttama mābhivārayi.
२२९.
229.
‘‘भुत्ता च सा द्वादस हन्ति पापके, खुदं पिपासं अरतिं दरक्लमं।
‘‘Bhuttā ca sā dvādasa hanti pāpake, khudaṃ pipāsaṃ aratiṃ daraklamaṃ;
कोधूपनाहञ्च विवादपेसुणं, सीतुण्ह तन्दिञ्च रसुत्तमं इद’’न्ति॥
Kodhūpanāhañca vivādapesuṇaṃ, sītuṇha tandiñca rasuttamaṃ ida’’nti.
तत्थ सुधाभिहासिन्ति इमं सुधाभोजनं तुय्हं अभिहरिं। जानासीति जानाहि मं त्वं, अहं मातलि नाम देवसारथीति अत्थो। माभिवारयीति न भुञ्जामीति अप्पटिक्खिपित्वा भुञ्ज मा पपञ्च करि। पापकेति अयञ्हि सुधा भुत्ता द्वादस पापधम्मे हनति। खुदन्ति पठमं ताव छातभावं हनति, दुतियं पानीयपिपासं, ततियं उक्कण्ठितं, चतुत्थं कायदरथं, पञ्चमं किलन्तभावं, छट्ठं कोधं, सत्तमं उपनाहं, अट्ठमं विवादं, नवमं पेसुणं, दसमं सीतं, एकादसमं उण्हं, द्वादसमं तन्दिं आलसियभावं, इदं रसुत्तमं उत्तमरसं सुधाभोजनं इमे द्वादस पापधम्मे हनति।
Tattha sudhābhihāsinti imaṃ sudhābhojanaṃ tuyhaṃ abhihariṃ. Jānāsīti jānāhi maṃ tvaṃ, ahaṃ mātali nāma devasārathīti attho. Mābhivārayīti na bhuñjāmīti appaṭikkhipitvā bhuñja mā papañca kari. Pāpaketi ayañhi sudhā bhuttā dvādasa pāpadhamme hanati. Khudanti paṭhamaṃ tāva chātabhāvaṃ hanati, dutiyaṃ pānīyapipāsaṃ, tatiyaṃ ukkaṇṭhitaṃ, catutthaṃ kāyadarathaṃ, pañcamaṃ kilantabhāvaṃ, chaṭṭhaṃ kodhaṃ, sattamaṃ upanāhaṃ, aṭṭhamaṃ vivādaṃ, navamaṃ pesuṇaṃ, dasamaṃ sītaṃ, ekādasamaṃ uṇhaṃ, dvādasamaṃ tandiṃ ālasiyabhāvaṃ, idaṃ rasuttamaṃ uttamarasaṃ sudhābhojanaṃ ime dvādasa pāpadhamme hanati.
तं सुत्वा कोसियो अत्तनो वतसमादानं आविकरोन्तो –
Taṃ sutvā kosiyo attano vatasamādānaṃ āvikaronto –
२३०.
230.
‘‘न कप्पती मातलि मय्ह भुञ्जितुं, पुब्बे अदत्वा इति मे वतुत्तमं।
‘‘Na kappatī mātali mayha bhuñjituṃ, pubbe adatvā iti me vatuttamaṃ;
न चापि एकास्नमरियपूजितं, असंविभागी च सुखं न विन्दती’’ति॥ –
Na cāpi ekāsnamariyapūjitaṃ, asaṃvibhāgī ca sukhaṃ na vindatī’’ti. –
गाथं वत्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हेहि परस्स अदत्वा भोजने कं दोसं दिस्वा इदं वतं समादिन्न’’न्ति मातलिना पुट्ठो आह –
Gāthaṃ vatvā, ‘‘bhante, tumhehi parassa adatvā bhojane kaṃ dosaṃ disvā idaṃ vataṃ samādinna’’nti mātalinā puṭṭho āha –
२३१.
231.
‘‘थीघातका ये चिमे पारदारिका, मित्तद्दुनो ये च सपन्ति सुब्बते।
‘‘Thīghātakā ye cime pāradārikā, mittadduno ye ca sapanti subbate;
सब्बे च ते मच्छरिपञ्चमाधमा, तस्मा अदत्वा उदकम्पि नास्निये॥
Sabbe ca te maccharipañcamādhamā, tasmā adatvā udakampi nāsniye.
२३२.
232.
‘‘सोहित्थिया वा पुरिसस्स वा पन, दस्सामि दानं विदुसम्पवण्णितं।
‘‘Sohitthiyā vā purisassa vā pana, dassāmi dānaṃ vidusampavaṇṇitaṃ;
सद्धा वदञ्ञू इध वीतमच्छरा, भवन्ति हेते सुचिसच्चसम्मता’’ति॥
Saddhā vadaññū idha vītamaccharā, bhavanti hete sucisaccasammatā’’ti.
तत्थ पुब्बेति पठमं अदत्वा, अथ वा इति मे पुब्बे वतुत्तमं इदं पुब्बेव मया वतं समादिन्नन्ति दस्सेति। न चापि एकास्नमरियपूजितन्ति एककस्स असनं न अरियेहि बुद्धादीहि पूजितं। सुखन्ति दिब्बमानुसिकं सुखं न लभति। थीघातकाति इत्थिघातका। ये चिमेति ये च इमे। सपन्तीति अक्कोसन्ति। सुब्बतेति धम्मिकसमणब्राह्मणे। मच्छरिपञ्चमाति मच्छरी पञ्चमो एतेसन्ति मच्छरिपञ्चमा। अधमाति इमे पञ्च अधमा नाम। तस्माति यस्मा अहं पञ्चमअधमभावभयेन अदत्वा उदकम्पि नास्निये न परिभुञ्जिस्सामीति इमं वतं समादियिं। सोहित्थिया वाति सो अहं इत्थिया वा। विदुसम्पवण्णितन्ति विदूहि पण्डितेहि बुद्धादीहि वण्णितं। सुचिसच्चसम्मताति एते ओकप्पनियसद्धाय समन्नागता वदञ्ञू वीतमच्छरा पुरिसा सुची चेव उत्तमसम्मता च होन्तीति अत्थो।
Tattha pubbeti paṭhamaṃ adatvā, atha vā iti me pubbe vatuttamaṃ idaṃ pubbeva mayā vataṃ samādinnanti dasseti. Na cāpi ekāsnamariyapūjitanti ekakassa asanaṃ na ariyehi buddhādīhi pūjitaṃ. Sukhanti dibbamānusikaṃ sukhaṃ na labhati. Thīghātakāti itthighātakā. Ye cimeti ye ca ime. Sapantīti akkosanti. Subbateti dhammikasamaṇabrāhmaṇe. Maccharipañcamāti maccharī pañcamo etesanti maccharipañcamā. Adhamāti ime pañca adhamā nāma. Tasmāti yasmā ahaṃ pañcamaadhamabhāvabhayena adatvā udakampi nāsniye na paribhuñjissāmīti imaṃ vataṃ samādiyiṃ. Sohitthiyā vāti so ahaṃ itthiyā vā. Vidusampavaṇṇitanti vidūhi paṇḍitehi buddhādīhi vaṇṇitaṃ. Sucisaccasammatāti ete okappaniyasaddhāya samannāgatā vadaññū vītamaccharā purisā sucī ceva uttamasammatā ca hontīti attho.
तं सुत्वा मातलि दिस्समानकायेन अट्ठासि। तस्मिं खणे ता चतस्सो देवकञ्ञायो चतुद्दिसं अट्ठंसु, सिरी पाचीनदिसाय अट्ठासि, आसा दक्खिणदिसाय, सद्धा पच्छिमदिसाय, हिरी उत्तरदिसाय। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā mātali dissamānakāyena aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe tā catasso devakaññāyo catuddisaṃ aṭṭhaṃsu, sirī pācīnadisāya aṭṭhāsi, āsā dakkhiṇadisāya, saddhā pacchimadisāya, hirī uttaradisāya. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३३.
233.
‘‘अतो मता देववरेन पेसिता, कञ्ञा चतस्सो कनकत्तचूपमा।
‘‘Ato matā devavarena pesitā, kaññā catasso kanakattacūpamā;
आसा च सद्धा च सिरी ततो हिरी, तं अस्समं आगमु यत्थ कोसियो॥
Āsā ca saddhā ca sirī tato hirī, taṃ assamaṃ āgamu yattha kosiyo.
२३४.
234.
‘‘ता दिस्वा सब्बो परमप्पमोदितो, सुभेन वण्णेन सिखारिवग्गिनो।
‘‘Tā disvā sabbo paramappamodito, subhena vaṇṇena sikhārivaggino;
कञ्ञा चतस्सो चतुरो चतुद्दिसा, इच्चब्रवी मातलिनो च सम्मुखा॥
Kaññā catasso caturo catuddisā, iccabravī mātalino ca sammukhā.
२३५.
235.
‘‘पुरिमं दिसं का त्वं पभासि देवते, अलङ्कता तारवराव ओसधी।
‘‘Purimaṃ disaṃ kā tvaṃ pabhāsi devate, alaṅkatā tāravarāva osadhī;
पुच्छामि तं कञ्चनवेल्लिविग्गहे, आचिक्ख मे त्वं कतमासि देवता॥
Pucchāmi taṃ kañcanavelliviggahe, ācikkha me tvaṃ katamāsi devatā.
२३६.
236.
‘‘सिराह देवी मनुजेहि पूजिता, अपापसत्तूपनिसेविनी सदा।
‘‘Sirāha devī manujehi pūjitā, apāpasattūpanisevinī sadā;
सुधाविवादेन तवन्तिमागता, तं मं सुधाय वरपञ्ञ भाजय॥
Sudhāvivādena tavantimāgatā, taṃ maṃ sudhāya varapañña bhājaya.
२३७.
237.
‘‘यस्साहमिच्छामि सुधं महामुनि, सो सब्बकामेहि नरो पमोदति।
‘‘Yassāhamicchāmi sudhaṃ mahāmuni, so sabbakāmehi naro pamodati;
सिरीति मं जानहि जूहतुत्तम, तं मं सुधाय वरपञ्ञ भाजया’’ति॥
Sirīti maṃ jānahi jūhatuttama, taṃ maṃ sudhāya varapañña bhājayā’’ti.
