| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
१. पाराजिककण्डो
1. Pārājikakaṇḍo
१. पठमपाराजिकं
1. Paṭhamapārājikaṃ
सुदिन्नभाणवारवण्णना
Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
२४. विक्कायिकभण्डस्स विक्किणनं इणदानञ्च भण्डप्पयोजनं नाम। एवं पयोजितस्स मूलस्स सह वड्ढिया गहणवायामो उद्धारो नाम। असुकदिवसे दिन्नन्तिआदिना पमुट्ठस्स सतुप्पादनादि सारणं नाम। चतुब्बिधायाति खत्तियब्राह्मणगहपतिसमणानं वसेन, भिक्खुआदीनं वा वसेन चतुब्बिधाय। दिस्वानस्स एतदहोसीति हेतुअत्थे अयं दिस्वान-सद्दो असमानकत्तुकत्ता, यथा घतं पिवित्वा बलं होतीति, एवमञ्ञत्थापि एवरूपेसु। भब्बकुलपुत्तोति उपनिस्सयमत्तसभावेन वुत्तं, न पच्छिमभविकताय। तेनेवस्स मातादिअकल्याणमित्तसमायोगेन कतवीतिक्कमनं निस्साय उप्पन्नविप्पटिसारेन अधिगमन्तरायो जातो। पच्छिमभविकानं पुब्बबुद्धुप्पादेसु लद्धब्याकरणानं न सक्का केनचि अन्तरायं कातुं। तेनेव अङ्गुलिमालत्थेरादयो अकुसलं कत्वापि अधिगमसम्पन्ना एव अहेसुन्ति। चरिमकचित्तन्ति चुतिचित्तं। सङ्खं विय लिखितं घंसित्वा धोवितं सङ्खलिखितन्ति आह धोतइच्चादि। अज्झावसताति अधि-सद्दयोगेन अगारन्ति भुम्मत्थे उपयोगवचनन्ति आह ‘‘अगारमज्झे’’ति। कसायरसरत्तानि कासायानीति आह ‘‘कसायरसपीतताया’’ति। कसायतो निब्बत्तताय च हि रसोपि ‘‘कसायरसो’’ति वुच्चति।
24. Vikkāyikabhaṇḍassa vikkiṇanaṃ iṇadānañca bhaṇḍappayojanaṃ nāma. Evaṃ payojitassa mūlassa saha vaḍḍhiyā gahaṇavāyāmo uddhāro nāma. Asukadivase dinnantiādinā pamuṭṭhassa satuppādanādi sāraṇaṃ nāma. Catubbidhāyāti khattiyabrāhmaṇagahapatisamaṇānaṃ vasena, bhikkhuādīnaṃ vā vasena catubbidhāya. Disvānassa etadahosīti hetuatthe ayaṃ disvāna-saddo asamānakattukattā, yathā ghataṃ pivitvā balaṃ hotīti, evamaññatthāpi evarūpesu. Bhabbakulaputtoti upanissayamattasabhāvena vuttaṃ, na pacchimabhavikatāya. Tenevassa mātādiakalyāṇamittasamāyogena katavītikkamanaṃ nissāya uppannavippaṭisārena adhigamantarāyo jāto. Pacchimabhavikānaṃ pubbabuddhuppādesu laddhabyākaraṇānaṃ na sakkā kenaci antarāyaṃ kātuṃ. Teneva aṅgulimālattherādayo akusalaṃ katvāpi adhigamasampannā eva ahesunti. Carimakacittanti cuticittaṃ. Saṅkhaṃ viya likhitaṃ ghaṃsitvā dhovitaṃ saṅkhalikhitanti āha dhotaiccādi. Ajjhāvasatāti adhi-saddayogena agāranti bhummatthe upayogavacananti āha ‘‘agāramajjhe’’ti. Kasāyarasarattāni kāsāyānīti āha ‘‘kasāyarasapītatāyā’’ti. Kasāyato nibbattatāya ca hi rasopi ‘‘kasāyaraso’’ti vuccati.
२६. यदा जानाति-सद्दो बोधनत्थो न होति, तदा तस्स पयोगे सप्पिनो जानाति मधुनो जानातीतिआदीसु विय करणत्थे सामिवचनं सद्दसत्थविदू इच्छन्तीति आह ‘‘किञ्चि दुक्खेन नानुभोसी’’ति। केनचि दुक्खेन नानुभोसीति अत्थो, किञ्चीति एत्थापि हि करणत्थे सामिवचनस्स लोपो कतो, तेनेव वक्खति ‘‘विकप्पद्वयेपि पुरिमपदस्स उत्तरपदेन समानविभत्तिलोपो दट्ठब्बो’’ति। यदा पन जानाति-सद्दो सरणत्थो होति, तदा मातु सरतीतिआदीसु विय उपयोगत्थे सामिवचनं सद्दसत्थविदू वदन्तीति आह ‘‘अथ वा किञ्चि दुक्खं नस्सरतीति अत्थो’’ति, कस्सचि दुक्खस्स अननुभूतताय नस्सरतीति अत्थो। विकप्पद्वयेपीति अनुभवनसरणत्थवसेन वुत्ते दुतियततियविकप्पद्वये। पुरिमपदस्साति किञ्चीति पदस्स। उत्तरपदेनाति दुक्खस्सातिपदेन। समानाय सामिवचनभूताय विभत्तिया ‘‘कस्सचि दुक्खस्सा’’ति वत्तब्बे ‘‘किञ्चि दुक्खस्सा’’ति लोपोति दट्ठब्बो। मरणेनपि मयं तेति एत्थ तेति पदस्स सहत्थे करणवसेनपि अत्थं दस्सेतुं तया वियोगं वा पापुणिस्सामाति अत्थन्तरं वुत्तं।
26. Yadā jānāti-saddo bodhanattho na hoti, tadā tassa payoge sappino jānāti madhuno jānātītiādīsu viya karaṇatthe sāmivacanaṃ saddasatthavidū icchantīti āha ‘‘kiñci dukkhena nānubhosī’’ti. Kenaci dukkhena nānubhosīti attho, kiñcīti etthāpi hi karaṇatthe sāmivacanassa lopo kato, teneva vakkhati ‘‘vikappadvayepi purimapadassa uttarapadena samānavibhattilopo daṭṭhabbo’’ti. Yadā pana jānāti-saddo saraṇattho hoti, tadā mātu saratītiādīsu viya upayogatthe sāmivacanaṃ saddasatthavidū vadantīti āha ‘‘atha vā kiñci dukkhaṃ nassaratīti attho’’ti, kassaci dukkhassa ananubhūtatāya nassaratīti attho. Vikappadvayepīti anubhavanasaraṇatthavasena vutte dutiyatatiyavikappadvaye. Purimapadassāti kiñcīti padassa. Uttarapadenāti dukkhassātipadena. Samānāya sāmivacanabhūtāya vibhattiyā ‘‘kassaci dukkhassā’’ti vattabbe ‘‘kiñci dukkhassā’’ti lopoti daṭṭhabbo. Maraṇenapi mayaṃ teti ettha teti padassa sahatthe karaṇavasenapi atthaṃ dassetuṃ tayā viyogaṃ vā pāpuṇissāmāti atthantaraṃ vuttaṃ.
