| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
१. पाराजिककण्डो
1. Pārājikakaṇḍo
१. पठमपाराजिकं
1. Paṭhamapārājikaṃ
सुदिन्नभाणवारवण्णना
Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
पठमस्सेत्थ निदाने, ठत्वा पाराजिकस्स विञ्ञेय्यो।
Paṭhamassettha nidāne, ṭhatvā pārājikassa viññeyyo;
चोदनापरिहारनयो, पुग्गलवत्थुप्पकासनेयेव॥
Codanāparihāranayo, puggalavatthuppakāsaneyeva.
तत्थ भगवा वेरञ्जायं वुत्थवस्सो अनुपुब्बेन चारिकं चरन्तो कत्तिकजुण्हपक्खे एव वेसालिं पापुणित्वा याव पठमपाराजिकसिक्खापदपञ्ञापनं, ताव अट्ठ वस्सानि वेसालियंयेव विहरन्तो विय पाळिक्कमेन दिस्सति, न च भगवा तावत्तकं कालं तत्थेव विहासि। सो हि सुदिन्नस्स सावकानं सन्तिके पब्बज्जं उपसम्पदञ्च अनुजानित्वा यथाभिरन्तं तत्थ विहरित्वा चारिकं चरन्तो भेसकळावनं पत्वा तत्थ तेरसमं वस्सं वसि, तेनेव अनुक्कमेन सावत्थिं पत्वा चुद्दसमं वस्सं वसि, पन्नरसमं कपिलवत्थुम्हि, सोळसमं आळवियं, ततो वुत्थवस्सो चारिकं चरन्तो राजगहं पत्वा सत्तरसमं वसि, इमिना अनुक्कमेन अपरानिपि तीणि वस्सानि तत्थेव वसि। एत्तावता भगवा परिपुण्णवीसतिवस्सो राजगहतो अनुपुब्बेन वेसालिं पापुणि, ततो उपसम्पदाय अट्ठवस्सिको सुदिन्नो वेसालियंयेव मेथुनं धम्मं अभिविञ्ञापेसि, ततो भगवा तस्मिं वत्थुस्मिं पठमं पाराजिकं पञ्ञपेसीति वेदितब्बं। तत्थ यस्मा उपालित्थेरो इतो पठमतरं तत्थ वेसालियञ्च पञ्ञत्तसिक्खापदानि अदस्सेतुकामो, विनयनिदानानन्तरं पठमपाराजिकमेव दस्सेतुकामो, तस्मा वेसालियं पठमं निवासं, पच्छा इमस्स सिक्खापदस्स पञ्ञत्तिकाले निवासञ्च एकतो कत्वा ‘‘तत्र सुदं भगवा वेसालिय’’न्तिआदिमाह, तेन वुत्तं ‘‘पठमस्सेत्थ निदाने, ठत्वा …पे॰… पकासनेयेवा’’ति। तस्मा इमस्मिं पठमपाराजिकस्स पञ्ञत्तिट्ठानसङ्खाते निदाने ठत्वा ‘‘तेन खो पन समयेन वेसालिया अविदूरे कलन्दगामो नाम होति…पे॰… अञ्ञतरं वज्जिगामं उपनिस्साय विहरती’’ति एतस्मिं इमस्स सिक्खापदस्स पुग्गलप्पकासने, ‘‘तेन खो पन समयेन वज्जी दुब्भिक्खा होति…पे॰… तिक्खत्तुं मेथुनं धम्मं अभिविञ्ञापेसी’’ति (पारा॰ ३०) इमस्मिं वत्थुप्पकासने च चोदनानयो, परिहारनयो च वेदितब्बोति वुत्तं होति। तत्रायं पकासना – किमत्थं थेरेन अञ्ञेसं सिक्खापदानं पुग्गलवत्थूनि विय सङ्खेपतो अवत्वा यत्थ च सो उप्पन्नो, यथा च धम्मे पसन्नो, यथा च पब्बजितो, यथा च इमं वत्थुं उप्पादेति, तं सब्बं अनवसेसेत्वा पुग्गलवत्थूनि वित्थारतो वुत्तानीति चे? वुच्चते –
Tattha bhagavā verañjāyaṃ vutthavasso anupubbena cārikaṃ caranto kattikajuṇhapakkhe eva vesāliṃ pāpuṇitvā yāva paṭhamapārājikasikkhāpadapaññāpanaṃ, tāva aṭṭha vassāni vesāliyaṃyeva viharanto viya pāḷikkamena dissati, na ca bhagavā tāvattakaṃ kālaṃ tattheva vihāsi. So hi sudinnassa sāvakānaṃ santike pabbajjaṃ upasampadañca anujānitvā yathābhirantaṃ tattha viharitvā cārikaṃ caranto bhesakaḷāvanaṃ patvā tattha terasamaṃ vassaṃ vasi, teneva anukkamena sāvatthiṃ patvā cuddasamaṃ vassaṃ vasi, pannarasamaṃ kapilavatthumhi, soḷasamaṃ āḷaviyaṃ, tato vutthavasso cārikaṃ caranto rājagahaṃ patvā sattarasamaṃ vasi, iminā anukkamena aparānipi tīṇi vassāni tattheva vasi. Ettāvatā bhagavā paripuṇṇavīsativasso rājagahato anupubbena vesāliṃ pāpuṇi, tato upasampadāya aṭṭhavassiko sudinno vesāliyaṃyeva methunaṃ dhammaṃ abhiviññāpesi, tato bhagavā tasmiṃ vatthusmiṃ paṭhamaṃ pārājikaṃ paññapesīti veditabbaṃ. Tattha yasmā upālitthero ito paṭhamataraṃ tattha vesāliyañca paññattasikkhāpadāni adassetukāmo, vinayanidānānantaraṃ paṭhamapārājikameva dassetukāmo, tasmā vesāliyaṃ paṭhamaṃ nivāsaṃ, pacchā imassa sikkhāpadassa paññattikāle nivāsañca ekato katvā ‘‘tatra sudaṃ bhagavā vesāliya’’ntiādimāha, tena vuttaṃ ‘‘paṭhamassettha nidāne, ṭhatvā …pe… pakāsaneyevā’’ti. Tasmā imasmiṃ paṭhamapārājikassa paññattiṭṭhānasaṅkhāte nidāne ṭhatvā ‘‘tena kho pana samayena vesāliyā avidūre kalandagāmo nāma hoti…pe… aññataraṃ vajjigāmaṃ upanissāya viharatī’’ti etasmiṃ imassa sikkhāpadassa puggalappakāsane, ‘‘tena kho pana samayena vajjī dubbhikkhā hoti…pe… tikkhattuṃ methunaṃ dhammaṃ abhiviññāpesī’’ti (pārā. 30) imasmiṃ vatthuppakāsane ca codanānayo, parihāranayo ca veditabboti vuttaṃ hoti. Tatrāyaṃ pakāsanā – kimatthaṃ therena aññesaṃ sikkhāpadānaṃ puggalavatthūni viya saṅkhepato avatvā yattha ca so uppanno, yathā ca dhamme pasanno, yathā ca pabbajito, yathā ca imaṃ vatthuṃ uppādeti, taṃ sabbaṃ anavasesetvā puggalavatthūni vitthārato vuttānīti ce? Vuccate –
एवं सद्धाय किच्छेन, महन्ते भोगञातके।
Evaṃ saddhāya kicchena, mahante bhogañātake;
हित्वा पब्बजितानम्पि, पेसलानम्पि सब्बसो॥
Hitvā pabbajitānampi, pesalānampi sabbaso.