तत्थ अतोति ततो। मताति अनुमता, अथ देववरेन अनुमता चेव पेसिता चाति अत्थो। सब्बो परमप्पमोदितोति अनवसेसो हुत्वा अतिपमोदितो। ‘‘साम’’न्तिपि पाठो, ता देवता सामं दिस्वाति अत्थो। चतुरोति चतुरा। अयमेव वा पाठो, चातुरियेन समन्नागताति अत्थो। तारवराति तारकानं वरा। कञ्चनवेल्लिविग्गहेति कञ्चनरूपसदिससरीरे। सिराहाति सिरी अहं। तवन्तिमागताति तव सन्तिकं आगता। भाजयाति यथा मं सुधा भजति, तथा करोहि, सुधं मे देहीति अत्थो। जानहीति जान। जूहतुत्तमाति अग्गिं जुहन्तानं उत्तम।
Tattha atoti tato. Matāti anumatā, atha devavarena anumatā ceva pesitā cāti attho. Sabbo paramappamoditoti anavaseso hutvā atipamodito. ‘‘Sāma’’ntipi pāṭho, tā devatā sāmaṃ disvāti attho. Caturoti caturā. Ayameva vā pāṭho, cāturiyena samannāgatāti attho. Tāravarāti tārakānaṃ varā. Kañcanavelliviggaheti kañcanarūpasadisasarīre. Sirāhāti sirī ahaṃ. Tavantimāgatāti tava santikaṃ āgatā. Bhājayāti yathā maṃ sudhā bhajati, tathā karohi, sudhaṃ me dehīti attho. Jānahīti jāna. Jūhatuttamāti aggiṃ juhantānaṃ uttama.
तं सुत्वा कोसियो आह –
Taṃ sutvā kosiyo āha –
२३८.
238.
‘‘सिप्पेन विज्जाचरणेन बुद्धिया, नरा उपेता पगुणा सकम्मुना।
‘‘Sippena vijjācaraṇena buddhiyā, narā upetā paguṇā sakammunā;
तया विहीना न लभन्ति किञ्चनं, तयिदं न साधु यदिदं तया कतं॥
Tayā vihīnā na labhanti kiñcanaṃ, tayidaṃ na sādhu yadidaṃ tayā kataṃ.
२३९.
239.
‘‘पस्सामि पोसं अलसं महग्घसं, सुदुक्कुलीनम्पि अरूपिमं नरं।
‘‘Passāmi posaṃ alasaṃ mahagghasaṃ, sudukkulīnampi arūpimaṃ naraṃ;
तयानुगुत्तो सिरि जातिमामपि, पेसेति दासं विय भोगवा सुखी॥
Tayānugutto siri jātimāmapi, peseti dāsaṃ viya bhogavā sukhī.
२४०.
240.
‘‘तं तं असच्चं अविभज्जसेविनिं, जानामि मूळ्हं विदुरानुपातिनिं।
‘‘Taṃ taṃ asaccaṃ avibhajjaseviniṃ, jānāmi mūḷhaṃ vidurānupātiniṃ;
न तादिसी अरहति आसनूदकं, कुतो सुधा गच्छ न मय्ह रुच्चसी’’ति॥
Na tādisī arahati āsanūdakaṃ, kuto sudhā gaccha na mayha ruccasī’’ti.
तत्थ सिप्पेनाति हत्थिअस्सरथधनुसिप्पादिना। विज्जाचरणेनाति वेदत्तयसङ्खाताय विज्जाय चेव सीलेन च। पगुणा सकम्मुनाति अत्तनो पुरिसकारेन पधानगुणसमन्नागता। किञ्चनन्ति किञ्चि अप्पमत्तकम्पि यसं वा सुखं वा न लभन्ति। यदिदन्ति यं एतं इस्सरियत्थाय सिप्पानि उग्गण्हित्वा चरन्तानं तया वेकल्लं कतं, तं ते न साधु। अरूपिमन्ति विरूपं। तयानुगुत्तोति तया अनुरक्खितो। जातिमामपीति जातिसम्पन्नम्पि सिप्पविज्जाचरणबुद्धिकम्मेहि सम्पन्नम्पि। पेसेतीति पेसनकारकं करोति। तं तन्ति तस्मा तं। असच्चन्ति सभावसङ्खाते सच्चे अवत्तनताय असच्चं उत्तमभावरहितं। अविभज्जसेविनिन्ति अविभजित्वा युत्तायुत्तं अजानित्वा सिप्पादिसम्पन्नेपि इतरेपि सेवमानं। विदुरानुपातिनिन्ति पण्डितानुपातिनिं पण्डिते पातेत्वा पोथेत्वा विहेठेत्वा चरमानं। कुतो सुधाति तादिसाय निग्गुणाय कुतो सुधाभोजनं, न मे रुच्चसि, गच्छ मा इध तिट्ठाति।
Tattha sippenāti hatthiassarathadhanusippādinā. Vijjācaraṇenāti vedattayasaṅkhātāya vijjāya ceva sīlena ca. Paguṇā sakammunāti attano purisakārena padhānaguṇasamannāgatā. Kiñcananti kiñci appamattakampi yasaṃ vā sukhaṃ vā na labhanti. Yadidanti yaṃ etaṃ issariyatthāya sippāni uggaṇhitvā carantānaṃ tayā vekallaṃ kataṃ, taṃ te na sādhu. Arūpimanti virūpaṃ. Tayānuguttoti tayā anurakkhito. Jātimāmapīti jātisampannampi sippavijjācaraṇabuddhikammehi sampannampi. Pesetīti pesanakārakaṃ karoti. Taṃ tanti tasmā taṃ. Asaccanti sabhāvasaṅkhāte sacce avattanatāya asaccaṃ uttamabhāvarahitaṃ. Avibhajjasevininti avibhajitvā yuttāyuttaṃ ajānitvā sippādisampannepi itarepi sevamānaṃ. Vidurānupātininti paṇḍitānupātiniṃ paṇḍite pātetvā pothetvā viheṭhetvā caramānaṃ. Kuto sudhāti tādisāya nigguṇāya kuto sudhābhojanaṃ, na me ruccasi, gaccha mā idha tiṭṭhāti.
सा तेन पटिक्खित्ता तत्थेवन्तरधायि। ततो सो आसाय सद्धिं सल्लपन्तो आह –
Sā tena paṭikkhittā tatthevantaradhāyi. Tato so āsāya saddhiṃ sallapanto āha –
२४१.
241.
‘‘का सुक्कदाठा पटिमुक्ककुण्डला, चित्तङ्गदा कम्बुविमट्ठधारिनी।
‘‘Kā sukkadāṭhā paṭimukkakuṇḍalā, cittaṅgadā kambuvimaṭṭhadhārinī;
ओसित्तवण्णं परिदय्ह सोभसि, कुसग्गिरत्तं अपिळय्ह मञ्जरिं॥
Osittavaṇṇaṃ paridayha sobhasi, kusaggirattaṃ apiḷayha mañjariṃ.
२४२.
242.
‘‘मिगीव भन्ता सरचापधारिना, विराधिता मन्दमिव उदिक्खसि।
‘‘Migīva bhantā saracāpadhārinā, virādhitā mandamiva udikkhasi;
को ते दुतीयो इद मन्दलोचने, न भायसि एकिका कानने वने’’ति॥
Ko te dutīyo ida mandalocane, na bhāyasi ekikā kānane vane’’ti.
तत्थ चित्तङ्गदाति चित्रेहि अङ्गदेहि समन्नागता। कम्बुविमट्ठधारिनीति करणपरिनिट्ठितेन विमट्ठसुवण्णालङ्कारधारिनी। ओसित्तवण्णन्ति अवसित्तउदकधारवण्णं दिब्बदुकूलं। परिदय्हाति निवासेत्वा चेव पारुपित्वा च। कुसग्गिरत्तन्ति कुसतिणग्गिसिखावण्णं। अपिळय्ह मञ्जरिन्ति सपल्लवं असोककण्णिकं कण्णे पिळन्धित्वाति वुत्तं होति। सरचापधारिनाति लुद्देन। विराधिताति विरद्धपहारा। मन्दमिवाति यथा सा मिगी भीता वनन्तरे ठत्वा तं मन्दं मन्दं ओलोकेति, एवं ओलोकेसि।
Tattha cittaṅgadāti citrehi aṅgadehi samannāgatā. Kambuvimaṭṭhadhārinīti karaṇapariniṭṭhitena vimaṭṭhasuvaṇṇālaṅkāradhārinī. Osittavaṇṇanti avasittaudakadhāravaṇṇaṃ dibbadukūlaṃ. Paridayhāti nivāsetvā ceva pārupitvā ca. Kusaggirattanti kusatiṇaggisikhāvaṇṇaṃ. Apiḷayha mañjarinti sapallavaṃ asokakaṇṇikaṃ kaṇṇe piḷandhitvāti vuttaṃ hoti. Saracāpadhārināti luddena. Virādhitāti viraddhapahārā. Mandamivāti yathā sā migī bhītā vanantare ṭhatvā taṃ mandaṃ mandaṃ oloketi, evaṃ olokesi.
ततो आसा आह –
Tato āsā āha –
२४३.
243.
‘‘न मे दुतीयो इध मत्थि कोसिय, मसक्कसारप्पभवम्हि देवता।
‘‘Na me dutīyo idha matthi kosiya, masakkasārappabhavamhi devatā;
आसा सुधासाय तवन्तिमागता, तं मं सुधाय वरपञ्ञ भाजया’’ति॥
Āsā sudhāsāya tavantimāgatā, taṃ maṃ sudhāya varapañña bhājayā’’ti.
तत्थ मसक्कसारप्पभवाति तावतिंसभवने सम्भवा।
Tattha masakkasārappabhavāti tāvatiṃsabhavane sambhavā.
तं सुत्वा कोसियो ‘‘त्वं किर यो ते रुच्चति, तस्स आसाफलनिप्फादनेन आसं देसि, यो ते न रुच्चति, तस्स न देसि, नत्थि तया समा पत्थितत्थविनासिका’’ति दीपेन्तो आह –
Taṃ sutvā kosiyo ‘‘tvaṃ kira yo te ruccati, tassa āsāphalanipphādanena āsaṃ desi, yo te na ruccati, tassa na desi, natthi tayā samā patthitatthavināsikā’’ti dīpento āha –
२४४.