२८. गन्धब्बा नाम गायनका। नटा नाम रङ्गनटा। नाटका लङ्घनकादयो। सुखूपकरणेहि अत्तनो परिचरणं करोन्तो यस्मा लळन्तो कीळन्तो नाम होति, तस्मा दुतिये अत्थविकप्पे लळातिआदि वुत्तं। दानप्पदानादीनीति एत्थ निच्चदानं दानं नाम, विसेसदानं पदानं नाम, आदि-सद्देन सीलादीनि सङ्गण्हाति।
28.Gandhabbā nāma gāyanakā. Naṭā nāma raṅganaṭā. Nāṭakā laṅghanakādayo. Sukhūpakaraṇehi attano paricaraṇaṃ karonto yasmā laḷanto kīḷanto nāma hoti, tasmā dutiye atthavikappe laḷātiādi vuttaṃ. Dānappadānādīnīti ettha niccadānaṃ dānaṃ nāma, visesadānaṃ padānaṃ nāma, ādi-saddena sīlādīni saṅgaṇhāti.
३०. चुद्दस भत्तानीति सङ्घभत्तं उद्देसभत्तं निमन्तनं सलाकं पक्खिकं उपोसथिकं पाटिपदिकं आगन्तुकं गमिकं गिलानं गिलानुपट्ठाकं विहार-धुर-वारभत्तन्ति इमानि चुद्दस भत्तानि। एत्थ च सेनासनादिपच्चयत्तयनिस्सितेसु आरञ्ञकङ्गादिपधानङ्गानं गहणवसेन सेसधुतङ्गानिपि गहितानेव होन्तीति वेदितब्बं। वज्जीनन्ति वज्जीराजूनं। वज्जीसूति जनपदापेक्खं बहुवचनं, वज्जीनामके जनपदेति अत्थो। पञ्चकामगुणायेव उपभुञ्जितब्बतो परिभुञ्जितब्बतो च उपभोगपरिभोगा, इत्थिवत्थादीनि च तदुपकरणानीति आह ‘‘येहि तेस’’न्तिआदि। उक्कट्ठपिण्डपातिकत्ताति सेसधुतङ्गपरिवारितेन उक्कट्ठपिण्डपातिकधुतङ्गेन समन्नागतत्ता, तेनाह ‘‘सपदानचारं चरितुकामो’’ति।
30.Cuddasa bhattānīti saṅghabhattaṃ uddesabhattaṃ nimantanaṃ salākaṃ pakkhikaṃ uposathikaṃ pāṭipadikaṃ āgantukaṃ gamikaṃ gilānaṃ gilānupaṭṭhākaṃ vihāra-dhura-vārabhattanti imāni cuddasa bhattāni. Ettha ca senāsanādipaccayattayanissitesu āraññakaṅgādipadhānaṅgānaṃ gahaṇavasena sesadhutaṅgānipi gahitāneva hontīti veditabbaṃ. Vajjīnanti vajjīrājūnaṃ. Vajjīsūti janapadāpekkhaṃ bahuvacanaṃ, vajjīnāmake janapadeti attho. Pañcakāmaguṇāyeva upabhuñjitabbato paribhuñjitabbato ca upabhogaparibhogā, itthivatthādīni ca tadupakaraṇānīti āha ‘‘yehi tesa’’ntiādi. Ukkaṭṭhapiṇḍapātikattāti sesadhutaṅgaparivāritena ukkaṭṭhapiṇḍapātikadhutaṅgena samannāgatattā, tenāha ‘‘sapadānacāraṃ caritukāmo’’ti.
३१. दोसाति रत्ति। तत्थ अभिवुत्थं परिवुसितं आभिदोसिकं, अभिदोसं वा पच्चूसकालं गतो पत्तो अतिक्कन्तो आभिदोसिको, तेनाह एकरत्तातिक्कन्तस्स वातिआदि।
31.Dosāti ratti. Tattha abhivutthaṃ parivusitaṃ ābhidosikaṃ, abhidosaṃ vā paccūsakālaṃ gato patto atikkanto ābhidosiko, tenāha ekarattātikkantassa vātiādi.
३२. उदककञ्जियन्ति पानीयपरिभोजनीयउदकञ्च यागु च। तथाति समुच्चयत्थे।अनोकप्पनं असद्दहनं, अमरिसनं असहनं।
32.Udakakañjiyanti pānīyaparibhojanīyaudakañca yāgu ca. Tathāti samuccayatthe.Anokappanaṃ asaddahanaṃ, amarisanaṃ asahanaṃ.
३४. तद्धितलोपन्ति पितामहतो आगतं ‘‘पेतामह’’न्ति वत्तब्बे तद्धितपच्चयनिमित्तस्स ए-कारस्स लोपं कत्वाति अत्थो। येसं सन्तकं धनं गहितं, ते इणायिका। पलिबुद्धोति ‘मा गच्छ मा भुञ्जा’तिआदिना कतावरणो, पीळितोति अत्थो।
34.Taddhitalopanti pitāmahato āgataṃ ‘‘petāmaha’’nti vattabbe taddhitapaccayanimittassa e-kārassa lopaṃ katvāti attho. Yesaṃ santakaṃ dhanaṃ gahitaṃ, te iṇāyikā. Palibuddhoti ‘mā gaccha mā bhuñjā’tiādinā katāvaraṇo, pīḷitoti attho.
३५. अत्तनाति सयं। सपतिनो धनसामिनो इदं सापतेय्यं, धनं। तदेव विभवो।
35.Attanāti sayaṃ. Sapatino dhanasāmino idaṃ sāpateyyaṃ, dhanaṃ. Tadeva vibhavo.