सब्बलामकधम्मायं, मेथुनो यदि सम्भवे।
Sabbalāmakadhammāyaṃ, methuno yadi sambhave;
न धम्मदेसनायेव, सिद्धा विरति सब्बसो॥
Na dhammadesanāyeva, siddhā virati sabbaso.
तस्मा नवङ्गसद्धम्मे, सत्थारा देसितेपि च।
Tasmā navaṅgasaddhamme, satthārā desitepi ca;
विनयो पञ्ञपेतब्बो, ततो धम्मविसुद्धिहि॥
Vinayo paññapetabbo, tato dhammavisuddhihi.
विनयाभावतो एवं, अज्झाचारो भविस्सति।
Vinayābhāvato evaṃ, ajjhācāro bhavissati;
तस्मा विनयपञ्ञत्ति, सात्थिका पेसलस्सपि॥
Tasmā vinayapaññatti, sātthikā pesalassapi.
अनादीनवदस्सावी, यस्मा यं पापमाचरि।
Anādīnavadassāvī, yasmā yaṃ pāpamācari;
विनयोयेव सद्धानं, आदीनवविभाविनो॥
Vinayoyeva saddhānaṃ, ādīnavavibhāvino.
तस्मा सद्धानुसारीनं, विनयो सात्थकोव यं।
Tasmā saddhānusārīnaṃ, vinayo sātthakova yaṃ;
धम्मो धम्मानुसारीनं, ततो उभयदेसना॥
Dhammo dhammānusārīnaṃ, tato ubhayadesanā.
अपि च यदि पण्णत्तिवीतिक्कमं अकरोन्तस्सापि याव ब्रह्मलोका अयसो पत्थटो, पगेवञ्ञेसन्ति दस्सनत्थं अज्झाचारस्स पाकटभावदीपनं। कथं? –
Api ca yadi paṇṇattivītikkamaṃ akarontassāpi yāva brahmalokā ayaso patthaṭo, pagevaññesanti dassanatthaṃ ajjhācārassa pākaṭabhāvadīpanaṃ. Kathaṃ? –
अभब्बो अरहत्तस्स, सुदिन्नो पुत्तमातरो।
Abhabbo arahattassa, sudinno puttamātaro;
भब्बानुप्पन्नपञ्ञत्ति, तदत्थं न कता अयं॥
Bhabbānuppannapaññatti, tadatthaṃ na katā ayaṃ.
ननु मागण्डिकं अज्झुपेक्खित्वा मातापितूनमस्सा हितत्थं धम्मं देसेतीति इममत्थं दस्सेतुं बीजकबीजकमातूनं अरहत्तुप्पत्ति थेरेन दीपिता। ‘‘तेन खो पन समयेन वेसालिया अविदूरे कलन्दगामो नाम होति, येन समयेन सुदिन्नो पुराणदुतियिकाय मेथुनं धम्मं पटिसेवी’’ति वा ‘‘येन समयेन भगवा पठमपाराजिकं पञ्ञपेसी’’ति वा वचनं इध न युज्जति। कस्मा? ‘‘इध पन हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवती’’ति वुत्तं अट्ठकथावचनञ्हि इध न लब्भति। चिरनिविट्ठो हि सो गामो , न तस्मिंयेव समयेति। यस्मा पन सो चिरनिविट्ठोपि च गामो अत्तनो निविट्ठकालतो पट्ठाय सब्बकालमत्थीति वत्तब्बतं अरहति, तेन परियायेन ‘‘तेन खो पन समयेन वेसालिया अविदूरे कलन्दगामो नाम होती’’ति वुत्तं।
Nanu māgaṇḍikaṃ ajjhupekkhitvā mātāpitūnamassā hitatthaṃ dhammaṃ desetīti imamatthaṃ dassetuṃ bījakabījakamātūnaṃ arahattuppatti therena dīpitā. ‘‘Tena kho pana samayena vesāliyā avidūre kalandagāmo nāma hoti, yena samayena sudinno purāṇadutiyikāya methunaṃ dhammaṃ paṭisevī’’ti vā ‘‘yena samayena bhagavā paṭhamapārājikaṃ paññapesī’’ti vā vacanaṃ idha na yujjati. Kasmā? ‘‘Idha pana hetuattho karaṇattho ca sambhavatī’’ti vuttaṃ aṭṭhakathāvacanañhi idha na labbhati. Ciraniviṭṭho hi so gāmo , na tasmiṃyeva samayeti. Yasmā pana so ciraniviṭṭhopi ca gāmo attano niviṭṭhakālato paṭṭhāya sabbakālamatthīti vattabbataṃ arahati, tena pariyāyena ‘‘tena kho pana samayena vesāliyā avidūre kalandagāmo nāma hotī’’ti vuttaṃ.
२५-६. अनुञ्ञातोसि पन त्वन्ति समणवत्तदस्सनत्थं भगवा पुच्छति। मातापितूहि अननुञ्ञातन्ति एत्थ जनकेहेव अननुञ्ञातदस्सनत्थं पुच्छीति वुत्तं। न खो सुदिन्न तथागताति ‘‘पब्बाजेतु मं भगवा’’ति याचनावसेन पनेवमाह, न भगवा सयं सरणानि दत्वा पब्बाजेसि। दुक्खस्साति एत्थ ‘‘कलभागम्पी’’ति पाठसेसो। विकप्पद्वयेपीति दुतियततियविकप्पेसु। पुरिमपदस्साति किञ्चीति पदस्स। उत्तरपदेनाति दुक्खस्साति पदेन। समानविभत्तीति सामिवचनं। यथा किं? ‘‘कस्सचि दुक्खस्सा’’ति वत्तब्बे ‘‘किञ्चि दुक्खस्सा’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। अकामका विना भविस्सामाति तया सद्धिं अमरित्वा अकामा जीविस्साम। सचेपि न मराम, अकामकाव तया वियोगं पापुणिस्साम, तयि जीवमाने एव नो मरणं भवेय्य, मरणेनपि नो तया वियोगं मयं अकामकाव पापुणिस्साम।
25-6.Anuññātosi pana tvanti samaṇavattadassanatthaṃ bhagavā pucchati. Mātāpitūhi ananuññātanti ettha janakeheva ananuññātadassanatthaṃ pucchīti vuttaṃ. Na kho sudinna tathāgatāti ‘‘pabbājetu maṃ bhagavā’’ti yācanāvasena panevamāha, na bhagavā sayaṃ saraṇāni datvā pabbājesi. Dukkhassāti ettha ‘‘kalabhāgampī’’ti pāṭhaseso. Vikappadvayepīti dutiyatatiyavikappesu. Purimapadassāti kiñcīti padassa. Uttarapadenāti dukkhassāti padena. Samānavibhattīti sāmivacanaṃ. Yathā kiṃ? ‘‘Kassaci dukkhassā’’ti vattabbe ‘‘kiñci dukkhassā’’ti vuttanti veditabbaṃ. Akāmakā vinā bhavissāmāti tayā saddhiṃ amaritvā akāmā jīvissāma. Sacepi na marāma, akāmakāva tayā viyogaṃ pāpuṇissāma, tayi jīvamāne eva no maraṇaṃ bhaveyya, maraṇenapi no tayā viyogaṃ mayaṃ akāmakāva pāpuṇissāma.