244.
‘‘आसाय यन्ति वाणिजा धनेसिनो, नावं समारुय्ह परेन्ति अण्णवे।
‘‘Āsāya yanti vāṇijā dhanesino, nāvaṃ samāruyha parenti aṇṇave;
ते तत्थ सीदन्ति अथोपि एकदा, जीनाधना एन्ति विनट्ठपाभता॥
Te tattha sīdanti athopi ekadā, jīnādhanā enti vinaṭṭhapābhatā.
२४५.
245.
‘‘आसाय खेत्तानि कसन्ति कस्सका, वपन्ति बीजानि करोन्तुपायसो।
‘‘Āsāya khettāni kasanti kassakā, vapanti bījāni karontupāyaso;
ईतीनिपातेन अवुट्ठिताय वा, न किञ्चि विन्दन्ति ततो फलागमं॥
Ītīnipātena avuṭṭhitāya vā, na kiñci vindanti tato phalāgamaṃ.
२४६.
246.
‘‘अथत्तकारानि करोन्ति भत्तुसु, आसं पुरक्खत्वा नरा सुखेसिनो।
‘‘Athattakārāni karonti bhattusu, āsaṃ purakkhatvā narā sukhesino;
ते भत्तुरत्था अतिगाळ्हिता पुन, दिसा पनस्सन्ति अलद्ध किञ्चनं॥
Te bhatturatthā atigāḷhitā puna, disā panassanti aladdha kiñcanaṃ.
२४७.
247.
‘‘हित्वान धञ्ञञ्च धनञ्च ञातके, आसाय सग्गाधिमना सुखेसिनो।
‘‘Hitvāna dhaññañca dhanañca ñātake, āsāya saggādhimanā sukhesino;
तपन्ति लूखम्पि तपं चिरन्तरं, कुमग्गमारुय्ह परेन्ति दुग्गतिं॥
Tapanti lūkhampi tapaṃ cirantaraṃ, kumaggamāruyha parenti duggatiṃ.
२४८.
248.
‘‘आसा विसंवादिकसम्मता इमे, आसे सुधासं विनयस्सु अत्तनि।
‘‘Āsā visaṃvādikasammatā ime, āse sudhāsaṃ vinayassu attani;
न तादिसी अरहति आसनूदकं, कुतो सुधा गच्छ न मय्ह रुच्चसी’’ति॥
Na tādisī arahati āsanūdakaṃ, kuto sudhā gaccha na mayha ruccasī’’ti.
तत्थ परेन्तीति पक्खन्दन्ति। जीनाधनाति जीनधना। इति तव वसेन एके सम्पज्जन्ति एके विपज्जन्ति, नत्थि तया सदिसा पापधम्माति वदति। करोन्तुपायसोति तं तं किच्चं उपायेन करोन्ति। ईतीनिपातेनाति विसमवातमूसिकसलभसुकपाणकसेतट्ठिकरोगादीनं सस्सुपद्दवानं अञ्ञतरनिपातेन वा। ततोति ततो सस्सतो ते किञ्चि फलं न विन्दन्ति, तेसम्पि आसच्छेदनकम्मं त्वमेव करोसीति वदति। अथत्तकारानीति युद्धभूमीसु पुरिसकारे। आसं पुरक्खत्वाति इस्सरियासं पुरतो कत्वा। भत्तुरत्थाति सामिनो अत्थाय। अतिगाळिताति पच्चत्थिकेहि अतिपीळिता विलुत्तसापतेय्या द्धस्तसेनवाहना हुत्वा। पनस्सन्तीति पलायन्ति। अलद्ध किञ्चनन्ति किञ्चि इस्सरियं अलभित्वा । इति एतेसम्पि इस्सरियालाभं त्वमेव करोसीति वदति। सग्गाधिमनाति सग्गं अधिगन्तुमना। लूखन्ति निरोजं पञ्चतपादिकं कायकिलमथं। चिरन्तरन्ति चिरकालं। आसा विसंवादिकसम्मता इमेति एवं इमे सत्ता सग्गासाय दुग्गतिं गच्छन्ति, तस्मा त्वं आसा नाम विसंवादिकसम्मता विसंवादिकाति सङ्खं गता। आसेति तं आलपति।
Tattha parentīti pakkhandanti. Jīnādhanāti jīnadhanā. Iti tava vasena eke sampajjanti eke vipajjanti, natthi tayā sadisā pāpadhammāti vadati. Karontupāyasoti taṃ taṃ kiccaṃ upāyena karonti. Ītīnipātenāti visamavātamūsikasalabhasukapāṇakasetaṭṭhikarogādīnaṃ sassupaddavānaṃ aññataranipātena vā. Tatoti tato sassato te kiñci phalaṃ na vindanti, tesampi āsacchedanakammaṃ tvameva karosīti vadati. Athattakārānīti yuddhabhūmīsu purisakāre. Āsaṃ purakkhatvāti issariyāsaṃ purato katvā. Bhatturatthāti sāmino atthāya. Atigāḷitāti paccatthikehi atipīḷitā viluttasāpateyyā ddhastasenavāhanā hutvā. Panassantīti palāyanti. Aladdha kiñcananti kiñci issariyaṃ alabhitvā . Iti etesampi issariyālābhaṃ tvameva karosīti vadati. Saggādhimanāti saggaṃ adhigantumanā. Lūkhanti nirojaṃ pañcatapādikaṃ kāyakilamathaṃ. Cirantaranti cirakālaṃ. Āsā visaṃvādikasammatā imeti evaṃ ime sattā saggāsāya duggatiṃ gacchanti, tasmā tvaṃ āsā nāma visaṃvādikasammatā visaṃvādikāti saṅkhaṃ gatā. Āseti taṃ ālapati.
सापि तेन पटिक्खित्ता अन्तरधायि। ततो सद्धाय सद्धिं सल्लपन्तो गाथमाह –
Sāpi tena paṭikkhittā antaradhāyi. Tato saddhāya saddhiṃ sallapanto gāthamāha –
२४९.
249.
‘‘दद्दल्लमाना यससा यसस्सिनी, जिघञ्ञनामव्हयनं दिसं पति।
‘‘Daddallamānā yasasā yasassinī, jighaññanāmavhayanaṃ disaṃ pati;
पुच्छामि तं कञ्चनवेल्लिविग्गहे, आचिक्ख मे त्वं कतमासि देवते’’ति॥
Pucchāmi taṃ kañcanavelliviggahe, ācikkha me tvaṃ katamāsi devate’’ti.
तत्थ दद्दल्लमानाति जलमाना। जिघञ्ञनामव्हयनन्ति अपराति च पच्छिमाति च एवं जिघञ्ञेन लामकेन नामेन वुच्चमानं दिसं पति दद्दल्लमाना तिट्ठसि।
Tattha daddallamānāti jalamānā. Jighaññanāmavhayananti aparāti ca pacchimāti ca evaṃ jighaññena lāmakena nāmena vuccamānaṃ disaṃ pati daddallamānā tiṭṭhasi.
ततो सा गाथमाह –
Tato sā gāthamāha –
२५०.
250.
‘‘सद्धाह देवी मनुजेहि पूजिता, अपापसत्तूपनिसेविनी सदा।
‘‘Saddhāha devī manujehi pūjitā, apāpasattūpanisevinī sadā;
सुधाविवादेन तवन्ति मागता, तं मं सुधाय वरपञ्ञ भाजया’’ति॥
Sudhāvivādena tavanti māgatā, taṃ maṃ sudhāya varapañña bhājayā’’ti.
तत्थ सद्धाति यस्स कस्सचि वचनपत्तियायना सावज्जापि होति अनवज्जापि। पूजिताति अनवज्जकोट्ठासवसेन पूजिता। अपापसत्तूपनिसेविनीति अनवज्जसद्धाय च एकन्तपत्तियायनुसभावार परेसुपि पत्तियायनविदहनसमत्थाय देवतायेतं नामं।
Tattha saddhāti yassa kassaci vacanapattiyāyanā sāvajjāpi hoti anavajjāpi. Pūjitāti anavajjakoṭṭhāsavasena pūjitā. Apāpasattūpanisevinīti anavajjasaddhāya ca ekantapattiyāyanusabhāvāra paresupi pattiyāyanavidahanasamatthāya devatāyetaṃ nāmaṃ.
अथं नं कोसियो ‘‘इमे सत्ता यस्स कस्सचि वचनं सद्दहित्वा तं तं करोन्ता कत्तब्बतो अकत्तब्बमेव बहुतरं करोन्ति, तं सब्बं तया कारितं नाम होती’’ति वत्वा एवमाह –
Athaṃ naṃ kosiyo ‘‘ime sattā yassa kassaci vacanaṃ saddahitvā taṃ taṃ karontā kattabbato akattabbameva bahutaraṃ karonti, taṃ sabbaṃ tayā kāritaṃ nāma hotī’’ti vatvā evamāha –
२५१.
251.
‘‘दानं दमं चागमथोपि संयमं, आदाय सद्धाय करोन्ति हेकदा।
‘‘Dānaṃ damaṃ cāgamathopi saṃyamaṃ, ādāya saddhāya karonti hekadā;
थेय्यं मुसा कूटमथोपि पेसुणं, करोन्ति हेके पुन विच्चुता तया॥
Theyyaṃ musā kūṭamathopi pesuṇaṃ, karonti heke puna viccutā tayā.
२५२.
252.
‘‘भरियासु पोसो सदिसीसु पेक्खवा, सीलूपपन्नासु पतिब्बतासुपि।
‘‘Bhariyāsu poso sadisīsu pekkhavā, sīlūpapannāsu patibbatāsupi;
विनेत्वान छन्दं कुलित्थिरासुपि, करोति सद्धं पुन कुम्भदासिया॥
Vinetvāna chandaṃ kulitthirāsupi, karoti saddhaṃ puna kumbhadāsiyā.
२५३.
253.