३६. भिज्जन्तीति अगहितपुब्बा एव भिज्जन्ति। दिन्नापि पटिसन्धीति पितरा दिन्नं सुक्कं निस्साय उप्पन्नस्स सत्तस्स पटिसन्धिपि तेन दिन्ना नाम होतीति वुत्तं। सुक्कमेव वा इध पटिसन्धिनिस्सयत्ता ‘‘पटिसन्धी’’ति वुत्तं, तेनाह ‘‘खिप्पं पतिट्ठाती’’ति। न हि पितु संयोगक्खणेयेव सत्तस्स उप्पत्तिनियमो अत्थि सुक्कमेव तथा पतिट्ठाननियमतो। सुक्के पन पतिट्ठिते याव सत्त दिवसानि, अड्ढमासमत्तं वा, तं गब्भसण्ठानस्स खेत्तमेव होति मातु मंसस्स लोहितलेसस्स सब्बदापि विज्जमानत्ता। पुब्बेपि पञ्ञत्तसिक्खापदानं सब्भावतो अपञ्ञत्ते सिक्खापदेति इमस्स पठमपाराजिकसिक्खापदे अट्ठपितेति अत्थो वुत्तो। एवरूपन्ति एवं गरुकसभावं, पाराजिकसङ्घादिसेसवत्थुभूतन्ति अत्थो, तेनाह ‘‘अवसेसे पञ्चखुद्दकापत्तिक्खन्धे एव पञ्ञपेसी’’ति। यं आदीनवन्ति सम्बन्धो। कायविञ्ञत्तिचोपनतोति कायविञ्ञत्तिया निब्बत्तचलनतो।
36.Bhijjantīti agahitapubbā eva bhijjanti. Dinnāpi paṭisandhīti pitarā dinnaṃ sukkaṃ nissāya uppannassa sattassa paṭisandhipi tena dinnā nāma hotīti vuttaṃ. Sukkameva vā idha paṭisandhinissayattā ‘‘paṭisandhī’’ti vuttaṃ, tenāha ‘‘khippaṃ patiṭṭhātī’’ti. Na hi pitu saṃyogakkhaṇeyeva sattassa uppattiniyamo atthi sukkameva tathā patiṭṭhānaniyamato. Sukke pana patiṭṭhite yāva satta divasāni, aḍḍhamāsamattaṃ vā, taṃ gabbhasaṇṭhānassa khettameva hoti mātu maṃsassa lohitalesassa sabbadāpi vijjamānattā. Pubbepi paññattasikkhāpadānaṃ sabbhāvato apaññatte sikkhāpadeti imassa paṭhamapārājikasikkhāpade aṭṭhapiteti attho vutto. Evarūpanti evaṃ garukasabhāvaṃ, pārājikasaṅghādisesavatthubhūtanti attho, tenāha ‘‘avasese pañcakhuddakāpattikkhandhe eva paññapesī’’ti. Yaṃ ādīnavanti sambandho. Kāyaviññatticopanatoti kāyaviññattiyā nibbattacalanato.
तेनेवाति अवधारणेन यानि गब्भग्गहणकारणानि निवत्तितानि, तानिपि दस्सेतुं किं पनातिआदि वुत्तं। तत्थ उभयेसं छन्दरागवसेन कायसंसग्गो वुत्तो। इत्थिया एव छन्दरागवसेन नाभिपरामसनं विसुं वुत्तं। सामपण्डितस्स हि माता पुत्तुप्पत्तिया सञ्जातादरा नाभिपरामसनकाले कामरागसमाकुलचित्ता अहोसि, इतरथा पुत्तुप्पत्तिया एव असम्भवतो। ‘‘सक्को चस्सा कामरागसमुप्पत्तिनिमित्तानि अकासी’’तिपि वदन्ति, वत्थुवसेन वा एतं नाभिपरामसनं कायसंसग्गतो विसुं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। मातङ्गपण्डितस्स दिट्ठमङ्गलिकाय नाभिपरामसनेन मण्डब्यस्स निब्बत्ति अहोसि। चण्डपज्जोतमातु नाभियं विच्छिका फरित्वा गता, तेन चण्डपज्जोतस्स निब्बत्ति अहोसीति आह एतेनेव नयेनातिआदि।
Tenevāti avadhāraṇena yāni gabbhaggahaṇakāraṇāni nivattitāni, tānipi dassetuṃ kiṃ panātiādi vuttaṃ. Tattha ubhayesaṃ chandarāgavasena kāyasaṃsaggo vutto. Itthiyā eva chandarāgavasena nābhiparāmasanaṃ visuṃ vuttaṃ. Sāmapaṇḍitassa hi mātā puttuppattiyā sañjātādarā nābhiparāmasanakāle kāmarāgasamākulacittā ahosi, itarathā puttuppattiyā eva asambhavato. ‘‘Sakko cassā kāmarāgasamuppattinimittāni akāsī’’tipi vadanti, vatthuvasena vā etaṃ nābhiparāmasanaṃ kāyasaṃsaggato visuṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Mātaṅgapaṇḍitassa diṭṭhamaṅgalikāya nābhiparāmasanena maṇḍabyassa nibbatti ahosi. Caṇḍapajjotamātu nābhiyaṃ vicchikā pharitvā gatā, tena caṇḍapajjotassa nibbatti ahosīti āha eteneva nayenātiādi.
अयन्ति सुदिन्नस्स पुराणदुतियिका। यं सन्धायाति यं अज्झाचारं सन्धाय। मातापितरो च सन्निपतिता होन्तीति इमिना सुक्कस्स सम्भवं दीपेति, माता च उतुनी होतीति इमिना सोणितस्स। गन्धब्बोति तत्रुपगो सत्तो अधिप्पेतो, गन्तब्बोति वुत्तं होति, त-कारस्स चेत्थ ध-कारो कतो। अथ वा गन्धब्बा नाम रङ्गनटा, ते विय तत्र तत्र भवेसु नानावेसग्गहणतो अयम्पि ‘‘गन्धब्बो’’ति वुत्तो, सो मातापितूनं सन्निपातक्खणतो पच्छापि सत्ताहब्भन्तरे तत्र उपपन्नो ‘‘पच्चुपट्ठितो’’ति वुत्तो। गब्भस्साति कललरूपसहितस्स पटिसन्धिविञ्ञाणस्स। तञ्हि इध ‘‘गब्भो’’ति अधिप्पेतं सा तेन गब्भं गण्हीतिआदीसु (पारा॰ ३६) विय। अस्स तं अज्झाचारन्ति सम्बन्धो। पाळियं निरब्बुदो वत भो भिक्खुसङ्घो निरादीनवोति इमस्स अनन्तरं तस्मिं भिक्खुसङ्घेति अज्झाहरित्वा सुदिन्नेन…पे॰… आदीनवो उप्पादितोति योजना वेदितब्बा। इतिहाति निपातसमुदायस्स एवन्ति इदं अत्थभवनं। मुहुत्तेनाति इदं खणेनाति पदस्स वेवचनं। याव ब्रह्मलोका अब्भुग्गतोपि देवानं तावमहन्तो सद्दो तेसं रूपं विय मनुस्सानं गोचरो न होति। तस्मा पच्छा सुदिन्नेन वुत्ते एव जानिंसूति दट्ठब्बं।
Ayanti sudinnassa purāṇadutiyikā. Yaṃ sandhāyāti yaṃ ajjhācāraṃ sandhāya. Mātāpitaro ca sannipatitā hontīti iminā sukkassa sambhavaṃ dīpeti, mātā ca utunī hotīti iminā soṇitassa. Gandhabboti tatrupago satto adhippeto, gantabboti vuttaṃ hoti, ta-kārassa cettha dha-kāro kato. Atha vā gandhabbā nāma raṅganaṭā, te viya tatra tatra bhavesu nānāvesaggahaṇato ayampi ‘‘gandhabbo’’ti vutto, so mātāpitūnaṃ sannipātakkhaṇato pacchāpi sattāhabbhantare tatra upapanno ‘‘paccupaṭṭhito’’ti vutto. Gabbhassāti kalalarūpasahitassa paṭisandhiviññāṇassa. Tañhi idha ‘‘gabbho’’ti adhippetaṃ sā tena gabbhaṃ gaṇhītiādīsu (pārā. 36) viya. Assa taṃ ajjhācāranti sambandho. Pāḷiyaṃ nirabbudo vata bho bhikkhusaṅgho nirādīnavoti imassa anantaraṃ tasmiṃ bhikkhusaṅgheti ajjhāharitvā sudinnena…pe… ādīnavo uppāditoti yojanā veditabbā. Itihāti nipātasamudāyassa evanti idaṃ atthabhavanaṃ. Muhuttenāti idaṃ khaṇenāti padassa vevacanaṃ. Yāva brahmalokā abbhuggatopi devānaṃ tāvamahanto saddo tesaṃ rūpaṃ viya manussānaṃ gocaro na hoti. Tasmā pacchā sudinnena vutte eva jāniṃsūti daṭṭhabbaṃ.