३०. कतिपाहं बलं गाहेत्वाति कस्मा पनायं तथा पब्बज्जाय तिब्बच्छन्दो अनुञ्ञातो समानो कतिपाहं घरेयेव विलम्बित्वा कायबलञ्च अग्गहेसीति? अनुमतिदानेन मातापितूसु सहायकेसु च तुट्ठो तेसं चित्ततुट्ठत्थं। केसुचि अट्ठकथापोत्थकेसु केचि आचरिया ‘‘अयं सुदिन्नो जीवकवत्थुतो पच्छा पंसुकूलिकधुतङ्गवसेन पंसुकूलिको जातो’’ति सञ्ञाय ‘‘गहपतिचीवरं पटिक्खिपित्वा पंसुकूलिकधुतङ्गवसेन पंसुकूलिको होती’’ति लिखन्ति, तं ‘‘अचिरूपसम्पन्नो’’ति वचनेन विरुज्झति। ‘‘तथा सुदिन्नो हि भगवतो द्वादसमे वस्से पब्बजितो , वीसतिमे वस्से ञातिकुलं पिण्डाय पविट्ठो सयं पब्बज्जाय अट्ठवस्सिको हुत्वा’’ति, ‘‘भगवतो हि बुद्धत्तं पत्ततो पट्ठाय याव इदं वत्थं, एत्थन्तरे वीसति वस्सानि न कोचि गहपतिचीवरं सादियि, सब्बे पंसुकूलिकाव अहेसु’’न्ति च वुत्तेन अट्ठकथावचनेन विरुज्झति, पब्बज्जाय अट्ठवस्सिको, न उपसम्पदाय। उपसम्पदं पन जीवकवत्थुतो (महाव॰ ३२६) पच्छा अलत्थ, तस्मा अवस्सिको ञातिकुलं पिण्डाय पविट्ठो सियाति चे? न, ‘‘अलत्थ खो सुदिन्नो कलन्दपुत्तो भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पद’’न्ति एकतो अनन्तरं वुत्तत्ता। पब्बज्जानन्तरमेव हि सो उपसम्पन्नो तेरसधुतङ्गगुणे समादाय वत्तन्तो अट्ठ वस्सानि वज्जिगामे विहरित्वा निस्सयमुत्तत्ता सयंवसी हुत्वा ‘‘एतरहि खो वज्जी दुब्भिक्खा’’तिआदितक्कवसेन येन वेसाली तदवसरि, तस्मा ‘‘पंसुकूलिकधुतङ्गवसेन पंसुकूलिको होती’’ति एत्तकोयेव पाठो येसु पोत्थकेसु दिस्सति, सोव पमाणतो गहेतब्बो। ‘‘आरञ्ञिको होती’’ति इमिना पञ्च सेनासनपटिसंयुत्तानि सङ्गहितानि नेसज्जिकङ्गञ्च विहारसभागत्ता, ‘‘पिण्डपातिको’’ति इमिना पञ्च पिण्डपातपटिसंयुत्तानि, ‘‘पंसुकूलिको’’ति इमिना द्वे चीवरपटिसंयुत्तानि सङ्गहितानीति। ञातिघरूपगमनकारणदीपनाधिप्पायतो सपदानचारिकङ्गं विसुं वुत्तन्ति वेदितब्बं। ‘‘मा अतिहरापेसु’’न्ति कालब्यत्तयवसेन वुत्तं। धम्मस्सन्तरायकरतरत्ता ‘‘इमं नय’’न्ति अनयोयेव।
30.Katipāhaṃ balaṃ gāhetvāti kasmā panāyaṃ tathā pabbajjāya tibbacchando anuññāto samāno katipāhaṃ ghareyeva vilambitvā kāyabalañca aggahesīti? Anumatidānena mātāpitūsu sahāyakesu ca tuṭṭho tesaṃ cittatuṭṭhatthaṃ. Kesuci aṭṭhakathāpotthakesu keci ācariyā ‘‘ayaṃ sudinno jīvakavatthuto pacchā paṃsukūlikadhutaṅgavasena paṃsukūliko jāto’’ti saññāya ‘‘gahapaticīvaraṃ paṭikkhipitvā paṃsukūlikadhutaṅgavasena paṃsukūliko hotī’’ti likhanti, taṃ ‘‘acirūpasampanno’’ti vacanena virujjhati. ‘‘Tathā sudinno hi bhagavato dvādasame vasse pabbajito , vīsatime vasse ñātikulaṃ piṇḍāya paviṭṭho sayaṃ pabbajjāya aṭṭhavassiko hutvā’’ti, ‘‘bhagavato hi buddhattaṃ pattato paṭṭhāya yāva idaṃ vatthaṃ, etthantare vīsati vassāni na koci gahapaticīvaraṃ sādiyi, sabbe paṃsukūlikāva ahesu’’nti ca vuttena aṭṭhakathāvacanena virujjhati, pabbajjāya aṭṭhavassiko, na upasampadāya. Upasampadaṃ pana jīvakavatthuto (mahāva. 326) pacchā alattha, tasmā avassiko ñātikulaṃ piṇḍāya paviṭṭho siyāti ce? Na, ‘‘alattha kho sudinno kalandaputto bhagavato santike pabbajjaṃ, alattha upasampada’’nti ekato anantaraṃ vuttattā. Pabbajjānantarameva hi so upasampanno terasadhutaṅgaguṇe samādāya vattanto aṭṭha vassāni vajjigāme viharitvā nissayamuttattā sayaṃvasī hutvā ‘‘etarahi kho vajjī dubbhikkhā’’tiāditakkavasena yena vesālī tadavasari, tasmā ‘‘paṃsukūlikadhutaṅgavasena paṃsukūliko hotī’’ti ettakoyeva pāṭho yesu potthakesu dissati, sova pamāṇato gahetabbo. ‘‘Āraññiko hotī’’ti iminā pañca senāsanapaṭisaṃyuttāni saṅgahitāni nesajjikaṅgañca vihārasabhāgattā, ‘‘piṇḍapātiko’’ti iminā pañca piṇḍapātapaṭisaṃyuttāni, ‘‘paṃsukūliko’’ti iminā dve cīvarapaṭisaṃyuttāni saṅgahitānīti. Ñātigharūpagamanakāraṇadīpanādhippāyato sapadānacārikaṅgaṃ visuṃ vuttanti veditabbaṃ. ‘‘Mā atiharāpesu’’nti kālabyattayavasena vuttaṃ. Dhammassantarāyakaratarattā ‘‘imaṃ naya’’nti anayoyeva.
येभुय्येन हि सत्तानं, विनासे पच्चुपट्ठिते।
Yebhuyyena hi sattānaṃ, vināse paccupaṭṭhite;
अनयो नयरूपेन, बुद्धिमागम्म तिट्ठति॥
Anayo nayarūpena, buddhimāgamma tiṭṭhati.