‘‘त्वमेव सद्धे परदारसेविनी, पापं करोसि कुसलम्पि रिञ्चसि।
‘‘Tvameva saddhe paradārasevinī, pāpaṃ karosi kusalampi riñcasi;
न तादिसी अरहति आसनूदकं, कुतो सुधा गच्छ न मय्ह रुच्चसी’’ति॥
Na tādisī arahati āsanūdakaṃ, kuto sudhā gaccha na mayha ruccasī’’ti.
तत्थ दानन्ति दसवत्थुकं पुञ्ञचेतनं। दमन्ति इन्द्रियदमनं। चागन्ति देय्यधम्मपरिच्चागं। संयमन्ति सीलं। आदाय सद्धायाति ‘‘एतानि दानादीनि महानिसंसानि कत्तब्बानी’’ति वदतं वचनं सद्धाय आदियित्वापि करोन्ति एकदा। कूटन्ति तुलाकूटादिकं वा गामकूटादिकं कम्मं वा। करोन्ति हेकेति एके मनुस्सा एवरूपेसु नाम कालेसु इमेसञ्च अत्थाय थेय्यादीनि कत्तब्बानीति केसञ्चि वचनं सद्दहित्वा एतानिपि करोन्ति। पुन विच्चुता तयाति पुन तया विसुत्ता सावज्जदुक्खविपाकानेतानि न कत्तब्बानीति वदतं वचनं अपत्तियायित्वापि करोन्ति। इति तव वसेन सावज्जम्पि अनवज्जम्पि करेय्यासि वदति।
Tattha dānanti dasavatthukaṃ puññacetanaṃ. Damanti indriyadamanaṃ. Cāganti deyyadhammapariccāgaṃ. Saṃyamanti sīlaṃ. Ādāya saddhāyāti ‘‘etāni dānādīni mahānisaṃsāni kattabbānī’’ti vadataṃ vacanaṃ saddhāya ādiyitvāpi karonti ekadā. Kūṭanti tulākūṭādikaṃ vā gāmakūṭādikaṃ kammaṃ vā. Karonti heketi eke manussā evarūpesu nāma kālesu imesañca atthāya theyyādīni kattabbānīti kesañci vacanaṃ saddahitvā etānipi karonti. Puna viccutā tayāti puna tayā visuttā sāvajjadukkhavipākānetāni na kattabbānīti vadataṃ vacanaṃ apattiyāyitvāpi karonti. Iti tava vasena sāvajjampi anavajjampi kareyyāsi vadati.
सदिसीसूति जातिगोत्तसीलादीहि सदिसीसु। पेक्खवाति पेक्खा वुच्चति तण्हा, सतण्होति अत्थो। छन्दन्ति छन्दरागं। करोति सद्धन्ति कुम्भदासियापि वचने सद्धं करोति, तस्सा ‘‘अहं तुम्हाकं इदं नाम उपकारं करिस्सामी’’ति वदन्तिया पत्तियायित्वा कुलित्थियोपि छड्डेत्वा तमेव पटिसेवति, असुका नाम तुम्हेसु पटिबद्धचित्ताति कुम्भदासियापि वचने सद्धं कत्वाव परदारं सेवति। त्वमेव सद्धे परदारसेविनीति यस्मा तं तं पत्तियायित्वा तव वसेन परदारं सेवन्ति पापं करोन्ति कुसलं जहन्ति, तस्मा त्वमेव परदारसेविनी त्वं पापानि करोसि, कुसलम्पि रिञ्चसि, नत्थि तया समा लोकविनासिका पापधम्मा, गच्छ न मे रुच्चसीति।
Sadisīsūti jātigottasīlādīhi sadisīsu. Pekkhavāti pekkhā vuccati taṇhā, sataṇhoti attho. Chandanti chandarāgaṃ. Karoti saddhanti kumbhadāsiyāpi vacane saddhaṃ karoti, tassā ‘‘ahaṃ tumhākaṃ idaṃ nāma upakāraṃ karissāmī’’ti vadantiyā pattiyāyitvā kulitthiyopi chaḍḍetvā tameva paṭisevati, asukā nāma tumhesu paṭibaddhacittāti kumbhadāsiyāpi vacane saddhaṃ katvāva paradāraṃ sevati. Tvameva saddhe paradārasevinīti yasmā taṃ taṃ pattiyāyitvā tava vasena paradāraṃ sevanti pāpaṃ karonti kusalaṃ jahanti, tasmā tvameva paradārasevinī tvaṃ pāpāni karosi, kusalampi riñcasi, natthi tayā samā lokavināsikā pāpadhammā, gaccha na me ruccasīti.
सा तत्थेव अन्तरधायि। कोसियोपि उत्तरतो ठिताय हिरिया सद्धिं सल्लपन्तो गाथाद्वयमाह –
Sā tattheva antaradhāyi. Kosiyopi uttarato ṭhitāya hiriyā saddhiṃ sallapanto gāthādvayamāha –
२५४.
254.
‘‘जिघञ्ञरत्तिं अरुणस्मिमूहते, या दिस्सति उत्तमरूपवण्णिनी।
‘‘Jighaññarattiṃ aruṇasmimūhate, yā dissati uttamarūpavaṇṇinī;
तथूपमा मं पटिभासि देवते, आचिक्ख मे त्वं कतमासि अच्छरा॥
Tathūpamā maṃ paṭibhāsi devate, ācikkha me tvaṃ katamāsi accharā.
२५५.
255.
‘‘काळा निदाघेरिव अग्गिजारिव, अनिलेरिता लोहितपत्तमालिनी।
‘‘Kāḷā nidāgheriva aggijāriva, anileritā lohitapattamālinī;
का तिट्ठसि मन्दमिगावलोकयं, भासेसमानाव गिरं न मुञ्चसी’’ति॥
Kā tiṭṭhasi mandamigāvalokayaṃ, bhāsesamānāva giraṃ na muñcasī’’ti.
तत्थ जिघञ्ञरत्तिन्ति पच्छिमरत्तिं, रत्तिपरियोसानेति अत्थो। ऊहतेति अरुणे उग्गते। याति या पुरत्थिमा दिसा रत्तसुवण्णताय उप्पमरूपधरा हुत्वा दिस्सति। काळा निदाघेरिवाति निदाघसमये काळवल्लि विय। अग्गिजारिवाति अग्गिजाला इव, सापि निज्झामखेत्तेसु तरुणउट्ठितकाळवल्लि वियाति अत्थो। लोहितपत्तमालिनीति लोहितवण्णेहि पत्तेहि परिवुता। का तिट्ठसीति यथा सा तरुणकाळवल्लि वातेरिता विलासमाना सोभमाना तिट्ठति, एवं का नाम त्वं तिट्ठसि। भासेसमानावाति मया सद्धिं भासितुकामा विय होसि, न च गिरं मुञ्चसि।
Tattha jighaññarattinti pacchimarattiṃ, rattipariyosāneti attho. Ūhateti aruṇe uggate. Yāti yā puratthimā disā rattasuvaṇṇatāya uppamarūpadharā hutvā dissati. Kāḷā nidāgherivāti nidāghasamaye kāḷavalli viya. Aggijārivāti aggijālā iva, sāpi nijjhāmakhettesu taruṇauṭṭhitakāḷavalli viyāti attho. Lohitapattamālinīti lohitavaṇṇehi pattehi parivutā. Kā tiṭṭhasīti yathā sā taruṇakāḷavalli vāteritā vilāsamānā sobhamānā tiṭṭhati, evaṃ kā nāma tvaṃ tiṭṭhasi. Bhāsesamānāvāti mayā saddhiṃ bhāsitukāmā viya hosi, na ca giraṃ muñcasi.
ततो सा गाथमाह –
Tato sā gāthamāha –
२५६.
256.
‘‘हिराह देवी मनुजेहि पूजिता, अपापसत्तूपनिसेविनी सदा।
‘‘Hirāha devī manujehi pūjitā, apāpasattūpanisevinī sadā;
सुधाविवादेन तवन्तिमागता, साहं न सक्कोमि सुधम्पि याचितुं।
Sudhāvivādena tavantimāgatā, sāhaṃ na sakkomi sudhampi yācituṃ;
कोपीनरूपा विय याचनित्थिया’’ति॥
Kopīnarūpā viya yācanitthiyā’’ti.
तत्थ हिराहन्ति हिरी अहं। सुधम्पीति सा अहं सुधाभोजनं तं याचितुम्पि न सक्कोमि। किंकारणा? कोपीनरूपा विय याचनित्थिया, यस्मा इत्थिया याचना नाम कोपीनरूपा विय रहस्सङ्गविवरणसदिसा होति, निल्लज्जा विय होतीति अत्थो।
Tattha hirāhanti hirī ahaṃ. Sudhampīti sā ahaṃ sudhābhojanaṃ taṃ yācitumpi na sakkomi. Kiṃkāraṇā? Kopīnarūpā viya yācanitthiyā, yasmā itthiyā yācanā nāma kopīnarūpā viya rahassaṅgavivaraṇasadisā hoti, nillajjā viya hotīti attho.
तं सुत्वा तापसो द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā tāpaso dve gāthā abhāsi –
२५७.
257.
‘‘धम्मेन ञायेन सुगत्ते लच्छसि, एसो हि धम्मो न हि याचना सुधा।
‘‘Dhammena ñāyena sugatte lacchasi, eso hi dhammo na hi yācanā sudhā.
तं तं अयाचन्तिमहं निमन्तये, सुधाय यञ्चिच्छसि तम्पि दम्मि ते॥
Taṃ taṃ ayācantimahaṃ nimantaye, sudhāya yañcicchasi tampi dammi te.
२५८.
258.
‘‘सा त्वं मया अज्ज सकम्हि अस्समे, निमन्तिता कञ्चनवेल्लिविग्गहे।
‘‘Sā tvaṃ mayā ajja sakamhi assame, nimantitā kañcanavelliviggahe;
तुवञ्हि मे सब्बरसेहि पूजिया, तं पूजयित्वान सुधम्पि अस्निये’’ति॥
Tuvañhi me sabbarasehi pūjiyā, taṃ pūjayitvāna sudhampi asniye’’ti.