३७. मग्गब्रह्मचरियन्ति मग्गपदट्ठानं सिक्खत्तयमेव उपचारतो वुत्तं तस्सेव यावजीवं चरितब्बत्ता। अविप्फारिकोति उद्देसादीसु अब्यावटो। वहच्छिन्नोति छिन्नपादो, छिन्नखन्धो वा। चिन्तयीति इमिना पज्झायीति पदस्स किरियापदत्तं दस्सेति। तेन ‘‘किसो अहोसि…पे॰… पज्झायि चा’’ति च-कारं आनेत्वा पाळियोजना कातब्बा।
37.Maggabrahmacariyanti maggapadaṭṭhānaṃ sikkhattayameva upacārato vuttaṃ tasseva yāvajīvaṃ caritabbattā. Avipphārikoti uddesādīsu abyāvaṭo. Vahacchinnoti chinnapādo, chinnakhandho vā. Cintayīti iminā pajjhāyīti padassa kiriyāpadattaṃ dasseti. Tena ‘‘kiso ahosi…pe… pajjhāyi cā’’ti ca-kāraṃ ānetvā pāḷiyojanā kātabbā.
३८. गणे जनसमागमे सन्निपातनं गणसङ्गणिका, साव पपञ्चा, तेन गणसङ्गणिकापपञ्चेन। यस्साति ये अस्स। कथाफासुकाति विस्सासिकभावेन फासुककथा, सुखसम्भासाति अत्थो। उपादारूपं भूतरूपमुखेनेव मन्दनं पीननञ्च होतीति आह पसादइच्चादि। दानीति निपातो इध पन-सद्दत्थे वत्तति तक्कालवाचिनो एतरहि-पदस्स विसुं वुच्चमानत्ताति आह ‘‘सो पन त्व’’न्ति। नो-सद्दोपि नु-सद्दो विय पुच्छनत्थोति आह ‘‘कच्चि नु त्व’’न्ति। तमेवाति गिहिभावपत्थनालक्खणमेव। अनभिरतिमेवाति एव-कारेन निवत्तिताय पन तदञ्ञाय अनभिरतिया विज्जमानत्तं दस्सेतुं अधिकुसलानन्तिआदि वुत्तं, समथविपस्सना अधिकुसला नाम। इदं पनातिआदि उपरि वत्तब्बविसेसदस्सनं। परियायवचनमत्तन्ति सद्दत्थकथनमत्तं।
38. Gaṇe janasamāgame sannipātanaṃ gaṇasaṅgaṇikā, sāva papañcā, tena gaṇasaṅgaṇikāpapañcena. Yassāti ye assa. Kathāphāsukāti vissāsikabhāvena phāsukakathā, sukhasambhāsāti attho. Upādārūpaṃ bhūtarūpamukheneva mandanaṃ pīnanañca hotīti āha pasādaiccādi. Dānīti nipāto idha pana-saddatthe vattati takkālavācino etarahi-padassa visuṃ vuccamānattāti āha ‘‘so pana tva’’nti. No-saddopi nu-saddo viya pucchanatthoti āha ‘‘kacci nu tva’’nti. Tamevāti gihibhāvapatthanālakkhaṇameva. Anabhiratimevāti eva-kārena nivattitāya pana tadaññāya anabhiratiyā vijjamānattaṃ dassetuṃ adhikusalānantiādi vuttaṃ, samathavipassanā adhikusalā nāma. Idaṃ panātiādi upari vattabbavisesadassanaṃ. Pariyāyavacanamattanti saddatthakathanamattaṃ.
तस्मिन्ति धम्मे, एवं विरागाय देसिते सतीति अत्थो। नामाति गरहायं। लोकुत्तरनिब्बानन्ति विरागायातिआदिना वुत्तकिलेसक्खयनिब्बानतो विसेसेति। जातिं निस्साय उप्पज्जनकमानो एव मदजननट्ठेन मदोति मानमदो। ‘‘अहं पुरिसो’’ति पवत्तो मानो पुरिसमदो। ‘‘असद्धम्मसेवनासमत्थतं निस्साय मानो, रागो एव वा पुरिसमदो’’ति केचि। आदि-सद्देन बलमदादिं सङ्गण्हाति। तेभूमकवट्टन्ति तीसु भूमीसु कम्मकिलेसविपाका पवत्तनट्ठेन वट्टं। विरज्जतीति विगच्छति। योनियोति अण्डजादयो, ता पन यवन्ति ताहि सत्ता अमिस्सितापि समानजातिताय मिस्सिता होन्तीति ‘‘योनियो’’ति वुत्ता।
Tasminti dhamme, evaṃ virāgāya desite satīti attho. Nāmāti garahāyaṃ. Lokuttaranibbānanti virāgāyātiādinā vuttakilesakkhayanibbānato viseseti. Jātiṃ nissāya uppajjanakamāno eva madajananaṭṭhena madoti mānamado. ‘‘Ahaṃ puriso’’ti pavatto māno purisamado. ‘‘Asaddhammasevanāsamatthataṃ nissāya māno, rāgo eva vā purisamado’’ti keci. Ādi-saddena balamadādiṃ saṅgaṇhāti. Tebhūmakavaṭṭanti tīsu bhūmīsu kammakilesavipākā pavattanaṭṭhena vaṭṭaṃ. Virajjatīti vigacchati. Yoniyoti aṇḍajādayo, tā pana yavanti tāhi sattā amissitāpi samānajātitāya missitā hontīti ‘‘yoniyo’’ti vuttā.