३६. अपञ्ञत्ते सिक्खापदेति एत्थ दुविधं सिक्खापदपञ्ञापनं। कथं? ‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्याथा’’ति एवं सउद्देसानुद्देसभेदतो दुविधं। तत्थ पातिमोक्खे सरूपतो आगता पञ्च आपत्तिक्खन्धा सउद्देसपञ्ञत्ति नाम। सापि दुविधा सपुग्गलापुग्गलनिद्देसभेदतो। तत्थ यस्सा पञ्ञत्तिया अन्तो आपत्तिया सह, विना वा पुग्गलो दस्सितो, सा सपुग्गलनिद्देसा। इतरा अपुग्गलनिद्देसाति वेदितब्बा। सपुग्गलनिद्देसापि दुविधा दस्सितादस्सितापत्तिभेदतो। तत्थ अदस्सितापत्तिका नाम अट्ठ पाराजिका धम्मा। ‘‘पाराजिको होति असंवासो’’ति हि पुग्गलोव तत्थ दस्सितो, नापत्ति। दस्सितापत्तिका नाम भिक्खुनीपातिमोक्खे ‘‘सत्तरस सङ्घादिसेसा धम्मा निस्सारणीयं सङ्घादिसेस’’न्ति हि तत्थ आपत्ति दस्सिता सद्धिं पुग्गलेन, तथा अपुग्गलनिद्देसापि दस्सितादस्सितापत्तितोव दुविधा। तत्थ अदस्सितापत्तिका नाम सेखिया धम्मा। सेसा दस्सितापत्तिकाति वेदितब्बा। सापि दुविधा अनिद्दिट्ठकारकनिद्दिट्ठकारकभेदतो। तत्थ अनिद्दिट्ठकारका नाम सुक्कविस्सट्ठि मुसावाद ओमसवाद पेसुञ्ञ भूतगाम अञ्ञवादक उज्झापनक गणभोजन परम्परभोजन सुरामेरय अङ्गुलिपतोदक हसधम्म अनादरिय तलघातकजतुमट्ठक सिक्खापदानं वसेन पञ्चदसविधा होन्ति। सेसानं पुग्गलनिद्देसानं वसेन निद्दिट्ठकारका वेदितब्बा।
36.Apaññatte sikkhāpadeti ettha duvidhaṃ sikkhāpadapaññāpanaṃ. Kathaṃ? ‘‘Evañca pana, bhikkhave, imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyāthā’’ti evaṃ sauddesānuddesabhedato duvidhaṃ. Tattha pātimokkhe sarūpato āgatā pañca āpattikkhandhā sauddesapaññatti nāma. Sāpi duvidhā sapuggalāpuggalaniddesabhedato. Tattha yassā paññattiyā anto āpattiyā saha, vinā vā puggalo dassito, sā sapuggalaniddesā. Itarā apuggalaniddesāti veditabbā. Sapuggalaniddesāpi duvidhā dassitādassitāpattibhedato. Tattha adassitāpattikā nāma aṭṭha pārājikā dhammā. ‘‘Pārājiko hoti asaṃvāso’’ti hi puggalova tattha dassito, nāpatti. Dassitāpattikā nāma bhikkhunīpātimokkhe ‘‘sattarasa saṅghādisesā dhammā nissāraṇīyaṃ saṅghādisesa’’nti hi tattha āpatti dassitā saddhiṃ puggalena, tathā apuggalaniddesāpi dassitādassitāpattitova duvidhā. Tattha adassitāpattikā nāma sekhiyā dhammā. Sesā dassitāpattikāti veditabbā. Sāpi duvidhā aniddiṭṭhakārakaniddiṭṭhakārakabhedato. Tattha aniddiṭṭhakārakā nāma sukkavissaṭṭhi musāvāda omasavāda pesuñña bhūtagāma aññavādaka ujjhāpanaka gaṇabhojana paramparabhojana surāmeraya aṅgulipatodaka hasadhamma anādariya talaghātakajatumaṭṭhaka sikkhāpadānaṃ vasena pañcadasavidhā honti. Sesānaṃ puggalaniddesānaṃ vasena niddiṭṭhakārakā veditabbā.
अनुद्देसपञ्ञत्तिपि पदभाजनन्तरापत्तिविनीतवत्थुपटिक्खेपपञ्ञत्तिअवुत्तसिद्धिवसेन छब्बिधा होन्ति। तत्थ ‘‘येभुय्येन खायितं आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ ६१) एवमादिका पदभाजनिये सन्दिस्समानापत्ति पदभाजनसिक्खापदं नाम। ‘‘न त्वेव नग्गेन आगन्तब्बं, यो आगच्छेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिका (पारा॰ ५१७) अन्तरापत्तिसिक्खापदं नाम। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दिवा पटिसल्लीयन्तेन द्वारं संवरित्वा पटिसल्लीयितु’’न्ति (पारा॰ ७५) एवमादिका विनीतवत्थुसिक्खापदं नाम। ‘‘लोहितुप्पादको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति (महाव॰ ११४) एवमादिका पटिक्खेपसिक्खापदं नाम। खन्धकेसु पञ्ञत्तदुक्कटथुल्लच्चयानि पञ्ञत्तिसिक्खापदं नाम। ‘‘या पन भिक्खुनी नच्चं वा गीतं वा वादितं वा दस्सनाय गच्छेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ ८३४) इमिना वुत्तेन ‘‘या पन भिक्खुनी नच्चेय्य वा गायेय्य वा वादेय्य वा पाचित्तिय’’न्ति एवमादिकं यं किञ्चि अट्ठकथाय दिस्समानं आपत्तिजातं, विनयकम्मं वा अवुत्तसिद्धिसिक्खापदं नाम। छब्बिधम्पेतं छहि कारणेहि उद्देसारहं न होतीति अनुद्देससिक्खापदं नामाति वेदितब्बं। सेय्यथिदं – पञ्चहि उद्देसेहि यथासम्भवं विसभागत्ता थुल्लच्चयदुब्भासितानं, सभागवत्थुकम्पि दुक्कटथुल्लच्चयद्वयं असभागापत्तिकत्ता, अन्तरापत्तिपञ्ञत्तिसिक्खापदानं नानावत्थुकापत्तिकत्ता, पटिक्खेपसिक्खापदानं केसञ्चि विनीतवत्थुपञ्ञत्तिसिक्खापदानञ्च अदस्सितापत्तिकत्ता, अदस्सितवत्थुकत्ता भेदानुवत्तकथुल्लच्चयस्स, अदस्सितापत्तिवत्थुकत्ता अवुत्तसिद्धिसिक्खापदानन्ति। एत्तावता ‘‘दुविधं सिक्खापदपञ्ञापनं उद्देसानुद्देसभेदतो’’ति यं वुत्तं, तं समासतो पकासितं होति।
Anuddesapaññattipi padabhājanantarāpattivinītavatthupaṭikkhepapaññattiavuttasiddhivasena chabbidhā honti. Tattha ‘‘yebhuyyena khāyitaṃ āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 61) evamādikā padabhājaniye sandissamānāpatti padabhājanasikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Na tveva naggena āgantabbaṃ, yo āgaccheyya, āpatti dukkaṭassā’’tiādikā (pārā. 517) antarāpattisikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, divā paṭisallīyantena dvāraṃ saṃvaritvā paṭisallīyitu’’nti (pārā. 75) evamādikā vinītavatthusikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Lohituppādako, bhikkhave, anupasampanno na upasampādetabbo, upasampanno nāsetabbo’’ti (mahāva. 114) evamādikā paṭikkhepasikkhāpadaṃ nāma. Khandhakesu paññattadukkaṭathullaccayāni paññattisikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Yā pana bhikkhunī naccaṃ vā gītaṃ vā vāditaṃ vā dassanāya gaccheyya, pācittiya’’nti (pāci. 834) iminā vuttena ‘‘yā pana bhikkhunī nacceyya vā gāyeyya vā vādeyya vā pācittiya’’nti evamādikaṃ yaṃ kiñci aṭṭhakathāya dissamānaṃ āpattijātaṃ, vinayakammaṃ vā avuttasiddhisikkhāpadaṃ nāma. Chabbidhampetaṃ chahi kāraṇehi uddesārahaṃ na hotīti anuddesasikkhāpadaṃ nāmāti veditabbaṃ. Seyyathidaṃ – pañcahi uddesehi yathāsambhavaṃ visabhāgattā thullaccayadubbhāsitānaṃ, sabhāgavatthukampi dukkaṭathullaccayadvayaṃ asabhāgāpattikattā, antarāpattipaññattisikkhāpadānaṃ nānāvatthukāpattikattā, paṭikkhepasikkhāpadānaṃ kesañci vinītavatthupaññattisikkhāpadānañca adassitāpattikattā, adassitavatthukattā bhedānuvattakathullaccayassa, adassitāpattivatthukattā avuttasiddhisikkhāpadānanti. Ettāvatā ‘‘duvidhaṃ sikkhāpadapaññāpanaṃ uddesānuddesabhedato’’ti yaṃ vuttaṃ, taṃ samāsato pakāsitaṃ hoti.