तत्थ धम्मेनाति सभावेन। ञायेनाति कारणेन। न हि याचना सुधाति न हि याचनाय सुधा लब्भति, तेनेव कारणेन इतरा तिस्सो नलभिंसु। तं तन्ति तस्मा तं। यञ्चिच्छसीति न केवलं निमन्तेमियेव, यञ्च सुधं इच्छसि, तम्पि दम्मि ते। कञ्चनवेल्लिविग्गहेति कञ्चनरासिसस्सिरिकसरीरे। पूजियाति न केवलं सुधाय, अञ्ञेहिपि सब्बरसेहि त्वं मया पूजेतब्बयुत्तकाव। अस्नियेति तं पूजेत्वा सचे सुधाय अवसेसं भविस्सति, अहम्पि भुञ्जिस्सामि।
Tattha dhammenāti sabhāvena. Ñāyenāti kāraṇena. Na hi yācanā sudhāti na hi yācanāya sudhā labbhati, teneva kāraṇena itarā tisso nalabhiṃsu. Taṃ tanti tasmā taṃ. Yañcicchasīti na kevalaṃ nimantemiyeva, yañca sudhaṃ icchasi, tampi dammi te. Kañcanavelliviggaheti kañcanarāsisassirikasarīre. Pūjiyāti na kevalaṃ sudhāya, aññehipi sabbarasehi tvaṃ mayā pūjetabbayuttakāva. Asniyeti taṃ pūjetvā sace sudhāya avasesaṃ bhavissati, ahampi bhuñjissāmi.
ततो अपरा अभिसम्बुद्धगाथा –
Tato aparā abhisambuddhagāthā –
२५९.
259.
‘‘सा कोसियेनानुमता जुतीमता, अद्धा हिरि रम्मं पाविसि यस्समं।
‘‘Sā kosiyenānumatā jutīmatā, addhā hiri rammaṃ pāvisi yassamaṃ;
उदकवन्तं फलमरियपूजितं, अपापसत्तूपनिसेवितं सदा॥
Udakavantaṃ phalamariyapūjitaṃ, apāpasattūpanisevitaṃ sadā.
२६०.
260.
‘‘रुक्खग्गहाना बहुकेत्थ पुप्फिता, अम्बा पियाला पनसा च किंसुका।
‘‘Rukkhaggahānā bahukettha pupphitā, ambā piyālā panasā ca kiṃsukā;
सोभञ्जना लोद्दमथोपि पद्धका, केका च भङ्गा तिलका सुपुप्फिता॥
Sobhañjanā loddamathopi paddhakā, kekā ca bhaṅgā tilakā supupphitā.
२६१.
261.
‘‘साला करेरी बहुकेत्थ जम्बुयो, अस्सत्थनिग्रोधमधुकवेतसा।
‘‘Sālā karerī bahukettha jambuyo, assatthanigrodhamadhukavetasā;
उद्दालका पाटलि सिन्दुवारका, मनुञ्ञगन्धा मुचलिन्दकेतका॥
Uddālakā pāṭali sinduvārakā, manuññagandhā mucalindaketakā.
२६२.
262.
‘‘हरेणुका वेळुका केणु तिन्दुका, सामाकनीवारमथोपि चीनका।
‘‘Hareṇukā veḷukā keṇu tindukā, sāmākanīvāramathopi cīnakā;
मोचा कदली बहुकेत्थ सालियो, पवीहयो आभूजिनो च तण्डुला॥
Mocā kadalī bahukettha sāliyo, pavīhayo ābhūjino ca taṇḍulā.
२६३.
263.
‘‘तस्सेवुत्तरपस्सेन, जाता पोक्खरणी सिवा।
‘‘Tassevuttarapassena, jātā pokkharaṇī sivā;
अकक्कसा अपब्भारा, साधु अप्पटिगन्धिका॥
Akakkasā apabbhārā, sādhu appaṭigandhikā.
२६४.
264.
‘‘तत्थ मच्छा सन्निरता, खेमिनो बहुभोजना।
‘‘Tattha macchā sanniratā, khemino bahubhojanā;
सिङ्गू सवङ्का संकुला, सतवङ्का च रोहिता।
Siṅgū savaṅkā saṃkulā, satavaṅkā ca rohitā;
आळिगग्गरकाकिण्णा, पाठीना काकमच्छका॥
Āḷigaggarakākiṇṇā, pāṭhīnā kākamacchakā.
२६५.
265.
‘‘तत्थ पक्खी सन्निरता, खेमिनो बहुभोजना।
‘‘Tattha pakkhī sanniratā, khemino bahubhojanā;
हंसा कोञ्चा मयूरा च, चक्कवाका च कुक्कुहा।
Haṃsā koñcā mayūrā ca, cakkavākā ca kukkuhā;
कुणालका बहू चित्रा, सिखण्डी जीवजीवका॥
Kuṇālakā bahū citrā, sikhaṇḍī jīvajīvakā.
२६६.
266.
‘‘तत्थ पानाय मायन्ति, नाना मिगगणा बहू।
‘‘Tattha pānāya māyanti, nānā migagaṇā bahū;
सीहा ब्यग्घा वराहा च, अच्छकोकतरच्छयो॥
Sīhā byagghā varāhā ca, acchakokataracchayo.
२६७.
267.
‘‘पलासादा गवजा च, महिंसा रोहिता रुरू।
‘‘Palāsādā gavajā ca, mahiṃsā rohitā rurū;
एणेय्या च वराहा च, गणिनो नीकसूकरा।
Eṇeyyā ca varāhā ca, gaṇino nīkasūkarā;
कदलिमिगा बहुकेत्थ, बिळारा ससकण्णिका॥
Kadalimigā bahukettha, biḷārā sasakaṇṇikā.
२६८.
268.
‘‘छमागिरी पुप्फविचित्रसन्थता, दिजाभिघुट्ठा दिजसङ्घसेविता’’ति॥
‘‘Chamāgirī pupphavicitrasanthatā, dijābhighuṭṭhā dijasaṅghasevitā’’ti.
तत्थ जुतीमताति आनुभावसम्पन्नेन। पाविसि यस्समन्ति पाविसि अस्समं, य-कारो ब्यञ्जनसन्धिकरो। उदकवन्तन्ति तेसु तेसु ठानेसु उदकसम्पन्नं। फलन्ति अनेकफलसम्पन्नं। अरियपूजितन्ति नीवरणदोसरहितेहि झानलाभीहि अरियेहि पूजितं पसत्थं। रुक्खग्गहानाति पुप्फूपगफलूपगरुक्खगहना। सोभञ्जनाति सिग्गुरुक्खा। लोद्दमथोपि पद्धकाति लोद्दरुक्खा च पदुमरुक्खा च। केका च भङ्गाति एवंनामका रुक्खा एव। करेरीति करेरिरुक्खा। उद्दालकाति वातघातका। मुचलिन्दकेतकाति मुचलिन्दा च पञ्चविधकेतका च। हरेणुकाति अपरण्णजाति। वेळुकाति वंसभेदका। केणूति अरञ्ञमासा। तिन्दुकाति तिम्बरुरुक्खा। चीनकाति खुद्दकराजमासा। मोचाति अट्ठिककदलियो। सालियोति नानप्पकारा जातस्सरं उपनिस्साय जाता सालियो। पवीहयोति नानप्पकारा वीहयो। आभूजिनोति भुजपत्ता। तण्डुलाति निक्कुण्डकथुसानि सयंजाततण्डुलसीसानि।
Tattha jutīmatāti ānubhāvasampannena. Pāvisi yassamanti pāvisi assamaṃ, ya-kāro byañjanasandhikaro. Udakavantanti tesu tesu ṭhānesu udakasampannaṃ. Phalanti anekaphalasampannaṃ. Ariyapūjitanti nīvaraṇadosarahitehi jhānalābhīhi ariyehi pūjitaṃ pasatthaṃ. Rukkhaggahānāti pupphūpagaphalūpagarukkhagahanā. Sobhañjanāti siggurukkhā. Loddamathopi paddhakāti loddarukkhā ca padumarukkhā ca. Kekā ca bhaṅgāti evaṃnāmakā rukkhā eva. Karerīti karerirukkhā. Uddālakāti vātaghātakā. Mucalindaketakāti mucalindā ca pañcavidhaketakā ca. Hareṇukāti aparaṇṇajāti. Veḷukāti vaṃsabhedakā. Keṇūti araññamāsā. Tindukāti timbarurukkhā. Cīnakāti khuddakarājamāsā. Mocāti aṭṭhikakadaliyo. Sāliyoti nānappakārā jātassaraṃ upanissāya jātā sāliyo. Pavīhayoti nānappakārā vīhayo. Ābhūjinoti bhujapattā. Taṇḍulāti nikkuṇḍakathusāni sayaṃjātataṇḍulasīsāni.
तस्सेवाति, भिक्खवे, तस्सेव अस्समस्स उत्तरदिसाभागे। पोक्खरणीति पञ्चविधपदुमसञ्छन्ना जातस्सरपोक्खरणी। अकक्कसाति मच्छसिप्पिकसेवालादिकक्कसरहिता। अपब्भाराति अच्छिन्नतटा समतित्था। अप्पटिगन्धिकाति अपटिक्कूलगन्धेन उदकेन समन्नागता। तत्थाति तस्सा पोक्खरणिया। खेमिनोति अभया। ‘‘सिङ्गू’’तिआदीनि तेसं मच्छानं नामानि। कुणालकाति कोकिला। चित्राति चित्रपत्ता। सिखण्डीति उट्ठितसिखा मोरा, अञ्ञेपि वा मत्थके जातसिखा पक्खिनो। पानाय मायन्तीति पानाय आयन्ति। पलासादाति खग्गा। गवजाति गवया। गणिनोति गोकण्णा। कण्णिकाति कण्णिकमिगा। छमागिरीति भूमिसमपत्थटा पिट्ठिपासाणा। पुप्फविचित्रसन्थताति विचित्रपुप्फसन्थता। दिजाभिघुट्ठाति मधुरस्सरेहि दिजेहि अभिघुट्ठा। एवरूपा तत्थ भूमिपब्बताति एवं भगवा कोसियस्स अस्समं वण्णेति।
Tassevāti, bhikkhave, tasseva assamassa uttaradisābhāge. Pokkharaṇīti pañcavidhapadumasañchannā jātassarapokkharaṇī. Akakkasāti macchasippikasevālādikakkasarahitā. Apabbhārāti acchinnataṭā samatitthā. Appaṭigandhikāti apaṭikkūlagandhena udakena samannāgatā. Tatthāti tassā pokkharaṇiyā. Kheminoti abhayā. ‘‘Siṅgū’’tiādīni tesaṃ macchānaṃ nāmāni. Kuṇālakāti kokilā. Citrāti citrapattā. Sikhaṇḍīti uṭṭhitasikhā morā, aññepi vā matthake jātasikhā pakkhino. Pānāya māyantīti pānāya āyanti. Palāsādāti khaggā. Gavajāti gavayā. Gaṇinoti gokaṇṇā. Kaṇṇikāti kaṇṇikamigā. Chamāgirīti bhūmisamapatthaṭā piṭṭhipāsāṇā. Pupphavicitrasanthatāti vicitrapupphasanthatā. Dijābhighuṭṭhāti madhurassarehi dijehi abhighuṭṭhā. Evarūpā tattha bhūmipabbatāti evaṃ bhagavā kosiyassa assamaṃ vaṇṇeti.