ञाततीरणपहानवसेनाति एत्थ लक्खणादिवसेन सप्पच्चयनामरूपपरिग्गहो ञातपरिञ्ञा नाम। कलापसम्मसनादिवसेन पवत्ता लोकियविपस्सना तीरणपरिञ्ञा नाम। अरियमग्गो पहानपरिञ्ञा नाम। इध पन ञाततीरणकिच्चानम्पि असम्मोहतो मग्गक्खणे सिज्झनतो अरियमग्गमेव सन्धाय तिविधापि परिञ्ञा वुत्ता, तेनेव ‘‘लोकुत्तरमग्गोव कथितो’’ति वुत्तं। कामेसु पातब्यतानन्ति वत्थुकामेसु पातब्यतासङ्खातानं सुभादिआकारानं तदाकारगाहिकानं तण्हानन्ति अत्थो। विसयमुखेन हेत्थ विसयिनो गहिता। तीसु ठानेसूति ‘‘विरागाय धम्मो देसितो…पे॰… नो सउपादानाया’’ति एवं वुत्तेसु।
Ñātatīraṇapahānavasenāti ettha lakkhaṇādivasena sappaccayanāmarūpapariggaho ñātapariññā nāma. Kalāpasammasanādivasena pavattā lokiyavipassanā tīraṇapariññā nāma. Ariyamaggo pahānapariññā nāma. Idha pana ñātatīraṇakiccānampi asammohato maggakkhaṇe sijjhanato ariyamaggameva sandhāya tividhāpi pariññā vuttā, teneva ‘‘lokuttaramaggova kathito’’ti vuttaṃ. Kāmesu pātabyatānanti vatthukāmesu pātabyatāsaṅkhātānaṃ subhādiākārānaṃ tadākāragāhikānaṃ taṇhānanti attho. Visayamukhena hettha visayino gahitā. Tīsu ṭhānesūti ‘‘virāgāya dhammo desito…pe… no saupādānāyā’’ti evaṃ vuttesu.
३९. कलिसासनारोपनत्थायाति दोसारोपनत्थाय। कलीति कोधस्स नामं, तस्स सासनं कलिसासनं, कोधवसेन वुच्चमाना गरहा। अज्झाचारोव वीतिक्कमो। समणकरणानं धम्मानन्ति समणभावकरानं हिरोत्तप्पादिधम्मानं। पाळियं कथं-सद्दयोगेन न सक्खिस्ससीति अनागतवचनं कतं, ‘‘नाम-सद्दयोगेना’’तिपि वदन्ति। अतिविय दुक्खविपाकन्ति गहट्ठानं नातिसावज्जम्पि कम्मं पब्बजितानं भगवतो आणावीतिक्कमतो चेव समादिन्नसिक्खत्तयविनासनतो च महासावज्जं होतीति वुत्तं। उदके भवं ओदकं, धोवनकिच्चन्ति आह उदककिच्चन्तिआदि। समापज्जिस्ससीति अनागतवचनं नाम-सद्दयोगेन कतन्ति आह ‘‘नाम-सद्देन योजेतब्ब’’न्ति। दुब्भरतादीनं हेतुभूतो असंवरो इध दुब्भरतादि-सद्देन वुत्तो कारणे कारियोपचारेनाति आह ‘‘दुब्भरतादीनं वत्थुभूतस्स असंवरस्सा’’ति। अत्ताति अत्तभावो। दुब्भरतन्ति अत्तना उपट्ठाकेहि च दुक्खेन भरितब्बतं। सत्तेहि किलेसेहि च सङ्गणनं समोधानं सङ्गणिकाति आह गणसङ्गणिकायातिआदि। अट्ठकुसीतवत्थुपारिपूरियाति एत्थ कम्मं कातब्बन्ति एकं, तथा अकासिन्ति, मग्गो गन्तब्बोति अगमासिन्ति, नालत्थं भोजनस्स पारिपूरिन्ति, अलत्थन्ति, उप्पन्नो मे आबाधोति, अचिरवुट्ठितो गेलञ्ञाति एकन्ति इमानि अट्ठ कुसीतवत्थूनि नाम। एत्थ च कोसज्जं कुसीत-सद्देन वुत्तं। विनापि हि भावजोतनपच्चयं भावत्थो विञ्ञायति यथा पटस्स सुक्कन्ति। सब्बकिलेसापचयभूताय विवट्टायाति रागादिसब्बकिलेसानं अपचयहेतुभूताय निब्बानाय, निब्बानत्थन्ति अत्थो। संवरप्पहानपटिसंयुत्तन्ति सीलसंवरादीहि पञ्चहि संवरेहि चेव तदङ्गप्पहानादीहि पञ्चहि पहानेहि च उपेतं। असुत्तन्त विनिबद्धन्ति तीसु पिटकेसु पाळिसङ्खातसुत्तन्तवसेन अरचितं, सङ्गीतिकारेहि च अनारोपितं, तेनाह ‘‘पाळिविनिमुत्त’’न्ति। तेन च अट्ठकथासु यथानुरूपं सङ्गहितन्ति दस्सेति। एवरूपा हि पकिण्णकदेसना अट्ठकथाय मूलं। ओक्कन्तिकधम्मदेसना नाम तस्मिं तस्मिं पसङ्गे ओतारेत्वा ओतारेत्वा नानानयेहि कथियमाना धम्मदेसना, तेनाह भगवा किरातिआदि। पटिक्खिपनाधिप्पायाति पञ्ञत्तम्पि सिक्खापदं ‘‘किमेतेना’’ति मद्दनचित्ता।
39.Kalisāsanāropanatthāyāti dosāropanatthāya. Kalīti kodhassa nāmaṃ, tassa sāsanaṃ kalisāsanaṃ, kodhavasena vuccamānā garahā. Ajjhācārova vītikkamo. Samaṇakaraṇānaṃ dhammānanti samaṇabhāvakarānaṃ hirottappādidhammānaṃ. Pāḷiyaṃ kathaṃ-saddayogena na sakkhissasīti anāgatavacanaṃ kataṃ, ‘‘nāma-saddayogenā’’tipi vadanti. Ativiya dukkhavipākanti gahaṭṭhānaṃ nātisāvajjampi kammaṃ pabbajitānaṃ bhagavato āṇāvītikkamato ceva samādinnasikkhattayavināsanato ca mahāsāvajjaṃ hotīti vuttaṃ. Udake bhavaṃ odakaṃ, dhovanakiccanti āha udakakiccantiādi. Samāpajjissasīti anāgatavacanaṃ nāma-saddayogena katanti āha ‘‘nāma-saddena yojetabba’’nti. Dubbharatādīnaṃ hetubhūto asaṃvaro idha dubbharatādi-saddena vutto kāraṇe kāriyopacārenāti āha ‘‘dubbharatādīnaṃ vatthubhūtassa asaṃvarassā’’ti. Attāti attabhāvo. Dubbharatanti attanā upaṭṭhākehi ca dukkhena bharitabbataṃ. Sattehi kilesehi ca saṅgaṇanaṃ samodhānaṃ saṅgaṇikāti āha gaṇasaṅgaṇikāyātiādi. Aṭṭhakusītavatthupāripūriyāti ettha kammaṃ kātabbanti ekaṃ, tathā akāsinti, maggo gantabboti agamāsinti, nālatthaṃ bhojanassa pāripūrinti, alatthanti, uppanno me ābādhoti, aciravuṭṭhito gelaññāti ekanti imāni aṭṭha kusītavatthūni nāma. Ettha ca kosajjaṃ kusīta-saddena vuttaṃ. Vināpi hi bhāvajotanapaccayaṃ bhāvattho viññāyati yathā paṭassa sukkanti. Sabbakilesāpacayabhūtāya vivaṭṭāyāti rāgādisabbakilesānaṃ apacayahetubhūtāya nibbānāya, nibbānatthanti attho. Saṃvarappahānapaṭisaṃyuttanti sīlasaṃvarādīhi pañcahi saṃvarehi ceva tadaṅgappahānādīhi pañcahi pahānehi ca upetaṃ. Asuttanta vinibaddhanti tīsu piṭakesu pāḷisaṅkhātasuttantavasena aracitaṃ, saṅgītikārehi ca anāropitaṃ, tenāha ‘‘pāḷivinimutta’’nti. Tena ca aṭṭhakathāsu yathānurūpaṃ saṅgahitanti dasseti. Evarūpā hi pakiṇṇakadesanā aṭṭhakathāya mūlaṃ. Okkantikadhammadesanā nāma tasmiṃ tasmiṃ pasaṅge otāretvā otāretvā nānānayehi kathiyamānā dhammadesanā, tenāha bhagavā kirātiādi. Paṭikkhipanādhippāyāti paññattampi sikkhāpadaṃ ‘‘kimetenā’’ti maddanacittā.