तत्थ अपञ्ञत्ते सिक्खापदेति सउद्देससिक्खापदं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। एकच्चे आचरिया एवं किर वण्णयन्ति ‘‘चत्तारो पाराजिका कतिवस्साभिसम्बुद्धेन भगवता पञ्ञत्तातिआदिना पुच्छं कत्वा तेसु पठमपाराजिको वेसालियं पञ्ञत्तो पञ्चवस्साभिसम्बुद्धेन हेमन्तानं पठमे मासे दुतिये पक्खे दसमे दिवसे अड्ढतेय्यपोरिसाय छायाय पुरत्थाभिमुखेन निसिन्नेन अड्ढतेरसानं भिक्खुसतानं मज्झे सुदिन्नं कलन्दपुत्तं आरब्भ पञ्ञत्तो’’ति, तं न युज्जति, कस्मा? –
Tattha apaññatte sikkhāpadeti sauddesasikkhāpadaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Ekacce ācariyā evaṃ kira vaṇṇayanti ‘‘cattāro pārājikā kativassābhisambuddhena bhagavatā paññattātiādinā pucchaṃ katvā tesu paṭhamapārājiko vesāliyaṃ paññatto pañcavassābhisambuddhena hemantānaṃ paṭhame māse dutiye pakkhe dasame divase aḍḍhateyyaporisāya chāyāya puratthābhimukhena nisinnena aḍḍhaterasānaṃ bhikkhusatānaṃ majjhe sudinnaṃ kalandaputtaṃ ārabbha paññatto’’ti, taṃ na yujjati, kasmā? –
यस्मा द्वादसमं वस्सं, वेरञ्जायं वसि जिनो।
Yasmā dvādasamaṃ vassaṃ, verañjāyaṃ vasi jino;
तस्मिञ्च सुद्धो सङ्घोति, नेव पाराजिकं तदा॥
Tasmiñca suddho saṅghoti, neva pārājikaṃ tadā.
थेरस्स सारिपुत्तस्स, सिक्खापञ्ञत्तियाचना।
Therassa sāriputtassa, sikkhāpaññattiyācanā;
तस्मिं सिद्धाति सिद्धाव, गरुकापत्ति नो तदा॥
Tasmiṃ siddhāti siddhāva, garukāpatti no tadā.
ओवादपातिमोक्खञ्च, किं सत्था चतुवस्सिको।
Ovādapātimokkhañca, kiṃ satthā catuvassiko;
पटिक्खिपि किमाणञ्च, समत्तं अनुजानि सो॥
Paṭikkhipi kimāṇañca, samattaṃ anujāni so.
अजातसत्तुं निस्साय, सङ्घभेदमकासि यं।
Ajātasattuṃ nissāya, saṅghabhedamakāsi yaṃ;
देवदत्तो ततो सङ्घ-भेदो पच्छिमबोधियं॥
Devadatto tato saṅgha-bhedo pacchimabodhiyaṃ.
आराधयिंसु मं पुब्बे, भिक्खूति मुनिभासितं।
Ārādhayiṃsu maṃ pubbe, bhikkhūti munibhāsitaṃ;
सुत्तमेव पमाणं नो, सोव कालो अनप्पकोति॥
Suttameva pamāṇaṃ no, sova kālo anappakoti.
यं पन वुत्तं ‘‘अथ भगवा अज्झाचारं अपस्सन्तो पाराजिकं वा सङ्घादिसेसं वा न पञ्ञपेसी’’ति, तं सकलसिक्खापदं सन्धायाह। न केवलं सउद्देससिक्खापदमत्तं, तेन सउद्देसानुद्देसपञ्ञत्तिभेदं सकलं पाराजिकं सन्धायाहाति वुत्तं होति। किञ्चापि नाभिपरामसनम्पि कायसंसग्गो, तथापि एतं विसेसनियमनतो, अच्छन्दरागाधिप्पायतो च विसुं वुत्तं। छन्दरागरत्तस्सेव हि कायसंसग्गो इधाधिप्पेतो। असुचिपाने पन हत्थिनिया तापसपस्सावपानेन वालकाब्यो नाम उप्पज्जति, वालकाब्यस्स वत्थु वत्तब्बं। मण्डब्यस्स नाभिया परामसनेनेव किर। रूपदस्सने पन वेज्जका आहु –
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘atha bhagavā ajjhācāraṃ apassanto pārājikaṃ vā saṅghādisesaṃ vā na paññapesī’’ti, taṃ sakalasikkhāpadaṃ sandhāyāha. Na kevalaṃ sauddesasikkhāpadamattaṃ, tena sauddesānuddesapaññattibhedaṃ sakalaṃ pārājikaṃ sandhāyāhāti vuttaṃ hoti. Kiñcāpi nābhiparāmasanampi kāyasaṃsaggo, tathāpi etaṃ visesaniyamanato, acchandarāgādhippāyato ca visuṃ vuttaṃ. Chandarāgarattasseva hi kāyasaṃsaggo idhādhippeto. Asucipāne pana hatthiniyā tāpasapassāvapānena vālakābyo nāma uppajjati, vālakābyassa vatthu vattabbaṃ. Maṇḍabyassa nābhiyā parāmasaneneva kira. Rūpadassane pana vejjakā āhu –
‘‘थीनं सन्दस्सना सुक्कं, कदाचि चलितोवरे।
‘‘Thīnaṃ sandassanā sukkaṃ, kadāci calitovare;
तं गामधम्मकरणं, द्वयसमं सङ्गमिय।
Taṃ gāmadhammakaraṇaṃ, dvayasamaṃ saṅgamiya;
गब्भादीति अयं नयो, थीनं पुरिसदस्सनासीत्यूपनेय्य’’॥
Gabbhādīti ayaṃ nayo, thīnaṃ purisadassanāsītyūpaneyya’’.