इदानि हिरिदेविया तत्थ पविसनादीनि दस्सेतुं आह –
Idāni hirideviyā tattha pavisanādīni dassetuṃ āha –
२६९.
269.
‘‘सा सुत्तचा नीलदुमाभिलम्बिता, विज्जू महामेघरिवानुपज्जथ।
‘‘Sā suttacā nīladumābhilambitā, vijjū mahāmegharivānupajjatha;
तस्सा सुसम्बन्धसिरं कुसामयं, सुचिं सुगन्धं अजिनूपसेवितं।
Tassā susambandhasiraṃ kusāmayaṃ, suciṃ sugandhaṃ ajinūpasevitaṃ;
अत्रिच्च कोच्छं हिरिमेतदब्रवि, निसीद कल्याणि सुखयिदमासनं॥
Atricca kocchaṃ hirimetadabravi, nisīda kalyāṇi sukhayidamāsanaṃ.
२७०.
270.
‘‘तस्सा तदा कोच्छगताय कोसियो, यदिच्छमानाय जटाजिनन्धरो।
‘‘Tassā tadā kocchagatāya kosiyo, yadicchamānāya jaṭājinandharo;
नवेहि पत्तेहि सयं सहूदकं, सुधाभिहासी तुरितो महामुनि॥
Navehi pattehi sayaṃ sahūdakaṃ, sudhābhihāsī turito mahāmuni.
२७१.
271.
‘‘सा तं पटिग्गय्ह उभोहि पाणिभि, इच्चब्रवि अत्तमना जटाधरं।
‘‘Sā taṃ paṭiggayha ubhohi pāṇibhi, iccabravi attamanā jaṭādharaṃ;
हन्दाहं एतरहि पूजिता तया, गच्छेय्यं ब्रह्मे तिदिवं जिताविनी॥
Handāhaṃ etarahi pūjitā tayā, gaccheyyaṃ brahme tidivaṃ jitāvinī.
२७२.
272.
‘‘सा कोसियेनानुमता जुतीमता, उदीरिता वण्णमदेन मत्ता।
‘‘Sā kosiyenānumatā jutīmatā, udīritā vaṇṇamadena mattā;
सकासे गन्त्वान सहस्सचक्खुनो, अयं सुधा वासव देहि मे जयं॥
Sakāse gantvāna sahassacakkhuno, ayaṃ sudhā vāsava dehi me jayaṃ.
२७३.
273.
‘‘तमेन सक्कोपि तदा अपूजयि, सहिन्ददेवा सुरकञ्ञमुत्तमं।
‘‘Tamena sakkopi tadā apūjayi, sahindadevā surakaññamuttamaṃ;
सा पञ्जली देवमनुस्सपूजिता, नवम्हि कोच्छम्हि यदा उपाविसी’’ति॥
Sā pañjalī devamanussapūjitā, navamhi kocchamhi yadā upāvisī’’ti.
तत्थ सुत्तचाति सुच्छवी। नीलदुमाभिलम्बिताति नीलेसु दुमेसु अभिलम्बिता हुत्वा, तं तं नीलदुमसाखं परामसन्तीति अत्थो। महामेघरिवाति तेन निमन्तिता महामेघविज्जु विय तस्स तं अस्समं पाविसि। तस्साति तस्सा हिरिया। सुसम्बन्धसिरन्ति सुट्ठु सम्बन्धसीसं। कुसामयन्ति उसीरादिमिस्सककुसतिणमयं। सुगन्धन्ति उसीरेन चेव अञ्ञेन सुगन्धतिणेन च मिस्सकत्ता सुगन्धं। अजिनूपसेवितन्ति उपरिअत्थतेन अजिनचम्मेन उपसेवितं। अत्रिच्च कोच्छन्ति एवरूपं कोच्छासनं पण्णसालद्वारे अत्थरित्वा। सुखयिदमासनन्ति सुखं निसीद इदमासनं।
Tattha suttacāti succhavī. Nīladumābhilambitāti nīlesu dumesu abhilambitā hutvā, taṃ taṃ nīladumasākhaṃ parāmasantīti attho. Mahāmegharivāti tena nimantitā mahāmeghavijju viya tassa taṃ assamaṃ pāvisi. Tassāti tassā hiriyā. Susambandhasiranti suṭṭhu sambandhasīsaṃ. Kusāmayanti usīrādimissakakusatiṇamayaṃ. Sugandhanti usīrena ceva aññena sugandhatiṇena ca missakattā sugandhaṃ. Ajinūpasevitanti upariatthatena ajinacammena upasevitaṃ. Atricca kocchanti evarūpaṃ kocchāsanaṃ paṇṇasāladvāre attharitvā. Sukhayidamāsananti sukhaṃ nisīda idamāsanaṃ.
यन्ति यावदत्थं। इच्छमानायाति सुधं इच्छन्तिया। नवेहि पत्तेहीति तङ्खणञ्ञेव पोक्खरणितो आभतेहि अल्लपदुमिनिपत्तेहि। सयन्ति सहत्थेन। सहूदकन्ति दक्खिणोदकसहितं। सुधाभिहासीति सुधं अभिहरि। तुरितोति सोमनस्सवेगेन तुरितो। हन्दाति ववस्सग्गत्थे निपातो। जिताविनीति विजयप्पत्ता हुत्वा।
Yanti yāvadatthaṃ. Icchamānāyāti sudhaṃ icchantiyā. Navehi pattehīti taṅkhaṇaññeva pokkharaṇito ābhatehi allapaduminipattehi. Sayanti sahatthena. Sahūdakanti dakkhiṇodakasahitaṃ. Sudhābhihāsīti sudhaṃ abhihari. Turitoti somanassavegena turito. Handāti vavassaggatthe nipāto. Jitāvinīti vijayappattā hutvā.
अनुमताति इदानि यथारुचिं गच्छाति अनुञ्ञाता। उदीरिताति तिदसपुरं गन्त्वा सक्कस्स सन्तिके अयं सुधाति उदीरयि। सुरकञ्ञन्ति देवधीतरं। उत्तमन्ति पवरं। सा पञ्जली देवमनुस्सपूजिताति पञ्जली देवेहि च मनुस्सेहि च पूजिता। यदाति यदा निसीदनत्थाय सक्केन दापिते नवे कञ्चनपीठसङ्खाते कोच्छे सा उपाविसि, तदा नं तत्थ निसिन्नं सक्को च सेसदेवता च पारिच्छत्तकपुप्फादीहि पूजयिंसु।
Anumatāti idāni yathāruciṃ gacchāti anuññātā. Udīritāti tidasapuraṃ gantvā sakkassa santike ayaṃ sudhāti udīrayi. Surakaññanti devadhītaraṃ. Uttamanti pavaraṃ. Sā pañjalī devamanussapūjitāti pañjalī devehi ca manussehi ca pūjitā. Yadāti yadā nisīdanatthāya sakkena dāpite nave kañcanapīṭhasaṅkhāte kocche sā upāvisi, tadā naṃ tattha nisinnaṃ sakko ca sesadevatā ca pāricchattakapupphādīhi pūjayiṃsu.
एवं सक्को तं पूजेत्वा चिन्तेसि – ‘‘केन नु खो कारणेन कोसियो सेसानं अदत्वा इमिस्साव सुधं अदासी’’ति। सो तस्स कारणस्स जाननत्थाय पुन मातलिं पेसेसि। तमत्थं आवि करोन्तो सत्था आह –
Evaṃ sakko taṃ pūjetvā cintesi – ‘‘kena nu kho kāraṇena kosiyo sesānaṃ adatvā imissāva sudhaṃ adāsī’’ti. So tassa kāraṇassa jānanatthāya puna mātaliṃ pesesi. Tamatthaṃ āvi karonto satthā āha –
२७४.
274.
‘‘तमेव संसी पुनदेव मातलिं, सहस्सनेत्तो तिदसानमिन्दो।
‘‘Tameva saṃsī punadeva mātaliṃ, sahassanetto tidasānamindo;
गन्त्वान वाक्यं मम ब्रूहि कोसियं, आसाय सद्धा सिरिया च कोसिय।
Gantvāna vākyaṃ mama brūhi kosiyaṃ, āsāya saddhā siriyā ca kosiya;
हिरी सुधं केन मलत्थ हेतुना’’ति॥
Hirī sudhaṃ kena malattha hetunā’’ti.
तत्थ संसीति अभासि। वाक्यं ममाति मम वाक्यं कोसियं ब्रूहि। आसाय सद्धा सिरिया चाति आसातो च सद्धातो च सिरितो च हिरीयेव केन हेतुना सुधमलत्थाति।
Tattha saṃsīti abhāsi. Vākyaṃ mamāti mama vākyaṃ kosiyaṃ brūhi. Āsāya saddhā siriyā cāti āsāto ca saddhāto ca sirito ca hirīyeva kena hetunā sudhamalatthāti.
सो तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा वेजयन्तरथमारुय्ह अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
So tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā vejayantarathamāruyha agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२७५.
275.