वुत्तत्थवसेनाति पतिट्ठाअधिगमुपायवसेन। सिक्खापदविभङ्गे या तस्मिं समये कामेसुमिच्छाचारा आरति विरतीतिआदिना (विभ॰ ७०६) निद्दिट्ठविरतियो चेव, या तस्मिं समये चेतना सञ्चेतनातिआदिना (विभ॰ ७०४) निद्दिट्ठचेतना च, कामेसुमिच्छाचारा विरमन्तस्स फस्सो…पे॰… अविक्खेपोतिआदिना (विभ॰ ७०५) निद्दिट्ठफस्सादिधम्मा च सिक्खापदन्ति दस्सेतुं ‘‘अयञ्च अत्थो सिक्खापदविभङ्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो’’ति वुत्तं। ‘‘यो तत्थ नामकायो पदकायोति इदं महाअट्ठकथायं वुत्त’’न्ति वदन्ति। नामकायोति नामसमूहो नामपञ्ञत्तियेव, सेसानिपि तस्सेव वेवचनानि। सिक्खाकोट्ठासोति विरतिआदयो वुत्ता तप्पकासकञ्च वचनं।
Vuttatthavasenāti patiṭṭhāadhigamupāyavasena. Sikkhāpadavibhaṅge yā tasmiṃ samaye kāmesumicchācārā ārati viratītiādinā (vibha. 706) niddiṭṭhaviratiyo ceva, yā tasmiṃ samaye cetanā sañcetanātiādinā (vibha. 704) niddiṭṭhacetanā ca, kāmesumicchācārā viramantassa phasso…pe… avikkhepotiādinā (vibha. 705) niddiṭṭhaphassādidhammā ca sikkhāpadanti dassetuṃ ‘‘ayañca attho sikkhāpadavibhaṅge vuttanayeneva veditabbo’’ti vuttaṃ. ‘‘Yo tattha nāmakāyo padakāyoti idaṃ mahāaṭṭhakathāyaṃ vutta’’nti vadanti. Nāmakāyoti nāmasamūho nāmapaññattiyeva, sesānipi tasseva vevacanāni. Sikkhākoṭṭhāsoti viratiādayo vuttā tappakāsakañca vacanaṃ.
अत्थवसेति हितविसेसे आनिसंसविसेसे, ते च सिक्खापदपञ्ञत्तिया हेतूति आह ‘‘कारणवसे’’ति। सुखविहाराभावे सहजीवनस्स अभावतो सहजीविताति सुखविहारोव वुत्तो। दुस्सीलपुग्गलाति निस्सीला दूसितसीला च। पाराजिकसिक्खापदप्पसङ्गे हि निस्सीला अधिप्पेता, सेससिक्खापदपसङ्गे तेहि तेहि वीतिक्कमेहि खण्डछिद्दादिभावप्पत्तिया दूसितसीला अधिप्पेता। उभयेनपि अलज्जिनोव इध ‘‘दुस्सीला’’ति वुत्ताति वेदितब्बा। सब्बसिक्खापदानम्पि दस अत्थवसे पटिच्चेव पञ्ञत्तत्ता उपरि दुस्सीलपुग्गले निस्सायाति एत्थापि एसेव नयो, तेनेव ‘‘ये मङ्कुतं…पे॰… निग्गहेस्सती’’ति सब्बसिक्खापदसाधारणवसेन अत्थो वुत्तो। तत्थ मङ्कुतन्ति नित्तेजतं अधोमुखतं। धम्मेनातिआदीसु धम्मोति भूतं वत्थु। विनयोति चोदना चेव सारणा च। सत्थुसासनन्ति ञत्तिसम्पदा चेव अनुसावनसम्पदा च। सन्दिट्ठमानाति संसयं आपज्जमाना। उब्बाळ्हाति पीळिता। दुस्सीलपुग्गले निस्साय हि उपोसथो न तिट्ठति, पवारणा न तिट्ठति, सङ्घकम्मानि नप्पवत्तन्ति, सामग्गी न होतीति इमिना अलज्जीहि सद्धिं उपोसथादिसकलसङ्घकम्मं कातुं न वट्टति धम्मपरिभोगत्ताति दस्सेति। उपोसथपवारणानं नियतकालिकताय च अवस्सं कत्तब्बत्ता सङ्घकम्मतो विसुं गहणं वेदितब्बं। अकित्ति गरहा। अयसो परिवारहानि।
Atthavaseti hitavisese ānisaṃsavisese, te ca sikkhāpadapaññattiyā hetūti āha ‘‘kāraṇavase’’ti. Sukhavihārābhāve sahajīvanassa abhāvato sahajīvitāti sukhavihārova vutto. Dussīlapuggalāti nissīlā dūsitasīlā ca. Pārājikasikkhāpadappasaṅge hi nissīlā adhippetā, sesasikkhāpadapasaṅge tehi tehi vītikkamehi khaṇḍachiddādibhāvappattiyā dūsitasīlā adhippetā. Ubhayenapi alajjinova idha ‘‘dussīlā’’ti vuttāti veditabbā. Sabbasikkhāpadānampi dasa atthavase paṭicceva paññattattā upari dussīlapuggale nissāyāti etthāpi eseva nayo, teneva ‘‘ye maṅkutaṃ…pe… niggahessatī’’ti sabbasikkhāpadasādhāraṇavasena attho vutto. Tattha maṅkutanti nittejataṃ adhomukhataṃ. Dhammenātiādīsu dhammoti bhūtaṃ vatthu. Vinayoti codanā ceva sāraṇā ca. Satthusāsananti ñattisampadā ceva anusāvanasampadā ca. Sandiṭṭhamānāti saṃsayaṃ āpajjamānā. Ubbāḷhāti pīḷitā. Dussīlapuggale nissāya hi uposatho na tiṭṭhati, pavāraṇā na tiṭṭhati, saṅghakammāni nappavattanti, sāmaggī na hotīti iminā alajjīhi saddhiṃ uposathādisakalasaṅghakammaṃ kātuṃ na vaṭṭati dhammaparibhogattāti dasseti. Uposathapavāraṇānaṃ niyatakālikatāya ca avassaṃ kattabbattā saṅghakammato visuṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Akitti garahā. Ayaso parivārahāni.