तथाप्याहु –
Tathāpyāhu –
‘‘पुप्फिके एधिय्य सुद्धे, पस्सं नरञ्च इत्थि तं।
‘‘Pupphike edhiyya suddhe, passaṃ narañca itthi taṃ;
गब्भञ्च नयेत्युत्त-मिति तस्मा कासो इती’’ति॥
Gabbhañca nayetyutta-miti tasmā kāso itī’’ti.
राजोरोधो वियाति सीहळदीपे एकिस्सा इत्थिया तथा अहोसि, तस्मा किर एवं वुत्तं। किञ्चापि याव ब्रह्मलोका सद्दो अब्भुग्गच्छि, न तं मनुस्सानं विसयो अहोसि तेसं रूपं विय। तेनेव भिक्खू पुच्छिंसु ‘‘कच्चि नो त्वं आवुसो सुदिन्न अनभिरतो’’ति।
Rājorodho viyāti sīhaḷadīpe ekissā itthiyā tathā ahosi, tasmā kira evaṃ vuttaṃ. Kiñcāpi yāva brahmalokā saddo abbhuggacchi, na taṃ manussānaṃ visayo ahosi tesaṃ rūpaṃ viya. Teneva bhikkhū pucchiṃsu ‘‘kacci no tvaṃ āvuso sudinna anabhirato’’ti.
३९. कलीति कोधो, तस्स सासनं कलिसासनं, कलहो। गामधम्मन्ति एत्थ जनपदधम्मं जनपदवासीनं सिद्धिं। अत्ताति चित्तं, सरीरञ्च। असुत्तन्तविनिबद्धन्ति विनयसुत्ते अनागतं, सुत्ताभिधम्मेसुपि अनागतं, पाळिविनिमुत्तन्ति अत्थो। कुसुममालन्ति नानागुणं सन्धायाह। रतनदामन्ति अत्थसम्पत्तिं सन्धाय वदति। पटिक्खिपनाधिप्पाया भद्दालि विय। पदनिरुत्तिब्यञ्जनानि नामवेवचनानेव ‘‘नामं नामकम्मं नामधेय्यं निरुत्ती’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १३१५) विय। निप्परियायेन विरति सिक्खापदं नाम। अकुसलपक्खे दुस्सील्यं नाम चेतना। कुसलपक्खेपि चेतनापरियायतो विभङ्गे ‘‘सिक्खापद’’न्ति वुत्तं। सङ्घसुट्ठुतायाति एत्थ लोकवज्जस्स पञ्ञापने सङ्घसुट्ठुता होति पाकटादीनवतो। पञ्ञत्तिवज्जस्स पञ्ञापने सङ्घफासुता होति पाकटानिसंसत्ता। तत्थ पठमेन दुम्मङ्कूनं निग्गहो, दुतियेन पेसलानं फासुविहारो। पठमेन सम्परायिकानं आसवानं पटिघातो, दुतियेन दिट्ठधम्मिकानं। तथा पठमेन अप्पसन्नानं पसादो, दुतियेन पसन्नानं भिय्योभावो। ‘‘पुब्बे कतपुञ्ञताय चोदियमानस्स भब्बकुलपुत्तस्सा’’ति वुत्तत्ता ‘‘सुदिन्नो तं कुक्कुच्चं विनोदेत्वा अरहत्तं सच्छाकासि, तेनेव पब्बज्जा अनुञ्ञाता’’ति वदन्ति, उपपरिक्खितब्बं। तथा पठमेन सद्धम्मट्ठिति, दुतियेन विनयानुग्गहो होतीति वेदितब्बो।
39.Kalīti kodho, tassa sāsanaṃ kalisāsanaṃ, kalaho. Gāmadhammanti ettha janapadadhammaṃ janapadavāsīnaṃ siddhiṃ. Attāti cittaṃ, sarīrañca. Asuttantavinibaddhanti vinayasutte anāgataṃ, suttābhidhammesupi anāgataṃ, pāḷivinimuttanti attho. Kusumamālanti nānāguṇaṃ sandhāyāha. Ratanadāmanti atthasampattiṃ sandhāya vadati. Paṭikkhipanādhippāyā bhaddāli viya. Padaniruttibyañjanāni nāmavevacanāneva ‘‘nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ niruttī’’tiādīsu (dha. sa. 1315) viya. Nippariyāyena virati sikkhāpadaṃ nāma. Akusalapakkhe dussīlyaṃ nāma cetanā. Kusalapakkhepi cetanāpariyāyato vibhaṅge ‘‘sikkhāpada’’nti vuttaṃ. Saṅghasuṭṭhutāyāti ettha lokavajjassa paññāpane saṅghasuṭṭhutā hoti pākaṭādīnavato. Paññattivajjassa paññāpane saṅghaphāsutā hoti pākaṭānisaṃsattā. Tattha paṭhamena dummaṅkūnaṃ niggaho, dutiyena pesalānaṃ phāsuvihāro. Paṭhamena samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighāto, dutiyena diṭṭhadhammikānaṃ. Tathā paṭhamena appasannānaṃ pasādo, dutiyena pasannānaṃ bhiyyobhāvo. ‘‘Pubbe katapuññatāya codiyamānassa bhabbakulaputtassā’’ti vuttattā ‘‘sudinno taṃ kukkuccaṃ vinodetvā arahattaṃ sacchākāsi, teneva pabbajjā anuññātā’’ti vadanti, upaparikkhitabbaṃ. Tathā paṭhamena saddhammaṭṭhiti, dutiyena vinayānuggaho hotīti veditabbo.