‘‘तं सुप्लवत्थं उदतारयी रथं, दद्दल्लमानं उपकारियसादिसं।
‘‘Taṃ suplavatthaṃ udatārayī rathaṃ, daddallamānaṃ upakāriyasādisaṃ;
जम्बोनदीसं तपनेय्यसन्निभं, अलङ्कतं कञ्चनचित्तसन्निभं॥
Jambonadīsaṃ tapaneyyasannibhaṃ, alaṅkataṃ kañcanacittasannibhaṃ.
२७६.
276.
‘‘सुवण्णचन्देत्थ बहू निपातिता, हत्थी गवास्सा किकिब्यग्घदीपियो।
‘‘Suvaṇṇacandettha bahū nipātitā, hatthī gavāssā kikibyagghadīpiyo;
एणेय्यका लङ्घमयेत्थ पक्खिनो, मिगेत्थ वेळुरियमया युधा युता॥
Eṇeyyakā laṅghamayettha pakkhino, migettha veḷuriyamayā yudhā yutā.
२७७.
277.
‘‘तत्थस्सराजहरयो अयोजयुं, दससतानि सुसुनागसादिसे।
‘‘Tatthassarājaharayo ayojayuṃ, dasasatāni susunāgasādise;
अलङ्कते कञ्चनजालुरच्छदे, आवेळिने सद्दगमे असङ्गिते॥
Alaṅkate kañcanajāluracchade, āveḷine saddagame asaṅgite.
२७८.
278.
‘‘तं यानसेट्ठं अभिरुय्ह मातलि, दिसा इमायो अभिनादयित्थ।
‘‘Taṃ yānaseṭṭhaṃ abhiruyha mātali, disā imāyo abhinādayittha;
नभञ्च सेलञ्च वनप्पतिनिञ्च, ससागरं पब्यथयित्थ मेदिनिं॥
Nabhañca selañca vanappatiniñca, sasāgaraṃ pabyathayittha mediniṃ.
२७९.
279.
‘‘स खिप्पमेव उपगम्म अस्समं, पावारमेकंसकतो कतञ्जली।
‘‘Sa khippameva upagamma assamaṃ, pāvāramekaṃsakato katañjalī;
बहुस्सुतं वुद्धं विनीतवन्तं, इच्चब्रवि मातलि देवब्राह्मणं॥
Bahussutaṃ vuddhaṃ vinītavantaṃ, iccabravi mātali devabrāhmaṇaṃ.
२८०.
280.
‘‘इन्दस्स वाक्यं निसामेहि कोसिय, दूतो अहं पुच्छति तं पुरिन्ददो।
‘‘Indassa vākyaṃ nisāmehi kosiya, dūto ahaṃ pucchati taṃ purindado;
आसाय सद्धा सिरिया च कोसिय, हिरी सुधं केन मलत्थ हेतुना’’ति॥
Āsāya saddhā siriyā ca kosiya, hirī sudhaṃ kena malattha hetunā’’ti.
तत्थ तं सुप्लवत्थन्ति तं वेजयन्तरथं सुखेन प्लवनत्थं। उदतारयीति उत्तारेसि उक्खिपित्वा गमनसज्जमकासि। उपकारियसादिसन्ति उपकरणभण्डेहि सदिसं, यथा तस्स अग्गिसिखाय समानवण्णानि उपकरणानि जलन्ति, तथेव जलितन्ति अत्थो। जम्बोनदीसन्ति जम्बुनदसङ्खातं रत्तसुवण्णमयं ईसं। कञ्चनचित्तसन्निभन्ति, कञ्चनमयेन सत्तरतनविचित्तेन अट्ठमङ्गलेन समन्नागतं। सुवण्णचन्देत्थाति सुवण्णमया चन्दका एत्थ रथे। हत्थीति सुवण्णरजतमणिमया हत्थी। गवादीसुपि एसेव नयो। लङ्घमयेत्थ पक्खिनोति एत्थ रथे लङ्घमया नानारतनमया पक्खिगणापि पटिपाटिया ठिता। युधा युताति अत्तनो अत्तनो युधेन सद्धिं युत्ता हुत्वा दस्सिता।
Tattha taṃ suplavatthanti taṃ vejayantarathaṃ sukhena plavanatthaṃ. Udatārayīti uttāresi ukkhipitvā gamanasajjamakāsi. Upakāriyasādisanti upakaraṇabhaṇḍehi sadisaṃ, yathā tassa aggisikhāya samānavaṇṇāni upakaraṇāni jalanti, tatheva jalitanti attho. Jambonadīsanti jambunadasaṅkhātaṃ rattasuvaṇṇamayaṃ īsaṃ. Kañcanacittasannibhanti, kañcanamayena sattaratanavicittena aṭṭhamaṅgalena samannāgataṃ. Suvaṇṇacandetthāti suvaṇṇamayā candakā ettha rathe. Hatthīti suvaṇṇarajatamaṇimayā hatthī. Gavādīsupi eseva nayo. Laṅghamayettha pakkhinoti ettha rathe laṅghamayā nānāratanamayā pakkhigaṇāpi paṭipāṭiyā ṭhitā. Yudhā yutāti attano attano yudhena saddhiṃ yuttā hutvā dassitā.
अस्सराजहरयोति हरिवण्णमनोमयअस्सराजानो। सुसुनागसादिसेति बलसम्पत्तिया तरुणनागसदिसे। कञ्चनजालुरच्छदेति कञ्चनजालमयेन उरच्छदालङ्कारेन समन्नागते। आवेळिनेति आवेळसङ्खातेहि कण्णालङ्कारेहि युत्ते। सद्दगमेति पतोदप्पहारं विना सद्दमत्तेनेव गमनसीले। असङ्गीतेति निस्सङ्गे सीघजवे एवरूपे अस्सराजे तत्थ योजेसुन्ति अत्थो।
Assarājaharayoti harivaṇṇamanomayaassarājāno. Susunāgasādiseti balasampattiyā taruṇanāgasadise. Kañcanajāluracchadeti kañcanajālamayena uracchadālaṅkārena samannāgate. Āveḷineti āveḷasaṅkhātehi kaṇṇālaṅkārehi yutte. Saddagameti patodappahāraṃ vinā saddamatteneva gamanasīle. Asaṅgīteti nissaṅge sīghajave evarūpe assarāje tattha yojesunti attho.
अभिनादयित्थाति यानसद्देन एकनिन्नादं अकासि। वनप्पतिनिञ्चाति वनप्पतिनी च वनसण्डे चाति अत्थो। पब्यथयित्थाति कम्पयित्थ। तत्थ आकासट्ठकविमानकम्पनेन नभकम्पनं वेदितब्बं। पावारमेकंसकतोति एकंसकतपावारदिब्बवत्थो। वुद्धन्ति गुणवुद्धं। विनीतवन्तन्ति विनीतेन आचारवत्तेन समन्नागतं। इच्चब्रवीति रथं आकासे ठपेत्वा ओतरित्वा एवं अब्रवि। देवब्राह्मणन्ति देवसमं ब्राह्मणं।
Abhinādayitthāti yānasaddena ekaninnādaṃ akāsi. Vanappatiniñcāti vanappatinī ca vanasaṇḍe cāti attho. Pabyathayitthāti kampayittha. Tattha ākāsaṭṭhakavimānakampanena nabhakampanaṃ veditabbaṃ. Pāvāramekaṃsakatoti ekaṃsakatapāvāradibbavattho. Vuddhanti guṇavuddhaṃ. Vinītavantanti vinītena ācāravattena samannāgataṃ. Iccabravīti rathaṃ ākāse ṭhapetvā otaritvā evaṃ abravi. Devabrāhmaṇanti devasamaṃ brāhmaṇaṃ.
सो तस्स वचनं सुत्वा गाथमाह –
So tassa vacanaṃ sutvā gāthamāha –
२८१.
281.
‘‘अन्धा सिरी मं पटिभाति मातलि, सद्धा अनिच्चा पन देवसारथि।
‘‘Andhā sirī maṃ paṭibhāti mātali, saddhā aniccā pana devasārathi.
आसा विसंवादिकसम्मता हि मे, हिरी च अरियम्हि गुणे पतिट्ठिता’’ति॥
Āsā visaṃvādikasammatā hi me, hirī ca ariyamhi guṇe patiṭṭhitā’’ti.
तत्थ अन्धाति सिप्पादिसम्पन्नेपि असम्पन्नेपि भजनतो ‘‘अन्धा’’ति मं पटिभाति। अनिच्चाति सद्धा पन तं तं वत्थुं पहाय अञ्ञस्मिं अञ्ञस्मिं उप्पज्जनतो हुत्वा अभावाकारेन ‘‘अनिच्चा’’ति मं पटिभाति। विसंवादिकसम्मताति आसा पन यस्मा धनत्थिका नावाय समुद्दं पक्खन्दित्वा विनट्ठपाभता एन्ति, तस्मा ‘‘विसंवादिका’’ति मं पटिभाति। अरियम्हि गुणेति हिरी पन हिरोत्तप्पसभावसङ्खाते परिसुद्धे अरियगुणे पतिट्ठिताति।
Tattha andhāti sippādisampannepi asampannepi bhajanato ‘‘andhā’’ti maṃ paṭibhāti. Aniccāti saddhā pana taṃ taṃ vatthuṃ pahāya aññasmiṃ aññasmiṃ uppajjanato hutvā abhāvākārena ‘‘aniccā’’ti maṃ paṭibhāti. Visaṃvādikasammatāti āsā pana yasmā dhanatthikā nāvāya samuddaṃ pakkhanditvā vinaṭṭhapābhatā enti, tasmā ‘‘visaṃvādikā’’ti maṃ paṭibhāti. Ariyamhi guṇeti hirī pana hirottappasabhāvasaṅkhāte parisuddhe ariyaguṇe patiṭṭhitāti.
इदानि तस्सा गुणं वण्णेन्तो आह –
Idāni tassā guṇaṃ vaṇṇento āha –
२८२.
282.