चुद्दस खन्धकवत्तानि नाम वत्तक्खन्धके (चूळव॰ ३५६ आदयो) वुत्तानि आगन्तुकवत्तं आवासिकगमिकअनुमोदनभत्तग्गपिण्डचारिकआरञ्ञकसेनासनजन्ताघरवच्चकुटिउपज्झायसद्धिविहारिकआचरियअन्तेवासिकवत्तन्ति इमानि चुद्दस वत्तानि, एतानि च सब्बेसं भिक्खूनं सब्बदा च यथारहं चरितब्बानि। द्वे असीति महावत्तानि पन तज्जनीयकम्मकतादिकालेयेव चरितब्बानि, न सब्बदा। तस्मा विसुं गणितानि। तानि पन ‘‘पारिवासिकानं भिक्खूनं वत्तं पञ्ञपेस्सामी’’ति (चूळव॰ ७५) आरभित्वा ‘‘न उपसम्पादेतब्बं…पे॰… न छमाय चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्ब’’न्ति वुत्तावसानानि छसट्ठि, ततो परं ‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पारिवासिकेन वुड्ढतरेन भिक्खुना सद्धिं, मूलायपटिकस्सनारहेन, मानत्तचारिकेन, मानत्तारहेन, अब्भानारहेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्थब्ब’’न्तिआदिना (चूळव॰ ८२) वुत्तवत्तानि पकतत्तेन चरितब्बेहि अनञ्ञत्ता विसुं अगणेत्वा पारिवासिकवुड्ढतरादीसु पुग्गलन्तरेसु चरितब्बत्ता तेसं वसेन सम्पिण्डेत्वा एकेकं कत्वा गणितानि पञ्चाति एकसत्ततिवत्तानि च उक्खेपनीयकम्मकतवत्तेसु च वुत्तं ‘‘न पकतत्तस्स भिक्खुनो अभिवादनं पच्चुट्ठानं…पे॰… नहाने पिट्ठिपरिकम्मं सादितब्ब’’न्ति (चूळव॰ ८६) इदं अभिवादनादीनं असादियनं एकं, ‘‘न पकतत्तो भिक्खु सीलविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो’’तिआदीनि (चूळव॰ ५१) च दसाति एवं द्वासीति वत्तानि होन्ति, एतेस्वेव पन कानिचि तज्जनीयकम्मादिवत्तानि कानिचि पारिवासिकादिवत्तानीति अग्गहितग्गहणेन द्वासीतियेव। अञ्ञत्थ पन अट्ठकथापदेसे अप्पकं ऊनमधिकं वा गणनूपगं न होतीति असीतिखन्धकवत्तानीति आगतं। अथ वा पुरिमेहि चुद्दसवत्तेहि असङ्गहितानि विनयागतानि सब्बानि वत्तानि यथा द्वासीति वत्तानि, असीति वत्तानि एव वा होन्ति, तथा सङ्गहेत्वा ञातब्बानि।
Cuddasa khandhakavattāni nāma vattakkhandhake (cūḷava. 356 ādayo) vuttāni āgantukavattaṃ āvāsikagamikaanumodanabhattaggapiṇḍacārikaāraññakasenāsanajantāgharavaccakuṭiupajjhāyasaddhivihārikaācariyaantevāsikavattanti imāni cuddasa vattāni, etāni ca sabbesaṃ bhikkhūnaṃ sabbadā ca yathārahaṃ caritabbāni. Dve asīti mahāvattāni pana tajjanīyakammakatādikāleyeva caritabbāni, na sabbadā. Tasmā visuṃ gaṇitāni. Tāni pana ‘‘pārivāsikānaṃ bhikkhūnaṃ vattaṃ paññapessāmī’’ti (cūḷava. 75) ārabhitvā ‘‘na upasampādetabbaṃ…pe… na chamāya caṅkamante caṅkame caṅkamitabba’’nti vuttāvasānāni chasaṭṭhi, tato paraṃ ‘‘na, bhikkhave, pārivāsikena bhikkhunā pārivāsikena vuḍḍhatarena bhikkhunā saddhiṃ, mūlāyapaṭikassanārahena, mānattacārikena, mānattārahena, abbhānārahena bhikkhunā saddhiṃ ekacchanne āvāse vatthabba’’ntiādinā (cūḷava. 82) vuttavattāni pakatattena caritabbehi anaññattā visuṃ agaṇetvā pārivāsikavuḍḍhatarādīsu puggalantaresu caritabbattā tesaṃ vasena sampiṇḍetvā ekekaṃ katvā gaṇitāni pañcāti ekasattativattāni ca ukkhepanīyakammakatavattesu ca vuttaṃ ‘‘na pakatattassa bhikkhuno abhivādanaṃ paccuṭṭhānaṃ…pe… nahāne piṭṭhiparikammaṃ sāditabba’’nti (cūḷava. 86) idaṃ abhivādanādīnaṃ asādiyanaṃ ekaṃ, ‘‘na pakatatto bhikkhu sīlavipattiyā anuddhaṃsetabbo’’tiādīni (cūḷava. 51) ca dasāti evaṃ dvāsīti vattāni honti, etesveva pana kānici tajjanīyakammādivattāni kānici pārivāsikādivattānīti aggahitaggahaṇena dvāsītiyeva. Aññattha pana aṭṭhakathāpadese appakaṃ ūnamadhikaṃ vā gaṇanūpagaṃ na hotīti asītikhandhakavattānīti āgataṃ. Atha vā purimehi cuddasavattehi asaṅgahitāni vinayāgatāni sabbāni vattāni yathā dvāsīti vattāni, asīti vattāni eva vā honti, tathā saṅgahetvā ñātabbāni.