अपिचेत्थ वत्थुवीतिक्कमे यत्थ एकन्ताकुसलभावेन, तं सङ्घसुट्ठुभावाय पञ्ञत्तं लोकवज्जतो, यत्थ पञ्ञत्तिजानने एव अत्थापत्ति, न अञ्ञदा, तं सद्धम्मट्ठितिया वापि पसादुप्पादबुद्धिया धम्मदेसनापटिसंयुत्तं, इतरञ्च सेखियं, इदं लोकवज्जं नाम। वत्थुनो पञ्ञत्तिया वा वीतिक्कमचेतनायाभावेपि पटिक्खित्तस्स करणे, कत्तब्बस्स अकरणे वा सति यत्थ आपत्तिप्पसङ्गो, तं सब्बं ठपेत्वा सुरापानं पण्णत्तिवज्जन्ति वेदितब्बं। आगन्तुकवत्तं, आवासिक, गमिक, अनुमोदन, भत्तग्ग, पिण्डचारिक, आरञ्ञक, सेनासन , जन्ताघर, वच्चकुटि, सद्धिविहारिक, उपज्झाय, अन्तेवासिक, आचरियवत्तन्ति एतानि अग्गहितग्गहणनयेन गणियमानानि चुद्दस, एतानि पन वित्थारतो द्वेअसीति महावत्तानि नाम होन्ति। सत्तहि आपत्तिक्खन्धेहि संवरो संवरविनयो पञ्ञत्तिसिक्खापदमेव। तत्थ पञ्ञत्तिविनयो समथविनयत्थाय समथविनयो संवरविनयत्थाय संवरविनयो पहानविनयत्थायाति योजना वेदितब्बा। यं सङ्घसुट्ठु, तं सङ्घफासूति एकमिव वुत्तं सङ्घसुट्ठुताय सति सङ्घफासु भविस्सतीति दीपनत्थं। पकरीयन्ति एत्थ ते ते पयोजनविसेससङ्खाता अत्थवसाति अत्थवसं ‘‘पकरण’’न्ति वुच्चति। दससु पदेसु एकेकं मूलं कत्वा दसक्खत्तुं योजनाय पदसतं वुत्तं। तत्थ पच्छिमस्स पदस्स वसेन अत्थसतं पुरिमस्स वसेन धम्मसतं अत्थजोतिकानं निरुत्तीनं वसेन निरुत्तिसतं, धम्मभूतानं निरुत्तीनं वसेन निरुत्तिसतन्ति द्वे निरुत्तिसतानि, अत्थसते ञाणसतं, धम्मसते ञाणसतं द्वीसु निरुत्तिसतेसु द्वे ञाणसतानीति चत्तारि ञाणसतानि वेदितब्बानि। एत्थ सङ्घसुट्ठुताति धम्मसङ्घस्स सुट्ठुभावोति अत्थो। ‘‘अत्थपदानीति अट्ठकथा। धम्मपदानीति पाळी’’ति वुत्तं किर।
Apicettha vatthuvītikkame yattha ekantākusalabhāvena, taṃ saṅghasuṭṭhubhāvāya paññattaṃ lokavajjato, yattha paññattijānane eva atthāpatti, na aññadā, taṃ saddhammaṭṭhitiyā vāpi pasāduppādabuddhiyā dhammadesanāpaṭisaṃyuttaṃ, itarañca sekhiyaṃ, idaṃ lokavajjaṃ nāma. Vatthuno paññattiyā vā vītikkamacetanāyābhāvepi paṭikkhittassa karaṇe, kattabbassa akaraṇe vā sati yattha āpattippasaṅgo, taṃ sabbaṃ ṭhapetvā surāpānaṃ paṇṇattivajjanti veditabbaṃ. Āgantukavattaṃ, āvāsika, gamika, anumodana, bhattagga, piṇḍacārika, āraññaka, senāsana , jantāghara, vaccakuṭi, saddhivihārika, upajjhāya, antevāsika, ācariyavattanti etāni aggahitaggahaṇanayena gaṇiyamānāni cuddasa, etāni pana vitthārato dveasīti mahāvattāni nāma honti. Sattahi āpattikkhandhehi saṃvaro saṃvaravinayo paññattisikkhāpadameva. Tattha paññattivinayo samathavinayatthāya samathavinayo saṃvaravinayatthāya saṃvaravinayo pahānavinayatthāyāti yojanā veditabbā. Yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsūti ekamiva vuttaṃ saṅghasuṭṭhutāya sati saṅghaphāsu bhavissatīti dīpanatthaṃ. Pakarīyanti ettha te te payojanavisesasaṅkhātā atthavasāti atthavasaṃ ‘‘pakaraṇa’’nti vuccati. Dasasu padesu ekekaṃ mūlaṃ katvā dasakkhattuṃ yojanāya padasataṃ vuttaṃ. Tattha pacchimassa padassa vasena atthasataṃ purimassa vasena dhammasataṃ atthajotikānaṃ niruttīnaṃ vasena niruttisataṃ, dhammabhūtānaṃ niruttīnaṃ vasena niruttisatanti dve niruttisatāni, atthasate ñāṇasataṃ, dhammasate ñāṇasataṃ dvīsu niruttisatesu dve ñāṇasatānīti cattāri ñāṇasatāni veditabbāni. Ettha saṅghasuṭṭhutāti dhammasaṅghassa suṭṭhubhāvoti attho. ‘‘Atthapadānīti aṭṭhakathā. Dhammapadānīti pāḷī’’ti vuttaṃ kira.
मेथुनं धम्मन्ति एवं बहुलनयेन लद्धनामकं सकसम्पयोगेन, परसम्पयोगेन वा अत्तनो निमित्तस्स सकमग्गे वा परमग्गे वा परनिमित्तस्स सकमग्गे एव पवेसपविट्ठठितुद्धरणेसु यं किञ्चि एकं पटिसादियनवसेन सेवेय्य पाराजिको होति असंवासोति। केचि पन ‘‘पवेसादीनि चत्तारि वा तीणि वा द्वे वा एकं वा पटिसेवेय्य, पाराजिको होति। वुत्तञ्हेतं ‘सो चे पवेसनं सादियति, पविट्ठं, ठितं, उद्धरणं सादियति, आपत्ति पाराजिकस्सा’तिआदी’’ति (पारा॰ ५९) वदन्ति, तेसं मतेन चतूसुपि चतस्सो पाराजिकापत्तियो आपज्जति। तेयेव एवं वदन्ति ‘‘आपज्जतु मेथुनधम्मपाराजिकापत्ति मेथुनधम्मपाराजिकापत्तिया तब्भागिया’’ति, ‘‘अत्तनो वीतिक्कमे पाराजिकापत्तिं, सङ्घादिसेसापत्तिञ्च आपज्जित्वा सिक्खं पच्चक्खाय गहट्ठकाले मेथुनादिपाराजिकं आपज्जित्वा पुन पब्बजित्वा उपसम्पज्जित्वा एकं सङ्घादिसेसापत्तिं एकमनेकं वा पटिकरित्वाव सो पुग्गलो यस्मा निरापत्तिको होति, तस्मा सो गहट्ठकाले सापत्तिकोवाति अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नस्सापि अत्थेव आपत्तिवुट्ठानं। वुट्ठानदेसनाहि पन असुज्झनतो ‘पयोगे पयोगे आपत्ति पाराजिकस्सा’ति न वुत्तं गणनपयोजनाभावतो। किञ्चापि न वुत्तं, अथ खो पदभाजने ‘आपत्ति पाराजिकस्सा’ति वचनेनायमत्थो सिद्धो’’ति युत्तिञ्च वदन्ति। यदि एवं मातिकायम्पि ‘‘यो पन भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्य पाराजिक’’न्ति वत्तब्बं भवेय्य, पाराजिकस्स अनवसेसवचनम्पि न युज्जेय्य। सब्बेपि हि आपत्तिक्खन्धे भिक्खुगणनञ्च अनवसेसेत्वा तिट्ठतीति अनवसेसवचनन्ति कत्वा पवेसेव आपत्ति, न पविट्ठादीसु, तमेवेकं सन्धाय ‘‘यस्स सिया आपत्ती’’ति पाराजिकापत्तिम्पि अन्तो कत्वा निदानुद्देसे वचनं वेदितब्बं। तस्मा मातिकायं ‘‘पाराजिक’’न्ति