‘‘कुमारियो याचिमा गोत्तरक्खिता, जिण्णा च या या च सभत्तुइत्थियो।
‘‘Kumāriyo yācimā gottarakkhitā, jiṇṇā ca yā yā ca sabhattuitthiyo;
ता छन्दरागं पुरिसेसु उग्गतं, हिरिया निवारेन्ति सचित्तमत्तनो॥
Tā chandarāgaṃ purisesu uggataṃ, hiriyā nivārenti sacittamattano.
२८३.
283.
‘‘सङ्गामसीसे सरसत्तिसंयुते, पराजितानं पततं पलायिनं।
‘‘Saṅgāmasīse sarasattisaṃyute, parājitānaṃ patataṃ palāyinaṃ;
हिरिया निवत्तन्ति जहित्व जीवितं, ते सम्पटिच्छन्ति पुना हिरीमना॥
Hiriyā nivattanti jahitva jīvitaṃ, te sampaṭicchanti punā hirīmanā.
२८४.
284.
‘‘वेला यथा सागरवेगवारिनी, हिराय हि पापजनं निवारिनी।
‘‘Velā yathā sāgaravegavārinī, hirāya hi pāpajanaṃ nivārinī;
तं सब्बलोके हिरिमरियपूजितं, इन्दस्स तं वेदय देवसारथी’’ति॥
Taṃ sabbaloke hirimariyapūjitaṃ, indassa taṃ vedaya devasārathī’’ti.
तत्थ जिण्णाति विधवा। सभत्तूति ससामिका तरुणित्थियो। अत्तनोति ता सब्बापि परपुरिसेसु अत्तनो छन्दरागं उग्गतं विदित्वा ‘‘अयुत्तमेतं अम्हाक’’न्ति हिरिया सचित्तं निवारेन्ति, पापकम्मं न करोन्ति। पततं पलायिनन्ति पतन्तानञ्च पलायन्तानञ्च अन्तरे। जहित्व जीवितन्ति ये हिरिमन्तो होन्ति, ते अत्तनो जीवितं चजित्वा हिरिया निवत्तन्ति, एवं निवत्ता च पन ते हिरीमना पुन अत्तनो सामिकं सम्पटिच्छन्ति, अमित्तहत्थतो मोचेत्वा गण्हन्ति। पापजनं निवारिनीति पापतो जनं निवारिनी, अयमेव वा पाठो । तन्ति तं हिरिं। अरियपूजितन्ति अरियेहि बुद्धादीहि पूजितं। इन्दस्स तं वेदयाति यस्मा एवं महागुणा अरियपूजितावेसा, तस्मा तं एवं उत्तमा नामेसाति इन्दस्स कथेहीति।
Tattha jiṇṇāti vidhavā. Sabhattūti sasāmikā taruṇitthiyo. Attanoti tā sabbāpi parapurisesu attano chandarāgaṃ uggataṃ viditvā ‘‘ayuttametaṃ amhāka’’nti hiriyā sacittaṃ nivārenti, pāpakammaṃ na karonti. Patataṃ palāyinanti patantānañca palāyantānañca antare. Jahitva jīvitanti ye hirimanto honti, te attano jīvitaṃ cajitvā hiriyā nivattanti, evaṃ nivattā ca pana te hirīmanā puna attano sāmikaṃ sampaṭicchanti, amittahatthato mocetvā gaṇhanti. Pāpajanaṃ nivārinīti pāpato janaṃ nivārinī, ayameva vā pāṭho . Tanti taṃ hiriṃ. Ariyapūjitanti ariyehi buddhādīhi pūjitaṃ. Indassa taṃ vedayāti yasmā evaṃ mahāguṇā ariyapūjitāvesā, tasmā taṃ evaṃ uttamā nāmesāti indassa kathehīti.
तं सुत्वा मातलि गाथमाह –
Taṃ sutvā mātali gāthamāha –
२८५.
285.
‘‘को ते इमं कोसिय दिट्ठिमोदहि, ब्रह्मा महिन्दो अथ वा पजापति।
‘‘Ko te imaṃ kosiya diṭṭhimodahi, brahmā mahindo atha vā pajāpati;
हिराय देवेसु हि सेट्ठसम्मता, धीता महिन्दस्स महेसि जायथा’’ति॥
Hirāya devesu hi seṭṭhasammatā, dhītā mahindassa mahesi jāyathā’’ti.
तत्थ दिट्ठिन्ति ‘‘हिरी नाम महागुणा अरियपूजिता’’ति लद्धिं। ओदहीति हदये पवेसेसि। सेट्ठसम्मताति तव सन्तिके सुधाय लद्धकालतो पट्ठाय इन्दस्स सन्तिके कञ्चनासनं लभित्वा सब्बदेवताहि पूजियमाना उत्तमसम्मता जायथ।
Tattha diṭṭhinti ‘‘hirī nāma mahāguṇā ariyapūjitā’’ti laddhiṃ. Odahīti hadaye pavesesi. Seṭṭhasammatāti tava santike sudhāya laddhakālato paṭṭhāya indassa santike kañcanāsanaṃ labhitvā sabbadevatāhi pūjiyamānā uttamasammatā jāyatha.
एवं तस्मिं कथेन्तेयेव कोसियस्स तङ्खणञ्ञेव चवनधम्मो जातो। अथ नं, मातलि, ‘‘कोसिय आयुसङ्खारो ते ओस्सट्ठो, चवनधम्मोपि ते सम्पत्तो, किं ते मनुस्सलोकेन, देवलोकं गच्छामा’’ति तत्थ नेतुकामो हुत्वा गाथमाह –
Evaṃ tasmiṃ kathenteyeva kosiyassa taṅkhaṇaññeva cavanadhammo jāto. Atha naṃ, mātali, ‘‘kosiya āyusaṅkhāro te ossaṭṭho, cavanadhammopi te sampatto, kiṃ te manussalokena, devalokaṃ gacchāmā’’ti tattha netukāmo hutvā gāthamāha –
२८६.
286.
‘‘हन्देहि दानि तिदिवं अपक्कम, रथं समारुय्ह ममायितं इमं।
‘‘Handehi dāni tidivaṃ apakkama, rathaṃ samāruyha mamāyitaṃ imaṃ;
इन्दो च तं इन्दसगोत्त कङ्खति, अज्जेव त्वं इन्दसहब्यतं वजा’’ति॥
Indo ca taṃ indasagotta kaṅkhati, ajjeva tvaṃ indasahabyataṃ vajā’’ti.
तत्थ ममायितन्ति पियं मनापं। इन्दसगोत्ताति पुरिमभवे इन्देन समानगोत्त। कङ्खतीति तवागमनं इच्छन्तो कङ्खति।
Tattha mamāyitanti piyaṃ manāpaṃ. Indasagottāti purimabhave indena samānagotta. Kaṅkhatīti tavāgamanaṃ icchanto kaṅkhati.
इति तस्मिं कोसियेन सद्धिं कथेन्तेयेव कोसियो चवित्वा ओपपातिको देवपुत्तो हुत्वा आरुय्ह दिब्बरथे अट्ठासि। अथ नं, मातलि, सक्कस्स सन्तिकं नेसि। सक्को तं दिस्वाव तुट्ठमानसो अत्तनो धीतरं हिरिदेविं तस्स अग्गमहेसिं कत्वा अदासि, अपरिमाणमस्स इस्सरियं अहोसि। तमत्थं विदित्वा ‘‘अनोमसत्तानं कम्मं नाम एवं विसुज्झती’’ति सत्था ओसानगाथमाह –
Iti tasmiṃ kosiyena saddhiṃ kathenteyeva kosiyo cavitvā opapātiko devaputto hutvā āruyha dibbarathe aṭṭhāsi. Atha naṃ, mātali, sakkassa santikaṃ nesi. Sakko taṃ disvāva tuṭṭhamānaso attano dhītaraṃ hirideviṃ tassa aggamahesiṃ katvā adāsi, aparimāṇamassa issariyaṃ ahosi. Tamatthaṃ viditvā ‘‘anomasattānaṃ kammaṃ nāma evaṃ visujjhatī’’ti satthā osānagāthamāha –
२८७.
287.
‘‘एवं विसुज्झन्ति अपापकम्मिनो, अथो सुचिण्णस्स फलं न नस्सति।
‘‘Evaṃ visujjhanti apāpakammino, atho suciṇṇassa phalaṃ na nassati;
ये केचि मद्दक्खु सुधाय भोजनं, सब्बेव ते इन्दसहब्यतं गता’’ति॥
Ye keci maddakkhu sudhāya bhojanaṃ, sabbeva te indasahabyataṃ gatā’’ti.
तत्थ अपापकम्मिनोति अपापकम्मा सत्ता एवं विसुज्झन्ति ये केचि मद्दक्खूति ये केचि सत्ता तस्मिं हिमवन्तपदेसे तदा कोसियेन हिरिया दीयमानं सुधाभोजनं अद्दसंसु। सब्बेव तेति ते सब्बेपि तं दानं अनुमोदित्वा चित्तं पसादेत्वा इन्दसहब्यतं गताति।
Tattha apāpakamminoti apāpakammā sattā evaṃ visujjhanti ye keci maddakkhūti ye keci sattā tasmiṃ himavantapadese tadā kosiyena hiriyā dīyamānaṃ sudhābhojanaṃ addasaṃsu. Sabbeva teti te sabbepi taṃ dānaṃ anumoditvā cittaṃ pasādetvā indasahabyataṃ gatāti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेतं अदानाभिरतं थद्धमच्छरियं समानं अहं दमेसिंयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा हिरी देवता उप्पलवण्णा अहोसि, कोसियो दानपति भिक्खु, पञ्चसिखो अनुरुद्धो, मातलि आनन्दो, सूरियो कस्सपो, चन्दो मोग्गल्लानो, नारदो सारिपुत्तो, सक्को अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepetaṃ adānābhirataṃ thaddhamacchariyaṃ samānaṃ ahaṃ damesiṃyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā hirī devatā uppalavaṇṇā ahosi, kosiyo dānapati bhikkhu, pañcasikho anuruddho, mātali ānando, sūriyo kassapo, cando moggallāno, nārado sāriputto, sakko ahameva ahosi’’nti.
सुधाभोजनजातकवण्णना ततिया।
Sudhābhojanajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५३५. सुधाभोजनजातकं • 535. Sudhābhojanajātakaṃ