संवरविनयोति सीलसंवरो सतिसंवरो ञाणसंवरो खन्तिसंवरो वीरियसंवरोति पञ्चविधोपि संवरो यथासकं संवरितब्बानं विनेतब्बानञ्च कायदुच्चरितादीनं संवरणतो संवरो, विनयनतो विनयोति वुच्चति। पहानविनयोति तदङ्गप्पहानं विक्खम्भनप्पहानं समुच्छेदप्पहानं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं निस्सरणप्पहानन्ति पञ्चविधम्पि पहानं, यस्मा चागट्ठेन पहानं, विनयनट्ठेन विनयो, तस्मा ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति। समथविनयोति सत्त अधिकरणसमथा। पञ्ञत्तिविनयोति सिक्खापदमेव। तम्पि हि भगवतो सिक्खापदपञ्ञत्तियाव अनुग्गहितं होति तब्भावे एव भावतो। सङ्खलिकनयं कत्वा दसक्खत्तुं योजनञ्च कत्वा यं वुत्तन्ति सम्बन्धो। तत्थ पुरिमपुरिमपदस्स अनन्तरपदेनेव योजितत्ता अयोसङ्खलिकसदिसन्ति ‘‘सङ्खलिकनय’’न्ति वुत्तं। दससु पदेसु एकमेकं पदं तदवसेसेहि नवनवपदेहि योजितत्ता ‘‘एकेकपदमूलिक’’न्ति वुत्तं।
Saṃvaravinayoti sīlasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro vīriyasaṃvaroti pañcavidhopi saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ vinetabbānañca kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaro, vinayanato vinayoti vuccati. Pahānavinayoti tadaṅgappahānaṃ vikkhambhanappahānaṃ samucchedappahānaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nissaraṇappahānanti pañcavidhampi pahānaṃ, yasmā cāgaṭṭhena pahānaṃ, vinayanaṭṭhena vinayo, tasmā ‘‘pahānavinayo’’ti vuccati. Samathavinayoti satta adhikaraṇasamathā. Paññattivinayoti sikkhāpadameva. Tampi hi bhagavato sikkhāpadapaññattiyāva anuggahitaṃ hoti tabbhāve eva bhāvato. Saṅkhalikanayaṃ katvā dasakkhattuṃ yojanañca katvā yaṃ vuttanti sambandho. Tattha purimapurimapadassa anantarapadeneva yojitattā ayosaṅkhalikasadisanti ‘‘saṅkhalikanaya’’nti vuttaṃ. Dasasu padesu ekamekaṃ padaṃ tadavasesehi navanavapadehi yojitattā ‘‘ekekapadamūlika’’nti vuttaṃ.
अत्थसतं धम्मसतन्ति एत्थ यो हि सो परिवारे (परि॰ ३३४) यं सङ्घसुट्ठु, तं सङ्घफासूति आदिंकत्वा यं सद्धम्मट्ठितिया, तं विनयानुग्गहायाति परियोसानं खण्डचक्कवसेनेव सङ्खलिकनयो वुत्तो, तस्मिं एकमूलकनये आगतबद्धचक्कनयेन यं विनयानुग्गहाय, तं सङ्घसुट्ठूति इदम्पि योजेत्वा बद्धचक्के कते पुरिमपुरिमानि दस धम्मपदानि, पच्छिमपच्छिमानि दस अत्थपदानि चाति वीसति पदानि होन्ति। एकमूलकनये पन एकस्मिं वारे नवेव अत्थपदानि लब्भन्ति। एवं दसहि वारेहि नवुति अत्थपदानि नवुति धम्मपदानि च होन्ति, तानि सङ्खलिकनये वुत्तेहि दसहि अत्थपदेहि दसहि धम्मपदेहि च सद्धिं योजितानि यथावुत्तं अत्थसतं धम्मसतञ्च होन्तीति वेदितब्बं। यं पनेत्थ सारत्थदीपनियं (सारत्थ टी॰ पाराजिककण्ड २.३९) सङ्खलिकनयेपि एकमूलकनयेपि पच्चेकं अत्थसतस्स धम्मसतस्स योजनामुखं वुत्तं, तं तथा सिद्धेपि अत्थसतं धम्मसतन्ति (परि॰ ३३४) गाथाय न समेति द्वे अत्थसतानि द्वे धम्मसतानि चत्तारि निरुत्तिसतानि अट्ठ ञाणसतानीति वत्तब्बतो। तस्मा इध वुत्तनयेनेव अत्थसतं धम्मसतन्ति वुत्तन्ति गहेतब्बं। द्वे च निरुत्तिसतानीति अत्थजोतिकानं निरुत्तीनं वसेन निरुत्तिसतं, धम्मभूतानं निरुत्तीनञ्च वसेन निरुत्तिसतन्ति द्वे निरुत्तिसतानि। चत्तारि च ञाणसतानीति अत्थसते ञाणसतं, धम्मसते ञाणसतं, द्वीसु निरुत्तिसतेसु द्वे ञाणसतानीति चत्तारि ञाणसतानि। अतिरेकानयनत्थोति अवुत्तसमुच्चयत्थो।
Atthasataṃdhammasatanti ettha yo hi so parivāre (pari. 334) yaṃ saṅghasuṭṭhu, taṃ saṅghaphāsūti ādiṃkatvā yaṃ saddhammaṭṭhitiyā, taṃ vinayānuggahāyāti pariyosānaṃ khaṇḍacakkavaseneva saṅkhalikanayo vutto, tasmiṃ ekamūlakanaye āgatabaddhacakkanayena yaṃ vinayānuggahāya, taṃ saṅghasuṭṭhūti idampi yojetvā baddhacakke kate purimapurimāni dasa dhammapadāni, pacchimapacchimāni dasa atthapadāni cāti vīsati padāni honti. Ekamūlakanaye pana ekasmiṃ vāre naveva atthapadāni labbhanti. Evaṃ dasahi vārehi navuti atthapadāni navuti dhammapadāni ca honti, tāni saṅkhalikanaye vuttehi dasahi atthapadehi dasahi dhammapadehi ca saddhiṃ yojitāni yathāvuttaṃ atthasataṃ dhammasatañca hontīti veditabbaṃ. Yaṃ panettha sāratthadīpaniyaṃ (sārattha ṭī. pārājikakaṇḍa 2.39) saṅkhalikanayepi ekamūlakanayepi paccekaṃ atthasatassa dhammasatassa yojanāmukhaṃ vuttaṃ, taṃ tathā siddhepi atthasataṃ dhammasatanti (pari. 334) gāthāya na sameti dve atthasatāni dve dhammasatāni cattāri niruttisatāni aṭṭha ñāṇasatānīti vattabbato. Tasmā idha vuttanayeneva atthasataṃ dhammasatanti vuttanti gahetabbaṃ. Dve ca niruttisatānīti atthajotikānaṃ niruttīnaṃ vasena niruttisataṃ, dhammabhūtānaṃ niruttīnañca vasena niruttisatanti dve niruttisatāni. Cattāri ca ñāṇasatānīti atthasate ñāṇasataṃ, dhammasate ñāṇasataṃ, dvīsu niruttisatesu dve ñāṇasatānīti cattāri ñāṇasatāni. Atirekānayanatthoti avuttasamuccayattho.
पठमपञ्ञत्तिकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Paṭhamapaññattikathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
सुदिन्नभाणवारवण्णना निट्ठिता।
Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / सुदिन्नभाणवारवण्णना • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / सुदिन्नभाणवारवण्णना • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