अवत्वा ‘‘पाराजिको होती’’ति पुग्गलनिद्देसवचनं तेन सरीरबन्धनेन उपसम्पदाय अभब्बभावदीपनत्थं। ‘‘आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति पदभाजने वचनं अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नस्सापि पाराजिकस्स असंवासस्स सतो पुग्गलस्स अथेय्यसंवासकभावदीपनत्थं। न हि सो संवासं सादियन्तोपि थेय्यसंवासको होति, तस्मा ‘‘उपसम्पन्नो भिक्खु’’त्वेव वुच्चति। तेनेवाह ‘‘असुद्धो होति पुग्गलो अञ्ञतरं पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नो, तञ्चे सुद्धदिट्ठि समानो अनोकासं कारापेत्वा अक्कोसाधिप्पायो वदेति, आपत्ति ओमसवादेन दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ३८९)। अनुपसम्पन्नस्स तदभावतो सिद्धो सो ‘‘उपसम्पन्नो भिक्खु’’त्वेव वुच्चतीति। तेन पदसोधम्मं सहसेय्यञ्च न जनेति, भिक्खुपेसुञ्ञादिञ्च जनेतीति वेदितब्बं। भिक्खुनीनं सङ्घादिसेसेसु पन भिक्खुसङ्घादिसेसतो वुट्ठानविधिविसेसदस्सनत्थं ‘‘अयम्पि भिक्खुनी…पे॰… आपन्ना’’ति (पाचि॰ ६७९) पुग्गलनिद्देसं कत्वापि पाराजिकतो अधिप्पायन्तरदस्सनत्थं ‘‘निस्सारणीयं सङ्घादिसेस’’न्ति (पाचि॰ ६७९) आपत्तिनामग्गहणञ्च कतं। एत्तावता सपुग्गलनिद्देसे दस्सितादस्सितापत्तिदुकं वित्थारितं होति। अपुग्गलनिद्देसेसु सेखियेसु आपत्तिया दस्सनकारणं सेखियानं अट्ठकथायमेव वुत्तं। तदभावतो इतरेसु आपत्तिदस्सनं कतं। अपुग्गलनिद्देसेसुपि दस्सितादस्सितापत्तिदुकञ्च वित्थारितं होतीति।
Methunaṃ dhammanti evaṃ bahulanayena laddhanāmakaṃ sakasampayogena, parasampayogena vā attano nimittassa sakamagge vā paramagge vā paranimittassa sakamagge eva pavesapaviṭṭhaṭhituddharaṇesu yaṃ kiñci ekaṃ paṭisādiyanavasena seveyya pārājiko hoti asaṃvāsoti. Keci pana ‘‘pavesādīni cattāri vā tīṇi vā dve vā ekaṃ vā paṭiseveyya, pārājiko hoti. Vuttañhetaṃ ‘so ce pavesanaṃ sādiyati, paviṭṭhaṃ, ṭhitaṃ, uddharaṇaṃ sādiyati, āpatti pārājikassā’tiādī’’ti (pārā. 59) vadanti, tesaṃ matena catūsupi catasso pārājikāpattiyo āpajjati. Teyeva evaṃ vadanti ‘‘āpajjatu methunadhammapārājikāpatti methunadhammapārājikāpattiyā tabbhāgiyā’’ti, ‘‘attano vītikkame pārājikāpattiṃ, saṅghādisesāpattiñca āpajjitvā sikkhaṃ paccakkhāya gahaṭṭhakāle methunādipārājikaṃ āpajjitvā puna pabbajitvā upasampajjitvā ekaṃ saṅghādisesāpattiṃ ekamanekaṃ vā paṭikaritvāva so puggalo yasmā nirāpattiko hoti, tasmā so gahaṭṭhakāle sāpattikovāti antimavatthuṃ ajjhāpannassāpi attheva āpattivuṭṭhānaṃ. Vuṭṭhānadesanāhi pana asujjhanato ‘payoge payoge āpatti pārājikassā’ti na vuttaṃ gaṇanapayojanābhāvato. Kiñcāpi na vuttaṃ, atha kho padabhājane ‘āpatti pārājikassā’ti vacanenāyamattho siddho’’ti yuttiñca vadanti. Yadi evaṃ mātikāyampi ‘‘yo pana bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyya pārājika’’nti vattabbaṃ bhaveyya, pārājikassa anavasesavacanampi na yujjeyya. Sabbepi hi āpattikkhandhe bhikkhugaṇanañca anavasesetvā tiṭṭhatīti anavasesavacananti katvā paveseva āpatti, na paviṭṭhādīsu, tamevekaṃ sandhāya ‘‘yassa siyā āpattī’’ti pārājikāpattimpi anto katvā nidānuddese vacanaṃ veditabbaṃ. Tasmā mātikāyaṃ ‘‘pārājika’’nti avatvā ‘‘pārājiko hotī’’ti puggalaniddesavacanaṃ tena sarīrabandhanena upasampadāya abhabbabhāvadīpanatthaṃ. ‘‘Āpatti pārājikassā’’ti padabhājane vacanaṃ antimavatthuṃ ajjhāpannassāpi pārājikassa asaṃvāsassa sato puggalassa atheyyasaṃvāsakabhāvadīpanatthaṃ. Na hi so saṃvāsaṃ sādiyantopi theyyasaṃvāsako hoti, tasmā ‘‘upasampanno bhikkhu’’tveva vuccati. Tenevāha ‘‘asuddho hoti puggalo aññataraṃ pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpanno, tañce suddhadiṭṭhi samāno anokāsaṃ kārāpetvā akkosādhippāyo vadeti, āpatti omasavādena dukkaṭassā’’ti (pārā. 389). Anupasampannassa tadabhāvato siddho so ‘‘upasampanno bhikkhu’’tveva vuccatīti. Tena padasodhammaṃ sahaseyyañca na janeti, bhikkhupesuññādiñca janetīti veditabbaṃ. Bhikkhunīnaṃ saṅghādisesesu pana bhikkhusaṅghādisesato vuṭṭhānavidhivisesadassanatthaṃ ‘‘ayampi bhikkhunī…pe… āpannā’’ti (pāci. 679) puggalaniddesaṃ katvāpi pārājikato adhippāyantaradassanatthaṃ ‘‘nissāraṇīyaṃ saṅghādisesa’’nti (pāci. 679) āpattināmaggahaṇañca kataṃ. Ettāvatā sapuggalaniddese dassitādassitāpattidukaṃ vitthāritaṃ hoti. Apuggalaniddesesu sekhiyesu āpattiyā dassanakāraṇaṃ sekhiyānaṃ aṭṭhakathāyameva vuttaṃ. Tadabhāvato itaresu āpattidassanaṃ kataṃ. Apuggalaniddesesupi dassitādassitāpattidukañca vitthāritaṃ hotīti.
पठमपञ्ञत्तिकथावण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapaññattikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
सुदिन्नभाणवारं निट्ठितं।
Sudinnabhāṇavāraṃ niṭṭhitaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / सुदिन्नभाणवारवण्णना • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / सुदिन्नभाणवारवण्णना • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
